Anda di halaman 1dari 27

Tugas Akhir M1 : Tugas Akhir Terstruktur

Oleh : I Dewa Made Sukartika (Bahasa Bali Kelas B)

RENCANA PELAKSANAAN PEMBELAJARAN


(RPP 1)

Satuan Pendidikan : SMK Negeri 1 Bangli


Mata Pelajaran : Bahasa Bali
Kelas/Semester : X/1
Kompetensi Keahlian : Semua Program
Materi Pokok : Basa Miwah Aksara Bali
Alokasi waktu : 6 x 45 menit
Tahun Pelajaran : 2018/2019

A.Kompetensi Inti (KI)

KI 1 Menghayati dan mengamalkan ajaran agama yang dianutnya dengan mematuhi norma-norma
keagamaan, serta mensyukuri dan mengapresiasi keberadaan Bahasa dan Sastra Bali sebagai
anugerah Tuhan Yang Maha Esa
KI 2 Menghayati dan mengamalkan perilaku jujur, disiplin, tanggungjawab, peduli (gotong royong,
kerjasama, toleran, damai), santun, responsif dan pro- aktif sebagai bagian dari solusi atas
berbagai permasalahan dalam berinteraksi secara efektif dengan kehidupan sosial dan alam
serta memiliki sikap positif terhadap Budaya, Bahasa dan Sastra Bali sebagai cerminan
bangsa dalam pergaulan dunia

KI 3 Memahami, menerapkan, menganalisis pengetahuan faktual, konseptual, prosedural dan


metakognitif berdasarkan rasa ingin tahunya tentang ilmu pengetahuan bahasa dan sastra Bali
serta menerapkan pengetahuan pada bidang kajian ilmu pengetahuan, seni, budaya, humaniora
dan teknologi (IPTEK) dengan wawasan kemanusiaan, kebangsaan, kenegaraan, dan
peradaban yang spesifik sesuai dengan bakat dan minatnya untuk memecahkan masalah.

KI 4 Mengolah, menalar, dan menyaji dalam ranah konkret dan ranah abstrak untuk
mengembangkan ilmu pengetahuan bahasa dan sastra Bali secara mandiri dan mampu
menggunakan metode sesuai kaidah keilmuan terkait.

B. Kompetensi Dasar (KD) dan Indikator

Kompetensi Dasar Indikator


1.1. Mensyukuri anugerah Tuhan 1.1.1 Berdoa sebelum dan sesudah kegiatan
akan keberadaan bahasa, aksara 1.1.2 Aktif dan ikhlas dalam melakukan kegiatan keagamaan
dan sastra Bali serta
menggunakannnya sesuai
dengan kaidah dan konteks
untuk mempersatukan bangsa
dan melestarikan budaya Bali.
2.2. Menunjukkan perilaku jujur, 2.2.1 Peserta didik dapat menunjukkan perilaku jujur dalam
disiplin, tanggung jawab, dan menyampaikan berbagai informasi dalam proses
proaktif dalam menggunakan pembelajaran
bahasa, aksara dan sastra Bali 2.2.2 Peserta didik dapat menunjukkan perilaku disiplin dalam
untuk menyusun dan proses pembelajaran
memaparkan hasil observasi 2.2.3 Peserta didik dapat menunjukkan perilaku tanggung
jawab dalam mengerjakan tugas
2.2.4 Peserta didik dapat menunjukkan prilaku proaktif dalam
mengikuti proses pembelajaran

1
3.2 Memahami struktur bahasa 3.2.1 Mengklasifikasikan Wangun Bahasa Bali
Bali, sejarah aksara Bali , 3.2.2 Menceritakan Panglimbak (sejarah Aksara Bali)
jenis jenis aksara Bali secara 3.2.3 Menjabarkan Soroh Aksara Bali
umum, Pasang Aksara, Tata 3.2.4 Menjelaskan Pasang Aksara Bali
3.2.5 Mengenali Sarana Nyurat Lontar
cara nyurat lontar, dan
3.2.6 Menerangkan Tata Cara Nyurat Lontar
menulis aksara Bali dalam 3.2.7 Menjelaskan program Sane Kaanggen Nyurat Aksara Bali
Software Ring Software
3.2.8 Menjelaskan Tata Cara Nyurat Akasara Bali Ring
Software
3.2.9 Melatih Nyurat Aksara Bali Ring Software
4.2 Memproduksi wacana 4.2.1 Mengubah teks Pupuh Ginanti Maaksara Latin Ke Aksara
beraksara Bali dalam lontar Bali
4.2.2 Merumuskan kembali tatacara nyurat lontar lan nyurat
atau software. aksara Bali ring software
4.2.3 Membuat Wacana maaksara Bali ring lontar miwah
software

C. Tujuan Pembelajaran
Setelah mengamati, mengumpulkan data dan berdiskusi peserta didik dapat :
1. Mengklasifikasikan Wangun Bahasa Bali
2. Menceritakan Panglimbak (Sejarah Aksara Bali)
3. Menjabarkan Soroh Aksara Bali
4. Menjelaskan Pasang Aksara Bali
5. Mengenali Sarana Nyurat Lontar
6. Menerangkan Tata Cara Nyurat Lontar
7. Menjelaskan Program Sane Kaanggen Nyurat Aksara Bali Ring Software
8. Menjelaskan Tata Acara Nyurat Akasara Bali Ring Software
9. Melatih Nyurat Aksara Bali Ring Software

Setelah berdiskusi dan berlatih peserta didik dapat :


1. Mengubah teks Pupuh Ginanti Maaksara Latin Ke Aksara Bali
2. Merumuskan kembali tatacara nyurat lontar lan nyurat aksara Bali ring software
3. Membuat Wacana maaksara Bali ring lontar miwah software

D. Materi Pembelajaran
Pertemuan I
1. Faktual
Teks Wacana Beraksara Bali pada buku Udiana Sastra tahun 2017 Pelajaran Bahasa Bali SMK/
SMA Kurikulum 2013 dan Referensi lain yang relevan

2. Konsep
Materi Wangun Bahasa Bali, Panglimbak (Sejarah Aksara Bali), Soroh Aksara Bali, Pasang
Aksara Bali

3. Prosedur
Langkah-langkah dalam Mengubah teks Pupuh Ginanti Maaksara Latin Ke Aksara Bali:
menyiapkan teks pupuh Ginanti beraksara latin, Membuat teks beraksara Bali dapat dilakukan
dengan memahami penggunaan Pasang Aksara Bali

4. Metakognitif
Membuat teks Pupuh Ginanti beraksara Bali hendaknya memahami Soroh Aksara lan Pasang
Aksara Bali dengan tata tulis yang benar

Pertemuan II
1 .Faktual

2
Menampilakan Sarana Nyurat Lontar , memperjelas Tata Cara Nyurat Lontar, menampilkan
program Sane Kaanggen Nyurat Aksara Bali Ring Software dan Tata Cara Nyurat Akasara Bali Ring
Software Referensi lain yang relevan

2. Konsep
Materi tentang Sarana Nyurat Lontar, Tata Cara Nyurat Lontar, program Sane Kaanggen Nyurat
Aksara Bali Ring Software, dan Tata Cara Nyurat Akasara Bali Ring Software

3. Prosedur
Langkah-langkah yang dilakukan dalam mengenali Sarana Nyurat Lontar, Tata Cara Nyurat
Lontar, program Sane Kaanggen Nyurat Aksara Bali Ring Software, dan Tata Cara Nyurat Akasara
Bali Ring Software

4. Metakognitif
Merumuskan kembali tatacara nyurat lontar lan nyurat aksara Bali ring software

Pertemuan III

1 .Faktual
Teks Wacana Beraksara Bali pada buku Udiana Sastra tahun 2017 Pelajaran Bahasa Bali SMK/
SMA Kurikulum 2013 dan Referensi lain yang relevan

2. Konsep
Materi menyurat lontar sesuai dengan Pasang Aksara Bali dan Tata Cara Nyurat Lontar

3. Prosedur
Langkah-langkah dalam Membuat Wacana maaksara Bali ring lontar: menyiapkan teks
beraksara Bali, menyiapkan sarana nyurat lontar, dan menyalin tek kedalam media lontar

4. Metakognitif
Membuat Wacana maaksara Bali ring lontar hendaknya memahami Pasang Aksara Bali dan
Tata Cara Nyurat Lontar

E. Pendekatan, Model dan Metoda Pembelajaran


1. Pendekatan : Saintifik (Mengamati, Menanya, Mencoba, Menalar, Mengomunikasikan)
2. Model : Discovery Learning
3. Metode : Ceramah, tanya jawab, dan diskusi

