Anda di halaman 1dari 37

USULAN SESELEH

KAJIAN STILISTIKA MIWAH NILAI RISAJERONING

LAWAT-LAWAT SUUNG: (Papupulan Puisi Bali Anyar)

KARYA: IBM DHARMA PALGUNA

OLIH:

I MADE GIRI SUYOGA BANDEM

NIM: 1911021027

PENDIDIKAN BAHASA DAN SASTRA AGAMA

FAKULTAS DHARMA ACARYA

UNIVERSITAS HINDU NEGERI I GUSTI BAGUS SUGRIWA

DENPASAR

2023
ii

PRAWACANA
Rasa angayubagya aturang titiang majeng ring Ida Sang Hyang Widhi

Wasa, duaning sangkaning asung kerta waranugrahan Idané, mawinan seseleh

puniki prasida kapuputang.

Seseleh puniki mamurda “Kajian Stilistika miwah Nilai risajeroning Lawat-

Lawat Suung Karya (papupulan puisi bali anyar) karya: IBM Dharma Palguna”

sané karipta pinaka syarat nyusun karya ilmiah skripsi ring Universitas Hindu

Negeri I Gusti Bagus Sugriwa Denpasar. Sajeroning penyusunan seseleh puniki,

penyeleh akéh ngamolihang tuntunan miwah piteket sané mabuat pisan ring

kawéntenan seseleh puniki. Punika mawinan nénten lali panyeleh ngaturang

parama suksma majeng ring:

1. Universitas Hindu Negeri I Guti Bagus Sugriwa Dénpasar pinaka genah

penyeleh ngamargiang swadharma aguron-guron.

2. Prof. Dr. Drs. I Gusti Ngurah Sudiana, M.Si, pinaka Réktor Universitas

Hindu Negeri I Gusti Bagus Sugriwa Dénpasar. Sampun lédang ngicénin

sakancan piranti ritatkala penyeleh nunas ajah-ajahan ring Universitas

Hindu negeri I Gusti Bagus Sugriwa Dénpasar.

3. Dr. Drs. Madé Redana, M.Si, pinaka Dékan Fakultas Dharma Acarya

Universitas Hindu Negeri I Gusti Bagus Sugriwa Dénpasar. Sané sampun

lédang ngicénin bimbingan miwah sasuluh rikala panyeleh ngamargiang

swadharma dados mahasisya.

4. Dr. Gék Diah Dési Sentan, SS. M, Hum pinaka Manggala Jurusan

Pendidikan Bahasa Dan Sastra Agama. Sampun lédang ngicenin sakancan

wantuan miwah panuntun nyantos seseleh puniki puput.


iii

5. Dra. Ni wayan Arini, M.Ag pinaka dosen panuntun I sane sampun lédang

ngicénin tuntunan miwah piteket-piteket rikalaning ngarmagiang seseleh

puniki.

6. I Wayan Artayasa SS. M,Hum pinaka dosén panuntun II naler sampun

lédang ngicénin tuntutan miwah piteket-piteket rikalaning ngarmargiang

seseleh puniki.

7. Dosén Fakultas Dharma Acarya Universitas Hindu Negeri I Gusti Bagus

Sugriwa Dénpasar. Sané sampun ngicénin ajah-ajahan salami panyeleh

dados mahasisya.

8. Unit Perpustakaan universitas Hindu Negeri I Gusti Bagus Sugriwa

Dénpasar. Sampun lédang ngicénin panyeleh nyelang cakepan-cakepan

kaanggén puputang seseleh puniki.

Seseleh puniki majanten doh saking sané kawastanin becik utawi paripurna,

duaning asapunika penyeleh nunas geng rena pangampura majeng sahanin

kakirangan ring seseleh puniki. Penyeleh ngamptiang sumangdané madué pikenoh

ring Ida Dané sinareng sami. Pinaka wasaning atur puputang penyeleh antuk

ngaturang parama shantih.

Om Shantih, Shantih, Shantih Om

Gianyar, 25 Desember 2022

Penyeleh
iv

DAGING WAWACÉN

ADIAYA I PURWAKA ......................................................................................... 1

1.1 Wiwilan ......................................................................................................... 1

1.2 Unteng Wicara .............................................................................................. 7

1.3 Tetujon Seseleh ............................................................................................. 7

1.3.1 Tetujon Umum ....................................................................................... 7

1.3.2 Tetujon Khusus....................................................................................... 8

1.4 Kawigunan Seseleh ....................................................................................... 8

1.4.1 Kawigunan Téoretis ............................................................................... 8

1.4.2 Kawigunan Praktis ................................................................................. 8

ADIAYA II PAMASTIKA PUSTAKA, SATMIA, MIWAH TÉORI ................... 9

2.1 Pamastika Pustaka ......................................................................................... 9

2.2 Satmia.......................................................................................................... 14

2.2.1 Stilistika................................................................................................ 15

2.2.2 Lawat-Lawat Suung (papupulan puisi bali anyar) ............................... 16

2.3 Landasan Téori ............................................................................................ 17

2.3.1 Téori Strukturalisme............................................................................. 18

2.3.2 Téori Nilai ............................................................................................ 19

2.3.3 Téori Sémiotika .................................................................................... 20

ADIAYA III METODE SESELEH ...................................................................... 23

3.1 Soroh Miwah Patangkep Seseleh ................................................................ 23

3.1.1 Soroh Seseleh ....................................................................................... 23

3.1.2 Petangkep Seseleh ................................................................................ 24

3.2 Soroh Miwah Wit Data Seseleh .................................................................. 25


v

3.2.1 Data Utama........................................................................................... 26

3.2.2 Data Panegep........................................................................................ 26

3.3 Piranti Seseleh ............................................................................................. 27

3.4 Tata-Titi Mupulang Data............................................................................. 27

3.4.1 Studi Kapustakaan................................................................................ 27

3.5 Pakebat Data................................................................................................ 28

3.5.1 Reduksi Data ........................................................................................ 29

3.5.2 Pangwedar Data ................................................................................... 29

3.5.3 Pamicutet Data ..................................................................................... 29

3.6 Pangwedar Pikolih Data .............................................................................. 30

KAPUSTAKAAN ................................................................................................. 31
1

ADIAYA I

PURWAKA

1.1 Wiwilan

Basa nénten prasida lémpas saking kawéntenan para janané ring sajeroning

ngamargiang kauripan. Basa punika silih tunggil piranti sané dahat mabuat pisan

rikalaning parajanané ngamargiang kauripan. Basa puniki wantah kawigunayang

ngawedarang daging pikayunan majeng ring anak tiosan. Kawéntenan basa ring

Bali kakeniang pertama sané kabaos basa ibu olih parajana Baliné. Basa puniki

patut karemba tur kawerdiang mangda budaya puniki prasida ajeg.

Halliday ring Wiratno dan Santosa (2014) ngawedarang, basa punika madué

kawigunan tatiga, inggih punika kawigunan idésional, interpersonal, lan tékstual.

Kawigunan idéasional mawiguna dados serana utawi piranti gegambaran

pengalaman. Sané kaping kalih kawigunan interpersonal basa puniki mapakilitan

ring kauripan maparajané sarahina. Sané kaping tiga punika kawigunan téstual,

wantah piranti makarya sasuratan. Yéning selehin ring kawigunan idéasional basa

kaanggén piranti ngawedarang daging pikayunan sané prasida ngawetuang

sasuratan sané marupa karya sastra.

Maosang karya sastra. Sastra punika wantah karya sastra sané madaging

tuntunan, pinaka piranti kaanggén sasuluh utawi tata-titi risajeroning maurip. Ring

sajeroning sastra punika pinaka gaguat kawigunayang gegambelan risajeroning

maurip. Karya sastra inggih punika sasuratan-sasuratan daging pikayunan sane luih,

becik tur madaging tuntunan. Nika sané mawinan patut pisan para janané malajahin

indik sastra punika. Yening parajanané maurip tanpa sastra tanpa guna parajanané
2

maurip. Parajanané maurip mangdané uning kaweruhan, kaweruhanne punika

wénten ring sastra.

