OLIH:
NIM: 1911021027
DENPASAR
2023
ii
PRAWACANA
Rasa angayubagya aturang titiang majeng ring Ida Sang Hyang Widhi
Lawat Suung Karya (papupulan puisi bali anyar) karya: IBM Dharma Palguna”
sané karipta pinaka syarat nyusun karya ilmiah skripsi ring Universitas Hindu
penyeleh akéh ngamolihang tuntunan miwah piteket sané mabuat pisan ring
2. Prof. Dr. Drs. I Gusti Ngurah Sudiana, M.Si, pinaka Réktor Universitas
3. Dr. Drs. Madé Redana, M.Si, pinaka Dékan Fakultas Dharma Acarya
4. Dr. Gék Diah Dési Sentan, SS. M, Hum pinaka Manggala Jurusan
5. Dra. Ni wayan Arini, M.Ag pinaka dosen panuntun I sane sampun lédang
puniki.
seseleh puniki.
dados mahasisya.
Seseleh puniki majanten doh saking sané kawastanin becik utawi paripurna,
ring Ida Dané sinareng sami. Pinaka wasaning atur puputang penyeleh antuk
Penyeleh
iv
DAGING WAWACÉN
2.2 Satmia.......................................................................................................... 14
2.2.1 Stilistika................................................................................................ 15
KAPUSTAKAAN ................................................................................................. 31
1
ADIAYA I
PURWAKA
1.1 Wiwilan
Basa nénten prasida lémpas saking kawéntenan para janané ring sajeroning
ngamargiang kauripan. Basa punika silih tunggil piranti sané dahat mabuat pisan
ngawedarang daging pikayunan majeng ring anak tiosan. Kawéntenan basa ring
Bali kakeniang pertama sané kabaos basa ibu olih parajana Baliné. Basa puniki
Halliday ring Wiratno dan Santosa (2014) ngawedarang, basa punika madué
ring kauripan maparajané sarahina. Sané kaping tiga punika kawigunan téstual,
wantah piranti makarya sasuratan. Yéning selehin ring kawigunan idéasional basa
Maosang karya sastra. Sastra punika wantah karya sastra sané madaging
tuntunan, pinaka piranti kaanggén sasuluh utawi tata-titi risajeroning maurip. Ring
maurip. Karya sastra inggih punika sasuratan-sasuratan daging pikayunan sane luih,
becik tur madaging tuntunan. Nika sané mawinan patut pisan para janané malajahin
indik sastra punika. Yening parajanané maurip tanpa sastra tanpa guna parajanané
2
Karya sastra ring Bali kaepah dasos kalih soroh, inggih punika sastra Bali
Purwa utawi tradisional, miwah sastra Bali Anyar utawi modérn. Karya sastra Bali
purwa inggih punika karya sastra sané pinih riin wénten ring Bali. Kasusatraan Bali
Purwa puniki karya sastra sané wangunipun kaiket antuk uger-uger tradisional
miwah arang kauningin pangawinyané, miwah durung keni iusan aab modérn.
Karya sastra sané rumasuk karya satra Bali purwa inggih punika sekadi: satua bali,
Karya sastra Bali Anyar inggih punika karya sastra sané kawéntenannyané
(Gautama, 2007). utawi sampun keni iusan aab modern. Karya sastra puniki nénten
malih nginutin uger-uger karya sastra Bali purwa. Karya sastra sané rumasuk karya
sastra Bali Modren inggih punika sekadi cerpén, novél, puisi miwah sane tiosan
kawedarang antuk tata cara sané sampun kacumponin. Punika mawinan puisi
punika prasida nudut kayun miwah kalangen sang sané ngwacén miwah sané
mirengang.
Puisi Bali Anyar silih sinunggil karya sastra modérn sané patut diapresiasi
santukan puisi pinaka pikolih daging pikayun sang pangawi sané kawedarang
nganggén piranti sané terpilih, miwah madaging pangwirasan sané jangkep miwah
3
ngeninin indik teges kruna ipuné, komposisi bunyi, rima miwah irama taler
kawéntenan kruna punika ring kontéks kruna sané tiosan, miwah kawentena kruna
ring kejangkepan puisi punika. Pangawi naler nguratiang indik ririgan krunanyané
miwah daya magis kruna sané sampun kaicen teges sane anyar miwah sané nénten
madué teges kaicén teges manut pikayun pangawi Waluyo ring (Rokhmansyah
2014).