F. Media, Alat dan Sumber Pembelajaran


1. Media
a. Teks Wacana
b. Lembar Penilaian
2. Alat / Bahan
a. Papan Tulis
b. Spidol
c. Laptop
d. LCD
e. Lontar
f. Pengrupak
g. Kemiri
h. Pelik penjepit lontar
i. Dulang
j. Pensil dan penggaris
k. Benang dan uang bolong
4. Sumber Pembelajaran
a. Buku Udiana Sastra tahun 2017 Pelajaran Bahasa Bali SMK/ SMA Kurikulum 2013
b. Referensi yang relevan

G. Kegiatan Pembelajaran

3
Pertemuan I

No Discovery Langkah-langkah Pembelajaran Alokasi


Waktu
1 Pendahuluan 10 menit
 Guru dan peserta didik saling memberi salam dan
bersama -sama menyiapkan kondisi kelas yang optimal
Aktivitas  Guru menyampaikan materi dan tujuan pembelajaran
literasi dalam  Guru memotifasi siswa untuk meningkatkan minat baca
pembelajaran dan kreatifitas dalam belajar.
 Guru menyampaikan Strategi pembelajaran
 Peserta didik membuat kelompok belajar
2 Kegiatan Inti: 55 menit
1. Stimulation Mengamati dan mencermati
(pemberian  Guru memberikan teks Basa miwah aksara
rangsangan)  Peserta didik melaksanakan tuntunan guru untuk
mencari,mengamati, membaca, dan mencermati materi
tentang Wangun Bahasa Bali, Panglimbak (sejarah
Aksara Bali), Soroh Aksara Bali, Pasang Aksara Bali.

Menanya dan mengidentifikasi masalah
2.Problem  Peserta didik bertanya jawab dengan teman, kelompok
statement dan guru serta mengidentifikasikan semua pertanyaan
(identifikasi dan masalah yang berkaitan dengan materi yang
masalah) diamati

Mencoba, Mengumpulkan data, mengexsplorasi


 Peserta didik mencoba menemukan dan mencari
3.Data informasi dari berbagai sumber tentang materi yang
collection berkaitan dengan Wangun Bahasa Bali, Panglimbak
(pengumpulan (sejarah Aksara Bali), Soroh Aksara Bali, Pasang
data) Aksara Bali.

4.Data Mengasosiasi , menalar atau mengolah data :


processing
 Peserta didik bersama klompok mendiskusikan dan
(pengolahan
mengolah data hasil pengamatan tentang Wangun
data)
Bahasa Bali, Panglimbak (sejarah Aksara Bali), Soroh
Aksara Bali, Pasang Aksara Bali.
5.Verification
Mengkomunikasikan:
(pembuktian)
 Peserta didik secara individu atau berklompok
mempresentasikan hasil pembahasan atau diskusinya
6.Generalizatio
tentang rangkuman materi Wangun Bahasa Bali,
n (menarik
Panglimbak (sejarah Aksara Bali), Soroh Aksara Bali,
kesimpulan)
Pasang Aksara Bali.
 Peserta didik yang lain atau klompok yang lain
memberi tanggapan

 Peserta didik menyimpulkan hasil pembahasan

3 Penutup
 Guru memberi penguatan tentang kesimpulan hasil 25 menit
pembahasan siswa
 Guru dan peserta didik mengevaluasi dan merefleksi
kegiatan pembelajaran yang sudah dilakukan
 Peserta didik yang terbaik mendapat reward dari guru
 Peserta didik merespon informasi tentang materi dan
tugas yang akan dibahas selanjutnya.

4
Pertemuan II
No Discovery Langkah-langkah Pembelajaran Alokasi Waktu
1 Pendahuluan 10 menit
 Guru dan peserta didik saling memberi salam dan
bersama -sama menyiapkan kondisi kelas yang
optimal
 Guru menyampaikan materi dan tujuan
pembelajaran
 Guru memotifasi siswa untuk meningkatkan minat
baca dan kreatifitas dalam belajar.
 Guru menyampaikan Strategi pembelajaran
 Peserta didik membuat kelompok belajar

2 Kegiatan Inti: 55 menit

5
Stimulation Mengamati dan mencermati
(pemberian  Guru memberikan teks Basa miwah aksara
rangsangan) Peserta didik melaksanakan tuntunan guru untuk
mencari, mengamati, membaca, dan mencermati materi
tentang Sarana Nyurat Lontar, Tata Cara Nyurat
Lontar, Program Sane Kaanggen Nyurat Aksara Bali
Ring Software, Tata Acara Nyurat Akasara Bali Ring
Problem Software.
statement
(identifikasi
masalah) Menanya dan mengidentifikasi masalah
 Peserta didik bertanya jawab dengan teman,
klompok dan guru serta mengidentifikasikan semua
pertanyaan dan masalah yang berkaitan dengan
Data collection materi yang diamati
(pengumpulan
data) Mencoba, Mengumpulkan data, mengexsplorasi
 Peserta didik mencoba menemukan dan mencari
informasi dari berbagai sumber tentang materi yang
berkaitan dengan Sarana Nyurat Lontar, Tata Cara
Data Nyurat Lontar, Program Sane Kaanggen Nyurat
processing Aksara Bali Ring Software, Tata Acara Nyurat Bali
(pengolahan Ring Software.
data)
Mengasosiasi , menalar atau mengolah data :
 Peserta didik bersana klompok mendiskusikan dan
Verification mengolah data hasil pengamatan tentang Sarana
(pembuktian) Nyurat Lontar, Tata Cara Nyurat Lontar, Program
dan Sane Kaanggen Nyurat Aksara Bali Ring Software,
Tata Acara Nyurat Bali Ring Software.
Generalization Mengkomunikasikan:
(menarik  Peserta didik secara individu atau berklompok
kesimpulan) mempresentasikan hasil pembahasan atau diskusinya
tentang b Sarana Nyurat Lontar, Tata Cara Nyurat
Lontar, Program Sane Kaanggen Nyurat Aksara
Bali Ring Software, Tata Acara Nyurat Bali Ring
Software.
 Peserta didik yang lain atau klompok yang lain
memberi tanggapan

 Peserta didik menyimpulkan hasil pembahasan

3 Penutup
 Guru memberi penguatan tentang kesimpulan hasil 25 menit
pembahasan siswa
 Guru dan peserta didik mengevaluasi dan
merefleksi kegiatan pembelajaran yang sudah
dilakukan
 Peserta didik yang terbaik mendapat reward dari
guru
 Peserta didik merespon informasi tentang materi
dan tugas yang akan dibahas selanjutnya.

Pertemuan III
No Discovery Langkah-langkah Pembelajaran Alokasi Waktu

6
1 Pendahuluan 10 menit
 Guru dan peserta didik saling memberi salam dan
bersama -sama menyiapkan kondisi kelas yang
optimal
 Guru menyampaikan materi dan tujuan
pembelajaran
 Guru memotifasi siswa untuk meningkatkan minat
baca dan kreatifitas dalam belajar.
 Guru menyampaikan Strategi pembelajaran
 Peserta didik membuat karya individual

2 Kegiatan Inti: 55 menit


Stimulation Mengamati dan mencermati
(pemberian  Guru memberikan teks wacana maaksara Bali
rangsangan)

Menanya dan mengidentifikasi masalah


 Peserta didik bertanya jawab dengan teman,
klompok dan guru serta mengidentifikasikan semua
Problem pertanyaan dan masalah yang berkaitan dengan
statement materi yang diamati
(identifikasi
masalah) Mencoba, Mengumpulkan data, mengexsplorasi
 Peserta didik mencoba menyalin teks akasara Bali ke
lontar dengan menggunakan pasang Aksara Bali
yang benar dan sesuai dengan tat acara menyurat
Data collection lontar
(pengumpulan
data) Mengasosiasi , menalar atau mengolah data :
 Peserta didik secara individu mengolah data hasil
pengamatan teks akasara Bali ke lontar dengan
menggunakan pasang Aksara Bali yang benar dan
Data sesuai dengan tat acara menyurat lontar
processing
(pengolahan
data) Mengkomunikasikan:
 Peserta didik secara individu atau kelompok
mempresentasikan hasil karya teks akasara Bali di
Verification lontar
(pembuktian)  Peserta didik yang lain yang lain memberi
dan tanggapan

 Peserta didik menyimpulkan hasil pembahasan


Generalization
(menarik
kesimpulan)

3 Penutup
 Guru memberi penguatan tentang kesimpulan hasil 26 menit
pembahasan siswa
 Guru dan peserta didik mengevaluasi dan
merefleksi kegiatan pembelajaran yang sudah
dilakukan
 Peserta didik yang terbaik mendapat reward dari
guru
 Peserta didik merespon informasi tentang materi
dan tugas yang akan dibahas selanjutnya.

