Aksara Bali
A. Panglimbak Aksara Bali
Malajahin basa Bali ketah karasayang méweh antuk para siswané duaning nganggén kalih
huruf, inggih punika huruf Latin miwah aksara Bali. Sasuratan nganggén aksara Bali punika sané
sering mawinan jejeh para siswané. Yadiastun asapunika, duaning aksara Baliné pinaka warisan
budaya sané kabaos adhiluhung tur patut karajegang, para siswané patut mautsaha saha oneng
mlajahin aksara punika.
Aksara Baliné mawiwit saking India, sané ngranjing ka Indonésia miwah ka Bali
nyarengin pengaruh kabudayan Hindu. Manut buku Pedoman Pasang Aksaru Bali sané
kamedalang antuk Dinas Kebudayaan Provinsi Bali warsa 2002, Aksara sané pinih kuna ring
India mawasta Aksara Karosti. Salanturnyané, aksara Karosti nedunang Aksara Brahmi.
Panglimbak salanturnyané, ring India Utara wénten aksara Déwanegari sané kanggén
nyuratang basa Sansekerta, ring India Selatan wénten Aksara Pallawa sané kanggén nyuratang
basa Pallawa.
Aksara Déwanegari miwah Pallawa punika sané nglimbak ka Indonesia saha kawastanin
Aksara Indonesia Kuna. Pinaka cihna panglimbaknyané ring Indonesia, kapretama kakeniang
ring Kutai (Kalimantan Timur) sajeroning yupa sané masurat aksara Déwanegari. Ring Bali,
kakeniang stupa-stupa alit ring Pura Panataran Sasih (Péjéng), sané masurat Aksara
Pradéwanegari utawi Siddhamatrka. Ring Blanjong Sanur kakeniang tugu peringatan Sri Kesari
Warmadewa sané masurat kalih aksara, inggih punika Aksara Déwanegari miwah Aksara Bali
Kuna.
Ring Bali, nglimbak taler aksara Pallawa sané nglantur manados aksara Semi Pallawa.
Aksara Semi Pallawa puniki raris nedunang Aksara Kediri Kwadrat. Saking aksara Kediri
Kwadrat puniki raris tedun Aksara Jawi miwah Aksara Bali sané sampun akéh ngamolihang
pauahan manados aksara Bali mangkin saha sampun nganjing ring program Bali Simbar.
B. Warganing Aksara
1. Aksara Wrésastra
Aksara Bali sané lumrah kajahin alit-alité saking SD rauh ring SLTA, taler ring
perguruan tinggi akéhnyané 18 (pelekutus), sané ketah kabaos abjad aksara Bali. Abjad aksara
Bali punika sané sujatiné mawasta aksara Wrésastra, inggih punika aksara Baliné sané kanggén
nyuratang basa Bali lumrah. Tegesnyané, yéning pacang nyurat basa Bali lumrah, sané
nénten/durung madaging campuhan basa Kawi miwah Sansekerta, pacang prasida kasurat antuk
abjadé sané pelekutus punika.
Upami yéning nyurat lengkara:
Sajeroning kanggén masasuratan, aksara wrésastra puniki maderbé tigang wangun, inggih
punika mawangun vokal kabaos aksara suara, mawangun semivokal kabaos aksara ardasuara,
saha mawangun konsonan sané kawastanin aksara wianjana. Punika sané patut kawikanin riin
mangda pangweruh druéné indik aksara Bali mawasta tegep.
(Lumrah kanggén nyuratang basa Kawi/Sansekerta miwah wastan jagat, taler kanggén
ring nyurat ringkesan tradisi utawi modern)
Aksarané :
Á, ÷, ú, 6, 3,
Wastané : Akara, Ikara, Ukara, Ékara, Okara
Upami:
* Aksara > Ák×r, * Anggara > Á\ár,
Aksarané :
h, hi, hu, eh, eho, h),
Wastané : a, i, u, é, o, e.
Aksara ardasuara mateges aksara setengah suara. Wénten papat aksara Baliné sané kabaos
aksara Ardasuara, inggih punika:
Aksara Ardasuara:
(ya), (la), (wa), (ra).
y, l, w, r,
Aksara Ardasuarané kabaos aksara setengah suara, duaning maderbé wiguna kekalih.
Yéning kasurat majajar ipun pinaka wianjana, yéning kasurat magantung ipun pateh kadi suara
(vokal). Uratiang conto ring sor!
Ring sasuratan puniki, makasami ( ya, la, wa, ra ) pinaka wianjana (konsonan), nanging
ring sor puniki ipun pinaka suara. Wangunnyané mauah dados gantungan ardasuara, sakadi ring
sor puniki.
2) Kruna lingga sané kecapé ring ajeng aksara ra, guwung, surang, utawi rarepa, raris
kasambungin antuk wandan kruna na, na kasurat nganggén narambat.
5) Sajeroning angkepan kruna, yéning panguntat krunané ring ajeng nengen, raris
kecap krunané ring ungkur mapangawit re, nénten kapatutang masurat guwung
macelek, nanging patut magempelan rarepa.