kawedar prasida lengut manut situasi miwah nilai rasa puisi. Antuk milihin kata
puniki prasida ngawetuang pikayunan sané patut ring imajinasi pangwacén sekadi
Lawat-Lawat Suung: papupulan puisi bali anyar sané akéhnyané wénten 67 puisi
bali anyar karya Tatukung peséngan péna saking (IB. Made Dharma Palguna) sané
kamedalang olih Yayasan Dharma Sastra duk warsa 1995. Ida Bagus Madé
Dharma Palguna silih sinunggil pangawi saking Bali, dané embas ring Tabanan duk
tanggal 10 Januari 1962. Dané sampun séda duk tanggal 27 oktober 2017 ring
Leiden. Dané punika silih sinunggil pengawi sané produktif masasuratan sekadi
puisi, ésasy, opini, sané sampun akéh kaunggahang ring media, miwah sampun
Suung (puisi 1995), Shiwaratri Dalam Padma Purana (1997), Ida Pedanda Ngurah:
Pengarang Besar Bali Abad ke-19 (1998), Dharma Sunya: Memuja Dan Meneliti
Shiwa (Ph.D Thesis, 1999), Cara Mpu Mona Guna Memuja Shiwa (2000), Pedofilia
dan Tindak Kekerasan Lainnya (2005), Bom Teroris dan Bom Sosial, Narasi dibalik
Harmoni Bali (2006), Dewa Manusia Raksasa (2007), Budaya kepintaran sampai
Budaya Kekerasan Pikiran (2007) Tiga Anak Pembual dan Cerita Terpilih Lainnya
(2008), Kala: Waktu dan Kematian, Pengantar Mati Cara Bali, Buku kesatu (2008),
Suamansantaka, Pengantar Mati cara Bali buku kedua (2008) Leksikon Hindu
(2008,2011), Sekar Ura (2012), miwah akeh sané liananya karya dané sané sampun
kamedalang.
Lawat Lawat Suung (papupulan puisi bali anyar) inggih punika silih
sinunggil karya satra Bali Anyar sané nganggén basa Bali miwah medaging
serapan-serapan basa Jawa kuno. Lawat-Lawat Suung puniki marupa cakepan buku
sané kamedalang olih Yayasan Dharma Sastra duk warsa 1995. Dagingnya marupa
papupulan puisi Bali sané kasurat olih sang sané mapeséngan Ida Bagus Madé
Dharma Palguna, nanging ring cakepan puniki pangawi nganggén peséngan péna
inggih punika Tatukung. Karya sastra puniki kasurat saking warasa 1990 nyantos
Perancis, Jerman, Italia, miwah panegara siosan ring Eropa, genah sang pangawi
kasurat saking warsa 1990 nyanytos 1995. Cakepan puniki kaepah dados petang
sargah utawi adiaya, arang pisan kapanggih puisi sané nganggé pola bab-bab sekadi
maosang ngeninin indik suung. Yéning maosang péta sastra Bali anyar, arang pisan
panggihin karya sastra sané maosang ngeninin indik suung, kekosongan utawi
sané marupa sastra jawa kuno miwah sastra Bali wacana-wacana indik suung,
kekosongan utawi kesunyatan punika dados wacana sané akéh kabaosang ring
Dharma Sunya puniki akéh pisan kapanggihin, manut ring seseleh disertasi Dharma
Sunya sané kamargiang olih Ida Bagus Madé Dharma Palguna wénten 46 cakepan
kakawin Dharma Sunya. Taler wénten téks Dharma Putus, Dharma Prasadha,
Dharma Pitutur miwah téks-téks sané maosang indik kasunyatan sané lianan.
Manut Gautama (2009) maosang Kruna suung ring basa Bali puinka madué
artos ring basa Indonésia inggih punika “sunyi” Kruna suung madué padanan teges
ring bahasa Indonesia inggih punika sekadi: hampa, kosong utawi sepi. Sekadi ring
frasa, kenehé suung ring bahasa Indonesia madué teges pikiran hampa, raris wénten
karang suung ring bahasa Indonesia madué teges karang yang kosong.
taler prasida madué teges kesadaran. Kesadaran sané sekadi napi? Ring kontéks
peradaban batin Bali suung utawi sunya inggih punika Parama Siwa. Kesadaran
Manut Nurgiantoro (2018) maosang Stile inggih punika tata cara sané khas,
sané nyihnayang kawéntenan parindikan sané katlatarang antuk tata cara mangda
tetujon sané kaaptiang kapanggih. Kawéntenan stilistika ring karya sarat mabuat
pisan. Antuk patangkep stilistika sang sané seneng ring karya sastra puisi prasida
manggihin gaya basa sané kaanggén olih pangawi pinaka basa sané utama. Manut
napi sané sampun katlatarang ring ajeng, seseleh stilistika utawi kekhasan gaya
saking pangawi sajeroning karya sastra utamanipun puisi mabuat pisan kadadosang
piranti sasuratan.
