ANALISIS UNSUR INTRINSIK & ÉKSTRINSIK, RAJAH, NARASI,

DIALOG JEUNG MONOLOG

CARITA PANTUN BADAK PAMALANG

XII MIPA 1
KALOMPOK 6
Ahmad Ghulam Ilham (03)
Asri Rahmawati (06)
Imam Chalish Rafidhul H. (15)
Putu Jyotira Pundarika T. A. (26)
Syaima Salsabil Safinatunnajah (35)
Tegar Prakasa Abdillah A. (36)

SEKOLAH MENENGAH ATAS NEGERI 3

BANDUNG
2020
 Analisis Nilai Intrinsik
A. Téma: karajaan
Buktos: “Alkisah di Nusa Bali, rajana gagah perkasa, tapi hanjakalna berangasan,
Demang Patih Naga Bali, eta ngaran rajana.”
B. Latar
1. Latar waktos
● Dinten Jumaah
Buktos: “Waktos eta dinten Jumaah, sang putri sare ngageubra, teras anjeunna ngimpikeun,
puteri ditumbuk langit, karaos bumi lemes, daun beringin na murag, katabrak angin gedé.”
● Kapungkur basa
Buktos: “2. Kacarioskeun dina hiji dinten, Pangeran Pajajaran, sumping ngalongok ka
ditu, milari elmu linuhung, supados anjeunna tiasa janten ratu, sangkan hurip jadi menak,
janten manusa waluya, sampurna pikeun membela nagara..”
● Wanci ngababarkeun
Buktos: “3. Si orok lahir mulus, tanpa aya satitik getih, kaluar ti rahim indungna.”
2. Latar tempat
● Alas Jagat Cirebon Giran
Buktos: “Alas Jagat Cirebon Girang, Sugih mukti kaya makmur, sumebar ladang anu subur,
dijagaan ku gunung-gunung.”
● Nusa Bali
Buktos: “Sanepina di Nusa Bali, anjeunna ngulilingan kota, muteran tembok keraton,
milarian naon wae nu aya.”
● Kaputren di tempat Elong Kencana
Buktos: “Munding Sanggawati hilap, ngetok panto kaputren, pendak sareng putri geulis, di
tempat Elong Kencana.”
● Karaton Nusa Bali
Buktos: “Di karaton Nusa Bali, dicarioskeun yén putri raja, Geulang Rarang Nimbrang
Inten, beurang-beurang ngimpi.”
● Panjara
Buktos: “Akibatna parah, Si Pangeran Pajajaran, sareng para pangasuhna, diasupkeun ka
panjara.”
● Batang cempaka warna
Buktos: “Orok murag ka bumi, katangkep satangkai kembang, pananganana kaselip kana
dahan, dina batang cempaka warna.”
● Pohon beringin
Buktos: “Sang Demang maréntahkeun, angkat ka leuweung, geuwat ngadamel sarang,
dahan tangkal baringin ngajorok ka wétan.”
● Taman bunga
Buktos: “Carita Badak Pamalang, saatos réngsé, tina beuteungna Élang , aya di Taman
Bunga, bogana negeri Nusa Bali.”
● Air terjun Cimande Racun
Buktos: “Mustika diparéntah, nyusur jejak indungna, dilacak nepi ke ujung, nepi wéh di air
terjun, Cimande Racun tempatna.”
● Pasar
Buktos: “Badak Pamalang akhirna nepi, di pasar nu ramé pisan, Anjeunna ménta ka
padagang, tuangen nu dibutuhkeun.”
● Hutan
Buktos: “Di hutan aya manusa, aki jeung nini duaan anu keur pokus ngajieun karanjang ti
kai.”
● Pelabuhan
Buktos: “Diluhur anjeunna tempelkeun sakedik emas.Anjeunna manggul éta karung.teras
dibawa ka palabuhan, teras néang padagang jang ditukerkeun jeung acuk.”
3. Latar suasana:
● Tegang
Buktos: “Lanceukna ngambeuk, pintu kaputrén téh didobrak, nepi aya budak leutik, nyaéta
badak pamalang nu bieu.”