Karya sastra ring Bali kaepah dasos kalih soroh, inggih punika sastra Bali

Purwa utawi tradisional, miwah sastra Bali Anyar utawi modérn. Karya sastra Bali

purwa inggih punika karya sastra sané pinih riin wénten ring Bali. Kasusatraan Bali

Purwa puniki karya sastra sané wangunipun kaiket antuk uger-uger tradisional

miwah arang kauningin pangawinyané, miwah durung keni iusan aab modérn.

Karya sastra sané rumasuk karya satra Bali purwa inggih punika sekadi: satua bali,

geguritan, kidung, kakawin, miwah sane tiosan.

Karya sastra Bali Anyar inggih punika karya sastra sané kawéntenannyané

ngawit saking bangsa Indonésiané ngamolihang kamerdékaan ngantos manngkin

(Gautama, 2007). utawi sampun keni iusan aab modern. Karya sastra puniki nénten

malih nginutin uger-uger karya sastra Bali purwa. Karya sastra sané rumasuk karya

sastra Bali Modren inggih punika sekadi cerpén, novél, puisi miwah sane tiosan

Puisi mateges wangun babaosan basa sané ngitnutin risajeroning pahan

suara, sane nyinahang pengalaman imajinatif, pangrasan, miwah inteléktual sang

pangawi sané kawangun saking kahuripan néwék miwah sosialipuné. Sané

kawedarang antuk tata cara sané sampun kacumponin. Punika mawinan puisi

punika prasida nudut kayun miwah kalangen sang sané ngwacén miwah sané

mirengang.

Puisi Bali Anyar silih sinunggil karya sastra modérn sané patut diapresiasi

santukan puisi pinaka pikolih daging pikayun sang pangawi sané kawedarang

nganggén piranti sané terpilih, miwah madaging pangwirasan sané jangkep miwah
3

prasida ngawetuang konsép kapuitisan. Sujatiannyane kruna-kruna sané

kawigunayang ring puisi punika sampun ketah sekadi kruna-kruna sané

kawigunayang ring sajeroning kahuripan sarahina. Tarigan ring (Rokhmansyah

2014). Pangawi sampun pastika waged milihin kruna-kruna, sane nguratiang

ngeninin indik teges kruna ipuné, komposisi bunyi, rima miwah irama taler

kawéntenan kruna punika ring kontéks kruna sané tiosan, miwah kawentena kruna

ring kejangkepan puisi punika. Pangawi naler nguratiang indik ririgan krunanyané

miwah daya magis kruna sané sampun kaicen teges sane anyar miwah sané nénten

madué teges kaicén teges manut pikayun pangawi Waluyo ring (Rokhmansyah

2014).

Milihin kruna punika mawiguna ngabinayang teges miwah pikayunan sané

kawedar prasida lengut manut situasi miwah nilai rasa puisi. Antuk milihin kata

puniki prasida ngawetuang pikayunan sané patut ring imajinasi pangwacén sekadi

sané kakayunin utawi karasayang pangawi tatkala ngawi puisi nyane.

Manut Relawan Bnetara Budaya Bali (2019) ring sasuratanyané sane

mamurda “Dialog Budaya “Selampah Laku IBM Dharma Palguna” maosang

Lawat-Lawat Suung: papupulan puisi bali anyar sané akéhnyané wénten 67 puisi

bali anyar karya Tatukung peséngan péna saking (IB. Made Dharma Palguna) sané

kamedalang olih Yayasan Dharma Sastra duk warsa 1995. Ida Bagus Madé

Dharma Palguna silih sinunggil pangawi saking Bali, dané embas ring Tabanan duk

tanggal 10 Januari 1962. Dané sampun séda duk tanggal 27 oktober 2017 ring

Mataram. Dané muputang pendidikan S1 ring Fakultas Sastra Universitas Udayana,

raris ngelanturang S2 miwah S3 nyané ring Facultiet der Leterren, Rijksuniversiteit,


4

Leiden. Dané punika silih sinunggil pengawi sané produktif masasuratan sekadi

puisi, ésasy, opini, sané sampun akéh kaunggahang ring media, miwah sampun

akéh karya-karya danéné sané kamedalang marupa buku minakadi, Lawat-Lawat

Suung (puisi 1995), Shiwaratri Dalam Padma Purana (1997), Ida Pedanda Ngurah:

Pengarang Besar Bali Abad ke-19 (1998), Dharma Sunya: Memuja Dan Meneliti

Shiwa (Ph.D Thesis, 1999), Cara Mpu Mona Guna Memuja Shiwa (2000), Pedofilia

dan Tindak Kekerasan Lainnya (2005), Bom Teroris dan Bom Sosial, Narasi dibalik

Harmoni Bali (2006), Dewa Manusia Raksasa (2007), Budaya kepintaran sampai

Budaya Kekerasan Pikiran (2007) Tiga Anak Pembual dan Cerita Terpilih Lainnya

(2008), Kala: Waktu dan Kematian, Pengantar Mati Cara Bali, Buku kesatu (2008),

Suamansantaka, Pengantar Mati cara Bali buku kedua (2008) Leksikon Hindu

(2008,2011), Sekar Ura (2012), miwah akeh sané liananya karya dané sané sampun

kamedalang.

Lawat Lawat Suung (papupulan puisi bali anyar) inggih punika silih

sinunggil karya satra Bali Anyar sané nganggén basa Bali miwah medaging

serapan-serapan basa Jawa kuno. Lawat-Lawat Suung puniki marupa cakepan buku

sané kamedalang olih Yayasan Dharma Sastra duk warsa 1995. Dagingnya marupa

papupulan puisi Bali sané kasurat olih sang sané mapeséngan Ida Bagus Madé

Dharma Palguna, nanging ring cakepan puniki pangawi nganggén peséngan péna

inggih punika Tatukung. Karya sastra puniki kasurat saking warasa 1990 nyantos

1995 ring makudang-kudang panegara dura negara. Makadi Belanda, Inggris,

Perancis, Jerman, Italia, miwah panegara siosan ring Eropa, genah sang pangawi

ngelanglangkalangwan. Wénten kirang langkung 67 puisi ring cakepan puniki sané


5

kasurat saking warsa 1990 nyanytos 1995. Cakepan puniki kaepah dados petang

sargah utawi adiaya, arang pisan kapanggih puisi sané nganggé pola bab-bab sekadi

puisi-puisi ring jawa kuno (Tatukung, 1995)

Karya sastra sané mamurda Lawat-Lawat Suung puniki sampun pastika

maosang ngeninin indik suung. Yéning maosang péta sastra Bali anyar, arang pisan

panggihin karya sastra sané maosang ngeninin indik suung, kekosongan utawi

kesunyatan. Matiosan yéning maosang utawi ngwacén karya-karya sastra tradisi

sané marupa sastra jawa kuno miwah sastra Bali wacana-wacana indik suung,

kekosongan utawi kesunyatan punika dados wacana sané akéh kabaosang ring

wewidangan sastra klasik. Kapanggihin minakadi: téks Dharma Sunya, téks

Dharma Sunya puniki akéh pisan kapanggihin, manut ring seseleh disertasi Dharma

Sunya sané kamargiang olih Ida Bagus Madé Dharma Palguna wénten 46 cakepan

kakawin Dharma Sunya. Taler wénten téks Dharma Putus, Dharma Prasadha,

Dharma Pitutur miwah téks-téks sané maosang indik kasunyatan sané lianan.

Manut Gautama (2009) maosang Kruna suung ring basa Bali puinka madué

artos ring basa Indonésia inggih punika “sunyi” Kruna suung madué padanan teges

ring bahasa Indonesia inggih punika sekadi: hampa, kosong utawi sepi. Sekadi ring

frasa, kenehé suung ring bahasa Indonesia madué teges pikiran hampa, raris wénten

karang suung ring bahasa Indonesia madué teges karang yang kosong.

Suung punika nénten wantah ngeninin indik kawéntenan. Nanging suung

taler prasida madué teges kesadaran. Kesadaran sané sekadi napi? Ring kontéks

peradaban batin Bali suung utawi sunya inggih punika Parama Siwa. Kesadaran

sané pinih tegeh miwah suci.