Kapilihnyané Lawat Lawat Suung (papupulan puisi bali anyar) dados objék
Suung ébuh antuk gaya bahasa, miwah manut ring akamdemis penyeleh nénten
manggihin saking kamedalangnyané ring warsa 1995 karya sastra sane mamurda
Lawat-Lawat Suung (papupulan puisi bali anyar) karya IBM Dharma Palguna
puniki durung wénten sané nyelehin karya sastra puniki sané kamedalang marupa
ésai, artikel, wiadin laporan hasil penelitian pamekasnyané maosang karya sastra
Bali anyar sané lianan, ketahnyané karya sastra Bali anyar akéh sané kaselehin
pinaka kaanggén syarat muputang studi ring kampus. Punika sané ngawinan
penyeleh jagi maosang indik karya sastra sané mamurda Lawat-Lawat Suung
ajaran utawi piteket-piteket danéné karesepang ring sukman penyeleh. Tur prasida
Majalaran saking bebaosan ring ajeng unteng wicara sané prasida kamedalang
inggih punika:
Tetujon seseleh punika napi sané kaaptiang olih sang sané nglaksanayang
ngawinang dangan ngamolihang napi sané kaaptiang. Ring seseleh puniki tetujoné
kaepah dados kalih inggih punika tetujon umum miwah tetujon khusus.
kaweruhan krama sajeroning sastra Bali Anyar. Seseleh puniki kaaptiang prasida
mengaprésiasi puisi Bali Anyar tur setata éling ring kawéntenan karya sastra saking
Dharma Palguna.
2. Mangda kauningin tur prasida nlatarang nilai sané munggah ring sajeroning
Palguna
Palguna.
praktis
kasenengan krama ring pikolih karya sastra saking pangawi tiosan tur sareng
ADIAYA II
Pamastika puniki ketahnyané marupa: jurnal, laporan hasil penelitian, buku paper,
karya ilmiah miwah sané tiosan sané madué pakilitan sareng seseleh puniki
sané jagi kaselehin tur sané madué pakilitan sareng seseleh sané kakaryanin sekadi
pamastika pustaka ring seseleh puniki minakadi katlatarang ring sor puniki:
Modré Leak Lanang Léak Wadon Leak Kedi Karya I Gusti Putu Bawa Samar
Gantang” Maosang indik struktur miwah kasuksman puisi punika. Pikobet punika
sareng seseleh sané kakaryanin puniki pateh jagi nyelehin indik struktur fisik puisi
puniki kaanggén titi pangancan risajeroning nyelehin indik wangun utawi struktur
sané wénten ring Lawat-Lawat Suung (papupulan puisi bali anyar) karya IBM
puniki maosang indik gaya basa nénten maosang nganinin kasuksman puisi.
Turaeni (2017) ring seselehnyane sané mamurda Bentuk dan Pilihan Kata
dalam Cerita Nguntul Tanah Nuléngék Langit karya I Madé Suarsa: Kajian
10
Stilistika. Kajian stilistika sané kaanggén ring panyelehan puniki inggih punika
antuk métode deskriptif analisis inggih punika antuk nyobyahang panganggén gaya
basa miwah pilihan kruna ring permainan suara sané kaangén olih pengawi. Pikolih
seseleh puniki nyinahang wantah panganggén gaya basa ring permainan suara
nyinahang pinih dominan gaya basa metafora ring bebaosan pantaraning tokoh.
Ida Bagus Wayan Widiasa Keniten”. Seseleh puniki madué unteng wicara inggih
punika: 1) sapunapi struktur fisik papupulan puisi Sabdaning Sepi karya Ida Bagus
Sepi Karya Ida Bagus Wayan Widiasa Kénitén? Miwah 3) Sapunapi unsur
sstilistika Papupulan Puisi Sabdaning Sepi Karya Ida Bagus Wayan Widiasa
Kénitén? Ring seseleh puniki nganggén teori strukturalisme sareng teori sémiotik
miwah soroh seseleh puniki wantah seseleh kualitatif. Soroh data sané kaanggén
wantah data kualitatif sané kapolihang saking kalih wit, inggih punika data primér
kapolihang saking naskah Papupulan Puisi Sabdaning Sepi Karaya Ida Bagus
seseleh ipuné.
citraan atau imajinasi, d) gaya bahasa e) rima. Pakebat struktur batin papupulan
Seseleh ipun madué pakilitan sareng seseleh sané jagi kakaryanin puniki,
inggih punika pateh nyelehin indik struktur miwah unsur stilistika ring karya sastra,
Miwah Nilai Puisi Nyongkok Di Bucu. Puisi puniki madué kalih unteng wicara
inggih punika: 1) sapunapi struktur fisik miwah struktur batin puisi Nyongkok di
Bucu sané kakawi olih I Nyoman Manda? 2) Nilai-nilai napi sané wénten
kaunggahang ring sajeroning puisi Nyongkok di Bucu sané kakawi olih I Nyoman
Manda? Téori sané kaanggén nyawis unteng wicara punika inggih punika téori
strukturalisme miwah téori sémiotik. Wit data seseleh puniki kapolihang saking
puisi Nyongkok di Bucu sane kamedalang duk warsa 2006 olih Pondok Tebawutu.
