MATERI BIMTEK

MULOK BAHASA USING

KALIPURO , 22 JULI 2019

SDN 1 KLATAK
KECAMATAN KALIPURO KABUPATEN BANYUWANGI
2019
 Umbul Umbul Blambangan,
Bul-umbul Belambangan 3x
Umbul-umbul Belambangan eman…
He umbul-umbul he Belambangan 2x
Belambangan, Belambangan
Tanah Jawa pucuk wetan
Sing arep bosen sing arep bosen
Isun nyebut-nyebut aran ira
Belambangan, Belambangan
Membat mayun Paman
Suwarane gendhing Belambangan
Nyerambahi nusantara
Banyuwangi… kulon gunung wetan segara
Lor lan kidul alas angker
keliwat-liwat
Belambangan.. Belambangan
Aja takon seneng susah kang disangga
Tanah endah… gemelar ring taman sari nusantara
He.. Belambangan… He Belambangan
Gemelar ring taman sari nusantara
Belambangan he seneng susahe wistah aja takon
Wis pirang-pirang jaman turun temurun yong wis kelakon
Akeh prahara taping langitira magih biru yara
Magih gedhe magih lampeg umbak umbul segaranira
Belambangan he.. gunung-gunungira magih perkasa
Sawah lan kebonanira wera magih subur nguripi
Aja kengelan banyu mili magih gedhe seumberira
Rakyate magih guyub ngukir lan mbangun sing mari-mari
He Belambangan lir asata banyu segara
Sing bisa asat asih setya baktinisun
Hang sapa-sapa baen arep nyacak ngerusak
Sun belani sun dhepani sun labuhi
Ganda arume getih Sritanjung yong magih semebrung
Amuke satria Menakjingga magih murub ring dhadha
Magih kandel kesaktenane Tawang Alun lan Agung Wilis
Magih murub tekade Sayuwiwit
Lan pahlawan petang puluh lima
Ngadega jejeg … ngadega jejeg
Umbul-umbul Belambangan
Ngadega jejeg adil lan makmur
Nusantara…………

MATERI BIMTEK BAGI GURU MULOK BAHASA USING

1. EJAAN DALAM BAHASA USING

2. TATA BAHASA BAKU BU
3. SASTRA USING
1. EJAAN DALAM BAHASA USING
PEMAKAIAN HURUF
Huruf – huruf Abjad yang digunakan dalam Ejaan Bahasa Using
• Huruf Vokal : a, e (é,è), i, o, u
• Huruf Konsonan : b, c, d, dh, g, h, j, k, l, m, n, ng, ny, p, r, s, t, th, w, y.
1. Huruf Vokal

a [a] anu ‘milik’ bacot ‘hidung’ ø

[A] ala ‘buruk’ daya ‘padahal’ sira ‘kamu’

e [e] empet ‘tahan’ parek ‘dekat’ ø

(é) [é] éka ‘reka’ méndah‘alangkah’ alé ‘padahal’
(è) [E] ènten ‘ada’ golèt ‘cari’ ø

[i] isun ‘aku’ rika ‘anda’ rabi ‘istri’

i [I] imbuh ‘tambah’ kakik*) ‘kakek’ ø
[ai] ø ø laki ‘suami’

1. Huruf Vokal (Lanjutan)

o [o] ondhèt ‘ungkit’ soré ‘kemarin’ engko ‘nanti’

[O] omes ‘sabar’ embok ‘kakak pr’ ø

[u] uncal ‘cemara’ bungar ‘cerah’ garu ‘sisir’

u [U] using ‘tidak’ kauk ‘sorak’ ø
[au] ø ø milu ‘ikut’
2. Huruf Konsonan

b [b] bentuk ‘lempar’ ambi ‘dengan’ gubab ‘bohong’