7
H. Penilaian
1. Jenis dan Teknik Penilaian
a. Penilaian sikap
- Observasi sikap
- Jurnal
b. Penilaian Pengetahuan
- Test tertulis
- Test lisan
c. Penilaian ketrampilan
- Praktek
- Portopolio
2. Bentuk instrument dan instrument penilaian
3. Pedoman pensekoran

No Aspek Jenis/Teknik Bentuk Instrumen Keterangan


Penilaian
1 Afektif/ Observasi sikap Lembar Instrumen penilaian rubrik,
sikap sosial pengamatan dan pedoman penskoran
Jurnal Lembar Jurnal terlampir

2 Kognitif/ Test tertulis / Test Pilihan Instrumen penilaian,


Pengetahuan lisan ganda,Test Uraian penugasan, kunci, rubrik
Penugasan Lembar penugasan penilaian dan pedoman
pensekoran terlampir
3 Ketrampilan Penilaian Daftar cek / Instumen penilaian, daftar cek
Kinerja penilaian kinerja Portofolio, rubrik dan
pedoman pensekoran
terlampir

LEMBAR PENILAIAN OBSERVASI SIKAP SOSIAL

Mata Pelajaran : Bahasa Bali


Kelas / semester :
Waktu Pengamatan :
Materi :
Bubuhkan tanda √ pada kolom-kolom sesuai hasil pengamatan
SIKAP SOSIAL
Jujur Santun Kerja Proaktif Tanggun Skor Nilai
No. Nama Siswa/NIS
sama g jawab
1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4
1
2
3
4
5

8
Keterangan:
Indikator :
1.Menunjukkan sikap jujur dalam segala prilaku dan menyampaikan permasalahan
2.Menunjukkan sikap santun dalam berkomonikasi
3.Menunjukkan sikap toleransi dan kerjasama dalam mengerjakan tugas.
4.Menunjukkan sikap kritis dan kreatif dalam proses pembelajaran
5.Menunjukkan sikap tanggung jawab dalam mengerjakan tugas yang diberikan
Rubrik Penilaian Sikap sosial:
4 = Selalu, (Selalu melakukan sesuai pernyataan)
3 = Sering, (Sering melakukan sesuai pernyataan )
2 = Kadang-kadang , (Kadang-kadang melakukan sesuai pernyataan)
1 = Tidak pernah , (Tidak pernah melakukan sesuai pernyataan )

Skor Penilaian : Jumlah skor


X4
skor maksimal

PENILAIAN JURNAL
TAHUN PELAJARAN 2017-2018

HARI,
NO. NAMA PESERTA DIDIK PERMASALAHAN KET.
TANGGAL
1
2
3
4
5

KISI-KISI PENILAIAN PERTEMUAN 1


KD IPK MATERI INDIKATOR BENTUK BUTIR
SOAL SOAL SOAL
PENGETAHUAN
3.2 Memahami 3.2.1 Mengklasifikasikan Basa miwah Menjelaskan Test 1, 2,3,
struktur bahasa Wangun Bahasa Aksara Bali salahsatu tertulis 4,5
Bali, sejarah Bali pengertian dari (Uraian )
aksara Bali , 3.2.2 Menceritakan istilah wangun
jenis jenis aksara Panglimbak Bahasa Bali,
Bali secara (sejarah Aksara menjelaskan
umum, Pasang Bali) panglimbak
Aksara, Tata cara 3.2.3 Menjabarkan (sejarah Aksara
nyurat lontar, dan Soroh Aksara Bali Bali, Menjabarkan
menulis aksara 3.2.4 Menjelaskan soroh aksara bali
Bali dalam Pasang Aksara dan menjelaskan
Software Bali pasang Aksara Bali

KETERAMPILAN
4.2 Memproduksi 4.2.1 Mengubah teks Memahami Disajikan teks Test
wacana Pupuh Ginanti Pasang Pupuh Ginanti tertulis
Maaksara Latin Ke Aksara Bali.
beraksara Aksara Bali
Bali dalam
lontar atau

9
software.

SOAL PENGETAHUAN PERTEMUAN 1


1. Telatarang napi teges wanda punika?
2. Inadayang tlatarang pemargin panglimbak akasara Bali !
3. Tlatarang napi teges aksara Wresastra punika ?
4. Indayang carca pengangge suara pendek (Hreswa) !
5. Indayang baosang aksara sane ngeranjing ring aksara arda suara !

SOAL KETERAMPILAN PERTEMUAN 1


Indayang salin teks puniki antuk aksara Bali !

Pupuh Ginanti
Mirib suba liyu tahu

Kadiné mungguh ring aji

Jatin sangsara punika

Wetu saking tingkah pelih

Pelih saking ketambetan

Tambet dadi dasar sedih

KUNCI JAWABAN PENGETAHUAN PERTEMUAN 1


1. Wanda inggih punika marupa kepahan saking kruna inggian ri sajeroning kruna lingga
utawi kruna tiron
2.

3. Aksara wresastra inggih punika aksara sane kaanggen nyuratang basa Bali lumbrah
4.

5. y , r , l , w.
KUNCI JAWABAN KETERAMPILAN PERTEMUAN 1

pupu; ginnÓi
10
miribuæubliyuthu,
kdienmu\á¡;r&hji,
jtinuæ\uærpunik,
w)tusk&ti\Ð;p)li;,
p)li;sk&ktmã)tn/,
tmã)tÑdids(s)di;.
KISI-KISI PENILAIAN PERTEMUAN 2
KD IPK MATERI INDIKATOR BENTUK BUTIR
SOAL SOAL SOAL
PENGETAHUAN
3.2 Memahami 3.2.5 Mengenali - teks Menyebutkan Test 1,2,3,4,5
struktur bahasa Sarana Nyurat runtutan tata cara tertulis
Pengresep
Bali, sejarah Lontar menyurat aksara (Uraian )
aksara Bali , 3.2.6 Menerangkan indik nyurat Bali di lontar dan
Tata Cara Nyurat
jenis jenis aksara lontar software
Lontar
Bali secara 3.2.7 Menjelaskan
- Nyurat
umum, Pasang program Sane aksara Bali
Aksara, Tata cara Kaanggen Nyurat
nyurat lontar, dan Aksara Bali Ring ring
menulis aksara Software software
Bali dalam 3.2.8 Menjelaskan Tata
Software Cara Nyurat
Akasara Bali Ring
Software

KETERAMPILAN
4.2.Memproduksi 4.2.2 Merumuskan Nyurat Menyebutkan tat Test
wacana beraksara kembali tatacara lontar di acara nyurat tertulis
Bali dalam lontar nyurat aksara software aksara Bali di
atau software. Bali ring software
software

SOAL PENGETAHUAN PERTEMUAN 2


1. Indayang baosang napi kemanten sarana sane kanggen nyurat lontar ...
2. Napi kemanten sane patut kuratiang ri kalaning makarya garis pinggir ring lontar…
3. Napi sane kawastanin ngatumbah ri sajeroning ukiran aksara sane kasorohang tebek
wayah….
4. Indayang surat tatiga program aksara ring software….
5. Ring software napi kemanten Bali Simbar Dj prasida kamargiang…….

SOAL KETERAMPILAN PERTEMUAN 2


Indayang ringkes tata cara nyurat aksara Bali ring software

KUNCI JAWABAN PENGETAHUAN PERTEMUAN 2


1. Lontar, pengrupak, pelik, tingkih, dulang, pensil, penggaris, benang, jinah bolong,
lungka-lungka.

11
2. Sane patut kauratiang inggih punika bolong lontar sane magenah ring kebot, nuju bolong
tengah tur jarak bolong tengah kabolong kanawan
3. Wangun aksarannyane galih tur karupayang antuk aksara sane pinih alit tur bunter-bunter
4. Bali simbar Dj, Bali Galang lan Alphalange
5. Microsoft office 2000/2003 lan 2007

KISI-KISI PENILAIAN PERTEMUAN 3


KD IPK MATERI INDIKATOR BENTUK BUTIR
SOAL SOAL SOAL
PENGETAHUAN
3.2 Memahami 3.2.9 Melatih Nyurat Teks Menyebutkan Test
struktur bahasa Aksara Bali Ring Beraksara runtutan tata cara tertulis
Bali, sejarah Software Bali menyurat aksara
aksara Bali , Bali di lontar dan
jenis jenis aksara software
Bali secara
umum, Pasang
Aksara, Tata cara
nyurat lontar, dan
menulis aksara
Bali dalam
Software

KETERAMPILAN
4.2.Memproduksi 4.2.3 Membuat Wacana Teks Disediakan teks Test
wacana beraksara maaksara Bali Beraksara yang beraksara tertulis
Bali dalam lontar ring lontar miwah Bali Bali
atau software. software

SOAL PENGETAHUAN PERTEMUAN 3


Indayang indayang salin tek puniki ring lontar !