● Damai
Buktos: “Sunan Ambu ogé ngarangkul, nyanyi lagu naséhat, ngandung ajaran, anu sering
disampékeun, urang Sunda dina jaman buhun.”
● Bahagia
Buktos: “Nalika aranjeunna murag di krami, sareng Munding Sanggawati, duanana hirup
sauyunan, dicarioskeun yén carita salajengna, raja Munding Sanggawati, adil dina mingpin
Nusa Bali.”
C. Galur: mèrèlè
Buktos: “Tilu dinten parantos kalangkung, orok mimiti ceurik, ngageleger maratan
langit, teu daekeun dipepende, sabab kanyahoan.”
D. Palaku jeung watek:
● Badak Pamalang: wanian, amis budi
Buktos: “Raja beuki ambek. Badak Pamalang dibawa kana palang baja, diteken ku palu
ti luhur ti handap. Badak Pamalang nyarios, "Paman, cing tarik, ngaurutna meuni laun,
teu karaos". Raja beuki tarik nga paluna, tapi anu kajadian, pakakasna musnah”
Buktos: “Di karaton Nusa Bali, Badak Pamalang sumping, nangtang komandan, anu
cenah kuat pisan.”
● Munding Sanggawati: gagabah, teu nurut kana nasihat
Buktos: “Pangeran masih keneh ngora, sakapeung lumpat, mopohokeun naséhat
embanna. Anjog ka Nusa Bali, anjeunna tur di kota, muterkeun témbok istana, milari
naon anu aya. Munding Sanggawati hilap, ngetok panto kaputren, pendak sareng putri
geulis, di tempat Elong Kencana.”
● Munding Malati: teu sabaran
Buktos: “Tapi orok masih nangis, sareng henteu hoyong liren, dugi ka Munding Malati,
langsung sumping nganjang. Ujug-ujug bangor, anjeunna miceun orok leutik, janten
anjeunna ngalayang ka langit.”
● Patih Purwakalih: wijaksana
Buktos: “Purwakalih mepelingan, sanaos anjeun ribut di lembur, Gusti pareng anjeun
ribut bumi, anjeun henteu sugema ku sora bumi, tabe kanu gaduh bale, map ka
juragannana, mun deuk asup ka nagara, Gusti pareng tabe ka raja.”
Buktos: “Purwakalih ngingetan, tujuan badé ka Nusa Bali, Pangeran anu hajat milari
élmu anu sampurna.”
● Wa Eundeum: sabar, bageur
Buktos: “Sang Pangeran Pajajaran, maksud nginjeum parahu, pikeun tingkah paripolah,
tujuanana ka wétan. Ua Eundeum nyarios, opat puluh anjeunna gaduh, ayeuna ngan
ukur opat, peminjam henteu kantos uih deui.”
● Aci Melati: sabar
Buktos: “Nalika anjeunna badé ngumbara, Munding Sanggawati ka wétan, si Aci Melati
nuju ngandeg, ngagendong orok. Ukur umur sabulan. Saatos diperiksa, tétéla parantos
waktosna, putri kedah ngalahirkeun.”
Buktos: “Tilu dinten parantos kalangkung, orok mimiti ceurik, ngageleger maratan
langit, teu daekeun dipepende, sabab kanyahoan.”
● Wa Lengser: kecing
Buktos: “Perintah pun ditaati, aki lengser ikut nimbrung, niat membantu meronda.
Namun purwakalih iseng, menakut-nakuti lengser, hingga lari tak kepalang, konon
kencing dicelana.”
● Demang Patih Naga Bali: ambekan, resep balas dendam
Buktos: “Baheula di Nusa Bali, raja perkasa, tapi hanjakalna anjeunna bendu, Demang
Patih Naga Bali, éta nami raja.”
Buktos: “Lanceukna jadi ambek, panto Kaputren dibantingkeun, nepi ka budak leutik
nembongan, Badak Pamalang tadi. Kakanda nyarios dina ambek, anak ieu bahaya,
upami ageung janten musuh, maehan sakumna nagara.”
