Anda di halaman 1dari 51

BAB IV

PERSAMAAN DIFERENSIAL
(DIFFERENTIAL EQUATION)

4.1 Pengertian
Definisi 4.1:
Persamaan diferensial (PD) adalah suatu persamaan yang memuat
derivatif-derivatif, sekurang-kurangnya satu derivative dari fungsi yang tidak
diketahui.
Contoh 4.1:
dy
1.  cos x
dx
d2y dy
2. 2  3  2 y  0
dx dx

3. xy  y  3
4. ( x 2  y 2 )dx  2 xydy  0
5. y  2( y) 2  y  cos x
2 y 2 y
6.  0
x 2 z 2
Catatan:
1. Jika dalam PD terdapat satu variable bebas (contoh 1- 5) maka PD tersebut
disebut dengan PD biasa (Ordinary differential equation).
2. Jika dalam PD terdapat dua atau lebih variable bebas (contoh 6) maka PD
tersebut disebut dengan PD parsial (Partial differential equation).

4.1.1 Tingkat (Order)


Definisi 4.2:
Tingkat (order) suatu PD ditentukan oleh tingkat derivative tertinggi dari
PD tersebut.
Contoh 4.2:
Berdasarkan contoh 4.1, maka

Persamaan Diferensial 63
64

 Persamaan (1), (3), (4) adalah PD tingkat satu


 Persamaan (2) dan (6) adalah PD tingkat dua
 Persamaan (5) adalah PD tingkat tiga

4.1.2 Pangkat/derajad (Degree)


Definisi 4.3:
Derajad suatu PD ditentukan oleh pangkat tertinggi dari derivatif yang
mempunyai tingkat tertinggi yang termuat dalam persamaan tersebut.
Contoh 4.3:
Berdasarkan contoh 4.1, maka
 Persamaan (5) adalah PD tingkat tiga berderajad satu
 Persamaan (2) adalah PD tingkat dua berderajad satu

4.2 Membentuk PD
Untuk memahami cara membentuk PD perhatikan beberapa contoh
berikut.
Contoh 4.4:
1. Tentukan PD yang mempunyai persamaan primitif y = C1 e-2x + C2 e3x.
Penyelesaian:
y = C1 e-2x + C2 e3x
y  2C1e 2 x  3C2 e3 x  2 y  4C1e 2 x  6C2e3 x
y  4C1e 2 x  9C2 e3 x  y  4C1e 2 x  9C2 e3 x 
2 y  y  15C2 e3 x
1
atau: C2 e3 x   2 y  y  (1)
15
Dengan cara yang sama diperoleh:
1
C1e2 x   y  3 y (2)
10
Dari persamaan (1) dan (2) disubstitusikan ke persamaan mula-mula, diperoleh:
1 1
y  y  3 y   2 y  y 
10 15
5 y  5 y  30 y  0 atau

Persamaan Diferensial
65

y  y  6 y  0

2. Tentukan PD dari y = A cos ax + B sin ax


Penyelesaian:
y = A cos ax + B sin ax
dy
  aA sin ax  aB cos ax
dx
d2y
2
 a 2 A cos ax  a 2 B sin ax
dx
 a 2 ( A cos ax  B sin ax)
 a 2 y
d2y
 PD : 2
 a2 y  0
dx

3. Tentukan PD dari y = Cx2 + C2.


Penyelesaian:
y = Cx2 + C2
y
y  2Cx, sehingga C 
2x
2
y  y 
 y  .x 2   
2x  2x 
4 x 2 y  2 x 3 y   y
2

 PD :  y    2 x 3 y  4 x 2 y  0
2

4. Tentukan PD dari (x – C)2 + (y – C)2 = 2C2.


Penyelesaian:
(x – C)2 + (y – C)2 = 2C2
x 2  2Cx  C 2  y 2  2Cy  C 2  2C 2

x 2  y 2  2C ( x  y )  0

x2  y 2
C (3)
2( x  y )

Dari ( x  C )2  ( y  C )2  2C 2 apabila dideferensialkan diperoleh

Persamaan Diferensial
66

2( x  C )dx  2( y  C )dy  0 (4)


Persamaan (3) disubstitusikan ke persamaan (4) diperoleh

x2  y 2 x2  y2
(x  )dx  ( y  )dy  0
2( x  y ) 2( x  y )

2x 2
 2 xy  x 2  y 2  dx   2 xy  2 y 2  x 2  y 2  dy  0

 PD :  x 2  2 xy  y 2  dx   y 2  2 xy  x 2  dy  0

4.3 Penyelesaian PD
Definisi 4.4:
Suatu persamaan yang memenuhi suatu PD disebut penyelesaian PD.
Contoh 4.5:
d 2 y dy
1. Diketahui PD :   6 y  0 . Selidiki persamaan y  C1e 2 x  C2e 3 x
dx 2 dx
merupakan penyelesaian atau bukan.
Penyelesaian:
y  C1e 2 x  C2 e 3 x
dy
 2C1e 2 x  3C2 e 3 x (5)
dx
d2y
2
 4C1e 2 x  9C2 e 3 x (6)
dx
Jika persamaan (5) dan (6) disubstitusikan ke persamaan mula-mula, diperoleh
d 2 y dy
2
  6 y   4C1e 2 x  9C2e 3 x  +  2C1e2 x  3C2e 3 x   6  C1e 2 x  C2e 3 x 
dx dx
  6C1e 2 x  6C2 e3 x    6C1e 2 x  6C2 e3 x 
0
d 2 y dy
Jadi y  C1e 2 x  C2 e 3 x merupakan penyelesaian dari PD   6y  0 .
dx 2 dx
d2y
2. Diketahui PD:  4 y  4 cos 2 x , tunjukkan bahwa persamaan y = C1 cos 2x
dx 2
+ C2 sin 2x + x sin 2x merupakan penyelesaian dari PD di atas.
Penyelesaian:

Persamaan Diferensial
67

y = C1 cos 2x + C2 sin 2x + x sin 2x


Sehingga:
d2y
 4 y  (4C1 cos 2 x  4C2 sin 2 x  2 cos 2 x  2 cos 2 x  4 x sin 2 x) 
dx 2
4(C1 cos 2 x  C2 sin 2 x  x sin 2 x)
 4C1 cos 2 x  4C2 sin 2 x  2 cos 2 x  2 cos 2 x  4 x sin 2 x 
4C1 cos 2 x  4C2 sin 2 x  4 x sin 2 x
 4 cos 2x

Macam-macam penyelesaian PD
Terdapat beberapa macam penyelesaian PD, antara lain:
1. Penyelesaian umum
Penyelesaian yang masih memuat konstanta sebarang.
2. Penyelesaian bersyarat
Penyelesaian yang didapat dari penyelesaian umum, kemudian memberikan
harga-harga x dalam penyelesaian umum.
3. Penyelesaian singular (dibahas pada PD tingkat 2)
4. Penyelesaian/integral khusus (dibahas pada PD tingkat 2)

4.4 PD tingkat satu derajad satu


4.4.1 PD tingkat satu derajad satu variabel terpisah
Bentuk umum : M(x) dx + N(y) dy = 0 4.1
Penyelesaian :  M ( x ) dx   N ( y ) dy  C , C konstanta sebarang. 4.2

Contoh 4.6:
1. Selesaikan PD x dx + y dy = 0
Penyelesaian:

 xdx   ydy  C 1

1
2 x 2  12 y 2  C1

x2  y 2  C

Jadi penyelesaian umum(PU) PD adalah x 2  y 2  C .

Persamaan Diferensial
68

2. Tentukan penyelesaian PD (1 – y)y = x2.


Penyelesaian:
(1  y ) y  x 2
dy
(1  y )  x2
dx
(1  y )dy  x 2 dx

 (1  y )dy   x dx  C
2
1

y  12 y  13 x  C1
2 3

6 y  3 y 2  2 y3  C

Jadi PUPD adalah 6 y  3 y 2  2 y 3  C .