Inggian Metode sané kaanggén ring seseleh puniki inggih punika metodé
kualitatif
ekstrinsik, wangun ékstrinsik sané wénten ring Puisi Nyongkok Di Bucu, inggih
punika tipografi, diksi, imajinasi, kruna konkret, miwah basa figuratif, struktur
intrinsik sané kabaos inggih punika téma, rasa, nada, miwah piteket ring puisi
Nyongkok Di Bucu, lianan punika taler penyeleh maosang indik nilai éstétik sané
marupa tata cara nyurat puisi, nilai rélégius sané marupa pengajahan dharma
kairingin antuk paplajahan kapemimpinan, tur polih nilai sosial sané marupa
12
kawéntenan jatma mangda setata maparilaksan asah, asih, asuh. Kawigunan seseleh
puniki majeng ring seseleh sané penyeleh jagi kakaryanin inggih punika penyeleh
polih titi pangancan rikala nyelehin indik struktur lan nilai sané wénten ring
(Trisanto, Syam, and Seli n.d.) ring sasuratanipune sané mamurda Gaya
Stilistika). Seseleh puniki matetujon ngawedarang gaya basa sané wénten ring
papupulan cerpén Kacapiring. pikolih seseleh puniki unsur gaya basa sané wénten
ring papupulan cerpén Kacapiring inggih punika gaya basa sané manut ring struktur
antitesis, e) lan répitisi. Gaya basa retoris sané wénten ring papupulan cerpén
j) eritosis. Gaya basa kiasan sané wénten ring papupulan cerpén kacapiring inggih
kacapiring sané kalaksanayang olih Trisanto sareng bebaosan antuk Puisi Lawat-
Lawat Suung (papupulan puisi bali anyar) karya IBM Dharma Palguna inggih
punika pateh maosang indik gaya basa, nangin objék sané kaselehin punika
matiosan.
ngeninin indik, pakebat sonéta sastra Indonesia sane mamurda “Menyesal” karya
13
Ali Hasymi. Pikolih pakebat antuk sonéta sane mamurda Menyesal karya Ali
Hasymi inggih puniki sonéta Menyesal punika sampun prasida kabaos karya sastra
sané melah tur becik karana sampun prasida nyangkepin syarat karya sastra inggih
suara, pakebat paiketan pantaraning suara kalih teges, miwah pakebat nada
bebabosan. Pakilitan seseleh puniki majeng saseleh sane jagi kamargiang puniki
inggih punika pateh-pateh nyelehin indik struktur, nanging objék mabinayan punika
Bahasa Puisi. Pamastika puniki maosang indik unsur stilistika ring Ballada Sumiah
ring widang wangun sane mapaiketan sareng morfologi, sintaksis miwah widang
léksikon. Paiketan analisis puisi sané kamargiang olih Jendra sareng panyelehan
majeng ring Lawat-Lawat Suung (papupulan puisi bali anyar) karya IBM Dharama
Palguna pateh maosang indik pamastika stilistika manut uratiang seselehnyané ring
analisis struktur miwah sémiotik sané prasida ngapikolihang ciren utawi stile gaya
basa ring puisi Lawat-Lawat Suung. Jendra nyelehin Ballada Sumilah, sakéwanten
Jendra majeng ring seseleh sané jagi kakaryanin inggih punika kaanggé titi
pangancan ring sajeronin nyelehin indik struktur miwah unsur-unsur stilistika sané
14
wénten ring Papupulan Puisi Lawat-Lawat Suung karya IBM Dharma Palguna. sané
sémiotik ring puisi karya Amir Hamzah miwah Chairil Anwar. Seseleh puniki
madaging pakebat unsur intrinsik sané dados kesikian saking pakebat stilistika
puisi. Pikolih seseleh puniki nyinahang kawéntenan gaya basa sané matiosan
pantaraning Amir Hamzah miwah Chairil Anwar. Amir Hamzah pinih akéh
ngangén basa sané alus utawi santun, yéning Chairil Anwar akéhang nganggén basa
sané bangras, keras utawi kasar. Pikolih seseleh saking Pradopo puniki kadadosang
titi pangancan risajeroning nyawis unteng wicara seseleh sané mamurda Kajian
Stilistiak dan Nilai Lawat-Lawat Suung (papupulan puisi bali anyar) Karya IBM
Dharma Palguna. santukan pateh nyelehin indik struktur fisik sané dados pahan
2.2 Satmia
variabel sané metu ring pasikian murda tur maunteng ring wangun kerangka téori.
Indiké punika satmia pinaka objék bebaosan sané kaambil saking murda seseleh
sané jagi kaselehin tur kaanggén pamastika. Satmia patut pisan wénten ring seseleh,
sané kaanggén nyederhanayang arti utawi pikenoh sekadi idé-idé sané kaanggén,
15
mangda sang sané jagi ngwacén prasida uning napi unteng wicara sané katlatarang
2.2.1 Stilistika
Stilistika wit ipun saking basa inggris, “style” sané maarti gaya, miwah saking
basa serapan “linguistic” sané maarti tata basa. Kawéntenan basa ring karya sastra
madué spésifikasi tunggil yéning imbangan sareng kawéntenan basa ring sajeroning
Manut Ratna (Ratna 2007, 232) inggih punika téori sané mapakilitan sareng
bebaosan ngeninin indik gaya basa. Sakéwanten gaya basa inggih punika makasami
cara nganggén basa olih pengawi. Manut Pradopo (1987) nyihnayang gaya basa
punika ngalengutang lengkara lan ngicéning gerak ring lengkara sané ngawinang
penampen manah sang sané ngwacén. Sabilang pangawi madué style sané
bebaosan antar unsur. Dick Hartoko dan B. Rahmanto ring Pradopo (2021) ring
sejeroning stilistika ilmu sané nyelehin gaya basa kaepah dados kalih inggih punika
sané maosang paindikan gaya basa sané kadadosang éksprési sajeroning basa.