● Geulang Rarang Nimbrang Inten: ogoan
Buktos: “Waktu itu hari jum’at, sang putri tidur terlelap, lantas iapun bermimpi, sang
putri tertindih langit, merasakan bumi lembek, beringin daunnya rontok, diterpa
kencangnya angin.”
Buktos: “Geulang Rarang bercerita, tentang mimpi tadi siang, keraton hening sejenak,
mendengar pitutur putri.”
● Sunan Ambu: wijaksana
Buktos: “Kocap di Sanghiyang Nunggal, gedong sigrong kahiyangan, Sunan Ambu
ngupingkeun, budak leutik ngagorowok sedih. Rahmat sumping, nguping ceurik incu,
anjeunna turun ka bumi, ngarangkul orok imut.”
Buktos: “Sunan Ambu ogé ngarangkul, nyanyi lagu naséhat, ngandung ajaran, anu
sering diraheutkeun, urang Sunda dina jaman buhun.”
● Elang: kejem
Buktos: “Indung ambek pisan, anjeunna pék tonggong, tapi Badak Pemalang, ngulang
jalanna tadi, kaluar tina dubur na, narik dubur na, garuda ditelasan dina sarang.”
● Lenggang Kencana: panyayang, gagabah
Buktos : “Tapi putri ningali, budak leutik sumping, anjeunna ngaraos karunya,
ngarangkul sareng nyium anjeunna. Badak Pamalang bagja, utamina nalika nyandakna,
lebet ka Kaputren, ngadamel tempat ulin, ayun anu biasana resep ku barudak alit.”
Buktos: “Badak Pamalang kaget nalika ningali indungna maot, ku sabab bunuh diri, teu
tahan sedih, panginten anak na maot.”
● Kentri Haji Mala Dewa: pinter, jago ngahibur
Buktos: “Hayam pinter pisan, ngobrol kawas jalmi, ngobrol sapertos rerencangan,
janten murangkalih karaos di bumi. Hayam ogé ngagaduhan nami, sapertos manusa, éta
dibéré nami, Kentri Haji Mala Dewa.”
● Kidang Pananjung: cerdik
Buktos: “Kidang Pananjung mikir, anjeunna nganggo sirepna, ngadamel sadayana
Kaputren, saré dina tempatna. Éta ogé tiasa lebet, pendak sareng Putri. Sakumaha
éndahna putri éta, sapertos dina impian, aranjeunna reuwas, kagum ku Lenggang
Kencana”
● Nakhoda: iklas
Baktos: “Betapa kagétna nakhoda, saatos muka karung, tétéla eusina runtah, kacampur
ku kaca. Tapi nakhoda sadar, batal amarahna, anjeunna ogé terang pisan, murangkalih
alit kénéh, anjeunna gaduh kakuatan gaib, akhirna nakhoda jempé, ngantepkeun barang-
barangna dicandak.”
● Munding Rarangin: gede hulu
Buktos: “Mimiti, Munding Rarangin, nganggap enteng budak, anu kadua Gajah
Rarangin, nganggap enteng tantangan na. Tapi dina hiji perang, aranjeunna éléh,
bahkan teu disangka-sangka, duanana maot.”
● Gajah Rarangin: gede hulu
Buktos: “Mimiti, Munding Rarangin, nganggap enteng budak, anu kadua Gajah
Rarangin, nganggap enteng tantangan na. Tapi dina hiji perang, aranjeunna éléh,
bahkan teu disangka-sangka, duanana maot.”
E. Amanat
 Ulah ngarepkeun kasampurnaan, khususna ti murangkalih, tarima siga kitu
Buktos: “Nepi ka rasa panas hate, dilemparkeun eta orok leutik, janten ngalayang ka
angkasa.”
 Sopan ketika natamu
Buktos: “Carita Munding Sanggawati, nepi di Nusa Bali, Parwakalih ngingetkeun
Pangeran supados waspada. Sapertos lajim natamu, anjeun kedah ngajaga sopan
santun, hormat ka juragan nu boga imahna, tertib hirup tertib laku, ulah nyigeung ka
pribumi.”
 Ulah buruk prasangka ka batur
Buktos: “Dina carita saterasna, putri tetep henteu narima, Badak Pamalang dibunuh,
kusabab leutik keneh, mustahil maéhan jalma. Si lanceuk masih keneh ambek, terus narik
Badak Pamalang.”