SOAL KETERAMPILAN PERTEMUAN 2


Indayang ringkes tata cara nyurat aksara Bali ring software

KUNCI JAWABAN PENGETAHUAN PERTEMUAN 2


6. Lontar, pengrupak, pelik, tingkih, dulang, pensil, penggaris, benang, jinah bolong,
lungka-lungka.
Zÿu ju ;¾ bu l n/.
bu k n) k) pi n¾À nÑ¡ s¾ãi k s¾Ài s m®í(¾ tu s&¾ Zøÿ d*¾ \) \Ð)
b*¾ hu lø eHÿ eMÿ \ n¾æi s g en. mu l
jÞ) m ò bø y n¾é ru ;¾, d) g g¾À p bu wi n¾Ñ) m) n¾å eh n*¾ tø
mæ l¾Š kø t/. h edÂeg n¾Ài s) m®í(¾ tu s&¾ t
eh n¾Ó) t) g/ . eHÿ eMÿ \ en eg n¾Ð \i n¾Ð hu ;. eTÿ m kÉ x tu
s&¾ h d h n k¾Ñø s mæ&¾ b ni p
h) k/ h p bu wi n¾Â) m) ni n¾Š) j b Ï r m en eDÿ eg n/.
ey n¾Â± ju m) p p s n¾Ñi ru ru e\ tu s&¾ t eh n¾å) l ;¾ k) n) ;¾
Zÿ mã t¾Š r h n ek¾Þ n/. hø t) ;¾
p ni \á l en b) n%¾ ni \á lø n¾é l n¾Ó¡ s&¾ m eTÿ lø h n¾Ð \i
n¾Ð hu ;¾, h p bu wi n¾ß k) Z*ÿu¾ m ni s¾Ó) ek n¾À
n k/ , h s en m h) l¾Š j n¾Ài y \) l ;¾ bø bø ;, h n ek di si si e\o r
h*¾ ek enÐ Zéÿ c r h)

12
nÓ l¾ß gu lu*¾ bø bø ;¾ en. mi n b¾À¡ lø y n¾ß) r s t) ek n¾Ài b
en su gø ;¾, h p bu wi n¾Š kÓø hu lø y n¾ß)
l j ;¾ k wi es s n/ t) ek n¾ã lø y n¾á¡ ru t) g) ;¾ di ed s p) n
\á¡ n¾®¡ cu . eb ;¾ ey n¾æ) p y s n¾Ài s) m®íy di y pi
n¾Ó¡ s&¾ h d Ï r hø n n¾Ð j%¾ kÞø eWÿ n¾Š) t t y m s pu
et¾æo el*¾, m hu d%¾ \) Zé¨ÿ, m c) ò
k¾Ñø ku p& en bu \ pu cu k¾Ù ri b*. b s*¾ en g) ed eGÿ enÑ
el¾áo enÑ l/ , p) \ d) eg eh enÑ ep¾ßo
eKÿ ;¾ ek enÐ Zéÿ c r b) eDÿ eDÿ l¾À en \ pi t¾Þ w*¾ eKÿ ri h
gu*¾ pu r en . eTÿ b ci h m nu
s en Zÿ p k di h ku , h) \Š p¾Ó) ek n¾æ ed ew k en k lø w t¾ã)
eLÿ g/ , \ nÑ) l*¾ k su gø h
n¾» r m mi w ;¾ k bø s n¾á¡ ru en eDÿ eg n/ . j ni nu ju r hø n p$
w ni p) n \á l/ ,14, ´ ´ø ;¾ k) d
s , m k) n) ;¾ hø y Zøÿ mæ \i n¾á¡ ru en s mãi l \ m t eKÿ
n¾À¡ nÑ¡ k¾Àø là¡ p \É k× ji w h en p) l j
hø n h ´ ´ø ;¾ h en su b lø w t/ . s) m) \ n¾æ) s n¾Šu b hø y g eg
eSÿ n¾ß j l n/ , s w r t
r j m/ ,10, m t n hø en su b s y n¾Â) g) h*, n) k) d¾ß si ;¾ hø s)
m®í(¾ di y Ï p n¾À¡ m ;¾ gu ru t) g) ;¾ pi
n k gu ru en . di tu di b el b nÑ¡*¾ si si k j h en h ú k¨¾ m pÉ d m
s/ , gu ru t) g) ;¾ m si l tø
d&¾, m bu s n p) p tø h n/ , hø t) ;¾ m) m c h) nÓ l¾Ð) k wi
n¾À( ju n wi w h en s mãi l \ \) mu k kø n
\ n/ , m wi n n¾Ñi n t eh lø yu m s m®¡ r n¾æ h) s¾ã r k¾Ð) kø n
\ n¾ñ k¾Ç r t n ;¾ ku ru ek× tÉ en h
en k h) b) kø n¾ã h n¾á) tø ;¾.
m r k p c di wi r m eTÿ t k en su b y n Zé)ÿ k¾À b ri s¾Ñi tu k s) l
gø n¾ã h n¾æ n) k
en hø s) m®í(¾. tø nÑ k n¾ã tø es n \Ð) ju tø n¾Çi c&¾ s) ò
m¾á¡ ru t) g) eh h en m) d) m¾Ñi si si k \i n¾ã el
s k p et s h e\o e\Ðo \i n¾æ t) k en hø s) m®í(¾ h en tu s&¾ h d
m s mã tŠ r s eKÿ enÑ
en.
eHÿ lø ;¾” h( y p du hu \ n/ ,22 ,s) epÓ mã$¾,1990.

Rubrik/Pedoman Penskoran test uraian


Soal Skor
10 Jika jawabannya benar dan lengkap
7-9 Jika jawabannya benar tapi tidak lengkap
4-6 Jika menjawab salah
0 Jika tidak menjawab
10 Jika jawabannya benar dan lengkap
7-9 Jika jawabannya benar tapi tidak lengkap
4-6 Jika menjawab salah
0 Jika tidak menjawab
10 Jika jawabannya benar dan lengkap

13
7-9 Jika jawabannya benar tapi tidak lengkap
4-6 Jika menjawab salah
0 Jika tidak menjawab
10 Jika jawabannya benar dan lengkap
7-9 Jika jawabannya benar tapi tidak lengkap
4-6 Jika menjawab salah
0 Jika tidak menjawab
10 Jika jawabannya benar dan lengkap
7-9 Jika jawabannya benar tapi tidak lengkap
4-6 Jika menjawab salah
0 Jika tidak menjawab

Nilai = Jumlah skor X 100


Jumlah skor maksimal

RUBRIK PENILAIAN PRAKTEK BERBICARA

MATA PELAJARAN : Bahasa Bali


KELAS/ SEMESTER :
TAHUN PELAJARAN :
WAKTU PENILAIAN :
MATERI :

No Jumlah
Nama Perolehan Skor Skor
Kreteria Perolehan
Wicara Wirasa Wirama Wiraga
1
2
3
4
40

Nilai = Jumlah skor X 100


Jumlah skor maksimal

Keterangan :
Nilai 10 jika penguasaan materi sangat lengkap
Nilai 7-9 jika penguasaan materi lengkap
Nilai 4-6 kurang lengkap
Nilai 0 tidak lengkap

RUBRIK PENILAIAN PRAKTEK MENULIS

MATA PELAJARAN : Bahasa Bali


KELAS/ SEMESTER :
TAHUN PELAJARAN :
WAKTU PENILAIAN :
MATERI :

No. Aspek Penilaian Skor


1 2 3 4
1. Ketepatan ejaan /Pasang aksara
2. Sistimatika bentuk dan kelengkapan
materi
3. Anggah-ungguhing basa Bali
4. Wangun aksara/ sasuratan
Jumlah skor
Keterangan:
1 = kurang

14
2 = cukup
3 = baik
4= sangat Baik

Skor Penilaian : Jumlah skor


4

LEMBAR PENGAMATAN PRESENTASI

ASPEK PENILAIAN
JML.
NO. KELOMPOK Penyajian Isi Kebenaran Cara NILAI PREDIKAT
SKOR
Jawaban Jawaban Jawaban Penyajian
1.
2.
3.
4.
5.

Rubrik Penilaian
Aspek Penilaian Skor Indikator
91-100 Menyajikan jawaban sangat baik dan menyeluruh
Skor yang diperoleh
80-90 Menyajikan jawaban baik dan kurangNilai 
menyeluruh 4
Penyajian Jawaban Skor maksimal 16 
60-79 Menyajikan jawaban cukup dan kurang menyeluruh
0-59 Menyajikan jawaban kurang
91-100 Sangat sesuai
80-90 Sesuai
Isi Jawaban
60-79 Cukup sesuai
0-59 Kurang sesuai
91-100 Benar sesuai tuntunan LKS
80-90 Benar, namun tidak sesuai tuntunan LKS
Kebenaran Jawaban
60-79 Hampir benar dan tidak sesuai tuntunan LKS
0-59 Salah dan tidak sesuai tuntunan LKS
91-100 Sangat baik dan terarah
80-90 Baik dan terarah
Cara Penyajian
60-79 Cukup dan kurang terarah
0-59 Kurang

Skor Predikat
A
91-100
B
80-90
60-79 C
D
0-59

Keterangan Nilai :
Skor yang diperoleh
Nilai  4
Skor maksimal 16 

Program Remedial dan Pengayaan


Program remidi dilaksanakan apabila hasil ulangan peserta didik belum tuntas.
1. 20% dilaksanakan remidi pribadi (per-orangan)
2. 20s.d.50% dilaksanakan remidi kelompok

15
3. > 50% dilaksanakan pelajaran ulang tentang KD itu.