4.4.2 PD tingkat satu derajad satu variabel-variabel mudah dipisahkan


Bentuk umum : M(x,y) dx + N(x,y) dy = 0 4.3
Dapat dipisahkan dengan mudah jika persamaannya berbentuk
f1 ( x) g 2 ( y )dx  f 2 ( x) g1 ( y)dy  0 . 4.4

dilakukan pembagian dengan f 2 ( x) g2 ( y )dx , didapat


f1 ( x) g ( y)
dx  1 dy  0 . 4.5
f 2 ( x) g 2 ( y)
Contoh 4.7:
1. Tentukan penyelesaian PD 2(y+3)dx + xy dy = 0.
Penyelesaian:
2( y  3)dx  xydy  0, kedua ruas dibagi x(y + 3) diperoleh
2 y
dx  dy  0
x y3
2 y
 x dx   y  3 dy  0
2 ln x   1   3
y 3 dy  ln C
2 ln x  y  3ln( y  3)  ln C

Persamaan Diferensial
69

C ( y  3)3
y  ln( y  3)3  ln x 2  ln C  ln 2
x
C ( y  3)3
ey  2
x
x e  C ( y  3)3
2 y

Jadi PUPD adalah x 2 e y  C ( y  3)3

2. Tentukan penyelesaian PD (1 + y2) dx + (1 + x2) dy = 0 yang memenuhi syarat


jika x = 0, y = -1.
Penyelesaian:
2 2
(1  y 2 )dx  (1  x )dy  0, jika kedua ruas dibagi (1  x )(1  y 2 ) diperoleh
dx dy
2  0
1 x 1 y
2

dx dy
 1 x2   1 y2  0
arctan x  arctan y  C
Untuk x = 0, y = -1 didapat arctan 0 + arctan (-1) = C
0    4   C

C
4
Jadi penyelesaian bersyarat PD di atas adalah

arctan x  arctan y   , atau
4

arctan x  arctan y  0
4
Penyelesaian di atas juga dapat disederhanakan sebagai berikut:
Misalkan arctan x =  dan arctan y = , atau
tan  = x dan tan  = y, sehingga diperoleh
     4
tan(   )  tan( 4 )
tan   tan 
 1
1  tan  . tan 

Persamaan Diferensial
70

x y
 1  x  y  1  xy
1  xy
atau : x  y  xy  1  0

4.4.3 PD homogin
Definisi 4.5:
Suatu fungsi f(x,y) disebut fungsi homogin pangkat (derajad) n jika
dipenuhi f(kx,ky) = kn f(x,y).

Contoh 4.8:
1. f(x,y) = x4 – x3y + 7x2y2 – 5xy3.
f(kx,ky) = (kx)4 – (kx)3(ky) + 7(kx)2(ky)2 – 5(kx)(ky)3
= k4x4 – k4x3y + 7k4x2y2 – 5k4xy3
= k4 (x4 – x3y + 7x2y2 – 5xy3)
= k4 f(x,y)
Jadi f(x,y) merupakan fungsi homogin derajad 4.

y
2. g ( x, y )  e x  tan yx
ky y
g (kx, ky )  e kx  tan ky
kx  e  tan x  g ( x, y )  k g ( x, y )
x y 0

Jadi g(x,y) merupakan fungsi homogin derajad 0.

Definisi 4.6:
PD M(x,y) dx + N(x,y) dy = 0 ............................................................ 4.6
disebut PD homogin, jika dan hanya jika M(x,y) dan N(x,y) merupakan fungsi
homogin yang berderajad sama.
Atau:
Persamaan 4.6 disebut persamaan homogin bila dapat diubah menjadi
 y  y
M   dx  N   dy  0 .............................................................. 4.7
x x
atau

Persamaan Diferensial
71

x x
M   dx  N   dy  0 .............................................................. 4.8
 y  y
Untuk menyelesaikan PD di atas dapat dilakukan dengan cara memisalkan
y = ux  dy = u dx + x du
Sehingga persamaan 4.7 menjadi
M(u) dx + N(u) (u dx + x du) = 0
M(u) dx + N(u).u dx + N(u). x du = 0
[M(u) + N(u).u] dx + N(u).x du = 0
dx  N (u ) 
  du  0
x  M (u )  u.N (u ) 
Persamaan terakhir adalah PD dengan variabel terpisah, untuk menyelesaikan
tinggal diintegralkan kemudian u diganti kembali dengan y/x.

Contoh 4.9:
1. Selesaikan PD ( x 2  xy  y 2 )dx  xydy  0
Penyelesaian:
( x 2  xy  y 2 ) dx  xydy  0
y2
(1  xy  x2
) dx  xy dy  0

Jadi ( x 2  xy  y 2 )dx  xydy  0 adalah PD homogin.

Misal y = u.x  dy = u dx + x du
Sehingga
(1  u  u 2 )dx  u ( xdu  udx)  0
(1  u  u 2 )dx  u.xdu  u 2 dx  0
(1  u ) dx  u.xdu  0
dx udu
 0
x 1 u
dx udu
 x

1 u
0

ln x   (1  11u ) du  ln C

ln x  u  ln(u  1)  ln C

Persamaan Diferensial
72

ln x( xy  1)  xy  ln C
ln( y  x)  y  ln C
y
x  ln( yC x )
y
ex  C
y x
y
 ( y  x )e x  C

2. Selesaikan PD (1  2e x / y )dx  2e x / y (1  xy )dy  0 .

Penyelesaian:
(1  2e x / y )dx  2e x / y (1  xy )dy  0  PD homogin

Misal x = u.y , maka dx = y du + u dy


Apabila dx disubstitusikan ke persamaan mula-mula diperoleh
(1  2eu )(udy  ydu)  2eu (1  u)dy  0

(1  2eu )udy  (1  2eu ) ydu  2eu (1  u)dy  0

(2eu  u )dy  (1  2eu ) ydu  0

dy 1  2eu
 du  0
y 2e u  u

dy 1  2eu
 y  2eu  u du  ln C

1  2eu d (2eu  u )
ln y    ln C
2eu  u 1  2eu

ln y  ln(2eu  u)  ln C

ln y(2eu  u)  ln C

y (2e x y  xy )  C

2 ye x y  x  C

3. Tentukan penyelesaian PD ( y  x 2  y 2 ) dx  xdy  0; y ( 3)  1.


Penyelesaian:

( y  x 2  y 2 ) dx  xdy  0; y ( 3)  1 apabila kedua ruas dibagi x, diperoleh


2
y  y
(  1    ) dx  dy  0; y ( 3)  1  PD homogin
x x

Persamaan Diferensial
73

y
Misal :  u atau y = u.x  dy = x du + u dx
x
Sehingga PD di atas menjadi

(u  1  u 2 )dx  ( xdu  udx)  0


 1  u 2 dx  xdu  0
dx du
 0
x 1 u2
ln x  ln(u  1  u 2 )  lC
y y2 
x   1 x2 C
x 
y  x2  y2  C

Diketahui y ( 3)  1 , maka

1 1 3  C  C  3

Jadi penyelesaian bersyarat PD di atas adalah y  x 2  y 2  3

4.4.4 PD Tidak Homogin


Definisi 4.7:
A. Bentuk linier (ax + by + c) dx + (px + qy + r) dy = 0.............................. 4.9
Terdapat beberapa kemungkinan dari PD 4.9, yaitu
a b
1. Jika  atau aq – bp  0
p q

x  u  k
Misalkan  dengan k dan h adalah penyelesaian dari sistem persamaan
y  u  h
 ax  by  c  0

 px  qy  r  0
a b c
2. Jika Jika   atau aq  bp  0
p q r
Misalkan ax + by = u
a b c
3. Jika   =m
p q r
Misalkan ax + by + c = m (px + qy + r)

Persamaan Diferensial
74

B. Bentuk y.f(xy) dx + x. g(xy) dy = 0 ............................................................ 4.10


z
Misalkan xy = z atau y  .
x

C. Bentuk-bentuk lain.
Selesaikan dengan cara substitusi.

Contoh 4.10:
1. Selesaikan PD (x + 2y – 4)dx – (2x + y – 5) dy = 0
Penyelesaian:
a 1 2 b
Oleh karena    , maka terlebih dahulu diselesaikan sistem
p 2 2 q
persamaan linier berikut
x  2 y  4  0  2x  4 y  8  0
2x  y  5  0  2x  y  5  0 
3y  3
y 1
Substitusikan y = 1 ke x + 2y – 4 = 0 diperoleh x = 2.
Misalkan
x = u + 2  dx = du
y = v + 1  dy = dv
Sehingga persamaan (x + 2y – 4)dx – (2x + y – 5) dy = 0 mejadi
(u + 2 + 2v + 2 – 4)du – (2u + 4 + v + 1 – 5)dv = 0
(u + 2v)du – (2u + v) dv = 0
Persamaan terakhir adalah PD homogin, maka diselesaikan dengan cara PD
homogin.
Misalkan u = v.p
du = pdv + v dp
maka PD (u + 2v)du – (2u + v) dv = 0, menjadi
(vp + 2v)(pdv + vdp) – (2vp + v)dv = 0
v2(p + 2)dp + (p2v + 2pv)dv – (2vp + v)dv = 0
v2(p + 2)dp + (p2v – v)dv = 0

Persamaan Diferensial
75

( p  2)dp vdv
 2 0
p2 1 v
( p  2)dp dv
 0
( p  1)( p  1) v
 32  12  dv
   dp  0
 p 1 p 1  v
1 1 dv
2  dp  12  dp    ln C1
3
p 1 p 1 v