6

Manut Nurgiantoro (2018) maosang Stile inggih punika tata cara sané khas,

sané nyihnayang kawéntenan parindikan sané katlatarang antuk tata cara mangda

tetujon sané kaaptiang kapanggih. Kawéntenan stilistika ring karya sarat mabuat

pisan. Antuk patangkep stilistika sang sané seneng ring karya sastra puisi prasida

manggihin gaya basa sané kaanggén olih pangawi pinaka basa sané utama. Manut

napi sané sampun katlatarang ring ajeng, seseleh stilistika utawi kekhasan gaya

saking pangawi sajeroning karya sastra utamanipun puisi mabuat pisan kadadosang

piranti sasuratan.

Kapilihnyané Lawat Lawat Suung (papupulan puisi bali anyar) dados objék

penyelehan santukan, sasampunné polih ngwacén, pupulan puisi Lawat-Lawat

Suung ébuh antuk gaya bahasa, miwah manut ring akamdemis penyeleh nénten

manggihin saking kamedalangnyané ring warsa 1995 karya sastra sane mamurda

Lawat-Lawat Suung (papupulan puisi bali anyar) karya IBM Dharma Palguna

puniki durung wénten sané nyelehin karya sastra puniki sané kamedalang marupa

ésai, artikel, wiadin laporan hasil penelitian pamekasnyané maosang karya sastra

sané mamurda Lawat-Lawat Suung Puniki.

Sujatiannyané yening sandingang sareng makudang-kudang karya sastra

Bali anyar sané lianan, ketahnyané karya sastra Bali anyar akéh sané kaselehin

pinaka kaanggén syarat muputang studi ring kampus. Punika sané ngawinan

penyeleh jagi maosang indik karya sastra sané mamurda Lawat-Lawat Suung

(papupulan puisi bali anyar) karya IBM Dharma Palguna.

Tiosang ring punika penyeleh manadosang pangawi puniki tokoh guru,

malarapan antuk maosang silih sinunggil karyannyané, penyeleh ngaptiang ajaran-


7

ajaran utawi piteket-piteket danéné karesepang ring sukman penyeleh. Tur prasida

kamargiang ring sajeroning kauripan.

1.2 Unteng Wicara

Majalaran saking bebaosan ring ajeng unteng wicara sané prasida kamedalang

inggih punika:

1. Sapunapi struktur fisik ring sajeroning Lawat-Lawat Suung (papupulan

puisi bali anyar) karya IBM Dharma Palguna?

2. Nilai napi sané wénten ring sajeroning Lawat-Lawat Suung (papupulan

puisi bali anyar) karya IBM Dharma Palguna?

3. Sapunapi unsur-unsur stilistika ring sajeroning Lawat-Lawat Suung

(papupulan puisi bali anyar) karya IBM Dharma Palguna?

1.3 Tetujon Seseleh

Tetujon seseleh punika napi sané kaaptiang olih sang sané nglaksanayang

seseleh punika. Wéntené tetujon sané pastika miwah malelintihan prasida

ngawinang dangan ngamolihang napi sané kaaptiang. Ring seseleh puniki tetujoné

kaepah dados kalih inggih punika tetujon umum miwah tetujon khusus.

1.3.1 Tetujon Umum


Seseleh puniki matetujon anggén nincapang aprésiasi miwah nincapang

kaweruhan krama sajeroning sastra Bali Anyar. Seseleh puniki kaaptiang prasida

ngicénin sumbangan daging pikayunan anggén nincapang kewagedang

mengaprésiasi puisi Bali Anyar tur setata éling ring kawéntenan karya sastra saking

pangawi lianan mangda sida ajeg budaya Baliné


8

1.3.2 Tetujon Khusus


Ring tetujon khusus ring seseleh puniki, jagi katlatarang sekadi ring sor
puniki:
1. Mangda kauningin tur prasida nlatarang sapunapi struktur fisik ring

sajeroning Lawat-Lawat Suung (papupulan puisi bali anyar) karya IBM

Dharma Palguna.

2. Mangda kauningin tur prasida nlatarang nilai sané munggah ring sajeroning

Lawat-Lawat Suung (papupulan puisi bali anyar) karya IBM Dharma

Palguna

3. Mangda kauningin tur prasida nlatarang sapunapi unsur-unsur stilistika

Lawat-Lawat Suung (papupulan puisi bali anyar) karya IBM Dharma

Palguna.

1.4 Kawigunan Seseleh

Seseleh punika kaaptiang mangda prasida madué wiguna teorétis miwah

praktis

1.4.1 Kawigunan Téoretis


Pikolih saking seseleh puniki prasida nincapang kawéntenan kaweruhané,

pamekasnyané ring wawidangan basa miwah sastra Bali. Dadosnyané prasida

kaanggén nincapang kewagedan mengaprésiasi karya sastra Bali Anyar.

1.4.2 Kawigunan Praktis


Seseleh puniki prasida nincapang kawéntenan kaweruhan kramané ring

sajeroning kasusastraan Bali pamekasanyané ipun puisi. Prasida nincapang

kasenengan krama ring pikolih karya sastra saking pangawi tiosan tur sareng

ngrajegang budaya Bali.


9

ADIAYA II

PAMASTIKA PUSTAKA, SATMIA, MIWAH TÉORI

2.1 Pamastika Pustaka

Pamastika puniki pinaka kawigunayang jalaran utawi titi pengancan rikala

panyeleh nyelehin indik seseleh puniki. Pamastika pustaka puniki naler

kawigunayang ngawangun satmia miwah wangun téori rikalaning makarya seseleh.

Pamastika puniki ketahnyané marupa: jurnal, laporan hasil penelitian, buku paper,

karya ilmiah miwah sané tiosan sané madué pakilitan sareng seseleh puniki

Pamastika pustaka madué kawigunan sekadi kaanggén saih antuk seseleh

sané jagi kaselehin tur sané madué pakilitan sareng seseleh sané kakaryanin sekadi

seseleh puniki. Riantukan punika penyeleh jagi nganggén makudang-kudang

pamastika pustaka ring seseleh puniki minakadi katlatarang ring sor puniki:

Yusibudayanti (2021) ring seselehnyané sané mamurda “Kajian Puisi

Modré Leak Lanang Léak Wadon Leak Kedi Karya I Gusti Putu Bawa Samar

Gantang” Maosang indik struktur miwah kasuksman puisi punika. Pikobet punika

katepasin antuk metode strukturalisme miwah semiotika Pakilitan babaosan punika

sareng seseleh sané kakaryanin puniki pateh jagi nyelehin indik struktur fisik puisi

puniki kaanggén titi pangancan risajeroning nyelehin indik wangun utawi struktur

sané wénten ring Lawat-Lawat Suung (papupulan puisi bali anyar) karya IBM

Dharma Palguna. Nanging pabinayannyané sareng seseleh sané jagi kakaryanin

puniki maosang indik gaya basa nénten maosang nganinin kasuksman puisi.

Turaeni (2017) ring seselehnyane sané mamurda Bentuk dan Pilihan Kata

dalam Cerita Nguntul Tanah Nuléngék Langit karya I Madé Suarsa: Kajian
10

Stilistika. Kajian stilistika sané kaanggén ring panyelehan puniki inggih punika

antuk métode deskriptif analisis inggih punika antuk nyobyahang panganggén gaya

basa miwah pilihan kruna ring permainan suara sané kaangén olih pengawi. Pikolih

seseleh puniki nyinahang wantah panganggén gaya basa ring permainan suara

nyinahang pinih dominan gaya basa metafora ring bebaosan pantaraning tokoh.

Widiani (2015) ring seselehnyané sané mamurda “ Stlilistika Puisi Karya

Ida Bagus Wayan Widiasa Keniten”. Seseleh puniki madué unteng wicara inggih

punika: 1) sapunapi struktur fisik papupulan puisi Sabdaning Sepi karya Ida Bagus

Wayan Widiasa Kénitén? 2) Sapunapi struktur batin Papupulan Puisi Sabdaning

Sepi Karya Ida Bagus Wayan Widiasa Kénitén? Miwah 3) Sapunapi unsur

sstilistika Papupulan Puisi Sabdaning Sepi Karya Ida Bagus Wayan Widiasa

Kénitén? Ring seseleh puniki nganggén teori strukturalisme sareng teori sémiotik

miwah soroh seseleh puniki wantah seseleh kualitatif. Soroh data sané kaanggén

wantah data kualitatif sané kapolihang saking kalih wit, inggih punika data primér

kapolihang saking naskah Papupulan Puisi Sabdaning Sepi Karaya Ida Bagus

Wayan Widiasa Keniten miwah data sékunder kapolihang saking cakepan-cakepan,

laporan pikolih seseleh, miwah sasuratan-sasuratan sané madué pakilitan sareng

seseleh ipuné.