[�^� ] bakal ‘tunangan’ jebèng ‘anak pr’ ø
c [c] cemeng ‘hitam’ ancas ‘ancam’ ø
d [d] dudu ‘bukan’ wadon‘perempuan’ koled ‘lama’
[�^� ] damèn ‘jerami’ rèndèn ‘daun pisang’ ø
dh [D] dhuwur ‘tinggi’ pudhot ‘duda’ ø
[�^� ]dhawuk‘kelabu’ gedhék ‘dinding’ ø
g [g] geneng ‘biar’ sugeng ‘angkuh’ bojog ‘kera’
[�^� ] ganas ‘boros’ legén ‘nira’ ø
2. Huruf Konsonan (Lanjutan)
h [h] hang ‘yang’ bohol ‘berlubang’ gesah‘bincang’
j [j] jugil ‘dengki’ rijig ‘bersih’ ø
[�^� ] jarit ‘kain’ lèjèk ‘becek’ ø
k [k] kadhung‘kalau’ sakat ‘sejak’ sasak ‘jembatan’
[‘] ø sakkal**)’seketika’ bibik ‘bibi’
[l] lendhu ‘lamban’ kiling ‘titiran’ kapal ‘kuda’
l [�^� ] lah ‘nah’ ulan ‘bulan’ ø
[ļ]**) ø gila ‘takut’ ø
[m] magih ‘masih’ lumur ‘gelas’ inum ‘minum’
m [�^� ]makené ‘biar’ sumèh ‘ramah’ ø
[ӎ]**) ø lima ‘lima’ ø
[n] nawi‘barangkali’ randhu ‘nanti’ sengkan‘tanjakan
2. Huruf Konsonan (Lanjutan)
n [�^� ] ø sunar ‘sinar’ ø
[ņ]**) ø kuna ‘kuna’ ø
[ņ]ngethèl‘terbiasa’ tingkes ‘ikat’ jajang ‘bambu’
Ng [〖ŋ�〗^� ] ø bengèn ‘dulu’ ø
[ŋ]**) ø singa ‘singa’ ø
[ń] nyak ‘terimalah’ unyik ‘tawa’ ø
Ny [ń^� ] nyang ‘ke’ menyang ‘pergi’ ø
[ņņ]**) ø sunya ‘sepi’ ø
P [p] paran ‘apa’ tapih ‘kain panjang’ getap ‘penakut’
[r] rada ‘agak’ aran ‘nama’ menur ‘melati’
R [r^� ] ø iras ‘serong’ ø
[rr]**) ø kura ‘kura-kura’ ø
Huruf Konsonan (Lanjutan)
S [s] seblak ‘lecut’ kusut ‘lap’ picis ‘uang’
T [t] telikas ‘cekatan’ batek ‘tarik’ encit ‘kain’
Th [T] thulik*) ‘anak lk’ kothong ‘kosong’ ø
[w] warah ‘beri tahu’ juwut ‘ngambil’ ø
W [w^� ]wak*) ‘uwak’ tuwèk ‘tua’ ø
[wr]**)wolu ‘delapan’ uwong ‘orang ø
[y] yara ‘bukankah’ kuyung ‘hampa’ ø
Y [y^� ] yah ‘nah’ uyah ‘garam’ ø
[yr]**) ya iki ‘inilah’ siya ‘lidi ijuk’ ø
*) Huruf <k> disini melangkan bunyi hamzah (glotal stop).
**) Huruf-huruf alofon dengan garis bawah diucapkan (dengan bunyi) “tebal”
2. Huruf Konsonan (Lanjutan)
Huruf – huruf f, q, v, x, z, dan gabungan huruf konsonan kh dan sy
Huruf – huruf f, q, v, x, z dan gabungan huruf konsonan kh dan sy hanya digunakan
untuk kata – kata serapan dari bahasa lain.
Huruf – huruf f dan z biasanya diganti dengan huruf p dan j.
Misalnya :
 Fikir, lafal, pasif menjadi pikir, lapal, pasip
 Zat, zaman, hamzah menjadi jat, jaman, hamjah.
Kecuali beberapa kata yang biasanya masih ditulis dan dilafalkan sesuai dengan
aslinya, seperti :
Misalnya :
 Fakir, falak, fitri, fakta, efek, fonem
2. Huruf Konsonan (Lanjutan)
Huruf – huruf q, v dan x pada kata – kata serapan ditulis sebagaimana asalnya.
Misalnya :
 Quran, aqua, vitamin, sinar-X, Xerox
Gabungan huruf konsonan kh dan sy ditulis sesuai dengan aslinya, tetapi sering juga
ditulis dan dilafalkan sesuai dengan penulisan dan pelafalan BU.
Misalnya :
 Khotbah, khas, khalifah atau hotbah, has, halifah
 Syekh, syarak, permusyawaratan atau seh, sarak, permusawaratan;
3. Gugus Konsonan
Di dalam Bahasa Using gugus konsonan umumnya terdapat di tengah kata dan
sedikit sekali yang terdapat di awal kata. Gugus konsonan di awal kata hanya
terdapat pada beberapa kata yang berunsur awal nasal, kata – kata tiruan bunyi
( onomatope) dan kata – kata serapan dari bahasa lain.
Gugus konsonan di tengah kata, misalnya:
 Seblak, aclak, cangkring, omprok.
Gugus Konsonan di awal kata, misalnya:
 Mbarep, mbinjing, mbisuk, mboten, mburi, mburitan,
 Ndaru, ndika, ndhuwur, njaba, njero
3. Gugus Konsonan (Lanjutan)
Gugus Konsonan pada kata – kata tiruan bunyi, misalnya:
 Bruk, jreng, plung
Gugus Konsonan pada kata – kata serapan, misalnya:
 Blok, drama, gratis, klakson, praktek, sri
Catatan
Kata – kata Bahasa Jawa seperti brantas, krupuk, prapat, mlaku, ngrujak, di
dalam bahasa Using ditulis dan diucapkan berantas, kerupuk, perapat, melaku,
ngerujak.
CIRI KHUSUS FONOLOGIS BAHASA USING
1. Tekanan kata yang selalu jatuh pada suku kata akhir.
Tekanan kata pada suku kata akhir ini menimbulkan :
Diftongisasi. Pada posisi tertentu fonem-fonem /i/ dan /u/ dapat (tetapi tidak
selalu) diucapkan [ai] dan [au]
Umlautisasi. Pada posisi tertentu fonem-fonem /l, m, n, ng, ny, r, w, y/
diucapkan [l, m, n, ŋ, ň, r, w, y] dengan bunyi “tebal”
Glotalisasi. Kata-kata yang berakhir dengan suara [é, o, A] pada akhir kata-kata
lepas, akhir frase atau klausa sering diucapkan [é’, o’, A’]
2. Palatalisasi. Pada posisi tertentu fonem-fonem /b, d, dh, g, j, l, m, n, ng, ny, r,
w, y/ diucapkan [by, dy, Dy, gy, jy, ly, my, ny, ŋy, ñy, ry, wy, yy] dengan suara
luncuran “y” lemah