Kegiatan
Pemeblajaran Jika
Peserta

Individu< 20% Penulisan Ket. Tugas

20%-50% Tugas Kelompok

>50% Pembelajaran Ulang


No Penilaian
Kompetensi Dasar Indikator Penilaian
. Ket.

1) 3.3 Memahami 3.2.1


struktur bahasa Mengklasifikasikan
Bali, sejarah Wangun Bahasa Bali
aksara Bali , jenis 3.2.2 Menceritakan
Panglimbak (sejarah
jenis aksara Bali
Aksara Bali)
secara umum, 3.2.3 Menjabarkan
Pasang Aksara, Soroh Aksara Bali
Tata cara nyurat 3.2.4 Menjelaskan
lontar, dan menulis Pasang Aksara Bali
aksara Bali dalam 3.2.5 Mengenali Sarana
Software Nyurat Lontar
3.2.6 Menerangkan
Tata Cara Nyurat
Lontar
3.2.7 Menjelaskan
program Sane
Kaanggen Nyurat
Aksara Bali Ring
Software
3.2.8 Menjelaskan Tata
Cara Nyurat
Akasara Bali Ring
Software
3.2.9 Melatih Nyurat
Aksara Bali Ring
Software
2) 4.2 Memproduksi 4.2.1 Mengubah teks
wacana beraksara Pupuh Ginanti
Maaksara Latin
Bali dalam lontar Ke Aksara Bali
atau software. 4.2.2 Merumuskan
kembali tatacara
nyurat lontar lan
nyurat aksara
Bali ring
software
4.2.3 Membuat Wacana
maaksara Bali
ring lontar miwah
software

16
Program Pengayaan
Kegiatan
Pembelajaran
diambil dari

PEMANTAPANSoal UAS / UN dan

Olimpiade

Buku Paket / LKS


Penilaian
No. Kompetensi Dasar Indikator Penilaian
Ket.

1 4.2 Memproduksi 4.2.1 Mengubah teks


wacana beraksara Pupuh Ginanti
Maaksara Latin Ke
Bali dalam lontar Aksara Bali
atau software. 4.2.2 Merumuskan
kembali tatacara
nyurat lontar lan
nyurat aksara Bali √
ring software
4.2.3 Membuat Wacana
maaksara Bali ring
lontar miwah
software

Mengetahui Denpasar,
Kepala SMK Negeri 1 Bangli Guru Mapel Bahasa Bali

Drs. Gede Aster, M.Pd. I Dewa Made Sukartika, S.Pd.B


NIP.19590205 1985031018 NIP.

Lampiran Materi

Zÿu ju ;¾ bu l n/.

bu k n) k) pi n¾À nÑ¡ s¾ãi k s¾Ài s m®í(¾ tu s&¾ Zøÿ d*¾ \) \Ð)


b*¾ hu lø eHÿ eMÿ \ n¾æi s g en. mu l
jÞ) m ò bø y n¾é ru ;¾, d) g g¾À p bu wi n¾Ñ) m) n¾å eh n*¾ tø
mæ l¾Š kø t/. h edÂeg n¾Ài s) m®í(¾ tu s&¾ t
eh n¾Ó) t) g/ . eHÿ eMÿ \ en eg n¾Ð \i n¾Ð hu ;. eTÿ m kÉ x tu
s&¾ h d h n k¾Ñø s mæ&¾ b ni p
h) k/ h p bu wi n¾Â) m) ni n¾Š) j b Ï r m en eDÿ eg n/.
ey n¾Â± ju m) p p s n¾Ñi ru ru e\ tu s&¾ t eh n¾å) l ;¾ k) n) ;¾
Zÿ mã t¾Š r h n ek¾Þ n/. hø t) ;¾
p ni \á l en b) n%¾ ni \á lø n¾é l n¾Ó¡ s&¾ m eTÿ lø h n¾Ð \i
n¾Ð hu ;¾, h p bu wi n¾ß k) Z*ÿu¾ m ni s¾Ó) ek n¾À

17
n k/ , h s en m h) l¾Š j n¾Ài y \) l ;¾ bø bø ;, h n ek di si si e\o r
h*¾ ek enÐ Zéÿ c r h)
nÓ l¾ß gu lu*¾ bø bø ;¾ en. mi n b¾À¡ lø y n¾ß) r s t) ek n¾Ài b
en su gø ;¾, h p bu wi n¾Š kÓø hu lø y n¾ß)
l j ;¾ k wi es s n/ t) ek n¾ã lø y n¾á¡ ru t) g) ;¾ di ed s p) n
\á¡ n¾®¡ cu . eb ;¾ ey n¾æ) p y s n¾Ài s) m®íy di y pi
n¾Ó¡ s&¾ h d Ï r hø n n¾Ð j%¾ kÞø eWÿ n¾Š) t t y m s pu
et¾æo el*¾, m hu d%¾ \) Zé¨ÿ, m c) ò
k¾Ñø ku p& en bu \ pu cu k¾Ù ri b*. b s*¾ en g) ed eGÿ enÑ
el¾áo enÑ l/ , p) \ d) eg eh enÑ ep¾ßo
eKÿ ;¾ ek enÐ Zéÿ c r b) eDÿ eDÿ l¾À en \ pi t¾Þ w*¾ eKÿ ri h
gu*¾ pu r en . eTÿ b ci h m nu
s en Zÿ p k di h ku , h) \Š p¾Ó) ek n¾æ ed ew k en k lø w t¾ã)
eLÿ g/ , \ nÑ) l*¾ k su gø h
n¾» r m mi w ;¾ k bø s n¾á¡ ru en eDÿ eg n/ . j ni nu ju r hø n p$
w ni p) n \á l/ ,14, ´ ´ø ;¾ k) d
s , m k) n) ;¾ hø y Zøÿ mæ \i n¾á¡ ru en s mãi l \ m t eKÿ
n¾À¡ nÑ¡ k¾Àø là¡ p \É k× ji w h en p) l j
hø n h ´ ´ø ;¾ h en su b lø w t/ . s) m) \ n¾æ) s n¾Šu b hø y g eg
eSÿ n¾ß j l n/ , s w r t
r j m/ ,10, m t n hø en su b s y n¾Â) g) h*, n) k) d¾ß si ;¾ hø s)
m®í(¾ di y Ï p n¾À¡ m ;¾ gu ru t) g) ;¾ pi
n k gu ru en . di tu di b el b nÑ¡*¾ si si k j h en h ú k¨¾ m pÉ d m
s/ , gu ru t) g) ;¾ m si l tø
d&¾, m bu s n p) p tø h n/ , hø t) ;¾ m) m c h) nÓ l¾Ð) k wi
n¾À( ju n wi w h en s mãi l \ \) mu k kø n
\ n/ , m wi n n¾Ñi n t eh lø yu m s m®¡ r n¾æ h) s¾ã r k¾Ð) kø n
\ n¾ñ k¾Ç r t n ;¾ ku ru ek× tÉ en h
en k h) b) kø n¾ã h n¾á) tø ;¾.
m r k p c di wi r m eTÿ t k en su b y n Zé)ÿ k¾À b ri s¾Ñi tu k s) l
gø n¾ã h n¾æ n) k
en hø s) m®í(¾. tø nÑ k n¾ã tø es n \Ð) ju tø n¾Çi c&¾ s) ò
m¾á¡ ru t) g) eh h en m) d) m¾Ñi si si k \i n¾ã el
s k p et s h e\o e\Ðo \i n¾æ t) k en hø s) m®í(¾ h en tu s&¾ h d
m s mã tŠ r s eKÿ enÑ
en.
eHÿ lø ;¾” h( y p du hu \ n/ ,22 ,s) epÓ mã$¾,1990.
Pidabdab 5. Pangresep Indik Wangun Basa Bali
5.1 Wangun Basa Bali
Dudonan basa Baliné pateh sakadi ring bahasa Indonesia luiripun:
a. Aksara tegesipun gambar suara utawi lambang suara (gambar bunyi). Aksara punika
wénten
kalih soroh minakadi Aksara Suara miwah Aksara Wianjana (Vokal miwah Konsonan). Basa
Baliné punika lumbrah kasurat antuk kalih aksara luwiré aksara Latin miwah aksara Bali.
b. Wanda tegesipun marupa kepahan saking kruna inggian ri sajeroning kruna lingga utawi
kruna tiron. Dadosné wanda punika marupa pupulan saking makudang-kudang aksara sané
pinaka
serana ngwangun kruna. Tiosan ring punika wénten taler wanda sané marupa kruna lingga
sekadi “nah”, “dé,” “nyén”, “ba”, “sing”, “nyak” miwah sané lianan.
c. Kruna tegesipun pupulan makudang-kudang kecap utawi wanda sané sampun maduwé arti.

