Anda di halaman 1dari 10

MATERI KULIAH MENULIS AKSARA BALI

Rabu, 14 Oktober 2020

Aksara Bali
A. Panglimbak Aksara Bali
Malajahin basa Bali ketah karasayang méweh antuk para siswané duaning nganggén kalih
huruf, inggih punika huruf Latin miwah aksara Bali. Sasuratan nganggén aksara Bali punika sané
sering mawinan jejeh para siswané. Yadiastun asapunika, duaning aksara Baliné pinaka warisan
budaya sané kabaos adhiluhung tur patut karajegang, para siswané patut mautsaha saha oneng
mlajahin aksara punika.
Aksara Baliné mawiwit saking India, sané ngranjing ka Indonésia miwah ka Bali
nyarengin pengaruh kabudayan Hindu. Manut buku Pedoman Pasang Aksaru Bali sané
kamedalang antuk Dinas Kebudayaan Provinsi Bali warsa 2002, Aksara sané pinih kuna ring
India mawasta Aksara Karosti. Salanturnyané, aksara Karosti nedunang Aksara Brahmi.
Panglimbak salanturnyané, ring India Utara wénten aksara Déwanegari sané kanggén
nyuratang basa Sansekerta, ring India Selatan wénten Aksara Pallawa sané kanggén nyuratang
basa Pallawa.
Aksara Déwanegari miwah Pallawa punika sané nglimbak ka Indonesia saha kawastanin
Aksara Indonesia Kuna. Pinaka cihna panglimbaknyané ring Indonesia, kapretama kakeniang
ring Kutai (Kalimantan Timur) sajeroning yupa sané masurat aksara Déwanegari. Ring Bali,
kakeniang stupa-stupa alit ring Pura Panataran Sasih (Péjéng), sané masurat Aksara
Pradéwanegari utawi Siddhamatrka. Ring Blanjong Sanur kakeniang tugu peringatan Sri Kesari
Warmadewa sané masurat kalih aksara, inggih punika Aksara Déwanegari miwah Aksara Bali
Kuna.
Ring Bali, nglimbak taler aksara Pallawa sané nglantur manados aksara Semi Pallawa.
Aksara Semi Pallawa puniki raris nedunang Aksara Kediri Kwadrat. Saking aksara Kediri
Kwadrat puniki raris tedun Aksara Jawi miwah Aksara Bali sané sampun akéh ngamolihang
pauahan manados aksara Bali mangkin saha sampun nganjing ring program Bali Simbar.
B. Warganing Aksara
1. Aksara Wrésastra
Aksara Bali sané lumrah kajahin alit-alité saking SD rauh ring SLTA, taler ring
perguruan tinggi akéhnyané 18 (pelekutus), sané ketah kabaos abjad aksara Bali. Abjad aksara
Bali punika sané sujatiné mawasta aksara Wrésastra, inggih punika aksara Baliné sané kanggén
nyuratang basa Bali lumrah. Tegesnyané, yéning pacang nyurat basa Bali lumrah, sané
nénten/durung madaging campuhan basa Kawi miwah Sansekerta, pacang prasida kasurat antuk
abjadé sané pelekutus punika.
Upami yéning nyurat lengkara:

1) I mémé mablanja ka peken.


hi e mem mbÞZé kp)k)n/,
2) Titiang nénten maderbé jinah.
tit*êenn)Ónßd)( eb jin;,

Salaturnyané pacang kaunggahang 18 (pelekutus) abjad aksara Baliné sané ngranjing


sorohing Aksara Wrésastra.

hÀ, nÂ, cÇ, rÉ, kÐ,


dÑ, tÓ, suæ, wÙ,
ha na ca ra ka da ta sa wa
lÞ, mß, gá, bã, \å, pæ, jé, yê, Zñ
,
la ma ga ba nga pa ja ya nya

Sajeroning kanggén masasuratan, aksara wrésastra puniki maderbé tigang wangun, inggih
punika mawangun vokal kabaos aksara suara, mawangun semivokal kabaos aksara ardasuara,
saha mawangun konsonan sané kawastanin aksara wianjana. Punika sané patut kawikanin riin
mangda pangweruh druéné indik aksara Bali mawasta tegep.

(1) Aksara Suara


Aksara suarané kabaos vokal sajeroning bahasa Indonesia. Vokal aksara Baliné wénten
kalih soroh, inggih punika vokal asli miwah vokal saking wisarga.