Stilistika génétis inggih punika stilistika individual sané nyihnayang gaya basa
mabinayan ring sastra tiosan, minakadi: novél, drama, miwah cerpén. Puisi inggih
punika karya sastra sané ngawedarang budi jnana miwah pikayunan pangawi sané
kadasarin antuk budhi citta, cihna angga, miwah pangrasanipun sané anut lan
mawiguna sané kasusun utamanipun malarapan saking basa sané lengut pinaka
panganter.
Lawat Lawat Suung: (papupulan puisi bali anyar) inggih punika silih
sinunggil karya satra Bali anyar sané nganggén basa Bali lan medaging serapan-
serapan basa Jawa kuno. Lawat-Lawat Suung puniki marupa cakepan buku sané
kamedalang olih Yayasan Dharma Sastra duk warsa 1995. Dagingipuné marupa
papupulan puisi Bali sané kasurat olih sang sané mapeséngan Ida Bagus Made
Dharma Palguna, nanging ring cakepan puniki pangawi nganggén pesengan péna
inggih punika Tatukung. Karya sastra puniki kasurat saking warsa 1990 nyantos
Perancis, Jerman, Italia, miwah panegara tiosan ring Eropa, genah sang pangawi
kasurat saking warsa 1990 nyanytos 1995. Cakepan puniki kaepah dados petang
sargah utawi adiaya, arang pisan kapanggih puisi sané nganggé pola bab-bab sekadi
Manut Gautama (2009) kruna suung ring basa bahasa Indonesi madué teges
sunyi. Kruna suung madué padanan teges ring bahasa Indonesia inggih punika
sekadi: hampa, kosong. Sekadi ring frasa, kenehé suung ring bahasa Indonesia
17
madué teges pikiran hampa, raris wénten karang suung ring bahasa Indonesia
Suung punika nénten wantah ngeninin indik kawéntenan. Nanging suung taler
prasida madué teges kesadaran. Kesadaran sané sekadi napi? Ring kontéks
peradaban batin Bali Suung utawi sunya inggih punika Parama Siwa. Kesadaran
pisan antuk kawedarang. Patut kategesin suung sané kabaos suung ring kontéks
mamargi.
Punika sané mawinan téori pinaka piranti sané pinih mabuat kawigunayang
kawangun antuk basa, sakéwanten basa punika praciri, manut Noth ring Kutha
Ratna (2012) maosang tanda bukanlah kelas objek, tanda-tanda hadir hanya dalam
18
pikiran penafsir. Manut sané sampun kawedar ring ajeng praciri nénten ja
Majalaran saking téori sané sampun kawedar ring ajeng, téri punika pinih
miwah pikobet pikobet sané wénten ring seseleh puniki. Téori sané kawigunayang
ring seseleh puniki inggih punika teori strukturalisme, miwah teori sémiotik.
ring seseleh puniki sekadi sane katlatarang ring ajeng, santukan teori struktural
kabaos pinaka teori sané nyelehin unsur utawi wangun saking karya sastra, karya
sastra kabaos madué wangun sané pakilitan, punika mawinan patut kacingak
19
makasami pakilitannyané. Teori struktural inggih punika tata cara sané prasida
karya sastra sané mikolihang arti sané jangkep. Antuk pamargi téori strukturalisme
prasida katentuang struktur fisik lan unsur-unsur fisik ring seseleh Kajian Stilistiak
Miwah Nilai ring Lawat-Lawat Suung (papupulan puisi bali anyar) karya IBM
Dharma Palguna.
suatu hal yang ada dalam benak masyarakat, pemikiran tersebut tentang yan
sané ngeninin indik sané wénten ring kahuripan, punika mawinan prasida
Yudibrata ring Darmayasa (2011) maosang nilai punika kakepah dados papat
inggih punika nilai agama, sané ngranjing ring nilai agama inggih punika nilai
rélegius, magis miwah nilai spiritual. Kaping kalih wénten nilai logika luir ipuné
sakadi nilai inteléktual miwah nilai empiris. Sané kaping tiga inggih punika nilai
etika luir ipuné ngeninin indik moral ring sajeroning kramané. Sane kaping untat
inggih punika nilai estetika sané ngranjing nilai éstétika inggih punika parindikan
Gunatama (2003) maosang karya sastra prasida madué nilai yening soang-
soang unsur sané ngwangun sastra punika kaselehin saking wangunnyané. Inggih
intrinsik puniki mapaiketan sareng daging karya sastra utawi tetuek karya sastra.
Yening wangun ekstrinsik punika mapaiketan sareng wentuk karya sastra punika.