Pikolih saking seseleh puniki nyinahang wantah: Papupulan Puisi

Sabdaning Sepi kawangun antuk struktur fisik luiripuné: a) tipografi, b) diksi, c)

citraan atau imajinasi, d) gaya bahasa e) rima. Pakebat struktur batin papupulan

puisi sabdaning sepi luiripune: a) téma, b) rasa, c) nada, d) amanat. Analisis


11

stilistika ring papupulan puisi sabdaning sepi luiripuné a) stilistika bidang

morfologi, b) stilistika bidang sintaksis, c) stilistika bidang léksikon.

Seseleh ipun madué pakilitan sareng seseleh sané jagi kakaryanin puniki,

inggih punika pateh nyelehin indik struktur miwah unsur stilistika ring karya sastra,

sakéwanten pabinayannyané wénten ring objék sané jagi kaselehin.

Wirawan (2014) ring seselehnyané sané mamurda Pakebat Indik Struktur

Miwah Nilai Puisi Nyongkok Di Bucu. Puisi puniki madué kalih unteng wicara

inggih punika: 1) sapunapi struktur fisik miwah struktur batin puisi Nyongkok di

Bucu sané kakawi olih I Nyoman Manda? 2) Nilai-nilai napi sané wénten

kaunggahang ring sajeroning puisi Nyongkok di Bucu sané kakawi olih I Nyoman

Manda? Téori sané kaanggén nyawis unteng wicara punika inggih punika téori

strukturalisme miwah téori sémiotik. Wit data seseleh puniki kapolihang saking

puisi Nyongkok di Bucu sane kamedalang duk warsa 2006 olih Pondok Tebawutu.

Inggian Metode sané kaanggén ring seseleh puniki inggih punika metodé

kapustakaan, pabligbagan, miwah metode pakebat data nganggén metode deskriptif

kualitatif

Pikolih seseleh puniki nyinahang indik wangun intrinsik miwah wangun

ekstrinsik, wangun ékstrinsik sané wénten ring Puisi Nyongkok Di Bucu, inggih

punika tipografi, diksi, imajinasi, kruna konkret, miwah basa figuratif, struktur

intrinsik sané kabaos inggih punika téma, rasa, nada, miwah piteket ring puisi

Nyongkok Di Bucu, lianan punika taler penyeleh maosang indik nilai éstétik sané

marupa tata cara nyurat puisi, nilai rélégius sané marupa pengajahan dharma

kairingin antuk paplajahan kapemimpinan, tur polih nilai sosial sané marupa
12

kawéntenan jatma mangda setata maparilaksan asah, asih, asuh. Kawigunan seseleh

puniki majeng ring seseleh sané penyeleh jagi kakaryanin inggih punika penyeleh

polih titi pangancan rikala nyelehin indik struktur lan nilai sané wénten ring

papupulan Puisi Lawat-Lawat Suung kakawian IBM Dharma Palguna.

(Trisanto, Syam, and Seli n.d.) ring sasuratanipune sané mamurda Gaya

Bahasa Dalam Papupulan Puisi Cerpén kacapiring Karya Danarto (Kajian

Stilistika). Seseleh puniki matetujon ngawedarang gaya basa sané wénten ring

papupulan cerpén Kacapiring. pikolih seseleh puniki unsur gaya basa sané wénten

ring papupulan cerpén Kacapiring inggih punika gaya basa sané manut ring struktur

lengkara inggih punika a) gaya basa klimaks, b) antiklimaks, c) paralisme, d)

antitesis, e) lan répitisi. Gaya basa retoris sané wénten ring papupulan cerpén

kacapiring inggih punika a) gaya basa alitras, b) asonansi, c) anastrof, d)

asindenton, e) polisindenton, f) elipsis, g) eufemismus, h) pleonasme, i) perfrasis,

j) eritosis. Gaya basa kiasan sané wénten ring papupulan cerpén kacapiring inggih

punika a) smile, b) metafora, c) personifikasi, d) eponim, e) sinekdoke, f)

metonimia, lan g) sarkasme. Pakilitan sasuratan babaosan papupulan cerpén

kacapiring sané kalaksanayang olih Trisanto sareng bebaosan antuk Puisi Lawat-

Lawat Suung (papupulan puisi bali anyar) karya IBM Dharma Palguna inggih

punika pateh maosang indik gaya basa, nangin objék sané kaselehin punika

matiosan.

Siswantoro (2010) ring cakepannyané sané mamurda Metode Penelitian

Sastra Analisis Struktur Puisi. Pakebat sané kamargiang ring seselehnnyané

ngeninin indik, pakebat sonéta sastra Indonesia sane mamurda “Menyesal” karya
13

Ali Hasymi. Pikolih pakebat antuk sonéta sane mamurda Menyesal karya Ali

Hasymi inggih puniki sonéta Menyesal punika sampun prasida kabaos karya sastra

sané melah tur becik karana sampun prasida nyangkepin syarat karya sastra inggih

punika integrasinyané unsur-unsur intrinsik sané ngawangun karya sastra punika.

Punika sané mawinan ngawetuang adung risajeroning pikolih pakebat diksi,

pakebat gaya basa, pakebat pencitraan, pakebat sajak, pakebata pengulangan

suara, pakebat paiketan pantaraning suara kalih teges, miwah pakebat nada

bebabosan. Pakilitan seseleh puniki majeng saseleh sane jagi kamargiang puniki

inggih punika pateh-pateh nyelehin indik struktur, nanging objék mabinayan punika

mawianan pikolihnyane sampun pastika matiosan.

Jéndra (2009) sane mamurda Analisis Stilistika ring Réalisasi Ballada

Sumilah ring cakepannyané sané mamurda Peranan Linguistik dalam Analisis

Bahasa Puisi. Pamastika puniki maosang indik unsur stilistika ring Ballada Sumiah

ring widang wangun sane mapaiketan sareng morfologi, sintaksis miwah widang

léksikon. Paiketan analisis puisi sané kamargiang olih Jendra sareng panyelehan

majeng ring Lawat-Lawat Suung (papupulan puisi bali anyar) karya IBM Dharama

Palguna pateh maosang indik pamastika stilistika manut uratiang seselehnyané ring

analisis struktur miwah sémiotik sané prasida ngapikolihang ciren utawi stile gaya

basa ring puisi Lawat-Lawat Suung. Jendra nyelehin Ballada Sumilah, sakéwanten

penyeleh puniki nyelehin Papupulan Puisi Lawat-Lawat Suung, punika mawinan

seseleh puniki ngamolihang pikolih sane matiosan. Kontribusi saking seseleh

Jendra majeng ring seseleh sané jagi kakaryanin inggih punika kaanggé titi

pangancan ring sajeronin nyelehin indik struktur miwah unsur-unsur stilistika sané
14

wénten ring Papupulan Puisi Lawat-Lawat Suung karya IBM Dharma Palguna. sané

ngranjing unsur stilistika widang morfologi, sintaksis miwah léksikon.

Pradopo (2002) maosang pamastika ngeninin indik puisi ring cakepannyané

sane mamurda “Pengkajian Puisi” sané kamargiang antuk patangkep stilistika-

sémiotik ring puisi karya Amir Hamzah miwah Chairil Anwar. Seseleh puniki

madaging pakebat unsur intrinsik sané dados kesikian saking pakebat stilistika

puisi. Pikolih seseleh puniki nyinahang kawéntenan gaya basa sané matiosan

pantaraning Amir Hamzah miwah Chairil Anwar. Amir Hamzah pinih akéh

ngangén basa sané alus utawi santun, yéning Chairil Anwar akéhang nganggén basa

sané bangras, keras utawi kasar. Pikolih seseleh saking Pradopo puniki kadadosang

titi pangancan risajeroning nyawis unteng wicara seseleh sané mamurda Kajian

Stilistiak dan Nilai Lawat-Lawat Suung (papupulan puisi bali anyar) Karya IBM

Dharma Palguna. santukan pateh nyelehin indik struktur fisik sané dados pahan

kesikian saking stilistika. Nanging objék seselehnyané matiosan sampun pastika

pikolihnyané naler matiosan.