3 1
ln( p  1)  ln( p  1)  ln v  ln C1
2 2

1   p  1 
3

ln    ln v  ln C1
2  p  1 

 v 2  p  13 
ln    ln C
 p 1 
 

v 2  p  1
3

C
p 1

v 2  p  1  C ( p  1)
3

3
u  u 
v   1   C   1
2

v  v 
3
u v  uv
 C
2
v  
 v   v 

u  v 
3
uv
C 
v  v 
 PUPD : ( x  y  1)3  C ( x  y  3)

2. Selesaikan PD: (x + y)dx + (3x + 3y – 4)dy = 0


Penyelesaian:
a 1 1 b
Oleh karena    , maka dimisalkan
p 3 3 q
x + y = p  dx = dp – dy
sehingga diperoleh

Persamaan Diferensial
76

p(dp – dy) + (3p – 4)dy = 0


pdp – pdy + (3p – 4)dy = 0
pdp + (2p – 4)dy = 0
pdp
 2dy  0
p2
p  2  2dp
 2dy  0
p2
2dp
 1dp   p  2   2dy  C
p  2 ln( p  2)  2 y  C
( x  y )  2 ln( x  y  2)  2 y  C
 PUPD: ( x  3 y )  2 ln( x  y  2)  C

3. Selesaikan PD (2x + 3y – 1)dx + (2x + 3y + 2)dy = 0 yang memenuhi jika x =


1, maka y = 2.
Penyelesaian:
a 2 3 b
Oleh karena    , maka dimisalkan
p 2 3 q
dp  3dy
2x + 3y = p  dx 
2
Sehingga diperoleh
 dp  3dy 
( p  1)    ( p  2)dy  0
 2 
( p  1)dp  3( p  1)dy  (2 p  4)dy  0
( p  1)dp  ( p  7)dy  0

p 1
 p  7 dp   dy  0
6
 dp   p  7 dp   dy  0
p  6ln( p  7)  y  C
2 x  3 y  6ln(2 x  3 y  7)  y  C
2 x  2 y  6ln(2 x  3 y  7)  C

Persamaan Diferensial
77

Jika x = 1, y = 2:
2 + 4 + 6 ln(2 + 6 – 7) = C  C = 6
Jadi penyelesaian bersayarat PD di atas adalah 2 x  2 y  6ln(2 x  3 y  7)  6
atau
x  y  ln(2 x  3 y  7)  3

4. Selesaikan PD y(xy + 1)dx + x(1 + xy + x2y2)dy = 0


Penyelesaian:
Persamaan y(xy + 1)dx + x(1 + xy + x2y2)dy = 0 adalah bentk persamaan 4.10
sehingga pemisalannya seperti berikut
z
xy  z  y 
x
xdz  zdx
dy 
x2
maka persamaan di atas menjadi
z  xdz  zdx 
( z  1)dx  x(1  z  z 2 )  0
x  x2 
( z 2  1)dx  (1  z  z 2 ) xdz  ( z  z 2  z 3 )dx  0

 z 3 dx  (1  z  z 2 ) xdz  0

dx  1 1 1 
     dz  0
x  z3 z 2 z 

dx  1 1 1
 x   z3 z 2 z 
     dz  0

1 1
ln x  2
  ln z  C1
2z z
1 1
ln x  2 2
  ln( xy )  C1
2x y xy

1 1
ln x  2 2
  ln( xy )  C1
2x y xy

Jadi PUPD adalah 2 x 2 y 2 ln x  1  2 xy  2 x 2 y 2 ln( xy )  Cx 2 y 2 .

Persamaan Diferensial
78

4.4.5 PD Eksak
Definisi 4.8:
PD tingkat satu derajad satu
M(x,y) dx + N(x,y) dy = 0 .............................................................................. 4.11
disebut PD eksak, jika dan hanya jika
M N
 ....................................................................................................... 4.12
y x

Untuk menentukan penyelesaian PD 4.11, ambil suatu persamaan F(x,y) = C.


Diferensial total dari F(x,y) adalah
F F
dF  dx  dy  dC
x y

F F
dx  dy  0 ........................................................................... 4.13
x y

Persamaan 4.13 jika dibandingkan dengan persamaan 4.11 adalah sama, maka
didapat
F
a.  M ..................................................................................... 4.14
x
F
b.  N ...................................................................................... 4.15
y

 Berdasarkan persamaan 4.14, diperoleh


F
M
x
x
F ( x, y )   M dx  g ( y ) ............................................................................... 4.16

x
Bentuk  menyatakan bahwa dalam integral tersebut y dianggap konstan dan

g(y) konstanta yang harus dicari.


Persamaan 4.16 apabila diturunkan ke y (parsial), maka diperoleh
F    d
x
   M dx    g ( y ) 
y y   dy
  
x
N   M dx   g ( y )
y  

Persamaan Diferensial
79

  
x
g ( y )  N    M dx  .................................................................. 4.17
y  
dari persamaan 4.17 g(y) dapat dicari.
 Berdasarkan persamaan 4.15, diperoleh
F
N
y
y

F ( x, y )   N dy  f ( x ) ................................................................................ 4.18

Bentuk  menyatakan bahwa dalam integral tersebut x dianggap konstan dan

f(x) konstanta yang harus dicari.


Persamaan 4.18 apabila diturunkan ke x (parsial), maka diperoleh
F    d
y

   N dy    f ( x) 
x x   dx
  
y

M   N dy   f ( x )
x  

  
y

f ( x )  M    N dy  .................................................................. 4.19
x  
dari persamaan 4.19 f(x) dapat dicari.

Contoh 4.11:
1. Tentukan penyelesaian PD: 3 y( x 2  1)dx  ( x3  8 y  3x)dy  0 .
Penyelesaian:
3 y ( x 2  1)dx  ( x 3  8 y  3 x) dy  0
M 
M  3 y ( x 2  1)   3( x 2  1) 
y
 PD eksak
N
N  x  8 y  3x 
3
 3 x  3  3( x  1) 
2 2

x 

F
 3 y ( x 2  1)
x
x
F   3 y ( x 2  1) dx  g ( y )  yx 3  3 yx  g ( y )

Persamaan Diferensial
80

F
 x3  3x  g ( y)  x3  8 y  3 x  g ( y )  N
y

g ( y )  8 y

g ( y)  4 y 2

Jadi PUPD: yx3  3 yx  4 y 2  C

 y 
2. Selesaikan PD:  x arcsin  arcsin x  dx  x 2  y 2 dy  0
 x 
Penyelesaian:
 
 y 
 x arcsin x  arcsin x  dx  
x 2  y 2 dy  0
 
   N
 M 
M x. 1x x 
  
y 2
1  xy2 x y
2 2

 PD eksak
N 1 2 1
x 
 .  x  y 2  2 .2 x 

x 2 
x y 
2 2

F
 x2  y2
y
y 1
F    x 2  y 2  2 dy  f ( x )

Misal : y  x sin   dy  x cos d


 
1  cos 2
F   x 2 cos 2  d  f ( x)  x 2  d  f ( x )
2

1 2 1 
 x    sin 2   f ( x)
2  2 

1 2 y y x y 
2 2
 x  arcsin    f ( x)
2  x x2 
 

1 y 
  x 2 arcsin  y x 2  y 2   f ( x)
2 x 
F y xy xy
 x arcsin    f ( x)
x x 2 x y
2 2
2 x2  y 2

Persamaan Diferensial
81

F y y
 x arcsin  f ( x)  x arcsin  arcsin x  M
x x x
 f ( x)  arcsin x

f ( x)   arcsin x dx

1
 x.arcsin x   x. dx
1  x2

 x.arcsin x  1  x 2

1 2 y 2 
 x arcsin  y x  y   x.arcsin x  1  x  C
2 2
Jadi PUPD:
2 x 
atau
y
x 2 arcsin  y x 2  y 2  2 x.arcsin x  2 1  x 2  C
x

4.4.6 PD tidak eksak


Misalkan PD tingkat satu derajad satu
M(x,y) dx + N(x,y) dy = 0 ......................................................................... 4.20
tidak eksak.
Akan dicari suatu fungsi yang dapat mengubah persamaan 4.20 menjadi PD
eksak. Fungsi yang dicari tersebut dinamakan faktor integral.
Untuk menentukan faktor integral persamaan 4.20, misalkan u(x,y) adalah
faktor integral dimaksud, maka persamaan 4.20 menjadi
u(x,y).M(x,y) dx + u(x,y).N(x,y) dy = 0 .................................................... 4.21
merupakan PD eksak.
Dengan menggunakan definisi 4.8, maka diperoleh
 (uM )  (uN )

y x

M u N u
u M u N
y y x x

 M N  u u
u  N M
 y x  x y

Persamaan Diferensial
82

u u
N M
x y
 u ( x, y )  ........................................................................ 4.22
M N

y x

a. Jika u merupakan fungsi dari x saja, maka didapat


u du u
 dan 0
x dx y

Sehingga persamaan 4.22 menjadi


du
N M
 Nx
u dx  du  y
dx
M
y  Nx u N
M
 Nx
ln u  
y
dx
N
Jadi faktor integral
M
 Nx
u  e
f ( x ) dx y
, dengan f ( x)  ...................................................... 4.23
N
b. Jika u merupakan fungsi dari y saja, maka didapat
u u du
 0 dan 
x y dy