Catatan tentang umlautisasi

 Umlautisasi (umlaut = peninggian bunyi vokal karena pengaruh vokal/semi
vokal yang mengikutinya) dalam BU, sebagai contoh, terdapat misalnya
pada :
 /lima/ ‘lima’ dalam BJ = [limA], dalam BU = [limA] (dengan bunyi [i] tinggi dan
bunyi [A] rendah)
 /kula/ ‘saya’ dalam BJ = [kulA], dalam BU [kulA] (dengan bunyi [u] tinggi dan
bunyi [A] rendah),
 Dengan “penebalan” bunyi konsonan /m/→[ m ] dan /I/→[I].

FONEM DIFTONG
 Di dalam BU tidak terdapat fonem diftong, namun dalam ujaran terdapat bunyi
diftong [ai] sebagai alofon dari fonem /i/ dan bunyi diftong [au] sebagai alofon
dari fonem /u/, apabila fonem-fonem /i/ atau /u/ tersebut terletak pada akhir
kata-kata lepas atau pada akhir frasa atau klausa. Sebagai contoh :
 /iki/’ini’  /iki/ atau /ikai/
 /iku/’itu’  /iku/ atau /ikau/
 /iki kelendi/ ‘ini bagaimana’  [iki kelendi] atau [iki kelendai]
 /kelendi iku/ ‘bagaimana itu’  [kelendi iku] atau kelendi ikau]
FONEM DIFTONG
  Alofon [ai] (diftongisasi)
 Fonem /i/ dengan alofon [ai] hanya dapat menduduki posisi akhir dalam kata.
Fonem /i/ dapat (tetapi tidak selalu) dilafalkan [ai] apabila fonem tersebut
dterdapat pada akhir kata – kata lepas. Akhir frasa atau klausa.
Contoh :
 [iki] atau [ikai] ‘ini’
 [ali – ali iki] atau [ali – ali ikai] ‘ini cincin’
 [iki ali – ali] atau [iki ali – alai]