2.2 Satmia

Satmia inggih punika pengertian sané patut kauningin yéning

ngalaksanayang karya ilmiah utawi seseleh. Satmia punika nlatarang variabel-

variabel sané metu ring pasikian murda tur maunteng ring wangun kerangka téori.

Indiké punika satmia pinaka objék bebaosan sané kaambil saking murda seseleh

sané jagi kaselehin tur kaanggén pamastika. Satmia patut pisan wénten ring seseleh,

sané kaanggén nyederhanayang arti utawi pikenoh sekadi idé-idé sané kaanggén,
15

mangda sang sané jagi ngwacén prasida uning napi unteng wicara sané katlatarang

ring seseleh puniki. Wénten satmia-satmia sané kaanggén minakadi:

2.2.1 Stilistika
Stilistika wit ipun saking basa inggris, “style” sané maarti gaya, miwah saking

basa serapan “linguistic” sané maarti tata basa. Kawéntenan basa ring karya sastra

madué spésifikasi tunggil yéning imbangan sareng kawéntenan basa ring sajeroning

kontéks bebaosan. (Nurgiantoro 2018)

Manut Ratna (Ratna 2007, 232) inggih punika téori sané mapakilitan sareng

bebaosan ngeninin indik gaya basa. Sakéwanten gaya basa inggih punika makasami

cara nganggén basa olih pengawi. Manut Pradopo (1987) nyihnayang gaya basa

punika ngalengutang lengkara lan ngicéning gerak ring lengkara sané ngawinang

penampen manah sang sané ngwacén. Sabilang pangawi madué style sané

matiosan, puniki antuk nyinahyang idéntitas antuk prasida karyanipun kauningin.

Nyelehin indik puisi sejeroning pendekatan stilistika mautsaha nguningayang

sapunapi puisi inucap kawigunayang miwah sapunapi unsur-unsur téks ngawetuang

suksman. Baosan lianan sapunapi karya sastra inucap mawiguna ngawetuang

bebaosan antar unsur. Dick Hartoko dan B. Rahmanto ring Pradopo (2021) ring

sejeroning stilistika ilmu sané nyelehin gaya basa kaepah dados kalih inggih punika

stilistika déskriptif miwah stilistika génétis. Stilistika déskriptif punika stilistika

sané maosang paindikan gaya basa sané kadadosang éksprési sajeroning basa.

Stilistika génétis inggih punika stilistika individual sané nyihnayang gaya basa

pinaka ungkapan khas pribadi.


16

2.2.2 Lawat-Lawat Suung (papupulan puisi bali anyar)


Puisi inggih punika silih tunggil soroh karya sastra bali anyar. Puisi

mabinayan ring sastra tiosan, minakadi: novél, drama, miwah cerpén. Puisi inggih

punika karya sastra sané ngawedarang budi jnana miwah pikayunan pangawi sané

kadasarin antuk budhi citta, cihna angga, miwah pangrasanipun sané anut lan

mawiguna sané kasusun utamanipun malarapan saking basa sané lengut pinaka

panganter.

Lawat Lawat Suung: (papupulan puisi bali anyar) inggih punika silih

sinunggil karya satra Bali anyar sané nganggén basa Bali lan medaging serapan-

serapan basa Jawa kuno. Lawat-Lawat Suung puniki marupa cakepan buku sané

kamedalang olih Yayasan Dharma Sastra duk warsa 1995. Dagingipuné marupa

papupulan puisi Bali sané kasurat olih sang sané mapeséngan Ida Bagus Made

Dharma Palguna, nanging ring cakepan puniki pangawi nganggén pesengan péna

inggih punika Tatukung. Karya sastra puniki kasurat saking warsa 1990 nyantos

1995 ring makudang-kudang panegara dura negara. Makadi Belanda, Inggris,

Perancis, Jerman, Italia, miwah panegara tiosan ring Eropa, genah sang pangawi

ngelanglangkalangwan. Wénten kirang langkung 59 puisi ring cakepan puniki sané

kasurat saking warsa 1990 nyanytos 1995. Cakepan puniki kaepah dados petang

sargah utawi adiaya, arang pisan kapanggih puisi sané nganggé pola bab-bab sekadi

puisi-puisi ring jawa kuno. (Tatukung 1995)

Manut Gautama (2009) kruna suung ring basa bahasa Indonesi madué teges

sunyi. Kruna suung madué padanan teges ring bahasa Indonesia inggih punika

sekadi: hampa, kosong. Sekadi ring frasa, kenehé suung ring bahasa Indonesia
17

madué teges pikiran hampa, raris wénten karang suung ring bahasa Indonesia

madué teges karang yang kosong.

Suung punika nénten wantah ngeninin indik kawéntenan. Nanging suung taler

prasida madué teges kesadaran. Kesadaran sané sekadi napi? Ring kontéks

peradaban batin Bali Suung utawi sunya inggih punika Parama Siwa. Kesadaran

sané pinih tegeh miwah suci.

Sadurung ngranjing ring Puisi Lawat-Lawat Suung panegesan puniki mabuat

pisan antuk kawedarang. Patut kategesin suung sané kabaos suung ring kontéks

puniki nyihnayang ring Parama Siwa utawi kesadaran tertinggi.

2.3 Landasan Téori

Téori ringkesipuné inggih punika panlataran sané kasusun antuk akurat,

sasampuné nglintangin makudang-kudang tataran panyelehan. Parapenyeleh

mupulang data saking makudang-kudang observasi sané ipun kaselehin. Minakadi

éksperimén-éksperimén sané naenin ipun karyanin. Raris éksperimén nika

kaanggén ngaruruh paindikan sapunapi miwah napi mawinan fenoména prasida

mamargi.

Seseleh sampun pastika ngawigunayang téori sané pacang nlatarang indik

pikobet-pikobet sané wénteng ring sejeroning penyeleh ngaryanin seseleh puniki.

Punika sané mawinan téori pinaka piranti sané pinih mabuat kawigunayang

natasang parindikan pabligbagan sané wénten ring unteng wicara. Risajeroning

penelitian sastra, téori kawigunayang ngwantu kahuripan para janané sané

kawangun antuk basa, sakéwanten basa punika praciri, manut Noth ring Kutha

Ratna (2012) maosang tanda bukanlah kelas objek, tanda-tanda hadir hanya dalam
18

pikiran penafsir. Manut sané sampun kawedar ring ajeng praciri nénten ja

kasengguh objek. Praciri punika wénten ring sajeroning pikayun penafsir.

Majalaran saking téori sané sampun kawedar ring ajeng, téri punika pinih

mabuat pisan risajeroning kawigunyang nlatarang utawi nyelehin unteng wicara

miwah pikobet pikobet sané wénten ring seseleh puniki. Téori sané kawigunayang

ring seseleh puniki inggih punika teori strukturalisme, miwah teori sémiotik.

2.3.1 Téori Strukturalisme


Manut saking wit krunanyané, struktur mawit saking basa latin “structura”

sané mateges wentuk utawi wewangunan.

Strukturalisme digunakan sebagai metode untuk menganalisis keterkaitan


antar unsur cerita karena strukturalisme karena mendekatan objektif.
Menurut Kurniawan dalam Saputra, (2018) mengungkapkan bahwa
pendekatan objektif merupakan pendekatan yang mengkaji karya sastra
secara otonom. Hal tersebut berarti bahwa dalam mengkaji karya sastra,
maka posisi karya sastra dilepaskan dari unsur-unsur luar karya sastra.
Mengkaji karya sastra secara otonom juga dapat diartikan sebagai kajian
terhadap unsur-unsur yang ada dalam diri karya sastra secara otonom.
Pendapat tersebut didukung oleh Hawkes (1976: 17-18) yang menyatakan
bahwa keotonomian karya sastra sesungguhnya didasari oleh strukturalisme
yang mengaitkan antar unsur dalam diri karya sastra ketika unsur tersebut
saling terkait, maka terbentuklah makna dalam unsur unsur itu.

Majalaran antuk antuk pangwedar punika, teori struktural sane kawigunayang

ring seseleh puniki sekadi sane katlatarang ring ajeng, santukan teori struktural

kabaos pinaka teori sané nyelehin unsur utawi wangun saking karya sastra, karya

sastra kabaos madué wangun sané pakilitan, punika mawinan patut kacingak
19

makasami pakilitannyané. Teori struktural inggih punika tata cara sané prasida

kawigunayang nyelehin indik unsur fiksi.