18
Kruna punika wénten sané awanda, wénten taler sané kawangun antuk makudang-kudang
wanda, minakadi :
9 Kruna awanda: sing, nyak, cang, ba,nah, miwah sané lianan.
9 Kruna kalih wanda: meja, ani,suba,mata, jaja.sela,buku,baju, msl
9 Kruna tigang wanda: bendera,sepatu,celana, jendela,
kemeja,semangka,celana,buaya,telaga,miwah sané tiosan
9 Kruna petang wanda: liligundi,katibangbung,kalimayah,miwah sané tiosan
9 Kruna limang wanda: katimimbulan, katiwawalan, katibubuan ,miwah sané tiosan
d. Lengkara inggih punika pupulan makudang-kudang kruna sané sampun madué lelintihan
pepaosan sané pasti. Lelintihan sané ngwangun lengkara punika sekadi:
a. Puguhing lengkara/Jejering lengkara
UDIANA SASTRA Basa Miwah Aksara Bali 17
b. Piorah/linging lengkara
c. Penandang/penampén lengkara
d. Keterangan:
• Keterangan genah
• Keterangan dauh
• Keterangan kahanan
• Keterangan wilangan
Conto :
1.Rada Swari nyurat aksara Bali ring lontaré tuni semengan.
2.Madé Parwati nyurat kaligrafi di kanvas.
3.Kadék Maharani ngigel légong di Pura Dalem ibi sanja.
5.2 Panglimbak (Sejarah) Aksara Bali
Yéning selehin saking nguni, kawéntenan aksara Bali punika mawit saking
India. Sané dados babon aksara Bali ring India mawasta Aksara Brāhmī.
Aksara Brāhmī puniki sampun wénten
miwah kawigunayang ring India kirang langkung 300 SM (Bühler, 1962).
Cihna kawéntenan
Aksara Brāhmī puniki wénten marupa prasasti-prasasti sané munggahang
aran Raja Asoka. Raris
Aksara Brāhmī sayan nglimbak kawéntenan nyané ngantos ka India Selatan,
ring India Selatan
puniki Aksara Brāhmī dados Aksara Pallawa. Aksara Pallawa raris ngranjing
ke Indonésia, ring
Indonésia Aksara Pallawa sayan nglimbak raris dados Aksara Kawi (Casparis,
1975; Grifth,
2014). Aksara Kawi sané kapertama ring Indonésia kapanggihin ring Jawa
Timur sané berangka
tahun 750 Masehi. Aksara Kawi punika kasurat ring Prasasti Plumpungan,
ukiran aksara nyané
sampun campuh, nénten malih becik kawéntenan nyané. Aksara Bali Kuna
wantah varian saking
Aksara Kawi (Damais, 1995). Prasasti Bali Kuna sané pinih wayah (tertua)
inggih punika prasasti Sukawana A1 (804 Śaka atau 882 M). Raris prasasti
tiosan Banua Bharu IA (Bebetin), sané
berangka tahun 818 Śaka (896 M). Makudang-kudang prasasti tembaga
sekadi Prasasti Kehen
A, Fragmen Prasasti Angsri A, miwah Prasasti Srokodan (916 M) pinaka
prasasti sané ngawigunayang Aksara Bali Kuna sané pinih wayah utawi
tertua (Astra, 1981).
Aksara Bali sayan nglimbak kawéntenan nyané santukan nénten naenin
putung kawigunayang ri sajeroning parikrama. Manut Wiguna (2002), Aksara
Bali Kuna puniki raris dados
Aksara Bali Tengahan. Aksara Bali Tengahan puniki kasurat ring lempeng
tembaga pateh sekadi

19
18 Basa Miwah Aksara Bali UDIANA SASTRA
nyurat ri sajeroning lontar. Saking Aksara Bali Tengahan puniki raris dados
Aksara Bali Lumrah,
utawi Aksara Bali sané katah kauningin rahinané mangkin. Mangda
danganan antuk ngresepin,
ring sor puniki pamargin panglimbak Aksara Bali:

Ring sor puniki panglimbak rupan (perubahan bentuk) Aksara Bali.

5.3 Soroh Aksara Bali


Aksara tegesipun lambang suara utawi gambar suara. Ring sajeroning masyarakat Hindu-Bali
aksara punika nénten ja huruf utawi kruna biasa, nanging aksara punika wantah lambang Ida
Bhatara utawi dados kanikayang ngiasaning Ida Bhatara. Aksara punika taler dados dasar/simbol
palekadan miwah ngamademang. Aksara puniki madué genah miwah fungsi sosial religius sané
ngraksa budaya Bali miwah pinaka pangraket iraga masameton ring sajeroning Agama Hindu-
Bali.
Yéning nénten wénten aksara, masyarakat Bali punika sakadi kaicalan kasujatian déwéknyané.
Mawinan aksara punika patut ngamolihang jejuluk utawi gelar sakadi Mahkota Kebudayaan
Bali.
UDIANA SASTRA Basa Miwah Aksara Bali 19
Pasang aksara Bali tegesnyané uger-uger sané kaangén nyurat sajeroning aksara Bali. Aksara
punika wénten kalih warna kawastanin:
a. Aksara Suara (vokal)
b. Aksara Wianjana (konsonan)
Salanturnyané aksara punika kapalih dados tigang soroh luiripun:
a. Aksara Wréastra inggih punika aksara sané kanggén nyuratang baasa Bali lumrah, upami :

20
urak, pipil, pangéling-éling, miwah sané lianan.
b. Aksara Swalalita inggih punika aksara sané kanggén nyuratang basa kawi, Jawi Tengahan,
Sanskerta. Upami: Kidung, Kakawin, Parwa, miwah Sloka.
c. Aksara Modré inggih punika aksara sané kanggén nyuratang indik kadiatmikan. Upami:
Japa Mantra.
5.3.1 Aksara Wréastra
h, n, c, r, k, d,
t, s, w, l, m, g,
b, \, p, j, y, z,
5.1.1.1 Gantungan miwah Gémpélan
¨¨¨À¨,ÿ ¨¨¨Â¨, ¨¨¨Ç¨, ¨¨¨É¨, ¨¨¨Ð¨, ¨¨¨Ñ¨,
¨¨¨¨Ó , ÿ¨¨uæ, ¨¨¨¨Ù, ¨¨¨¨¨Þ, ¨¨¨¨ß, ¨¨¨¨¨á,
¨¨¨¨¨ã,ÿ ¨¨¨¨å, ¨¨¨æ, ¨¨¨¨é¨, ¨¨¨¨ê, ¨¨¨¨¨ñ¨¨,
5.1.1.2 Panganggé Aksara
Panganggé aksara utawi busana aksara inggih punika pangéling suara. Penganggé puniki
kaepah dados tiga (3) tigang soroh, minakadi: penganggé suara, penganggé ardasuara, miwah
penganggé tengenan.
a. Panganggé Suara
Panganggé suara inggih punika lambang aksara sané ngawinang aksara wianjana (konsonan)
masuara (vokal).
20 Basa Miwah Aksara Bali UDIANA SASTRA
Suara pendek ( Suara
Suara panjang ( Suara
Hreswa )
Dirgha )
¨¨¨¨¨¨¨o, = tedong
¨¨¨¨¨I¨¨¨, = ulu sari
¨¨¨¨¨¨¨ø¨¨¨, = ulu
¨¨¨¨¨U¨¨¨, = suku ilut
¨¨¨¨¨u¨¨¨¨, = suku
E¨¨¨¨¨¨, = taléng marépa
e¨¨¨¨¨¨¨, = taléng
¨¨¨¨¨)¨¨o, = pepet metedong
e¨¨¨¨¨o, = taléng tedong
E¨¨¨¨¨¨o, = taléng marépa matedong
¨¨¨¨¨)¨¨¨, = pepet
¨¨¨¨¨¨š¨¨¨¨¨, = ulu ricem
¨ ¸¨¨¨¨, = ulu candra
b. Panganggé Ardasuara
Panganggé Ardasuara inggih punika gantungan sané maanggé dados vokal miwah masuara
luluh. Penganggé arda suara kaepah dados limang soroh minakadi :
¨¨¨¨¨¨ê, nania mawit saking suara [ ia ]
¨¨¨¨¨É¨¨¨,
¨¨¨¨¨¨Ê¨,
¨¨¨¨¨Þ¨¨,
gantungan la
¨¨¨¨¨¨Â¨¨, suku kembung
Conto :
3, ÿÿkÊ[Å. = Kresna
1, ÿputÉ. = putra
4, ÿ stÙ. = satua
2, ÿpÞw. = plawa.
c. Panganggé Tengenan
Panganggé tengenan puniki wantah panganggé
sané mawit saking tengenan wianjana, ing
gih punika :
cecek mawit saking aksara
¨¨¨¨¨*¨¨¨, [ ng ]
surang mawit saking aksara
¨¨¨¨¨(¨¨¨, [r]
¨¨¨¨¨¨¨;, bisah mawit saking aksara
[h]