 Ngabantu ka sasama
Buktos: “Saatos tuangeun dikumpulkeun, anjeunna masrahkeun ka tahanan supados
tiasa tuang.”
 Satia ka karajaan atawa nagara sorangan
Buktos: “Alangkah bagja aranjeunna, yen panulungna teh teureuh asli Pajajaran, putra
adi sanggawati.”
Buktos: “Kakisah Badak Pamalang pamit pikeun ngalaksanakeun tugasna, naklukkeun
Nusa Bali, numutkeun naon anu ditakdirkeun.”
F. Puseur sawangan: jalmi katilu
Buktos: “Badak Pamalang lahir, salaku lalaki langit.”
G. Gaya basa: rarahulan
Buktos: “Sakumaha éndahna putri éta, sapertos dina impian, aranjeunna reuwas,
kagum ku Lenggang Kencana.”
Buktos: “Raja langkung ngageter, kasieunan tiada kapalang yén anjeunna diudag ku
budak leutik, pikir anjeunna badé maéhan.”
 Analisis Unsur Ékstrinsik
A. Latar Belakang Penulis
Ayip Rosidi (éjahan asli Ajip Rosidi,gumelar di Jatiwangi, Jawa Barat, 31 Januari
1938 – tilar dunya di Magelang, 29 Juli 2020 dina umur 82 taun) téh saurang budayawan
sakaligus sastrawan kahot. Anjeunna nyipta karya sastra dina basa Sunda jeung basa
Indonésia, sarta loba ngawanohkeun sastra Sunda jeung Indonésia ka mancanagara.
Ayip aktif nulis, boh dina basa Indonésia atawa dina basa Sunda ti rumaja kénéh,
umur 15 taun geus jadi Pamingpin Rumpaka Majalah Suluh Pelajar (1953-1955), sarta
satuluyna ngaluluguan sababaraha lembaga sastra, seni, pers, jeung budaya. Anjeunna
ngadegkeun Yayasan Pusat Studi Sunda (2003) nu ngulik kabudayaan Sunda sarta
Yayasan Kabudayaan Rancagé nu ngabobotohan tumuwuhna sastra lokal. Kungsi ngajar
basa jeung kabudayaan Indonésia di Osaka Gaikokugo Daigaku (1981-2003), sagigireun
ngajar ogé di Kyoto Sangyo Daigaku (1982-1996) jeung Tenri Daigaku (1982-1995),
Jepang. Naratas dilembagakeunana Hadiah Sastra Rancagé ti taun 1989, sarta mokalan
lumangsungna Konferénsi Internasional Budaya Sunda (KIBS) 2001 di Bandung. Buku-
buku karyana geus leuwih ti saratus judul, mangrupa roman, kumpulan sajak, kumpulan
carita pondok, mémoar, jeung biografi.
B. Nilai-nilai nu tiasa dicandak
 Nilai budaya: Sopan basa natamu ka imah batur
Buktos: “Purwakalih mepelingan, sapun ka nu gaduh lembur, amit kanu gaduh bumi, tabe
kanu gaduh bale, map ka juragannana, mun deuk asup kanagara, amit tabe ka sang raja.”
 Nilai agama: Nyuhungkeun do’a ka sepuh
Buktos: “Anjeunna dipasihan do'a, ajian kumplit pisan, ti Sang Lenggang Kencana, sareng
teu hilap Munding Sanggawati”
 Nilai moral: Masihan nasihat
Buktos: “Sunan Ambu ngarangkul, nyanyi lagu naséhat, ngandung ajaran, anu sering
diraheutkeun urang Sunda dina jaman buhun.”
 Nilai pendidikan: Ngumbara pikeun diajar
Buktos: “Nu nunggal di Pajajaran
Hayang tulus jadi ratu
Hayang waluya jadi menak
Dek diajar nguncang ngumbara
Geus paceklik ku nini nini
Geus kokoro ku wadon
Geus mararat ku bikang”
 Nilai sosial: Masihan patulungan ka nu membutuhkan
Buktos: “Badak Pamalang ahirna sumping, di pasar anu sibuk pisan, anjeunna naroskeun ka
padagang pikeun tuangeun anu diperyogikeun. Saatos tuangeun dikumpulkeun, anjeunna
masrahkeun eta tuangeun ka tahanan supados tiasa tuang.”