Manut saking téori sané sampun kawedarang ring ajeng ngeninin parindikan
nilai saking makudang kudang para ahli. Ring seseleh puniki jagi maosang indik
nilai sané wénten ring papupulan Puisi Lawat-Lawat Suung karya IBM Dharma
Palguna.
“simeon” sane madué teges sipta. Yéning manut saking términologi, semiotik
makasami kabudayaan manados sipta. Sémiotik prasida kabaos ilmu sané nyelehin
sipta. Ring sajeroning kajian semiotik fénoména sosial ring kramané miwah
Semiotik punika ngepah tanda punika dados kalih pahan inggih punika
formal sané menandai petanda punika suksman sané ditandai olih penanda. Unsur
karya sastra ring sajeroning wentuk tanda wenten soroh-soroh tanda manut saking
paiketan pantaraning penanda sareng petanda. Soroh sané kapartama inggih punika
ikon, ikon pinka tand asané madué paiketan alamiah pantaraning pendanda sareng
21
petanda. Sané kaping kalih inggih punika indeks, inggih punika tanda sané madue
paiketan kausal pantaraning penanda sareng petanda. Sané kaping untat punika
simbol, inggih punika tanda sané nénten madué paiketan alamiah pantaraning
penanda sareng petanda utawi bersifat arbiter miwah katentuang olih konvensi
kadadosang analisis tanda sané kawacén antuk karya sastra kawacén. Manut
antuk nlatarang basa (metabasa) miwah konotasi ingih punika pikolih para
miwah petanda puisi sané kaselehin saking segi tataran utawi tegesnyané. Puisi
sané melah utawi ngelangenin setata nyusupang teges ring sajeroning kruna,
lengkara utawi baitnyané. Sipta-sipta punika sané nyinahang sang sané ngwacén
Téori sémiotika inggih punika teori sané madasar ring asumsi inggian punika
karya sastra punika sipta-sipta sané patut kaicén teges utawi pariteges. seseleh
amung ring sajeroning paiketan puniki makadi prosés miwah tata cara pakaryan
analisis makakalih nénten prasida kapasang. Ngulengang puisi inggih punika artos
sané medal olih basa sane kasusun madasar antuk struktur sastra manut konvénsi
22
nyané. Inggian punika artos sané nénten among artos basa, sakéwanten madaging
ADIAYA III
METODE SESELEH
seseleh. Tata-titi wantah prosedur miwah tata cara antuk nguningin punapa-punapi
sané madué tata-titi sané sistematis. Pateh sekadi métodologi inggih punika
mabuat sumangdané prasida anut tur pikolih seselehnyane becik tur patut.
minakadi seseleh siki sareng seseleh sané lianan. Seseleh dados kabinayang antuk
kalih soroh inggih punika seseleh kualitatif miwah seseleh kuantitatif. Patangkep
sané kagunayang ring seseleh punika mabinan binanyan. Antuk nginutin soroh
miwah patangkep sané kaanggé ring seseleh puniki, katlatarang sekadi ring sor:
risajeroning paileh panyelehan. Seseleh kualitatif inggih punika data seseleh sane
24
statistik.
Manut Sugiyono (2013) maosang indik seseleh kualitatif sekadi sane kawedar
Malarapan antuk napi sané sampun kawedar ring ajeng. Seseleh puniki
kualitatif. Ring seseleh puniki jagi nyelehin majeng ring Papupulan Puisi Lawat-
Lawat Suung kakawian IBM Dharma Palguna sané dados subjek sareng sasaran
ngeninin indik struktur fisik, nilai miwah unsur-unsur stilistika mangda polih
objéktif. Petangkep objéktif kaanggé ring seseleh puniki santukan petangkep puniki
madué paietan sané pinih raket sareng téori sastra modérn. Pamekasnyané sané
téori-téori sané nganggé konsép dasar struktur. Petangkep objéktif wantah fokus
Ring indike puniki nyelehin fénoména sané wénten ring téks saha nguratiang
Morfologi, sekadi proses ngwangun kruna sané mapaiketan sareng afiks, sufiks,
miwah infiks, b) sintaksis, sekadi struktur lengkara sané mapaiketan sareng gaya
basa, c) léksikal sané ngranjing kawigunan ragam basa sané dados pilihan pengawi.
Data inggih punika pinaka objék miwah wit informasi sané pastika sampun
mabuat pisan rikala ngaryanin seseleh. Yéning data punika durung jangkep sampun
pastika janten seseleh sané kakaryanin nénten ngamolihang sané dados tetujon sané
becik. Sorog data sané kawigunayang ring seseleh puniki nénten wénten tios
wantah soroh data kualitatif sane kapolihang marupa kruna-kruna sané kawangun
Soroh miwah wit data mabuat pisan rikalaning ngaryaning sasuratan karya
ilmiah, riantuka soroh data punika pinaka pawates ring karya ilmiah sané
kakaryanin miwah wit data pinaka nentuang tur ngicén sang sané ngaryanin seseleh
informasi sané karuruh. Data inggih punika piranti sané kaanggén nyawis
parindikan seseleh. Data wénten kalih soroh inggih punika data kualitatif (data sané
Wit data inggih punika sangkaning data inucap kapolihang. Wit data puniki
kasinahanipun kaepah dados kalih, inggih punika data utama miwah data panegep.