Sehingga persamaan 4.22 menjadi


du
M
dy du My  Nx
u   dy
M
y  Nx u M

M
 Nx
ln u  
y
dy
M
Jadi faktor integral
M
 Nx
u  e
g ( y ) dy y
, dengan g( y )  ..................................................... 4.24
M
c. Jika u merupakan fungsi x dan y, maka untuk menentukan u terlebih dahulu
dimisalkan x,y = v. Sehingga faktor integral u = u(v) dan didapat
u u v u u v
 . dan  .
x v x y v y

u du
Karena u merupakan fungsi v, maka  sehingga diperoleh:
v dv

Persamaan Diferensial
83

u v du u v du
 . dan  .
x x dv y y dv

Akibatnya persamaan 4.22 menjadi


y  x
M N
du
  v
u M y  N v
x

Jadi faktor integralnya adalah


M
 Nx
u  e
h ( v ) dv y
dengan h(v )   .................................................. 4.25
M v
y N v
x

d. Jika persamaan 4.20 merupakan PD homogin, maka faktor integralnya adalah


1
u ; Mx  Ny  0 ................................................................... 4.26
Mx  Ny

e. Jika persamaan 4.20 berbentuk yf ( xy)dx  xg ( xy)dy  0 , maka faktor integralnya


adalah
1
u ; Mx  Ny  0 ................................................................... 4.27
Mx  Ny

f. Bentuk lain, misalkan u  x y  ..................................................................... 4.28

Contoh 4.12:
1. Selesaikan PD: (4 xy  3 y 2  x)dx  x( x  2 y )dy  0 .
Penyelesaian:
M 
 4x  6 y
y 
 tidak eksak
N
 2x  2 y 
x 

M N
  2x  4 y
y x

M N

y x 2x  4 y 2
  ; merupakan fungsi x saja.
N x( x  2 y ) x

Dengan persamaan 4.23, diperoleh faktor integral


2
 x dx
ue  e2ln x  x 2

Persamaan Diferensial
84

PD (4 xy  3 y 2  x)dx  x( x  2 y )dy  0 apabila dikalikan u = x2, diperoleh PD


eksak
x 2 (4 xy  3 y 2  x) dx  x3 ( x  2 y ) dy  0
   
M N

F
 x 2 (4 xy  3 y 2  x)
x
x
F   (4 x 3 y  3 x 2 y 2  x 3 ) dx  g ( y )  x 4 y  x 3 y 2  14 x 4  g ( y )

F
 x 4  2 x3 y  g ( y)  x 4  2 x3 y  N
y

 g ( y )  0

g ( y)  C

Jadi PUPD: x4 y  x3 y 2  14 x4  C  0

2. Selesaikan PD: y ( x  y  1)dx  x( x  3 y  2)dy  0


Penyelesaian:
M 
 x  2y 1 
y 
 tidak eksak
N
 2 x  3 y  2
x 

M N

y x ( x  y  1) 1
  ; merupakan fungsi y saja.
M  y ( x  y  1) y

Dengan persamaan 4.24, diperoleh faktor integral


1
 y dy
ue  e ln y  y

PD y ( x  y  1)dx  x( x  3 y  2)dy  0 apabila dikalikan u = y, diperoleh PD


eksak
y 2 ( x  y  1)dx  xy( x  3 y  2)dy  0

F
 xy 2  y 3  y 2
x
x
F    xy 2  y 3  y 2  dx  g ( y )  12 x 2 y 2  xy 3  xy 2  g ( y )

Persamaan Diferensial
85

F
 x 2 y  3xy 2  2 xy  g ( y)  x 2 y  3xy 2  2 xy  N
y

 g ( y )  0

g ( y)  C

Jadi PUPD: 12 x2 y 2  xy3  xy 2  C  0

3. Selesaikan PD: (2 x3 y 2  y )dx  (2 x 2 y 3  x)dy  0 .


Penyelesaian:
M
 4 x3 y  1
y

N
 4 xy 3  1
x
M N
  4 xy ( x 2  y 2 )
y x

Misal: v  xy

v v
 y; x
x y

v v
M N  (2 x 4 y 2  xy)  (2 x 2 y 4  xy)  2 x 2 y 2 ( x 2  y 2 )
x y

4 xy ( x 2  y 2 ) 2 2
h (v )   
2 x 2 y 2 ( x 2  y 2 ) xy v

Dengan persamaan 4.25, diperoleh faktor integral


2
 dv 1
ue v
 e 2 ln v  v 2 
x y2
2

1
PD (2 x3 y 2  y )dx  (2 x 2 y 3  x)dy  0 apabila dikalikan dengan u  , maka
x y2
2

diperoleh PD eksak
1 x
(2 x  2
)dx  (2 y  2 )dy  0
x y xy

F 1
 2x  2
x x y

Persamaan Diferensial
86

x
 1  1
F    2 x  2 dx  g ( y )  x 2   g ( y)
 x y xy

F 1 1
  2  g ( y )  2 y  2  N
y xy xy

 g ( y )  2 y

g ( y)  y 2

1
Jadi PUPD: x2   y2  C
xy

4. Selesaikan PD: ( y 2  x 2 )dx  xy dy  0


Penyelesaian:
( y 2  x 2 )dx  xy dy  0  PD homogin

Faktor integral:
1 1
u 
( y  x ) x  xy. y (2 y  x 2 ) x
2 2 2

1
Apabila PD ( y 2  x 2 )dx  xy dy  0 dikalikan u  , maka diperoleh
(2 y  x 2 ) x
2

PD eksak
( y2  x2 ) y
dx  dy  0
(2 y  x ) x
2 2
(2 y  x 2 )
2

Untuk menunjukkan bahwa PD tersebut eksak, digunakan rumus 4.12


(perhatikan uraian berikut)

M 2 y (2 y 2  x 2 ) x  ( y 2  x 2 )4 xy 4 xy  2 x y  4 xy  4 x y
3 3 3 3

 
y (2 y 2  x 2 ) 2 x 2 (2 y 2  x 2 ) 2 x 2

2 x3 y 2 xy
 
(2 y  x ) x
2 2 2 2
(2 y  x 2 ) 2
2

N 2 xy

x (2 y  x 2 ) 2
2

F ( y 2  x2 )  1 x 1

 dx   2 2 2  2  dx
x (2 y  x ) x
2 2
 2y  x x
x x x
 1x 1
 d (2 y 2  x 2 ) dx
F    2 2 2  2  dx  g ( y )  1
4  2 y2  x2  1
2   g ( y)
 2y  x x x

 14 ln(2 y 2  x 2 )  12 ln x  g ( y)

Persamaan Diferensial
87

F 2y 2y 2y
 2  g ( y )   g ( y )  N
y 2 y  x 2
(2 y  x )
2 2
(2 y  x 2 )
2

 g ( y )  0

g ( y)  C

Jadi PUPD: 14 ln(2 y 2  x2 )  21 ln x  C

atau 2 y 2
 x2  x2  C

5. Selesaikan PD: y (1  xy )dx  x(1  xy ) dy  0


Penyelesaian:
y (1  xy )dx  x(1  xy ) dy  0  PD bentuk y.f(xy) dx + x.g(xy) dy =0

Faktor integral:
1 1 1 1
u   2 2  2 2
( y  xy ) x  ( x  x y ). y yx  x y  xy  x y
2 2 2 2 2 2
x y  x y
3 3
2x y

Sehingga PD y (1  xy )dx  x(1  xy ) dy  0 dikalikan u diperoleh


 y (1  xy ) x(1  xy )
2 2
dx  dy  0
2x y 2x2 y2
 1 1   1 1 
 2   dx   2
  dy  0
 2x y 2x   2 xy 2y 

F 1 1
 2 
x 2 x y 2 x
x
1 1 1 1
F  ( 2
 )dx  g ( y )   ln x  g ( y )
2x y 2x 2 xy 2
F 1 1 1
  g ( y )  
y 2 xy 2
2 xy 2
2y
1
 g ( y )  
2y
1
 g ( y )   ln y
2
1 1 1 1
 PUPD :  ln x  ln y  C1 atau  ln x  ln y  C
2 xy 2 2 xy

6. Selesaikan PD y(x + y)dx – x2dy = 0.


Penyelesaian:
M
 x  2y
y

Persamaan Diferensial
88

N
 2 x
x
M N

y x 3x  2 y
 bukan merupakan fungsi x
N  x2
M N

y x 3x  2 y
 bukan merupakan fungsi y
M y( x  y)

Ada beberapa cara untuk menentukan faktor integral, di sini kita coba untuk
menggunakan rumus 4.28.
Misalkan faktor integralnya adalah u  x y  .