Téori strukturalisme manggihin karya sastra dados struktur sané madaging

makudang-kudang unsur sané saling mapakilitan pantaraning siki sareng sané

tiosan. Analisis struktur matetujon antuk ngawedarang paiketan aspék makasami

karya sastra sané mikolihang arti sané jangkep. Antuk pamargi téori strukturalisme

prasida katentuang struktur fisik lan unsur-unsur fisik ring seseleh Kajian Stilistiak

Miwah Nilai ring Lawat-Lawat Suung (papupulan puisi bali anyar) karya IBM

Dharma Palguna.

2.3.2 Téori Nilai


Koentjaningrat (1990, 204) maosang nilai, “nilai sebagai rancangan tentang

suatu hal yang ada dalam benak masyarakat, pemikiran tersebut tentang yan

disarankan berguna serta bermanfaat dalam kehidupan”. Nilai pinaka rerancangan

sané ngeninin indik sané wénten ring kahuripan, punika mawinan prasida

kadadosang panuntun ring kahuripan kramané mangdané trepti.

Yudibrata ring Darmayasa (2011) maosang nilai punika kakepah dados papat

inggih punika nilai agama, sané ngranjing ring nilai agama inggih punika nilai

rélegius, magis miwah nilai spiritual. Kaping kalih wénten nilai logika luir ipuné

sakadi nilai inteléktual miwah nilai empiris. Sané kaping tiga inggih punika nilai

etika luir ipuné ngeninin indik moral ring sajeroning kramané. Sane kaping untat

inggih punika nilai estetika sané ngranjing nilai éstétika inggih punika parindikan

lango utawi kalangwan (keindahan)


20

Gunatama (2003) maosang karya sastra prasida madué nilai yening soang-

soang unsur sané ngwangun sastra punika kaselehin saking wangunnyané. Inggih

punika saking wangun intrinsiknyane sane wangun ekstrinsiknyané. Wangun

intrinsik puniki mapaiketan sareng daging karya sastra utawi tetuek karya sastra.

Yening wangun ekstrinsik punika mapaiketan sareng wentuk karya sastra punika.

Manut saking téori sané sampun kawedarang ring ajeng ngeninin parindikan

nilai saking makudang kudang para ahli. Ring seseleh puniki jagi maosang indik

nilai sané wénten ring papupulan Puisi Lawat-Lawat Suung karya IBM Dharma

Palguna.

2.3.3 Téori Sémiotika


Manut saking etimologis kruna semiotika mawit saking kruna Yunani

“simeon” sane madué teges sipta. Yéning manut saking términologi, semiotik

punika prasida kategesang ilmu sané mlajahin objek-objek, peristiwa-peristiwa

makasami kabudayaan manados sipta. Sémiotik prasida kabaos ilmu sané nyelehin

sipta. Ring sajeroning kajian semiotik fénoména sosial ring kramané miwah

kabudayan inggih punika sipta-sipta. Sistem-sistem miwah konvensi-konvensi sane

mrasidayang sipta-sipta punika madué teges (Alwan Husni Ramdani 2016)

Semiotik punika ngepah tanda punika dados kalih pahan inggih punika

penanda (signifer) miwah petanda (signified). Penanda punika manados wentuk

formal sané menandai petanda punika suksman sané ditandai olih penanda. Unsur

karya sastra ring sajeroning wentuk tanda wenten soroh-soroh tanda manut saking

paiketan pantaraning penanda sareng petanda. Soroh sané kapartama inggih punika

ikon, ikon pinka tand asané madué paiketan alamiah pantaraning pendanda sareng
21

petanda. Sané kaping kalih inggih punika indeks, inggih punika tanda sané madue

paiketan kausal pantaraning penanda sareng petanda. Sané kaping untat punika

simbol, inggih punika tanda sané nénten madué paiketan alamiah pantaraning

penanda sareng petanda utawi bersifat arbiter miwah katentuang olih konvensi

(kesepakatan bersama). Paiketannyané sareng karya sastra patangkep semiotik

kadadosang analisis tanda sané kawacén antuk karya sastra kawacén. Manut

struktural, Bartes (1997) nyinahang basa utwai perangkat sane kawigunayang

antuk nlatarang basa (metabasa) miwah konotasi ingih punika pikolih para

panglimbakan janané ring tata cara negesang tanda (Ambarani 2010)

Ring sejeroning sémiotik katlatarang indik tata-titi ngaresepang penanda

miwah petanda puisi sané kaselehin saking segi tataran utawi tegesnyané. Puisi

sané melah utawi ngelangenin setata nyusupang teges ring sajeroning kruna,

lengkara utawi baitnyané. Sipta-sipta punika sané nyinahang sang sané ngwacén

menafsirkan néwék indik puisi sané kawacén.

Téori sémiotika inggih punika teori sané madasar ring asumsi inggian punika

karya sastra punika sipta-sipta sané patut kaicén teges utawi pariteges. seseleh

sastra sané kauratiang inggian punika paiketan sintaksis pantaraning sipta-sipta

(strukturalisme) miwah paiketan sipta miwah punapi sané kasiptayang (semantik).

Yéning pacang mikolihang suksman kakawian, analisis strukturalisme pastika

kalanturang malarapan antuk analisis semiotika. Sapunika taler sawaliknyané,

amung ring sajeroning paiketan puniki makadi prosés miwah tata cara pakaryan

analisis makakalih nénten prasida kapasang. Ngulengang puisi inggih punika artos

sané medal olih basa sane kasusun madasar antuk struktur sastra manut konvénsi
22

nyané. Inggian punika artos sané nénten among artos basa, sakéwanten madaging

artos paweweh madasar antuk konvénsi sastra inucap.


23

ADIAYA III

METODE SESELEH

Yéning pacang ngaryaning seseleh mangdané nganutin tata-titi ngaryanin

seseleh. Tata-titi wantah prosedur miwah tata cara antuk nguningin punapa-punapi

sané madué tata-titi sané sistematis. Pateh sekadi métodologi inggih punika

pamastika ring mlajahin inggian makudang-kudang tata titi. Métodelogi seseleh

inggih punika paplajahan sané mlajahin makudang-kudang tata-titi ngaryanin

seseleh. Kacingakin saking sudut filsafat metodologi sesseleh inggih punika

épistemologi seseleh sané ngeninin indik punapi penyeleh jagi nglaksanayang

seseleh (Usman and Akbar 2022)

Métode punika pinih mabuat pisan rikalaning nyelehin pikobet, santukan

ritatkala ngaryanin seseleh sampun pastika ngawigunayang métode sané pinih

mabuat sumangdané prasida anut tur pikolih seselehnyane becik tur patut.

3.1 Soroh Miwah Patangkep Seseleh

Soroh miwah patangkep seseleh kaanggén rikala penyeleh jagi minayang

minakadi seseleh siki sareng seseleh sané lianan. Seseleh dados kabinayang antuk

kalih soroh inggih punika seseleh kualitatif miwah seseleh kuantitatif. Patangkep

sané kagunayang ring seseleh punika mabinan binanyan. Antuk nginutin soroh

miwah patangkep sané kaanggé ring seseleh puniki, katlatarang sekadi ring sor:

3.1.1 Soroh Seseleh


Soroh seseleh prasida kaepah dados kalih soroh, inggih punika seseleh kulaitatif

miwah seseleh kuantitatif. Soroh seseleh puniki sampu ketah kawiguanayang

risajeroning paileh panyelehan. Seseleh kualitatif inggih punika data seseleh sane
24

marupa kruna-kruna sane kawangun dados lengkara-lengkara deskriptif. Seseleh

kuantitatif seseleh sané datanyaé marupa wilangan-wilangan kaanalisi nganggén

statistik.