26
Wit data utama wantah wit data sané dados data utama, saking data utama puniki,
seseleh kalanturang antuk ngaruruh data-data tiosan sané madrebé pakilitan sareng
data primér. Wit data utama miwah wit data panegep ring seseleh puniki katlatarang
langsung ring lapangan antuk nyelehin data minakadi antuk pratiaksa miwah
pabligbgan sareng sané waged ngeninin indik objek seseleh sané jagi kaambil.
Objék seseleh inggih punika atribut utawi nilai ring objek miwah kegiatan sané
pamicutetnyané, objek seseleh inggih punika napi sané jagi kaselehin sumangdané
ngamolihang data miwah dados ngamolihang pamicutet sané becik tur patut. Ring
seseleh puniki sane keselehin inggih punika buku Lawat-Lawat Suung (papupulan
puisi bali anyar) karya: IBM Dharma Palguna sané kamedalang olih Yayasan
Dharma Sastra Dénpasar duk warsa 1995. Nika mawinan buku punika sané
Hasan (2022) Data utama sané marupa buku Puisi sané mamurda Lawat-Lawat
Suung (papupulan puisi bali anyar) patut kategepang antuk data-data tiosan, sané
ngranjing ring data panegep puniki kapolihang saking pustaka-pustaka tiosan, utawi
kudang tata cara. Yadian punika antuk studi kapustakaan miwah tata cara sane
tiosan.
Seseleh kualitatif sané kadadosang piranti seseleh inggih punika wantah sang
penyeleh punika. Nasution ring (Sugiyono 2013) maosang ring seseleh kualitatifif
nénten wénten pilihan sané tiosan, sang penyeleh punika sané kadadosang piranti
sané utama. Santukan pikobet punika durung madué wentuk sané ajeg. Pikobet
indik fokus seseleh, miwah tata cara seseleh sané kaanggén, samian punika durung
kaperluang antuk nguningin napi manten unteng wicara sané pacang kawedarang.
Pamargi mupulang data inggih punika paileh sané mabuat pisan ring sajeroning
seseleh (Djaali 2021) Mupul data sané kaanggén ring seseleh puniki katlatarang
sané wénten ring perpustakaan sekadi dokumén, buku, majalah miwah sané tiosan
Tata cara kepustakaan inggih punika seseleh sané kamargiang sané madasar
ring literatur (kepustakaan), sané marupa cakepan, catetan, miwah laporan hasil
penelitian saking seseleh sané sampun lintang. Manut Nazir (1988) studi
28
Seseleh puniki kamargiang antuk tata cara kapustakaan, santukan tata cara
kapustakaan data sané jagi kapikolih ring seseleh pacang signifikan. Ring
miwah unsur stilistika sané wénten ring cakepan papupulan Puisi Lawat-Lawat
Suung kakawian IBM Dharma Palguna. sasampuné sami data sampun kapolihang
Pakebat data inggih punika paileh ngaruruh lan nyusun antuk tata cara
sistematis data sané kapolihang saking studi kepustakaan, Nika sané ngwantu
kautamayang lan sané jagi kaplajahin tur ngaryanin pamicutet sané prasida
utawi data sané marupa kruna-kruna miwah lengkara. Pakebat data sané
29
kawigunayang ring seseleh puniki wantah pakebat nganutin modél Miles dan
Huberman wénten tiga sané jagi kalaksanayang yéning makebat data minakadi
ring parindikan sané maguna, karuruh téma miwah polanyané tur nénten ngangé
sané mautama, ngambil untengnyané tur ngaringkes napi kémanten daging seseleh
(2013) pangwedar data inggih punika pendeskripsian sané sampun kasusun tur
mangdané ngamolihang data sané jangkep. Ring seseleh kualitatif pangwedar data
dados kalaksanayang marupa uraian singkat, teks naratif, grafik, matriks, netwroks
sareng unteng pikobet. Ring pangwedar data kualitatif puniki nganggé wangun téks
wicara sané jagi keselehin. Antuk punika mawit saking pamicutet prasida
teori miwah satmia sané kawigunayang natasang pikobet seseleh punika. Pamicutet
stilistika ring buku Lawat-Lawat Suung (papupulan puisi bali anyar) karya IBM
Dharma Palguna. Malarapan saking pamiteges sané kawedarang ring ajeng, prasida
déskriptif, metode deskriptif inggih punika silih tunggil tata titi ngawedarang
pikolih data sané kalaksanayang antuk tata-titi paileh sané sistematis. Mangda
prasida makarya deskriptif sane sistematis faktual miwah akurat saking pikobet-
pikobet sané wénten ring seseleh. Seseleh puniki wantah ngruruh struktur fisik, nilai
miwah unsur-unsur stilistika sane wénten ring Papupulan Puisi Lawat Lawat Suung
KAPUSTAKAAN
Alwan Husni Ramdani. 2016. “Analisis Semiotika Foto Bencana Kabut Asap.”
http://repository.upi.edu/id/eprint/26982.