 Analisis Rajah, Narasi, Dialog, jeung Monolog
A. Rajah: ciri mangkat carita nu eusina sanduk-sanduk ka Nu Kawasa, sangkan salila
mantun téh lancar. Bagéan rajah dihaleuangkeun ku juru pantun. Dina carita pantun
Badak Pamalang, di handap ieu mangrupa bagéan rajahna.
Lèngkong beunang moloko ku omong
mun kawih si bangbalikan
mun cangkang reujeung eusina
kusu sarua lobana
bisi kawih mamarueun
baribin baliking kawih
néda agung dina paralun
nèda panjang na hampura (baheula)

geulis masing rasmani

nu lènjang masing rampaka
bisi geulis kasingkirkeun
bisi denok kapojokkeun
mun kawih si bangbalikan
mun cangkang reujeung eusina
kudu sarua lobana
bisi kawih mamarueun
baribin baliking kawih
néda agung dina paralun
nèda panjang na hampura (baheula)
B. Narasi: bagéan carita anu ditepikeun ku juru pantun keur ngagambarkeun kaayaan
atawa kajadian dina carita. Dina nepikeun narasi, juru pantun téh aya nu
digorolangkeun aya ogé nu dihaleuangkeun. Di handap ieu mangrupa salah sahiji
narasi dina carita pantun Badak Pamalang.
Tah éta nagara Pajajaran téh. Nu Geulis Aci Malati, nalika ditingal ngumbara, ngidam
sabulan. Nalika anjeunna hamil salapan bulan, maka anjeunna ogé rumaos badé
ngalahirkeun. Janten ditaliti ku Nu Geulis Sekar Malati sareng ku Perebu Munding Malati.
Saatos jelas yén anjeunna badé ngalahirkeun, janten digeroan si Lengser, teras anjeunna
dititah ngajemput Nini Paraji.
C. Dialog: guneman antara hiji tokoh jeung tokoh séjénna. Di handap ieu mangrupa
salah sahiji dialog dina carita pantun Badak Pamalang.
Janten anjeunna angkat pendak sareng Kakanda Demang Patih Naga Bali pikeun nepikeun
ngimpi
éta, panginten ngimpi eta teh mangrupakeun alamat anu penting.
"Meureun aya jelema batur anu asup henteu katéwak, "saur Demang Patih Naga Bali.
"Nya enggeus, kuring nitah si Lengser pikeun ronda ka tempat Elong Kancana para putraì. "
Janten si Lengser dipanggil teras dipasihan paréntah pikeun ronda Elong Kancana. Janten
si Lengser angkat nuju ka mana para putriì. Tapi nalika nepi ka tembok luar, anjeunna
disingsiuenan ku Ua Pawara Kalih, janten anjeunna lumpat deui nyanghareup ka Demang
Patih Naga Bali.
"Kuring henteu terang mahluk naon" saurna gagap,
"tapi panonna semu hérang sagedé kenong na irungna sagedé dapur, kulitna katingali
belang-bonteng”.
"Pariksa deui!" saur Naga Bali,
"Alim ah, juragan, teu wani."
"Teras, kuring wae nu angkat, kuring anteur".
"Upami ngan ukur nganteurkeun, teu sawios "saur si Lengser.
D. Monolog: guneman hiji tokoh ka dirina sorangan. Biasana bagéan monolog mah sok
dihaleuangkeun. Di handap ieu mangrupa salah sahiji monolog dina carita pantun
Badak Pamalang.
kami geuning rek nyaritakeun sésébitan nu kamari
popotongan nu bareto
beubeulahan nu baheula
kamari cacan kasébit
bareto cacan kapotong
baheula cacan kabeulah
deuk dilanja malém ayeuna
teureuh-teureuh munding deuleu
seke-seler langga lawe
suan kala bélah tunggal
mécat ti sasaka domas
kami sapun na paralun