Manut Sugiyono (2013) maosang indik seseleh kualitatif sekadi sane kawedar

ring sor puniki:

“Métode Penelitian kualitatif adalah metode penelitian yang


berlandaskan pada filsafat postpositivisme, digunakan untuk meneliti
pada kondisi objek alamiah, dimana peneliti adalah sebagai instrumén
kunci. Pengambilan sampel sumber data dilakuan secara purposive dan
snowball teknik pengumpulan data dengan trianggulasi (gabungan),
analaisis menekankan makna daripada generalisasi”

Malarapan antuk napi sané sampun kawedar ring ajeng. Seseleh puniki

wantah rumasuk seseleh kualitatif, riantukan ngawedarang parindikan data

kualitatif. Ring seseleh puniki jagi nyelehin majeng ring Papupulan Puisi Lawat-

Lawat Suung kakawian IBM Dharma Palguna sané dados subjek sareng sasaran

objék seselehnyané kamargiang saking pamargi menganalisis karya punika

ngeninin indik struktur fisik, nilai miwah unsur-unsur stilistika mangda polih

pikolih sane melah tur becik.

3.1.2 Petangkep Seseleh


Petangkep sané kaanggé ring penelitian puniki inggih punika petangkep

objéktif. Petangkep objéktif kaanggé ring seseleh puniki santukan petangkep puniki

madué paietan sané pinih raket sareng téori sastra modérn. Pamekasnyané sané

téori-téori sané nganggé konsép dasar struktur. Petangkep objéktif wantah fokus

ring unsur-unsur dalem. Sané kauningin antuk analisis intrinsik.


25

Ring indike puniki nyelehin fénoména sané wénten ring téks saha nguratiang

préfénsi kawigunan kruna utawi struktur basa, medasang pantaraning paiketan-

paiketan pilihan basa kawigunayang mengidéntifikasi cecirén stilistik minakadi a)

Morfologi, sekadi proses ngwangun kruna sané mapaiketan sareng afiks, sufiks,

miwah infiks, b) sintaksis, sekadi struktur lengkara sané mapaiketan sareng gaya

basa, c) léksikal sané ngranjing kawigunan ragam basa sané dados pilihan pengawi.

3.2 Soroh Miwah Wit Data Seseleh

Data inggih punika pinaka objék miwah wit informasi sané pastika sampun

mabuat pisan rikala ngaryanin seseleh. Yéning data punika durung jangkep sampun

pastika janten seseleh sané kakaryanin nénten ngamolihang sané dados tetujon sané

becik. Sorog data sané kawigunayang ring seseleh puniki nénten wénten tios

wantah soroh data kualitatif sane kapolihang marupa kruna-kruna sané kawangun

manados lengakara deskriptif. Data kualitatif punika kawigunayang rikalaning

ntalatarng kruna sané kawigunayang ngawangun lengkara deskriptif.

Soroh miwah wit data mabuat pisan rikalaning ngaryaning sasuratan karya

ilmiah, riantuka soroh data punika pinaka pawates ring karya ilmiah sané

kakaryanin miwah wit data pinaka nentuang tur ngicén sang sané ngaryanin seseleh

informasi sané karuruh. Data inggih punika piranti sané kaanggén nyawis

parindikan seseleh. Data wénten kalih soroh inggih punika data kualitatif (data sané

mawentuk pendéskripsian kruna-kruna sané ngawetuang mutu miwah kualitas)

miwah data kuantitatif (data sané marupa wilagan-wilangan)

Wit data inggih punika sangkaning data inucap kapolihang. Wit data puniki

kasinahanipun kaepah dados kalih, inggih punika data utama miwah data panegep.
26

Wit data utama wantah wit data sané dados data utama, saking data utama puniki,

seseleh kalanturang antuk ngaruruh data-data tiosan sané madrebé pakilitan sareng

data primér. Wit data utama miwah wit data panegep ring seseleh puniki katlatarang

sekadi ring sor:

3.2.1 Data Utama


Manut Sugiono (2013) data utma inggih punika data sané kapolihang

langsung ring lapangan antuk nyelehin data minakadi antuk pratiaksa miwah

pabligbgan sareng sané waged ngeninin indik objek seseleh sané jagi kaambil.

Objék seseleh inggih punika atribut utawi nilai ring objek miwah kegiatan sané

madue variasi sané katetepang olih panyeleh sumangdané kaplajahin miwah

kaambil pamicutetnyané. Manut saking napi sampun kawedar iwawu, kapolihang

pamicutetnyané, objek seseleh inggih punika napi sané jagi kaselehin sumangdané

ngamolihang data miwah dados ngamolihang pamicutet sané becik tur patut. Ring

seseleh puniki sane keselehin inggih punika buku Lawat-Lawat Suung (papupulan

puisi bali anyar) karya: IBM Dharma Palguna sané kamedalang olih Yayasan

Dharma Sastra Dénpasar duk warsa 1995. Nika mawinan buku punika sané

kadadosang pinaka data utama ring seseleh puniki.

3.2.2 Data Panegep


Data panegep inggih punika data sané kapolihang saking sumber kedua.

Hasan (2022) Data utama sané marupa buku Puisi sané mamurda Lawat-Lawat

Suung (papupulan puisi bali anyar) patut kategepang antuk data-data tiosan, sané

ngranjing ring data panegep puniki kapolihang saking pustaka-pustaka tiosan, utawi

data-data sane kapolihang sangkaning polih mupulang data antuk makudang-


27

kudang tata cara. Yadian punika antuk studi kapustakaan miwah tata cara sane

tiosan.

3.3 Piranti Seseleh

Seseleh kualitatif sané kadadosang piranti seseleh inggih punika wantah sang

penyeleh punika. Nasution ring (Sugiyono 2013) maosang ring seseleh kualitatifif

nénten wénten pilihan sané tiosan, sang penyeleh punika sané kadadosang piranti

sané utama. Santukan pikobet punika durung madué wentuk sané ajeg. Pikobet

indik fokus seseleh, miwah tata cara seseleh sané kaanggén, samian punika durung

polih ketentuann sadurungnyané

3.4 Tata-Titi Mupulang Data

Mupulang data kalaksanayang rikala makarya seseleh santukan mupul data

kaperluang antuk nguningin napi manten unteng wicara sané pacang kawedarang.

Pamargi mupulang data inggih punika paileh sané mabuat pisan ring sajeroning

seseleh (Djaali 2021) Mupul data sané kaanggén ring seseleh puniki katlatarang

sekadi ring sor:

3.4.1 Studi Kepustakaan


Studi kepustakaan inggih punika studi sané kawigunayang ring sajeroning

mupulang data utawi informasi antuk wantuan makudan-kudang soroh material

sané wénten ring perpustakaan sekadi dokumén, buku, majalah miwah sané tiosan

Mardalis ring (Mirzakon, Abdi & Purwoko 2005)

Tata cara kepustakaan inggih punika seseleh sané kamargiang sané madasar

ring literatur (kepustakaan), sané marupa cakepan, catetan, miwah laporan hasil

penelitian saking seseleh sané sampun lintang. Manut Nazir (1988) studi
28

kepustakaan inggih punika tata cara mupulang data antuk ngalaksanayang

panyelelehan saking cakepan-cakepan, sasuratan-sasuratan miwah sané lianan sané

wénten pakilitanipun sareng pikobet sané katatasang.

Seseleh puniki kamargiang antuk tata cara kapustakaan, santukan tata cara

kapustakaan data sané jagi kapikolih ring seseleh pacang signifikan. Ring

sajeroning tata cara kapustakaan, panyelesh ngaruruh, ngamatin, mulpulang,

ngawacén cakepan-cakepan sané wénten pakilitanipun sareng pikobet struktur fisik,

miwah unsur stilistika sané wénten ring cakepan papupulan Puisi Lawat-Lawat

Suung kakawian IBM Dharma Palguna. sasampuné sami data sampun kapolihang

miwah kapupulang, nglantur kasandingan miwah kalaksanakyang pencatetan

mangda pikolih analisis becik tur melah.

3.5 Pakebat Data

Pakebat data inggih punika paileh ngaruruh lan nyusun antuk tata cara

sistematis data sané kapolihang saking studi kepustakaan, Nika sané ngwantu

panyeleh antuk nguningin, miwah temuanipun dados kawedarang majeng sané

lianan. Pakebat data kalaksanayang antuk mengorganisasikan data, menjabarkan

ring unit-unit, nglaksanayang sintésa, nyusun kadadosang pola, milihin sané

kautamayang lan sané jagi kaplajahin tur ngaryanin pamicutet sané prasida

katlatarang majeng ring anak lianan.