Apabila PD y(x + y)dx – x2dy = 0 dikalikan dengan u, diperoleh PD baru


( x 1 y  1  x y   2 ) dx  x  2 y  dy  0
   
M N

M N
 (   1) x 1 y   (   2) x y  1  (  2) x 1 y  
y x

Jadi  + 1 = - - 2 dan  + 2 = 0.
Sehingga diperoleh  = -1 dan  = -2, serta faktor integralnya adalah
1
u  x 1 y 2 
xy 2

1
PD y(x + y)dx – x2dy = 0 dikalikan dengan u  , diperoleh PD baru
xy 2

( y 1  x 1 )dx  xy 2 dy  0

F
 y 1  x 1
x
x
F   ( y 1  x 1 )dx  g ( y )  y 1 x  ln x  g ( y )

F
  xy 2  g ( y )   xy 2
x
 g ( y )  0
g ( y)  C
 PUPD : y 1 x  ln x  C

Persamaan Diferensial
89

dy
4.4.7 PD Bentuk  y.P( x)  Q( x)
dx
dy
Untuk menyelesaikan PD bentuk :  y.P( x)  Q( x) ...................... 4.29
dx
yang merupakan PD tidak eksak. Persamaan 4.29 dapat diubah menjadi
dy   Q( x)  yP( x)  dx

atau
 Q( x)  yP( x)  dx  dy  0 ...................................................................... 4.30
Faktor integral persamaan 4.30 dapat dicari seperti pada sub sub bab 4.4.6 seperti
berikut
M  M N
  P ( x)  
y  y x
  P ( x)
N  N
0
x 
Dengan menggunakan persamaan 4.23, faktor integralnya adalah

u  e
P ( x ) dx
.............................................................................................. 4.31
Sehingga persamaan 4.30 menjadi

 Q( x)  yP( x)  e dx  e
P ( x ) dx P ( x ) dx
dy  0 ................................................... 4.32

yang merupakan PD eksak dan penyelesaiannya dapat dicari seperti berikut


F
 e 
P ( x ) dx

y
y

F   e  dy  f ( x )   ye 
P ( x ) dx P ( x ) dx
 f ( x)

F
  yP( x)e   f ( x)   Q ( x )  yP ( x)  e 
P ( x ) dx P ( x ) dx
N
x

f ( x )  Q ( x )e 
P ( x ) dx

f ( x )   Q ( x)e 
P ( x ) dx
dx

 ye    Q ( x)e 
P ( x ) dx P ( x ) dx
dx  C

Jadi PUPD persamaan 4.29 adalah

Persamaan Diferensial
90

ye    Q ( x)e 
P ( x ) dx P ( x ) dx
dx  C ................................................................ 4.33

Contoh 4.13:
dy
1. Selesaikan PD:  2 xy  4 x .
dx
Penyelesaian:
dy
 2x y  4x
dx P ( x ) Q( x)

ye    4 xe 
2 x dx 2 x dx
dx  C

ye x   4 xe x dx  C
2 2

  2e x d ( x 2 )  C
2

2
 2e x  C

atau
2
y  2  Ce  x
2
Jadi PUPD adalah y  2  Ce  x

dy
2. Selesaikan PD: x  y  x3  3 x 2  2 x .
dx
Penyelesaian:
dy
x  y  x3  3 x 2  2 x
dx
dy 1
 y  
x 2 
3 x 2
dx x Q( x)
P( x)

1
  x dx 1
ue  e  ln x  x 1 
x
1 1
y.   ( x 2  3x  2) dx  C
x x
y 2
  ( x  3  )dx  C
x x
y 1 2
 x  3x  2ln x  C
x 2

Persamaan Diferensial
91

Jadi PUPD adalah y  12 x3  3x2  2x ln x  Cx .


dy
3. Selesaikan PD:  y cot x  5ecos x .
dx
Penyelesaian:
dy
 y cot
 x  5
ecos x
dx P( x) Q( x)

u  e
cot x dx
 eln sin x  sin x

y sin x   5ecos x sin x dx  C

   5e cos x d (cos x)  C

 5ecos x  C

Jadi PUPD adalah y sin x  5ecos x  C .

4.4.8 PD Bernoulli
dy
PD Bernoulli mempunyai bentuk umum  yP( x)  y n Q ( x) ......... 4.34
dx
dy
atau yn  y  n 1 P ( x)  Q ( x) ....................................................................... 4.35
dx
untuk menyelesaikan misalkan y  n 1  v .

Contoh 4.14:
dy
1. Selesaikan PD:  y  xy 5 .
dx
Penyelesaian:
dy
 y  xy 5
dx
dy
y 5  y 4  x
dx
Misalkan y 4  v

dy dv
 4 y 5 
dx dx
Sehingga persamaan di atas menjadi

Persamaan Diferensial
92

1 dv
 v  x
4 dx
dv
 4 v  
4x
dx P ( x ) Q(x)

u  e
4 dx
 e4 x

v.e 4 x   4 xe4 x dx  C

   xd (e 4 x )  C

  xe 4 x   e 4 x dx  C

  xe4 x  14 e4 x  C

Jadi PUPD adalah y 4   x  14  Ce4 x .


dy
2. Selesaiakan PD:  y  y 2 (cos x  sin x) .
dx
Penyelesaian:
dy
 y  y 2 (cos x  sin x)
dx
dy
y 2  y 1  cos x  sin x
dx
Misalkan y 1  v

dy dv
 y 2 
dx dx
dv
  v  cos x  sin x
dx
dv
 1.
 v  sin x  cos x

dx P ( x ) Q( x)

u  e
1dx
 e x

v.e  x    sin x  cos x  e  x dx  C

 e x sin x  C

v   sin x  Ce x
1
Jadi PUPD adalah   sin x  Ce x .
y

Persamaan Diferensial
93

dy
3. Selesaikan PD: sin y  cos y(1  x cos y )
dx
Penyelesaian:
dy
sin y  cos y(1  x cos y ) ............................................................................. a)
dx
Misalkan: cos y  z
dy dz
sin y  ......................................................................................... b)
dx dx
Substitusikan persamaan b) ke persamaan a) diperoleh
dz
 z (1  xz )
dx
dz
 z   xz 2
dx
dz
z 2  z 1   x .................................................................................... c)
dx
Misalkan z 1  p
dz dp
 z 2  ................................................................................ d)
dx dx
Subtitusikan persamaan d) ke persamaan c) diperoleh
dp
  p  x
dx
dp
 p  x ............................................................................................. e)
dx
Faktor integral

u  e
1dx
 ex
Solusi dari persamaan e) adalah
pe x   xe x dx  C  xe x  e x  C

p  x  1  Ce  x

1
 x  1  Ce  x
z
1
 x  1  Ce  x
cos y

Jadi PUPD adalah sec y  x  1  Ce x .

Persamaan Diferensial
94

Persamaan Diferensial
95

Latihan 4-1
Soal 1-8, selesaikan PD dengan variabel mudah dipisahkan berikut.
1. (1  2 y) dx  (4  x)dy  0

2. xydx  (1  x 2 )dy  0
3. cot  d    d  0
4. xy dy  ( y  1)(1  x) dx

5. dx  (1  x 2 )cot y dy  0

6. cos y dx  (1  e x )sin y dy  0

7. (1  2 y )dx  (4  x 2 )dy  0
8. x dy  2 y dx  0, jika x  2, y  1.

Soal 9-17, selesaikan PD homogin berikut.


9. ( x  2 y )dx  (2 x  3 y )dy  0

10. 2 x dy  2 y dx  x 2  4 y 2 dx

11. ( y 2  x 2 )dx  xy dy  0

12. ( y 3  x3 )dx  3 xy 2 dy  0

13. ( x 2  y 2 )dx  xy dy  0, jika x  1, y  1.

14. ( y 2  xy )dx  x 2 dy  0, jika x  1, y  1.

15.  2 x sinh y
x
 3 y cosh y
x  dx  3x cosh y
x
dy  0

1  2e  dx  2e 1   dy  0
x x
16. y y x
y

17. xdy  ydx  x 2  y 2 dx  0

Soal 18-34, selesaikan PD tidak homogin berikut.