FONEM /i/
 Fonem /i/ dilafalkan [i] apabila fonem tersebut terdapat pada suku kata
tertutup yang berakhir dengan nasal dan terletak di depan suku kata akhir
yang tidak berunsur fonem /i/ atau /u/ tertutup.
Contoh :
 [impi, tinggi, keliŋsi] ‘impi, bangsat, biji asam’
 [imbu, gincu, sintru] ‘peram, gincu, sunyi’
 Limpé, ciŋkEk, inceŋ, minDo, jiŋgA, ciŋkraŋ] ‘alpa, alat pikul,
lihat, mindoan, merah jingga, kurang panjang’
Tetapi :
[lImpIt, pIŋgIr, lIŋsir] ‘kutu ternak, pinggir, lingsir’
[Imbuh,(ke)pIncut,tImbrUk]‘tambah,tergila–gila,tumpuk sembarangan

FONEM /i/ (Lanjutan)

Fonem /i/ dilafalkan [I] apabila fonem tersebut terdapat pada suku kata tunggal
tertutup atau suku kata akhir tertutup.
Contoh :
 [PIŋ, tIk, sIŋ, rIŋ, paIt, gelIs, jvaŋkrIk] ‘kali, ‘nak, tidak, di, pahit, cepat,
jengkerik’
 Kecuali beberapa kata seperti :
[alid, aňir, melid, limid] ‘berlendir, beraroma tidak enak, kikir, habis’
FONEM /i/ (Lanjutan)
 Fonem /i/ dilafalkan [I] apabila fonem tersebut terdapat pada kata, baik
terbuka maupun tertutup, baik yang berakhir dengan nasal maupun yang
tidak, yang terletak di depan suku akhir yang berunsur fonem /i/ atau /u/
tertutup.
 Contoh :
 [IlIŋ, sIlIh, IntIp, lIŋgIs] ‘ingat, pinjam, intip, linggis’
 [IrUs, bIlUk, cIŋkUI] ‘cedok, belok, tambah, sikut’
 Kecuali beberapa kata seperti :
 [isUn, iyUr] ‘aku, iur’

FONEM /i/ (Lanjutan)

 Apabila kata – kata (tertentu, umumnya adjektiva) dengan fonem – fonem /i/
dan /u/ dan alofon [I] dan [U] seperti di atas mendapatkan tekanan
(peninggian nada) karena pengaruh makna “kesangatan”. Maka fonem –
fonem /i/ dan /u/ tersebut dilafalkan [i] dan [u].
 Contoh :
 [paIt] [pait] ‘“sangat” pahit’
 [gelIs] [gelis] ‘”sangat” cepat’
  [cIlIk] [cilik] ‘”sangat” kecil’
 [tIpIs] [tipis] ‘”sangat” tipis’
 [cIyUt] [ciyut] ‘”sangat” sempit’
 [kIsUt] [kisut] ‘”sangat” kisut’
FONEM /h/
 Fonem /h/ mempunyai empat alofon: [h], [], [w] dan [y].
 Fonem /h/ dengan alofon [h] dengan alofon [h] dapat menduduki semua posisi
dalam kata.
1. Fonem /h/ dilafalkan [h] apabila fonem tersebut terdapat pada akhir kata atau
suku kata. Contoh:
[sIlI, sUlUh, jyEh, dyElEh, jOjOh, sah, warah, byhlah, ŋahŋOh] ‘pinjam, obor,
wah, taruh, tusuk, sah, beritahu, tidak, peduli, bodoh’
2. Fonem /h/ dilafalkan [h] apabila fonem yang terdapat pada awal suku kata
akhir atau tengah yang diikuti oleh vokal yang sama dengan unsur vokal suku
kata didepannya. Contoh:
[sIhIr, pUhUn, ehe, dyEhEm, lOhOr, tahan] ‘sihir, ubi kayu, nama tahun jawa,
daham, lohor, tahan’