1) Vokal asli sané wénten ring aksara Swalalita

(Lumrah kanggén nyuratang basa Kawi/Sansekerta miwah wastan jagat, taler kanggén
ring nyurat ringkesan tradisi utawi modern)

Aksarané :
Á, ÷, ú, 6, 3,
Wastané : Akara, Ikara, Ukara, Ékara, Okara

Upami:
* Aksara > Ák×r, * Anggara > Á\ár,

* India > ÷nÑÑê, * Iswara > ÷]Ùr,

* Ukir > úk^, * Utara > útÓr,

* Ekacakra > 6kckÉ, * Erangan > 6r\n/,


* Ostia > O[Õê, * Okagana > Ok f n,

2) Vokal saking Wisarga (kanggén nyurat basa Bali Lumrah)


Sajatiné aksarané puniki masuara (ha, hi, hu, hé, ho, he), nanging ring masasuratan
kanggén nyuratang suara (vokal) kadi ring sor.

Aksarané :
h, hi, hu, eh, eho, h),
Wastané : a, i, u, é, o, e.

(2) Aksara Ardasuara

Aksara ardasuara mateges aksara setengah suara. Wénten papat aksara Baliné sané kabaos
aksara Ardasuara, inggih punika:

Aksara Ardasuara:
(ya), (la), (wa), (ra).
y, l, w, r,

Aksara Ardasuarané kabaos aksara setengah suara, duaning maderbé wiguna kekalih.
Yéning kasurat majajar ipun pinaka wianjana, yéning kasurat magantung ipun pateh kadi suara
(vokal). Uratiang conto ring sor!

* sengsaya > * sengkala >


s)\uæy, s)\Ðol,
* wibhawa > * Anggara >
wivw, Á\ár,

Ring sasuratan puniki, makasami ( ya, la, wa, ra ) pinaka wianjana (konsonan), nanging
ring sor puniki ipun pinaka suara. Wangunnyané mauah dados gantungan ardasuara, sakadi ring
sor puniki.

Upami: * tabya > * sukla >


tbê, ]ukÞ,
* satua > * candra >
stÙ, cnÑÉ,

Uger-uger sasuratan aksara ardasuara, kadi ring sor puniki.


1) Kruna lingga kalih kecap sané silih tunggil aksaranné ardasuara, ardasuara punika sakadi
wianjana (kasurat majajar), iwang yéning kasurat nganggén gantungan.

Upami: * berag > * belus >


b)rg/, b)lus/,
* buin > * diah >
buwin/, diy;,

2) Kruna lingga sané kecapé ring ajeng aksara ra, guwung, surang, utawi rarepa, raris
kasambungin antuk wandan kruna na, na kasurat nganggén narambat.

Upami: * warna > * krana >


w(x, kÉx,
* Margarana > * sukarena >
m(grx, sukÏx,

3) Ardasuara ra miwah la tan kadadosang mapepet. Yéning ipun masuara pepet


patut kasurat nganggén rarepa miwah lalenga.

Upami: * rengas > * lebih >


Ï\s/, 2bi;,
* lengis > * rebab >
2\is/, Ïbb/,
4) Gantungan la kapatutang mapepet, nanging gantungan ra nénten dados mapepet
Patuet kagentosin antuk guwung macelek.

Upami: * klentong > * plekutus >


kÞ)enÓ*o, pÞ)kutus/,
* krekuak > * nresnain >
kÊkÙk/, nÊ[Åhin/,

5) Sajeroning angkepan kruna, yéning panguntat krunané ring ajeng nengen, raris
kecap krunané ring ungkur mapangawit re, nénten kapatutang masurat guwung
macelek, nanging patut magempelan rarepa.

Upami : * siap rengas >


siyp»\s/,
* sampun resik >
somæun»sik/,
* wénten reké tuturan satua >
ewnÓ)n»ektuturnuætÙ,

(3) Aksara Wianjana

Aksara wianjana kabaos konsonan sajeroning bahasa Indonesia. Sapatutnyané aksara


wianjana kasurat nganggén adeg-adeg mawinan ipun masuara nengen.

Upami: (en). (ek), (eb),


n/, k/, b/,
(eg). (el), (es), msl.
g/, l/, s/,

Aksara wianjana kepah dados limang soroh sané lumrah kabaos Warganing Aksara
Wianjana kadi ring sor puniki.