Aksara wianjana kepah dados limang soroh sané lumrah kabaos Warganing Aksara
Wianjana kadi ring sor puniki.
1) Warga Kantia : k, ¼, g, f, \, h,
ka, kha, ga, gha, nga, ha.
4) Warga Dantia : t, q, d, a , n, l,
s,
ta, tha, da, dha, na, la, sa
Malarapan puniki prasida kaunggahang Warganing Aksara, kadi ring sor puniki.
Kantia k, ¼ g f \ - - h
Talawia c cÈ j ü z y ] -
Murdania ` ` a a x r [ -
Dantia t q d a n l s -
Ostia p 8 b v m w - -
2. Aksara Swalalita
Aksara Swalalita, aksara Baliné sané jangkep, kanggén nyuratang basa Bali sané
maweweh aksara wit saking basa Kawi miwah Sansekerta. Sané ngranjing sorohing aksara
Swalalita makasami aksara wrésastrané sane 18 (pelekutus), maweweh aksara Baliné sané ring
sasuratan puniki kabaos aksara wayah.
PAWEWEH AKSARA SWALALITA
* xÅ, (narambat), * aÒ, (dhamadu),
* `Õ, (talatik), * qÔ, (thatawa),
* [×, (sasapa), * ]Ö, (sasaga),
* f, (ghagora), * vä, (bhakembang),
* |, (phakapal), * ü, (jhajéra).
3. Aksara Wijaksara
Aksara wijaksara taler kabaos aksara suci, duaning sering kanggén
nyuratang saindik-indik ajahan sané kabaos suci minakadi ulap-ulap, rurub kajang, miwah sané
linan. Aksara wijaksara mawit saking aksara biasa sané molihang panganggé aksara pinaka
cihnan suara, minakadi ulu candra, ulu ricem, bisah, miwah sané lianan. Pinaka conto aksara
Wijaksara, cingak ring sor puniki.
1. Eka Aksara : ý,
2. Dwi Aksara : ö , Á;,
3. Tri Aksara : ö ,û, m¸,
4. Panca Brahma : s ¸, b¸ , t¸ , ö , ÷¸ ,
5. Pancaksara : n ¸, m¸, ]¸ , w ¸, y¸,
6. Dasaksara : s ¸, b¸ , t¸ , ö , ÷¸ ,n ¸, m¸, µ, w ¸, y¸,
7. Catur Dasaksara: ý , ö , û , m¸ , s ¸, b¸ , t¸ , ö , ÷¸ ,n ¸, m¸, µ,w ¸, y¸,
8. Sad Dacaksara : ý , ö , ö; , ö , û , m¸, s ¸, b¸ , t¸ , ö , ÷¸ ,n ¸, m¸, µ, w ¸, y¸,
4. Aksara Modré
Aksara Modré inggih punika aksara kadiatmikan sané kanggén nyurat japa mantra, saluir
niasa, saa, miwah usada utawi indik pangweruhan sané kabaos gaib utawi saindik-indik
kadiatmikan.
Aksara modré puniki kawangun antuk aksara Wrésastra miwah Swalalita saha kadagingin
panganggé miwah pralambang kantos tan prasida kawacén utawi padem. Ri kala ngwacén patut
ngrereh pamargi/tatacara manut sané kabaos Krakah Modré. Sané tiosan wénten taler mawasta
Krakah Padma, miwah Krakah Modré Aji Griguh. Pinaka conto modré, kadi ring sor puniki.
C. Panganggé Aksara
1. Panganggé Suara
Panganggé suara inggih punika panganggé aksara Baliné sané kanggén negepin aksara,
gumanti suarané mauah sakadi sané kaaptiang. Panganggé suarané, wénten sané ngwetuang
suara cendek (pendek) miwah suara dirgha (panjang).
2. Panganggé Ardasuara
Sampun kawedar ring ajeng, aksara ardasuara inggih punika luir aksara Baliné sané
maderbé wiguna kekalih, pinaka suara miwah pinaka wianjana. Sané ngranjing ring sorohing
aksara ardasuara wantah:
ya ( ), la ( ), wa ( ), miwah ra ( )
y, l, w, r,
Raris, sané kabaos pinaka panganggé ardasuara wantah wangun gantungan aksara
ardasuarané kadi ring sor!
3. Panganggé Tengenan
Tengenan inggih punika aksara wianjana ring panguntat kruna utawi wandan kruna sané
nénten kasambungin antuk suara. Conto kruna matengenan, kadi puniki.
1) katak :
ktk/, (madaging tengenan k)
2) nulis :
nulis/, (madaging tengenan s)
3) tugel :
t)gl/, (madaging tenganan l)
4) kacang :
kc*, (madaging tengenan ng (cecek)
5) uyah :
huy;, (madaging tengenan h (bisah)
6) sekar :
s)k(, (madaging tengenan r (surang)
Malarapan conto-conto sasuratan ba duur, sané kabaos panganggé tengenan ring akara
Bali luiripun: cecek, bisah, surang, adeg-adeg.