Ambarani. 2010. Semiotika Teori Dan Aplikasi Pada Karya Sastra. Semarang:
IKIP PGRI Semarang Press.
Bali, Relawan Bentara Budaya. 2019. “Dialog Budaya ‘Selampah Laku IBM
Dharma Palguna.’ bentarabudayabali.wordpress.com/.
https://bentarabudayabali.wordpress.com/2019/01/05/dialog-budaya-
selampah-laku-ibm-dharma-palguna/ (March 4, 2023).
Darmayasa, I Komang Agus. 2011. “Analis Struktur Dan Amanat Novel Kania
Olih: Ida Bagus Wayan Widiasa Keniten.” Skripsi tidak diterbitkan, Prodi
Pendidikan Bahasa Dan Sastra Agama: IHND Denpasar.
Djaali. 2021. Metode Penelitian Kuantitatif. Bumi Aksara.
Djoko Pradopo, Rachmat. 2002. “Pengkajian Puisi.” Yogyakarta: Gadjah Mada.
Gautama, Wayan Budha. 2009. Kamus Bahasa Bali: Bali-Indonesia. Penerbit
Paramita.
Gunatama, Gede. 2003. “Sastra Dan Ilmu Sastra (Sebuah Pengantar Teori Dan
Terapan).” Singaraja: Undiksha.
Koentjaraningrat. 1990. Pengantar Ilmu Antropologi Sastra. Jakarta: Rineka Cipta.
Mirzakon, Abdi & Purwoko, Budi. 2005. “Library Research of the Basic Theory
and Practice of Expressive Writing Counseling.” Universitas Negeri
Surabaya: 10.
Nazir, Moh. 1988. “Metode Penelitian.” Jakarta: Ghalia Indonesia.
Nurgiantoro, Burhan. 2018. Stilistika. UGM PRESS.
Pradopo, Rachmat Djoko. 1987. Pengkajian Puisi (Analisis Struktural Dan
Semiotik). Gadjah Mada University Press.
———. 2021. Stilistika. UGM PRESS.
Ratna, Nyoman Kutha. 2007. Estetika Sastra Dan Budaya. Pustaka Pelajar.
32
———. 2012. “Penelitian Sastra Teori, Metode Dan Teknik.” Yogyakarta: Pustaka
Pelajar.
Rokhmansyah, Alfian. 2014. Studi Dan Pengkajian Sastra: Perkenalan Awal
Terhadap Ilmu Sastra. Graha Ilmu.
Saputra, Ardi Wina. 2018. “Analisis Struktural Untuk Menemukan Nilai Moral
Dalam Sastra Anak.” Jurnal Ilmiah Kebudayaan SINTESIS 12(1): 38–48.
Siswantoro. 2010. Metode Penelitian Sastra (Analisis Struktur Puisi). Yogyakarta:
Pustaka Pelajar.
Sugiyono, Dr. 2013. “Metode Penelitian Pendidikan Pendekatan Kuantitatif,
Kualitatif Dan R&D.”
Tatukung. 1995. Lawat-Lawat Suung (Papupulan Puisi Bali Anyar). Denpasar:
Yayasan Dharma Sastra.
Trisanto, Teguh, Christanto Syam, and Sesilia Seli. “Karya Danarto ( Sebuah
Kajian Stilistika ).” : 1–16.
Turaeni, Ni Nyoman Tanjung. 2017. “Bentuk Dan Pilihan Kata Dalam Cerita
Nguntul Tanah Nuléngék Langit Karya I Made Suarsa: Kajian Stilistika.”
TOTOBUANG 5(2): 285–97.
Usman, Husaini, and Purnomo Setiady Akbar. 2022. Metodologi Penelitian Sosial
(Edisi Ketiga). Bumi Aksara.
Widiani, Ni Wayan Putu. 2015. “Stlilistika Puisi Karya Ida Bagus Wayan Widiasa
Keniten.” Thesis tidak diterbitkan, Program Megister Sastra Agama
Pendidikan Bahasa Bali, IHDN Denpasar.
Wiratno, Tri, and Riyadi Santosa. 2014. “Bahasa, Fungsi Bahasa, Dan Konteks
Sosial.” Modul Pengantar Linguistik Umum: 1–19.
Wirawan. 2014. “Pakebat Indik Struktur Miwah Nilai Puisi Nyongkok Di Bucu.”
Skripsi tidak diterbitkan, Program Studi Sastra Agama Pendidikan Bahasa
Bali, IHDN Denpasar.
Yusibudayanti, Gusti Ayu Made. 2021. “Kajian Puisi Modre Leak Lanang Leak
Wadon Leak Kedi Karya I Gusti Putu Bawa Samar Gantang.” (Skripsi tidak
diterbitkan) Universitas Hindu Negeri I Gusti Bagus Sugriwa Denpasar.