Pakebat sané kawigunayang ring seseleh puniki wantah pakebat data

déskriptif kualitatif inggih punika pakebat data sané nguningayang kawéntenan

utawi data sané marupa kruna-kruna miwah lengkara. Pakebat data sané
29

kawigunayang ring seseleh puniki wantah pakebat nganutin modél Miles dan

Huberman wénten tiga sané jagi kalaksanayang yéning makebat data minakadi

3.5.1 Reduksi Data


Meréduksi data mateges mupulang, milihin punapa punapi sané utama, cutet

ring parindikan sané maguna, karuruh téma miwah polanyané tur nénten ngangé

sané nénten maguna (Sugiyono 2013)

Réduksi data puniki kawéntenan mangda prasida antuk milih-milihin data

sané mautama, ngambil untengnyané tur ngaringkes napi kémanten daging seseleh

sané sampun kapolihang sajeroning ngaryanin seseleh puniki

3.5.2 Pangwedar Data


Risampuné data punika karéduksi, kalanturang ngawedarang data. Manut

(2013) pangwedar data inggih punika pendeskripsian sané sampun kasusun tur

mangdané ngamolihang data sané jangkep. Ring seseleh kualitatif pangwedar data

dados kalaksanayang marupa uraian singkat, teks naratif, grafik, matriks, netwroks

miwah chart. Pangwedar data kalaksanayang antuk prasida manggihin gambaran

makasamian. Penyeleh mautsaha mengklasifikasikan miwah ngawedar data manut

sareng unteng pikobet. Ring pangwedar data kualitatif puniki nganggé wangun téks

naratif sané nganggé lengkara-lengkara.

3.5.3 Pamicutet Data


Mawit saking pakebat data prasida kasuratang pamicutet majeng ring unteng

wicara sané jagi keselehin. Antuk punika mawit saking pamicutet prasida

kacawisang untemh wicara punika. Pamicutet sane kaunggahang kadasarin antuk

teori miwah satmia sané kawigunayang natasang pikobet seseleh punika. Pamicutet

punika nyawis napi sané dados pikobet seseleh.


30

Pamicutet data nganutin réduksi data miwah pangwedar data sané

kalaksanayang ring tahap sadurung seseleh puniki kalaksanayang. Ritatkala

nglaksanayang seseleh. Penyeleh ngaruruh struktur fisik, nilai miwah unsur-unsur

stilistika ring buku Lawat-Lawat Suung (papupulan puisi bali anyar) karya IBM

Dharma Palguna. Malarapan saking pamiteges sané kawedarang ring ajeng, prasida

kacutetang pamicutet data inggih punika utsaha sané kalaksanayang mangda

ngamolihang kasawuwaktiyan saking data sané sampun kapolihang

3.6 Pangwedar Pikolih Data

Métode sané kawigunayang ngawedarang pikolih data inggih punika métode

déskriptif, metode deskriptif inggih punika silih tunggil tata titi ngawedarang

pikolih data sané kalaksanayang antuk tata-titi paileh sané sistematis. Mangda

prasida makarya deskriptif sane sistematis faktual miwah akurat saking pikobet-

pikobet sané wénten ring seseleh. Seseleh puniki wantah ngruruh struktur fisik, nilai

miwah unsur-unsur stilistika sane wénten ring Papupulan Puisi Lawat Lawat Suung

karya IBM Dharma palguna.


31

KAPUSTAKAAN

Alwan Husni Ramdani. 2016. “Analisis Semiotika Foto Bencana Kabut Asap.”

Skripsi,Tesis,Disertasi (S1) 53(9): 1689–99.

http://repository.upi.edu/id/eprint/26982.

Ambarani. 2010. Semiotika Teori Dan Aplikasi Pada Karya Sastra. Semarang:
IKIP PGRI Semarang Press.
Bali, Relawan Bentara Budaya. 2019. “Dialog Budaya ‘Selampah Laku IBM
Dharma Palguna.’ bentarabudayabali.wordpress.com/.
https://bentarabudayabali.wordpress.com/2019/01/05/dialog-budaya-
selampah-laku-ibm-dharma-palguna/ (March 4, 2023).
Darmayasa, I Komang Agus. 2011. “Analis Struktur Dan Amanat Novel Kania
Olih: Ida Bagus Wayan Widiasa Keniten.” Skripsi tidak diterbitkan, Prodi
Pendidikan Bahasa Dan Sastra Agama: IHND Denpasar.
Djaali. 2021. Metode Penelitian Kuantitatif. Bumi Aksara.
Djoko Pradopo, Rachmat. 2002. “Pengkajian Puisi.” Yogyakarta: Gadjah Mada.
Gautama, Wayan Budha. 2009. Kamus Bahasa Bali: Bali-Indonesia. Penerbit
Paramita.
Gunatama, Gede. 2003. “Sastra Dan Ilmu Sastra (Sebuah Pengantar Teori Dan
Terapan).” Singaraja: Undiksha.
Koentjaraningrat. 1990. Pengantar Ilmu Antropologi Sastra. Jakarta: Rineka Cipta.
Mirzakon, Abdi & Purwoko, Budi. 2005. “Library Research of the Basic Theory
and Practice of Expressive Writing Counseling.” Universitas Negeri
Surabaya: 10.
Nazir, Moh. 1988. “Metode Penelitian.” Jakarta: Ghalia Indonesia.
Nurgiantoro, Burhan. 2018. Stilistika. UGM PRESS.
Pradopo, Rachmat Djoko. 1987. Pengkajian Puisi (Analisis Struktural Dan
Semiotik). Gadjah Mada University Press.
———. 2021. Stilistika. UGM PRESS.
Ratna, Nyoman Kutha. 2007. Estetika Sastra Dan Budaya. Pustaka Pelajar.
32

———. 2012. “Penelitian Sastra Teori, Metode Dan Teknik.” Yogyakarta: Pustaka
Pelajar.
Rokhmansyah, Alfian. 2014. Studi Dan Pengkajian Sastra: Perkenalan Awal
Terhadap Ilmu Sastra. Graha Ilmu.
Saputra, Ardi Wina. 2018. “Analisis Struktural Untuk Menemukan Nilai Moral
Dalam Sastra Anak.” Jurnal Ilmiah Kebudayaan SINTESIS 12(1): 38–48.
Siswantoro. 2010. Metode Penelitian Sastra (Analisis Struktur Puisi). Yogyakarta:
Pustaka Pelajar.
Sugiyono, Dr. 2013. “Metode Penelitian Pendidikan Pendekatan Kuantitatif,
Kualitatif Dan R&D.”
Tatukung. 1995. Lawat-Lawat Suung (Papupulan Puisi Bali Anyar). Denpasar:
Yayasan Dharma Sastra.
Trisanto, Teguh, Christanto Syam, and Sesilia Seli. “Karya Danarto ( Sebuah
Kajian Stilistika ).” : 1–16.
Turaeni, Ni Nyoman Tanjung. 2017. “Bentuk Dan Pilihan Kata Dalam Cerita
Nguntul Tanah Nuléngék Langit Karya I Made Suarsa: Kajian Stilistika.”
TOTOBUANG 5(2): 285–97.
Usman, Husaini, and Purnomo Setiady Akbar. 2022. Metodologi Penelitian Sosial
(Edisi Ketiga). Bumi Aksara.
Widiani, Ni Wayan Putu. 2015. “Stlilistika Puisi Karya Ida Bagus Wayan Widiasa
Keniten.” Thesis tidak diterbitkan, Program Megister Sastra Agama
Pendidikan Bahasa Bali, IHDN Denpasar.
Wiratno, Tri, and Riyadi Santosa. 2014. “Bahasa, Fungsi Bahasa, Dan Konteks
Sosial.” Modul Pengantar Linguistik Umum: 1–19.
Wirawan. 2014. “Pakebat Indik Struktur Miwah Nilai Puisi Nyongkok Di Bucu.”
Skripsi tidak diterbitkan, Program Studi Sastra Agama Pendidikan Bahasa
Bali, IHDN Denpasar.
Yusibudayanti, Gusti Ayu Made. 2021. “Kajian Puisi Modre Leak Lanang Leak
Wadon Leak Kedi Karya I Gusti Putu Bawa Samar Gantang.” (Skripsi tidak
diterbitkan) Universitas Hindu Negeri I Gusti Bagus Sugriwa Denpasar.

Anda mungkin juga menyukai