18. (x + y) dx + (3x + 3y – 4) dy = 0
19. (2x – 5y + 3) dy – (2x + 4y – 6) dy = 0
20. (x – y – 1) dx + (4y + x – 1) dy = 0
21. (3y – 7x + 7) dx + (7y – 3x + 3) dy = 0
22. (3x + 2y + 1) dx – (3x + 2y – 10) dy = 0

Persamaan Diferensial
96

23. y(xy + 1) dx + x(1 + xy + x2y2) dy = 0


24. (y – xy2) dx – (x + x2y) dy = 0
25. y(1 – xy + x2y2) dx + (x2y – x) dy = 0
26. y(1 + 2xy) dx + x(1 – xy) dy = 0
27. y2(x2 + 2) dx + (x3 + y3)(ydx – xdy) = 0, misalkan y = vx.
28. y  2(2 x  3 y)2 , misalkan z = 2x + 3y.

29. (x – 2 sin y + 3)dx + (2x – 4 sin y – 3)cos y dy = 0, misalkan sin y = z.


dy
30.  ( y  4 x )2 , misalkan y – 4x = v.
dx
31. tan2(x + y) dx – dy = 0, misalkan y – 4x = v.
1 1 1 u2
32. (2  2 x 2 y 2 ) y dx  ( x 2 y 2  2) x dy  0, misalkan x 2 y 2  u atau y  .
x4
33. (2x2 + 3y2 – 7)x dx – (3x2 + 2y2 – 8)y dy = 0, misalkan x2 = u, y2 = v.
34. x2 (xdx + ydx) + y(xdy – ydx) = 0, misalkan x = r cos α, y = r sin α.

Soal 35 – 45, selesaikan PD eksak berikut.


35. (x2 – y)dx – xdy = 0
36. (x2 + y2)dx + 2xydy = 0
37. (x + y cos x)dx + sin x dy = 0
38. 1  e  d   2  e
2 2
d  0

39. (2x + 3y + 4)dx + (3x + 4y + 5) dy = 0


 3 3 1  4 2 1
40.  4 x y   dx   3x y   dy  0
 x  y
41. 2(u2 + uv)du + (u2 + v2) dv = 0

42. x  
x 2  y 2  y dx  y x 2  y 2  x dy  0 
43. (x + y + 1)dx – ( y – x + 3)dy = 0
 2 y   1 
44. y   2  dx    2 y ( x  1)  dy  0
 x( x  y )   x y 

45.  2 xye x2 y 2

  2 2


 y 2 e xy  1 dx  2 x 2 e x y  2 xye xy  2 y dy  0

Persamaan Diferensial
97

Soal 46 – 53, selesaikan PD tidak eksak berikut.


46. xdy  ydx  x 2e x dx

47. (e x  y  ye y )dx  ( xe y  1)dy  0, dan y(0)  1


48. (2y – x3)dx + xdy = 0
49. y2dy + ydx – xdy = 0
50. 3x2y2dx + 4(x3y – 3)dy = 0
51. y(x + y)dx – x2dy = 0
52. (2y + 3xy2)dx + (x + 2x2y)dy = 0
53. y(y2 – 2x2)dx + x(2y2 – x2)dy = 0
Soal 54 – 62, selesaikan PD linear dan Bernoulli berikut.
dy 3 y
54.   6 x2
dx x
dy
55.  3 y  3x 2 e3 x
dx
dx x 1
56.  
dt t 2 t 2
dy y y 2
57.  
dx x x
dy
58. x  y  2 x6 y 4
dx
dx t  1 t 1
59.  x
dt 2t xt
dr
60.  r tan   cos 
d
61. dy  (4 y  8 y 3 ) xdx  0

62. cos  dr  (r sin   cos4  )d  0

Persamaan Diferensial
98

4.5 PD Tingkat Dua Derajad Satu


Bentuk umum PD tingkat dua derajad satu dengan koefisien konstan,
adalah sebagai berikut
d2y dy
a 2
 b  cy  f ( x ) ...................................................................... 4.36
dx dx
Dengan a, b, c koefisien-koefisien konstan dan f(x) adalah suatu fungsi x yang
diketahui.

4.5.1 Bentuk f(x) = 0


Bentuk lebih khusus dari persamaan 4.36 diatas, yaitu untuk f(x) = 0,
sehingga persamaan 4.36 menjadi
d2y dy
a 2
 b  cy  0 ........................................................................... 4.37
dx dx
Misalkan y = u dan y = v (dengan u dan v fungsi x), merupakan penyelesaian dari
persamaan 4.37. Maka akan diperoleh
d 2u du
a 2
 b  cu  0 dan
dx dx
2
d v dv
a 2  b  cv  0
dx dx
Kalau kedua persamaan tersebut dijumlahkan, diperoleh
 d 2u d 2v   du dv 
a  2  2   b     c(u  v)  0 ......................................... 4.38
 dx dx   dx dx 

Kita ketahui bahwa


d du dv d2 d 2u d 2v
(u  v )   dan (u  v)  2  2 ............................ 4.39
dx dx dx dx 2 dx dx
Apabila persamaan 4.39 disubstitusikan ke persamaan 4.38 diperoleh
d2 d
a 2 (u  v )  b (u  v )  c (u  v )  0 .............................................. 4.40
dx dx
Persamaan 4.40 sama dengan persamaan 4.37, dengan y diganti oleh (u + v). Jadi
jika y = u dan y = v merupakan penyelesaian dari persamaan
d2y dy
a 2
 b  cy  0 , maka y = u + v juga merupakan penyelesaiannya.
dx dx

Persamaan Diferensial
99

d2y dy
Persamaan kita adalah a 2
 b  cy  0 , jika a = 0 maka kita peroleh
dx dx
persamaan tingkat satu
dy
b  cy  0, atau
dx
dy c
 ky  0 dengan k 
dx b
Sehingga
dy
 ky
dx
dy
 y    kdx
ln y   kx  C
y  e kx C  e kx eC
 y  Ae  kx (eC konstan)
Jika –k kita ganti m, maka penyelesaiannya adalah
y  Aemx ............................................................................................... 4.41

Dengan jalan yang sama y  Aemx juga akan merupakan jawab dari persamaan

4.37, jika y  Aemx memenuhi persamaan tersebut.

Dari y  Aemx , diperoleh


dy
 mAe mx .......................................................................................... 4.42
dx
d2y
2
 m 2 Ae mx ...................................................................................... 4.43
dx
Apabila persamaan 4.43 dan 4.42 disubstitusikan ke persamaan 4.37 diperoleh
aAm2emx  bAmemx  cAemx  0
Aemx (am2  bm  c)  0
Sehingga
am 2  bm  c  0 .................................................................................. 4.44
Persamaan 4.44 disebut persamaan karakteristik, yang mempunyai tiga
kemungkinan penyelesaian yang disebut fungsi komplementer (complementary
function –CF) atau jawab homogin.

Persamaan Diferensial
100

(1) Kedua akarnya real dan berbeda


Misalkan akar-akarnya m1 dan m2, maka penyelesaiannya
y  Aem1x  Bem2 x .................................................................................. 4.45
(2) Kedua akar persamaan karakteristiknya sama dan real.
Misalkan akar-akarnya m1 = m2.
Penyelesaiannya:
y  em1x ( A  Bx) .................................................................................. 4.46
(3) Kedua akar persamaan karakteristiknya kompleks.
Misalkan akar-akarnya m1     j dan m2     j
Penyelesaiannya:
𝑦=𝑒 (𝐴 𝑐𝑜𝑠 𝛽 𝑥 + 𝐵 𝑠𝑖𝑛 𝛽 𝑥) .......................................................... 4.47

Contoh 4.15:
d2y dy
1. Selesaikan PD 2
 5  6y  0 .
dx dx
Penyelesaian:
Persamaan karakteristiknya m2 + 5m + 6 = 0, dan penyelesaiannya adalah
m2 + 5m + 6 = 0
(m + 2)(m + 3) = 0
m = -2 atau m = -3
PUPD adalah y  Ae2 x  Be3x .

d2y dy
2. Selesaikan PD 2
 6  9y  0 .
dx dx
Penyelesaian:
Persamaan karakteristiknya m2 + 6m + 9 = 0, dan penyelesaiannya adalah
m2 + 6m + 9 = 0
(m + 3)2 = 0
m1 = m2 = -3
PUPD adalah y  e3x ( A  Bx) .