21
guung mawit saking suara [ ra ]
guung macelek mawit saking suara [ rë ]

UDIANA SASTRA Basa Miwah Aksara Bali 21


¨¨¨¨¨¨¨/, adeg - adeg kaanggé ngematiang utawi negul aksara
Conto :
1, swu*. = sawung 4, sw;. = sawah
2, ec*ec**. = céngcéng 5, ÿbuln/. = bulan
= sarwa
3, s(w. 5.3.2 Aksara Swalalita
Aksara Swalalita inggih punika aksara Bali sané kaanggé nyuratang basa Kawi, basa Kawi
Tengahan, miwah basa Sansekerta, minakadi kidung utawi kakawin. Aksara swalalita kakepah
dados aksara suara (huruf vokal) miwah aksara wianjana (huruf konsonan).
a. Aksara Suara (vokal)
Á,õ,÷,÷o,ú,úo,6,ü,3,3o,.
A, ā, i, ī, u, ū, e, ai, o, ö
b. Aksara Wianjana (konsonan)
Aksara wianjana (huruf konsonan) kaepah dados limang warga aksara, minakadi: kantia,
talawia, murdania, dantia, miwah ostia.
5.3.3 Aksara Modré
Aksara Modré punika sering kabaos aksara suci, satukan aksara punika kanggén nyurat indik
kadiatmikan sekadi rerajahan, ulap-ulap, miwah sahananing pralambang ring upakara yadnya.
Aksara Modré santukan pinaka pralambang (simbol) dadosné nénten keni antuk ngwacén. Ring
sor puniki conto Aksara Modré:wah Aksara Bali UDIANA SASTRA

Pidabdab 4.
Pangresep Indik
Nyurat Lontar
4.1 Serana Nyurat
Lontar
Wénten makudang-kudang serana sané kaanggén ri kala nyurat lontar. Seranané punika
patut kategepin sadurung ngawitiin nyurat lontar. Serana rikala nyurat lontar inggih punika:
a. Lontar puyung (kosong) utawi daun ental sané kantun matah (durung maolah)
b. Pangrupak
c. Lungka-lungka (kasur alit) pinaka aled tangan rikala nyurat
d. Pelik penyepit lontar
e. Tingkih utawi buah nagasari sané matunu
f. Dulang
g. Pénsil miwah penggaris
h. Benang kemong, jinah bolong, miwah takepan pinaka piranti ngiket lontar sané sampun puput
kasurat

22
4.2 Tata Cara Nyurat Lontar
Ri kala jagi nyurat lontar wénten tata cara sané patut kamargiang. Sané kapertama patut
sayagayang lontar sané sampun sayaga kaanggén nyurat utawi lontar matah sané durung maolah.
Ukurannyané manut ring kayun soang-soang utawi akéhnyané sasuratan sané pacang kasalin.
UDIANA SASTRA Basa Miwah Aksara Bali 25
Pangrupak inggih punika lémat sané madué rai kakalih nénten sakadi rain lémat sané ketah
kaanggén majajaitan. Pangrupak kawigunannyané pateh sakadi pulpén utawi pénsil. Pénsil
miwah
garisan sané kaanggén ngarya garis pinggir ring sisi tengen utawi kiwa tigang bolong sané
wénten
ring lontar, kirang langkung 0,5 cm. Rikalaning ngarya garis pinggir, sané patut kauratiang
inggih
punika bolong lontar sané magenah ring kebot (A) nuju bolong tengah (B) tur jarak bolong (B)
ka bolong (C). Jarak bolong A ka B punika bawakan yéning bandingang ring bolong B ka C, nika
mawinan nyurat lontar kakawitin saking bolong kiwa (A). Yéning sampun, wawu kalaksanayang
nyurat antuk pamahbah sasuratan sané kakawitin antuk panti<utawi pamada> sané kalanturang
nganggé pangastawa inggih punika “Om Awignamastu” salanturnya kapuputang malih nganggé
pamada, conto >þÁwifÂmsÓ¡> . Ri kalaning nyurat, lontar kagambel antuk tangan sané
kiwa. Lontar sané kagambel punika akéhnyané lebih saking asiki, raris lontar punika jepit antuk
pelik.
Nyurat lontar nénten pisan dados sakadi nyurat
ring buku tulis (neplék ring méja), nanging tangan sané
ngambel lontar punika kaaledin antuk lungka-lungka
(kasur alit). Lontar sané puput kasurat sangkaning
nyurat neplek ring meja punika kawastanin lontar tulah
sané nénten dados kawacén napi malih kaentungang.
Lontar sané sasuratan nyané kakawitin saking bolong
C (dawanan) taler kawastanin lontar tulah. Dulang
utawi méja sané kaanggén aled ri kalanyurat. Ri kala nyurat, tata cara sasuratannyané nganggé
pasang jajar sambung nénten jajar palas. Jajar sambung inggih punika kruna sané kasurat dados
lengkara kasurat saling kasambungin nénten wénten spasinnyané. Nyurat lontar punika
kakawitin
saking baris kaping kalih sané kakawitin saking bolong A ngantos bolong C, kénten malih baris
kaping 2, 3, miwah 4.
Baris kapertama utawi baris pinih
luur punika kaanggén genah panganggé
suara utawi tengenan. Yéning lembaran
kapertama sampun telas kasurat, lontar kabadingang saking sor kaluur nénten dados
saking tengen ka kiwa. Ageng aksarané
taler spasinyané mangda pateh. Yéning
iwang rikala nyurat, sampunang aksara
punika kaurek utawi kacorét. Aksara sané
iwang punika kapademang antuk nagingin
suku ( u ) miwah ulu ( …i...). Yéning sampun puput nyurat wawu kaselemang nganggén tingkih,
26 Basa Miwah Aksara Bali UDIANA SASTRA
buah nagasari nasak sané matunu. Ri kala nyelemang puniki kawastanin nyipat sastra.
Siagayang
benang kemong kirang langkung 40-50 cm sané kaanggén ngiket lontar sané sampun puput
kasurat taler takepan lontar sané kaanggén ngapit lontaré mangda nénten malepit. Ring muncuk
benang
kadagingin jinah bolong pada asiki anggén ngancing takepan lontaré wus punika simpen ring
keropak lontar mangda awét. Patut taler kaélingang inggih punika indik cacirén sakadi lalintihan
lontar sané kasalin, duk napi puput kasurat miwah indik pangawinnyané.
4.3 Soroh Tatebek Nyurat Lontar
Ri kala nyurat lontar, sasuratan aksara sané katuekang mangda pada miwah pateh utawi
rata, inggih punika ukiran saking soang-soang aksara madrué jarak sané rata, sané kawastanin
natar. Yéning sampun sida ngwangun aksara antuk: tetuek, ukiran, miwah natar, sané pinih