1) Warga Kantia : k, ¼, g, f, \, h,
ka, kha, ga, gha, nga, ha.

2) Warga Talawia : c, cÈ, j, ü, z,


y, ],
ca, cha, ja, jha, nya, ya, ça
3) Warga Murdania: `, a, x, r,
[,
ta, dha, na, ra, sa

4) Warga Dantia : t, q, d, a , n, l,
s,
ta, tha, da, dha, na, la, sa

5) Warga Ostia :p, 8, b,


v, m, w,
pa, pha, ba, bha, ma, wa.

Malarapan puniki prasida kaunggahang Warganing Aksara, kadi ring sor puniki.

WARGANING AKSARA BALI

Warga Alpa- Maha- Alpa- Maha- Anu- Arda- Wi-


Usma
Aksara prana prana prana prana suara suara sarga

Kantia k, ¼ g f \ - - h

Talawia c cÈ j ü z y ] -
Murdania ` ` a a x r [ -
Dantia t q d a n l s -
Ostia p 8 b v m w - -

2. Aksara Swalalita
Aksara Swalalita, aksara Baliné sané jangkep, kanggén nyuratang basa Bali sané
maweweh aksara wit saking basa Kawi miwah Sansekerta. Sané ngranjing sorohing aksara
Swalalita makasami aksara wrésastrané sane 18 (pelekutus), maweweh aksara Baliné sané ring
sasuratan puniki kabaos aksara wayah.
PAWEWEH AKSARA SWALALITA
* xÅ, (narambat), * aÒ, (dhamadu),
* `Õ, (talatik), * qÔ, (thatawa),
* [×, (sasapa), * ]Ö, (sasaga),
* f, (ghagora), * vä, (bhakembang),
* |, (phakapal), * ü, (jhajéra).

Dadosnyané, akéh wilangan Aksara Swalalitané, 18 (aksara Wrésastra) dagingin 10


(adasa) aksara wayah, makatah 28 (ululikur) wiji, pateh ring makasami warga aksara Baliné sané
munggah ring bagan ba duur. Conto sasuratan sané nganggén aksara Swalalita kadi ring sor.

Upami: 1) karna > 2) çiwa >


k(x, ]Iw,
3) dharma > 4) gaghora >
a(m, gefor,
5) katah > 6) wibhawa >
k`;, wivw,

3. Aksara Wijaksara
Aksara wijaksara taler kabaos aksara suci, duaning sering kanggén
nyuratang saindik-indik ajahan sané kabaos suci minakadi ulap-ulap, rurub kajang, miwah sané
linan. Aksara wijaksara mawit saking aksara biasa sané molihang panganggé aksara pinaka
cihnan suara, minakadi ulu candra, ulu ricem, bisah, miwah sané lianan. Pinaka conto aksara
Wijaksara, cingak ring sor puniki.

1. Eka Aksara : ý,
2. Dwi Aksara : ö , Á;,
3. Tri Aksara : ö ,û, m¸,
4. Panca Brahma : s ¸, b¸ , t¸ , ö , ÷¸ ,
5. Pancaksara : n ¸, m¸, ]¸ , w ¸, y¸,
6. Dasaksara : s ¸, b¸ , t¸ , ö , ÷¸ ,n ¸, m¸, µ, w ¸, y¸,
7. Catur Dasaksara: ý , ö , û , m¸ , s ¸, b¸ , t¸ , ö , ÷¸ ,n ¸, m¸, µ,w ¸, y¸,
8. Sad Dacaksara : ý , ö , ö; , ö , û , m¸, s ¸, b¸ , t¸ , ö , ÷¸ ,n ¸, m¸, µ, w ¸, y¸,

4. Aksara Modré
Aksara Modré inggih punika aksara kadiatmikan sané kanggén nyurat japa mantra, saluir
niasa, saa, miwah usada utawi indik pangweruhan sané kabaos gaib utawi saindik-indik
kadiatmikan.
Aksara modré puniki kawangun antuk aksara Wrésastra miwah Swalalita saha kadagingin
panganggé miwah pralambang kantos tan prasida kawacén utawi padem. Ri kala ngwacén patut
ngrereh pamargi/tatacara manut sané kabaos Krakah Modré. Sané tiosan wénten taler mawasta
Krakah Padma, miwah Krakah Modré Aji Griguh. Pinaka conto modré, kadi ring sor puniki.