Persamaan Diferensial
101

d2y dy
3. Selesaikan PD 2
 4  8y  0 .
dx dx
Penyelesaian:
Persamaan karakteristiknya m2 + 4m + 8 = 0, dan penyelesaiannya adalah
m2 + 4m + 8 = 0
(m + 2)2 = -4
m = -2 ± 2 j
PUPD adalah 𝑦 = 𝑒 (𝐴 𝑐𝑜𝑠 2 𝑥 + 𝐵 𝑠𝑖𝑛 2 𝑥).
d2y dy
4. Selesaikan PD 2
 2  5y  0 .
dx dx
Penyelesaian:
Persamaan karakteristiknya m2 + 2m + 5 = 0, dan penyelesaiannya adalah
m2 + 2m + 5 = 0
(m + 1)2 = -4
m = -1 ± 2 j
PUPD adalah 𝑦 = 𝑒 (𝐴 𝑐𝑜𝑠 2 𝑥 + 𝐵 𝑠𝑖𝑛 2 𝑥).

d2y dy
4.5.2 Bentuk a 2
 b  cy  f ( x )
dx dx
Jika f(x) = 0 maka solusinya ada tiga kemungkinan seperti ditunjukkan
pada persamaan 4.45, 4.46 dan 4.47. Jika f(x) tidak nol, maka haruslah ada suku
tambahan lain yang dapat membuat ruas kanan sama dengan f(x) bukannya nol.
Karena itu penyelesaian lengkapnya akan berbentuk
y  Aem1x  Bem2 x + X , atau

y  em1x ( A  Bx) + X, atau

y  e x ( A cos  x  B sin  x) + X
dengan X adalah suatu fungsi tambahan yang masih harus dicari dan disebut
integral khusus (particular integral -- PI) atau jawab tak homogin.
d2y dy
Secara umum penyelesaian persamaan a 2
 b  cy  f ( x ) adalah
dx dx
Jawab lengkap = fungsi komplementer + integral khusus
atau
Persamaan Diferensial
102

Y = CF + PI ........................................................................................ 4.48
Untuk memperoleh integral khusus kita gunakan bentuk umum dari ruas kanan.
Berikut adalah beberapa contoh bentuk umum integral khusus:

f(x) Bentuk umum


k C
Kx + l Cx + D
kx2 + lx + m Cx2 +Dx + E
k sin ax atau k cos ax C cos ax + D sin ax
k sinh ax atau k cosh ax C cosh ax + D sinh ax
ax
ke Ce ax

Contoh 4.16:
Selesaikan PD berikut
d2y dy
1. 2
 5  6 y  24
dx dx
Penyelesaian:
CF : m2 – 5m + 6 = 0
(m – 2)(m – 3) = 0
m = 2 atau m = 3
 y  Ae2 x  Be3 x
PI : misal y = C
dy
0
dx
d2y
0
dx 2
0  5.0  6 y  24
 y4

Penyelesaian umum y  Ae2 x  Be3 x  4

d2y dy
2. 2
 14  49 y  4e5 x
dx dx

Persamaan Diferensial
103

Penyelesaian:
CF : m2 + 14m + 49 = 0
(m + 7)2 = 0
m = -7
 y  e7 x ( A  Bx)

PI : misal y  Ce5x
dy
 5Ce5 x
dx
d2y
2
 25Ce5 x
dx
d2y dy
2
 14  6 y  4e5 x
dx dx
25Ce  14.5Ce5 x  49.Ce5 x  4e5 x
5x

25C  70C  49C  4


1
C
36
1 5x
 y e
36
Penyelesaian umum
1 5x
 y  e 7 x ( A  Bx)  e
36

Latihan 4-2
Selesaikan PD tingkat dua berikut
d2y dy
1. 2 2
 7  4 y  e3 x
dx dx
d2y dy
2. 2
 6  9 y  54 x  18
dx dx
d2y dy
3. 2
 4  12 y  100sin x
dx dx
2
d y dy
4.   2 y  2 cos 2 x
dx 2 dx

Persamaan Diferensial
104

d2y dy
5. 2
 2  y  4 sinh x
dx dx
2
d y dy
6. 2
 6  10 y  20  e 2 x
dx dx
2
d y dy
7. 2
 4  4 y  2 cos 2 x
dx dx
d2y dy
8. 2
 4  3 y  x  e2 x
dx dx
2
d y dy
9. 2
 2  3 y  x2  1
dx dx
2
d y
10. 2
 9 y  e3 x  sin 3 x
dx
d2y
11.  4 y  3x 2  2 x  1
dx 2

4.6 Metode Operator D


d
Operator D digunakan untuk menyatakan . Berikut beberapa contoh
dx
penggunaannya.
Contoh 4.17:
dy
1.  Dy
dx
2. D{e 2 x }  2e2 x
 5 x  3  5.(2 x  1)  (5 x  3).2 11
3. D   
 2x  1 (2 x  1) (2 x  1) 2
2

4. D 2  x3   D.D  x3   D 3 x 2   6 x

5. D 2 5 x 4  7 x 2  3  D 20 x 3  14 x  60 x 2  14
6. ( D  3) cos 2 x  D cos 2 x  3cos 2 x  2 sin 2 x  3cos 2 x

7. ( D 2  5 D  4)  x 2  4 x  1
 D 2  x 2  4 x  1  5D  x 2  4 x  1  4  x 2  4 x  1

 D 2 x  4  5(2 x  4)  4 x 2  16 x  4
 2  10 x  20  4 x 2  16 x  4
 4 x 2  6 x  22

Persamaan Diferensial
105

8. ( D 2  5 D  4) 5e 2 x 
 D 2 5e 2 x   5 D 5e 2 x   4 5e 2 x 
 D 10e 2 x   5 10e 2 x   20e2 x
 20e 2 x  50e2 x  20e 2 x  90e 2 x
Atau
( D 2  5D  4) 5e 2 x 
 ( D  4)( D  1) 5e 2 x 
 ( D  4) 10e 2 x  5e 2 x 
 ( D  4) 15e 2 x   30e2 x  60e2 x  90e 2 x

1
4.6.1 Operator Invers  
D
1
Operator invers   menyatakan proses integrasi terhadap x dengan
D
menghilangkan konstanta integrasinya.
Contoh 4.18:
1
1. sin x   cos x
D
1 3x 1
2.
D
e   e3 x
3
1 2 1 1 5  1 5
2 
3. x  5 x  4   x3  x 2  4 x   x 4  x 3  2 x 2
D D 3 2  12 6
1 1 1  1 1
2
4. 3 x 2  sin 2 x   x 3  cos 2 x   x 4  sin 2 x
D D 2  4 4

4.6.2 Beberapa Teorema pada Operator D


Beberapa teorema yang sering digunakan untuk menyelesaikan persamaan
differensial dengan operator D disajikan pada beberapa teorema berikut.
Teorema 4.1
Misalkan F suatu fungsi dengan operator D dan a suatu konstanta nyata atau
kompleks, maka F ( D ) e ax   e ax F ( a ) .

Persamaan Diferensial
106

Contoh 4.19:
1. ( D 2  2 D  3) e 2 x   e 2 x (22  2.2  3)  5e2 x
1 1 e3 x
2.
D2  6D  2
e 3x
  e 3x

9  18  2 25
1 1 1
3.
( D  3)( D  4)
e x   e x
4.3
  e x
12
Teorema 4.2
Misalkan F suatu fungsi dengan operator D, a suatu konstanta nyata atau
kompleks dan V fungsi dalam x, maka F ( D ) e ax .V   e ax F ( D  a ) V  .

Contoh 4.20:
1. ( D  4) e3 x .x 2 
 e3 x ( D  3  4)  x 2 
 e3 x ( D  7)  x 2   e3 x (2 x  7 x 2 )

2. ( D 2  2 D  3) e 2 x sin x
 e 2 x  ( D  2)2  2( D  2)  3 sin x
 e 2 x  D 2  6 D  5  sin x
 e 2 x ( sin x  6 cos x  5sin x )  e 2 x (4sin x  6 cos x)

1
3.
D  8 D  16
2 e4 x x 2 

1
 e4 x
( D  4)  8( D  4)  16
2  x2 

1 1 1  1
2 
 e4 x x 2   e4 x  x3   x4e4 x
D D 3  2
1 1
4.
D  4D  5
2 e 2 x x 3   e 2 x
( D  2)  4( D  2)  5
2  x3

1
 e 2 x 2  x 3 
D 1
 e (1  D 2 ) 1  x 3
2 x

 e 2 x (1  D 2  D 4  D 6  )  x3 
 e 2 x ( x 3  6 x 2 )

Persamaan Diferensial
107

Catatan:
n(n  1) 2 n( n  1)( n  2) 3
 (1  x) n  1  nx  x  x 
2! 3!
n(n  1) 2 n( n  1)( n  2) 3
 (1  x) n  1  nx  x  x 
2! 3!
Sehingga:
1.(2) 4 1(2)(3) 6
(1  D 2 )1  1  (1) D 2  D  D 
2! 3!
 1  D 2  D4  D6  
Teorema 4.3
Misalkan F suatu fungsi dengan operator D dan a suatu konstanta nyata atau
kompleks, maka F ( D 2 ) sin ax  F (a 2 ) sin ax dan

F ( D 2 ) cos ax  F ( a 2 ) cos ax .