23
utama
ngwangun aksara wantah ukiran aksara. Indik rupan ukiran aksara punika, kaepah dados kalih
soroh tatuekan, inggih punika :
a. Tebek Wayah
b. Tebek Nguda
Ukiran aksara sané kasorohang tebek wayah, pacang ngamedalang wangun ukiran aksara
sané becik tur ngulangunin, sané madrué cihna sakadi :
• Tetuekan aksara sané becik, tur ngulangunin inggih punika kawastanin makarat.
• Wangun aksarannyané galih, tur karupayang antuk wangun aksara sané pinih alit tur
bunder-bunder inggih punika kawastanin ngatumbah.
• Wangun, tetuek miwah ukiran aksarannyané rata tur élah kauningin inggih punika
kawastanin galih.
• Wangun aksarannya ninutin rupan jit tuma, nganuwuan aksarannyané nyimbarang,
ngamenékan nyupekang inggih punika kawastanin majit tuma.
• Kapangawit wangun aksarannyané tipis lan éndép, nglantur nyimbarang inggih punika
kawastanin macai.
Saking lelima punika, wénten taler cihna wangun ukiran aksarannyané sané kawastanin
bandung, inggih punika pikolih sasuratannyané kirang becik.
Lontar Imitasi
Asapunika yéning pacang mapikayunan malajah nyurat aksara ring lontar, yéning déréng cacep
utawi durung purun nyurat ring lontar, dados kaanggén kertas HVS sané kakaryanin manut
sekadi rupan lontaré, taler ukurannyané, sané kawastanin lontar imitasi.
Yéning nganggén lontar imitasi punika, sané prasida kaplajahin wantah tatiga, inggih punika
UDIANA SASTRA Basa Miwah Aksara Bali 27
ukiran, natar miwah tatuek. Nanging tatuek iriki nénten nganggén pangrupak, sakéwanten dados
nganggén pénsil, drawing pen, boxi, miwah sané tiosan. Tetujonnyané wantah mlajahang
ngwangun aksara tebek wayah, mangda aksarannyané madruwé cihna makarat, natar,
ngatumbah, macai,
utawi majit tuma.
Sasuratan Aksara Tebek Wayah Macai
Sasuratan Aksara Tebek Wayah Ngatumbah
Pidabdab 5. Pasang Aksara
5.1 Tengenan
Pasang aksara Bali tegesnyané uger-uger masasurat ring sajeroning aksara Bali.Tengenan
inggih punika aksara wianjana sané suara vokalnyané nénten wénten utawi akasara wianjana
sané
nengen. Contonyané bisah, cecek, surang, miwah adeg-adeg. Yéning bandingin sareng aksara
Dewanagari, bisah kawigunannyané pateh sareng wisarga, cecek kawigunan nyané pateh sekadi
anusuara, adeg-adeg kawigunannyané pateh sakadi tanda wirama.
Alfabet Fone Genah Wastan
Sim
tis saséwalapa aksa
bol
Internasional traan rané
[h] Ring ungkur aksara bisah
[r] Ring duur aksara surang
[ŋ] Ring duur aksara cecek
- Ring ungkur aksara adeg-adeg
a. Tengenan [ nga ] \,
28 Basa Miwah Aksara Bali UDIANA SASTRA
Tengenan \, ring kecap panguntat kruna, mauah dados cecek (..,...), upami:
pucung = pucu*, blulang = bÞ¡l*,
rendang = ÏnÑ*, barang = br*,
• Saluiring kruna lingga kalih kecap sané
wianjanannyané pateh tur makakalih polih ten
genan \, makakalih dados cecek (..,...) yadiastun sampun
kaanusuarayang utawi polih
seselan [-er-]miwah [-el-], upami:

24
cangcang = c*c*, nyangcang =z*c*,

béngbéng = eb*eb*, bréngbéng = ebÉ*eb*,


• Tengenan \, ring kecap pangawit kruna lingga sané
aksara wianjanannyané mabinayan,
kantun manggeh tengenan, \,upami :
panggang = p\á*,
bungsil = bu\Šil«,
jangkrik = j\ÐÉik«
bangsul=b \Šu l/ ,
• Tengenan \,ring kecap pangawit kruna-kruna ring sor
mauah dados cecek (..,...) anggen
ngicalang pasang tumpuk tiga, upami:
angklung = h*kÞ¡*, sungklit = su*kÞit/,
jungkling = ju*kÞ&, nyungkling = zu*kÞ&,
• Wastan genah ring sor puniki osinengguh saking kalih kruna, upami:
Pangkungtibah = p\С*tib;,
Pangkungkarung = p\С*kru*,
b. Tengenan ( r ) r,
Saluiring tengenan r, mauah dados surang (.......(), upami:
sekar = s)k(,
gelar = g)l(,
karma =k(m,
pidarta = pid([,
c. Tengenan (h) h,
• Tengenan h, ring kecap panguntat kruna mauah dados bisah (.....;), upami:
puseh = pus) ;, kaliakah =klihk;,
lebih = 2bi;, seseh = eses;,

UDIANA SASTRA Basa Miwah Aksara Bali 29


• Saluiring kruna lingga kalih kecap sané aksara wianjanannyané pateh tur makakalih polih
tengenan h,makakalih mauah dados bisah (......;) yadiastun sampun kaanutang, upami:
cahcah = c;c;, nyahcah = z;c;,
kohkoh = ekoeko;, ngohkoh =e\o;eko;,
• Tengenan h,ring kecap pangawit kruna lingga sané
kecap aksara wianjanannyané ma
binayan, kantun manggeh tengenan h, upami:
cihna = cihÂ, brahmana = bÉohßx,
lahru = lhɱ, bahni = bhÂi,
• Wastan genah ring sor puniki sinengguh saking kalih kruna, upami:
Asahdurén = hs;duern/,
Asahgobleg = hs;egoebÞg/,
d. Adeg-adeg (......./)
• Ring panguntat kruna, upami:
adan = hdn/, budal = budl/,
malaib = mlhib/, kajengklok= kej*ekÞok/,
• Ring panguntat bagian lengkara wiadin panguntat lengkara, upami:
Dugasé nulis lamaran, I Nyoman mecik peléngan.
dugesnulisÞmrn/,hiezomnß)ciekæel\n/.
Emboké ngadep poh di peken.
h)eMãÿekÂ\d)epæo;dip)k)n/.
• Ring tengahing kruna utawi lengkara kanggén ngicalang pasang aksara tumpuk tiga,
upami:
tamblang = tm/bÞ*, gemblong = egm/ebÞ*o,
samblung = sm/bÞ¡*, Tamblingan = tm/bÞi\n/,

25
• Ring tengahing lengkara kanggén ngamanggehang pasang upami:
I Nyoman Widia.
30 Basa Miwah Aksara Bali UDIANA SASTRA
hiezomn/widê.
Watek ksatriané ngamuk.
wt)k/k×tiÉyen\muk/.
Pakeling :
Adeg-adeg kaséwalapatra ring tengahing lengkara kanggén nyinahang aksara ardasuara
sakadi wianjana mangda nénten iwang ngwacén, upami:
Sira sané ngemit rainidané?
Sirsen\)mit/rhinÀiden.
5.2.2 Tengenan Majalan
Tengenan majalan pacang wénten yéning kruna sané ring ajeng mapanguntat
antuk aksara nengen tur kruna utawi pangiring ring pungkurnyané kakawitin antuk aksara
suara, upami:
mata (+n) + ai matanai = mtnhi,
tegeh + an tegehan = t)g)hn/,
Yéning wénten kruna mapurwa antuk anusuara
mapepet patut nganggén pepet.
Nga + mitrain = mitra
Ngemitrain = ngemit
\mitÉhinid.
Pakeling : \)mitÉhinid.
(a) Tengenan majalan wantah kamanggehang sajeroning kruna (kruna dwilingga miwah kruna
satma), upami:
énggal-énggal = eh\áelÀ\ál/, eh\áel\ál/,
jebugarum = j)bugÀrum/, / j)bugrum/,
(b).Tengenan majalan ketahnyané wantah kanggen ngamanggehang guru-lagu ring
sajeroning kekawin.
UDIANA SASTRA Basa Miwah Aksara Bali 31
5.2.3 Gantungan Miwah Gémpélan
Tengenan ring tengah kruna, tengah bagian lengkara, miwah tengah lengkara polih
gantungan utawi gémpélan kaséwalapatra sakadi ring sor, upami:
bhakti = vkÓi,
sampi = smæi,

Pidabdab 5. Pangresep Indik Program Aksara Bali ring


Software
1.1 Soroh Program Nyurat Aksara Bali
Mangda prasida nyurat aksara Bali ring komputer, alit-alit patut ngamargiang instal
program sané prasida kaanggén nyurat aksara Bali ring software. Program nyurat aksara
Bali ring software wénten makudang-kudang soroh, sakadi :
a. Bali Simbar DJ
b. Bali Galang
c. Bali Simbar DJ OL
d. Bali Simbar DJ Black
e. Alphalange
1.2 Tata Cara Nyurat Aksara Bali ring Softwaré.
Tata cara nyurat Aksara Bali ring software antuk program Bali Simbar DJ
inggih punika :
A. Sané nganggén Microsoft Word 2000/2003.
1. Klik Tools.

26
2. Klik Auto Correct.
UDIANA SASTRA Basa Miwah Aksara Bali 35
3. Ring jendéla Auto Correct icalang sami tanda contréng.
4. Ring jendéla “AutoFormat As You Type” icalang tanda contréng
ring :
- “Straight quotes” with “smart quotes”.
- “Symbol characters (--) with symbol (—).
5. Ring Jendela “Auto Format” icalang tanda contréng sané pateh
sakadi point 4 ring arep.
B. Sané nganggén Microsoft Word 2007.
1. Klik Offi ce Button ring bucu kiwa.
2. Klik Word Options.
3. Klik Proofi ng.
4. Klik AutoCorrect Options.
5. Icalang sami tanda contréng ring Auto Correct.
6. Ring Jendéla “Auto Format As You Type” icalang tanda contréng
ring :
- “Straight quotes” with “smart quotes”.
- “Symbol characters (--) with symbol (—).

27

Anda mungkin juga menyukai