1) Dwi Aksara 2) Pancaksara 3) Panca Brahma

C. Panganggé Aksara
1. Panganggé Suara

Panganggé suara inggih punika panganggé aksara Baliné sané kanggén negepin aksara,
gumanti suarané mauah sakadi sané kaaptiang. Panganggé suarané, wénten sané ngwetuang
suara cendek (pendek) miwah suara dirgha (panjang).

1) Sané ngwetuang suara cendek

¨¨¨¨o, (tedong) ngwetuang suara a

¨¨¨¨¨i¨, (ulu) ngwetuang suara i

¨¨¨¨u¨¨, (suku ngwetuang suara u


e¨¨¨¨, (taleng) ngwetuang suara é
e¨¨¨o, (taléng-tedong) ngwetuang suara o

¨¨¨¨¨)¨, (pepet) ngwetuang suara e

2) Sané ngwetuang suara panjang


¨¨¨¨I¨, (ulusari) ngwetuang suara ì saking i+i = ì

¨¨¨U¨¨, (suku ilut) ngwetuang suara ù saking u+u = ù

E¨¨¨, (taléng détya) ngwetuang suara é saking a+i = é

¨ ¨¨¨)o, (pepet-tedong) ngwetuang suara ö saking e+a


E¨¨¨o, (talengdétya-tedong) ngwetuang suara o saking a+u = o

2. Panganggé Ardasuara

Sampun kawedar ring ajeng, aksara ardasuara inggih punika luir aksara Baliné sané
maderbé wiguna kekalih, pinaka suara miwah pinaka wianjana. Sané ngranjing ring sorohing
aksara ardasuara wantah:

ya ( ), la ( ), wa ( ), miwah ra ( )
y, l, w, r,

Raris, sané kabaos pinaka panganggé ardasuara wantah wangun gantungan aksara
ardasuarané kadi ring sor!

Luir Panganggé Ardasuara

¨¨¨¨ê, nania wit saking suara


y,
¨¨¨¨É¨, cakra/guwung wit saking gantungan
r,
¨¨¨¨Ê, guwung macelek wit saking gantungan
Ï,
¨¨¨¨Þ¨, gantungan la wit saking gantungan
l,
¨¨¨¨Ù, suku kembung wit saking
w,

3. Panganggé Tengenan

Tengenan inggih punika aksara wianjana ring panguntat kruna utawi wandan kruna sané
nénten kasambungin antuk suara. Conto kruna matengenan, kadi puniki.

1) katak :
ktk/, (madaging tengenan k)
2) nulis :
nulis/, (madaging tengenan s)

3) tugel :
t)gl/, (madaging tenganan l)

4) kacang :
kc*, (madaging tengenan ng (cecek)

5) uyah :
huy;, (madaging tengenan h (bisah)

6) sekar :
s)k(, (madaging tengenan r (surang)

Malarapan conto-conto sasuratan ba duur, sané kabaos panganggé tengenan ring akara
Bali luiripun: cecek, bisah, surang, adeg-adeg.

Luir Panganggé Tengenan

¨¨¨¨*¨¨, cecek mawit saking aksara ng

¨¨¨¨(, surang mawit saking aksara r

¨¨¨¨¨ ;, bisah mawit saking aksara h

¨¨¨¨¨ /, adeg-adeg kanggén mademang/negul aksara.

D. Nguji Pangweruhan Aksara Bali


Indayang cawis pitakéné ring sor puniki!
1) Manut wacénan, aksara Baliné mawit saking panegara napi?
2) Aksara sané pinih kuna ring India mawasta aksara napi?
3) Napi wastan aksarané sané katemuang sajeroning yupa ring Kutai?
4) Napi wastan aksara sané kakeniang ring Pura penataran Sasih Péjéng?
6) Aksara napi sané kanggén nyuratang basa Bali lumrah?
7) Napi aksara Swalalita punika?
8) Paindikan napi sané lumrah kasurat nganggén aksara Modré?
9) Indayang surat rupan aksara Suara sané kanggén nyuratang basa Bali Kawi!
10) Indayang surat papat aksara Baliné sané kabaos Aksara Ardasuara!

Anda mungkin juga menyukai