Contoh 4.21:
1. ( D 2  5) sin 4 x  (16  5) sin 4 x  11sin 4 x
1 1 1
2. cos 2 x  cos 2 x   cos 2 x
D 32
4  3 7
3. (2 D  1) sin x )  2  1) sin x  3sin x
2

1 1 1
4. sin 2 x  cos 2 x  2 sin 2 x  2 cos 3x
D 2
2
D 2 D 2
1 1 1 1
 sin 2 x  cos 2 x   sin 2 x  cos 3x
4  2 9  2 2 7

Teorema 4.4
Misalkan F suatu fungsi dengan operator D dan V suatu fungsi x, maka
F ( D )  xV
.   x.F ( D) V   F ( D) V  .

Contoh 4.22:
1. D 2
 2 D  1  x sin 2 x  x  D 2  2 D  1 sin 2 x   2 D  2 sin 2 x
 x (4sin 2 x  4 cos 2 x  sin 2 x)  (4 cos 2 x  2 sin 2 x)
 4 x cos 2 x  3 x sin 2 x  4 cos 2 x  2 sin 2 x
1 1 2D
2.  x sin 2 x  x 2 sin 2 x  2 2 sin 2 x
D 1 D 1  D  1
2

Persamaan Diferensial
108

1 2D
2 
x sin 2 x  sin 2 x
4  1  4  1
1 2 1 4
  x sin 2 x  .2 cos 2 x   x sin 2 x  cos 2 x
3 9 3 9

4.6.3 Penyelesaian PD dengan Operator D


Untuk menyelesaikan PD tingkat dua derajad satu seperti disajikan pada
persamaan 4.36 dengan operator D, langkahnya seperti pada metode yang telah
dilakukan sebelumnya, bedanya pada saat menentukan intregral khusus
(Particular Integral—PI) digunakan operator D. Jadi langkah-langkahnya adalah
sbagai berikut:
1. Tentukan fungsi karakteristiknya (CF).
2. Tentukan integral khususnya (PI) dengan operator D.
Contoh 4.23: Selesaikan PD berikut
d2y dy
1. 2
 4  3 y  e2 x
dx dx
Penyelesaian:
CF : m2 + 4m + 3 = 0
(m + 1)(m + 3) = 0
m = -1 atau m = -3
 y = Ae-x + Be-3x
PI : D2y + 4Dy + 3y = e2x

D 2
 4 D  3 y  e2 x
1 1 e2 x
 y
D2  4D  3
e 2x
  e 2x

22  4.2  3 15
1 2x
 PUPD : y  Ae x  Be3 x  e
15
d2y dy
2. 2
 6  9 y  e5 x
dx dx
Penyelesaian:
CF : m2 + 6m +93 = 0
(m + 3)2 = 0

Persamaan Diferensial
109

m = -3
 y = e-3x(A + Bx)
PI : D2y + 6Dy + 9y = e5x

D 2
 6 D  9  y  e5 x
1 1 e5 x
 y 2
D  6D  9
e   e 52  6.5  9  64
5x 5x

1 5x
 PUPD : y  e3 x ( A  Bx)  e
64

4.7 Beberapa Soal Khusus dan Pembahasannya


Selesaikan PD berikut:
d2y dy
1. 2
 4  3y  5
dx dx
CF : m 2  4m  3  0
(m  1)(m  3)  0
m  1 atau m  3
 y  Ae  x  Be 3 x
PI : D 2
 4 D  3 y  5
1
y 5
D  4D  3 2

1
 2
D  4D  3
5.e0 x 

1 5
 5.e0 x 2 
0  4.0  3 3
5
 PUPD : y  Ae  x  Be 3 x 
3
d2y dy
2. 2
2 5
dx dx
CF : m 2  2m  0
m(m  2)  0
m  0 atau m  2

 y  A  Be2x

PI : D 2
 2D  y  5

Persamaan Diferensial
110

1
y 5
D  2D
2

1

D( D  2)
5.e0 x 
1  0x 5 
 e 
D  0  2
1 5 5
   x
D 2 2
5
 PUPD : y  A  Be2 x  x
2
d2y
3. 2
 16 y  e 4 x
dx
CF : m 2  16  0
(m  4)(m  4)  0
m  4 atau m  4
 y  Ae4 x  Be 4 x
PI : D 2
 16  y  e4 x
1 1
y
D  16 2  e4 x   2
D  16
e4 x .1
1 1
 e4 x 1  e4 x 2 1
( D  4)  16
2
D  8D
1 1 1 
 e4 x
D( D  8)
e 0 x   e 4 x e0 x .
D

0  8
1 1  1
 e4 x    xe 4 x
D 8  8
1
 PUPD : y  Ae 4 x  Be4 x  xe 4 x
8
d2y
4.  4 y  3sin 2 x
dx 2
CF : m 2  4  0
m 2  4
m  2 j
 y  A cos 2 x  B sin 2 x

PI : D 2
 4  y  3sin 2 x
1 1 1
y 3sin 2 x  3 2 sin 2 x  3. sin 2 x  gagal
D 4
2
D 4 4  4

Persamaan Diferensial
111

e j  e  j e j  e  j
Ingat : sin   dan cos  
2j 2

1 1  e2 jx  e2 jx 
y  3sin 2 x  3.  
D2  4 D2  4  2j 

1  e2 jx  1  e2 jx 
 3.    3.  
D2  4  2 j  D2  4  2 j 

1 1 2 jx 1 1
 3e2 jx    3e  
(D  2 j)  4  2 j 
2
( D  2 j)  4  2 j 
2

1 1 2 jx 1 1 
 3e2 jx    3e  
D  4 jD  2 j 
2
D  4 jD  2 j 
2

1  e0 x  2 jx 1  e0 x 
 3e 2 jx
   3e  
D( D  4 j )  2 j  D( D  4 j )  2 j 
1  0x 1 1  1 1 1
 3e2 jx e .   3e 2 jx e0 x . 
D  04j 2j D  04 j 2 j
11 1 1 
 3e2 jx    3e2 jx  
D  8  D 8 
3 2 jx 3 2 jx 3  e2 jx  e 2 jx  3
 xe  xe   x    x cos 2 x
8 8 4  2  4
3
 PUPD : y  A cos 2 x  B sin 2 x  x cos 2 x
4
Atau:
1 1
y  3sin 2 x  3. 2 Im(e2 xj ) ; sin 2x adalah bagian imajiner dari e2xj
D 4
2
D 4
 1   1 
 3.Im  2
 D 4
e2 xj    3.Im  e2 xj

1 
(D  2 j)  4 
2

 1   1 
 3.Im  e2 xj 2 1   3.Im  e2 xj 1 
 D  4 jD   D( D  4 j ) 

 1  1   x 
 3.Im  e2 xj     3.Im  e2 xj 
 D  4 j   4j

 x cos 2 x  j sin 2 x   1 1 
 3.Im    3.Im   jx cos 2 x  sin 2 x 
 4j   4 4 

Persamaan Diferensial
112

3
  x cos 2 x
4

Latihan 4.3
Selesaikan PD berikut:
d2y dy
1. 2 2  7  4 y  e3 x
dx dx
2
d y dy
2. 2
 6  9 y  54 x  18
dx dx
2
d y dy
3. 2
 5  6 y  100sin x
dx dx
d 2 y dy
4.   2 y  2 cosh 2 x
dx 2 dx
d2y dy
5. 2
 2  y  4 sinh x
dx dx
d2y dy
6. 2
 6  10 y  20  e2 x
dx dx
2
d y dy
7. 2
 4  4 y  2 cos 2 x
dx dx
2
d y dy
8. 2
 4  3 y  x  e2 x
dx dx
2
d y dy
9. 2
 2  3 y  x2 1
dx dx
2
d y
10.  9 y  e3 x  sin 3 x
dx 2
Selesaikan
11. ( D2  D  6){4e3 x }

12. ( D2  D  6){xe4 x }

13. ( D2  D  6){e2 x sin x}


1
14. {4e 2 x }
D  D6
2

1
15. {6}
D D
2

Persamaan Diferensial
113

1
16. {x 2 }
D D
2

1
17. {cos x}
D  2D  3
2

1
18. {sin 2 x}
D 4
2

1
19. {cos 2 x}
D 4
2

20. ( D2  3D  4){x sin 2 x}

21. ( D2  D  2){x cos3x}


1
22. {x cos 2 x}
D2
1
23. {x sin x}
D 1
Selesaikan PD berikut dengan operator D.
24. D 2 y  2 Dy  3 y  4e 3 x
25. D 2 y  3Dy  2 y  xe  x
26. D 2 y  y  sin x
27. D 2 y  2 Dy  y  sin x  x 2
28. D 2 y  3Dy  2 y  4e x sinh x
29. D 2 y  5Dy  6 y  e3 x
30. D 2 y  5Dy  6 y  e 4 x sin 3 x
31. D 2 y  4 Dy  5 y  x  cos 2 x
32. D 2 y  2 Dy  5 y  17 cos 2 x
33. D 2 y  4 Dy  5 y  8cos x

Persamaan Diferensial

Anda mungkin juga menyukai