FONEM /h/ (lanjutan)

• Alofon [ ∅ ] ( kosong, tidak diucapkan )
Fonem /h/ dengan alofon [ ∅ ] dapat menduduki posisi tengah kata setelah
sufiksasi/enklitisasi. Fonem /h/ tidak diucapkan ( [ ∅ ] ) apabila fonem tersebut
terdapat pada akhir kata yang didahului vokal /a/ dan diikuti oleh sufik/enklitika /-a,
-ana, -en, ena, -aken, -i, -isun-, -kula, -ira, -rika, -ndika, -e/ Contoh:
• [ ob y ah ] + [-A] → [ ob y aA ] ‘bergeraklah’
• [ tab y ah ] + [AnA] → [ tab y aAnaA ] ‘tabahkanlah’
• [pecah] + [-en] → [pecaen] ‘ pecahlah’
• [(di-)salah] + [aken] → [(di-)salaaken] ‘disalahkan’
• [(di) warah] + [-i] → [(di-)warai] ‘diberi tahu’
• [ emb y ah ] + [-kulA] → [ emb y akuIA ] ‘ nenekku
• [bocah] + [-ndikA] → [bocandikA] ‘anak Anda’
y
• [ uy ah ] + [-e] → [ uy y ae ] ‘garamnya’
FONEM /h/ (lanjutan)
w
• Alofon [ ] (bunyi luncuran /w/)
w
• Fonem /h/ dengan alofon [ ] dapat menduduki posisi tengah dalam kata
setelah sufiksasi/enklitisasi.
w
• c.1 Fonem /h/ lebur menjadi [ ] apabila fonem tersebut terdapat pada
akhir kata yang didahului oleh vokal /u/ dan diikuti oleh sufiks/enklitika/-
a, -an, -ana, -ena, -aken, -isun, -ira, -é/. Contoh:
• [ImbUh] + [-A] → [ imbuw A ] ‘tambahlah’
• [tabUh] + [-an] → [ tabu w− y am ] ‘gamelan’
• [sUIUh] + [-en] → [ sulu w en ] ‘oborilah’
• [wUtUh] + [-enA] → [ wutu w enA ] ‘utuhkanlah
• [(di)wIsUh] + [-i] → [(di-) wisu w i ] ‘dibasuhi’
• [bUtUh] + [-isUn] → [ butuh(w) isUn ] ‘kebutuhanku’
• [bUDUH] + [irA] → [ buDu(w) irA] ‘bodohmu’
• [rUsUh] + [-e] → [ rusu w e] ‘kasarnya’
FONEM /h/ (lanjutan)
• Alofon [y] (bunyi luncurnya /y/)
y
• Fonem /h/ dengan alofon [ ] dapat menduduki posisi tengah dalam kata
setelah sufiksasi/ enklitisasi.
y
Fonem /h/ lebur menjadi [ ] apabila fonem tersebut pada akhir kata yang didahului
oleh vokal /i/ dan diikuti oleh sufiks/ entklitika /-a. –an, -ana, -en, -ena, -aken, -é/.
Contoh:
• [(ŋ-)allh] + [-A] → [(ŋ-) ali y A] ‘pindahlah’
• [leblh] + [-an] → [ lebi y an] ‘lebihan’
• [teblh] + [-AnA] → [ tebi y AnA] ‘jauihlah’
• [plllh] + [-en] → [ pili y en] ‘pilihlah’
• [slllh] + [-enA] → [ sili y enA ] ‘pinjamkanlah’
• [(di-)Ullh] + [-aken] → [(di-) uli y aken] ‘diperbolehkan’
• [mUllh] + [- é] → [ muli y è] ‘pulangnya’