PERSAMAAN DIFERENSIAL
(DIFFERENTIAL EQUATION)
Kompetensi Dasar
Kemampuan perhitungan untuk menyelesaikan persamaan differensial
biasa—PD-- (ordinary differential equation) tingkat satu dan tingkat dua.
Indikator
Mahasiswa dapat menyelesaikan PD tingkat satu derajad satu bentuk:
variabel terpisah, variabel mudah dipisahkan, homogin, tidak homogin,
eksak, tidak eksak dan Bernoulli
Mahasiswa dapat menyelesaikan PD tingkat dua derajad satu.
10.1 Pengertian
Definisi 10.1:
Persamaan diferensial (PD) adalah suatu persamaan yang memuat
derivatif-derivatif, sekurang-kurangnya satu derivative dari fungsi yang tidak
diketahui.
Contoh 10.1:
dy
1. cos x
dx
d2y dy
2. 2 3 2 y 0
dx dx
3. xy y 3
4. ( x 2 y 2 )dx 2 xydy 0
5. y 2( y) 2 y cos x
2 y 2 y
6. 0
x 2 z 2
Catatan:
Persamaan Diferensial 90
91
10.2 Membentuk PD
Untuk memahami cara membentuk PD perhatikan beberapa contoh
berikut.
Contoh 10.4:
1. Tentukan PD yang mempunyai persamaan primitif y = C1 e-2x + C2 e3x.
Penyelesaian:
y = C1 e-2x + C2 e3x
Persamaan Diferensial
92
Persamaan Diferensial
93
y
y 2Cx, sehingga C
2x
2
y 2 y
y .x
2x 2x
4 x 2 y 2 x3 y y
2
PD : y 2 x3 y 4 x 2 y 0
2
x 2 y 2 2C ( x y ) 0
x2 y2
C (3)
2( x y )
x2 y2 x2 y2
(x )dx ( y )dy 0
2( x y ) 2( x y )
2x 2
2 xy x 2 y 2 dx 2 xy 2 y 2 x 2 y 2 dy 0
PD : x 2 2 xy y 2 dx y 2 2 xy x 2 dy 0
10.3 Penyelesaian PD
Definisi 10.4:
Suatu persamaan yang memenuhi suatu PD disebut penyelesaian PD.
Contoh 10.5:
d 2 y dy
1. Diketahui PD : 2
6 y 0 . Selidiki persamaan y C1e 2 x C2 e 3 x
dx dx
merupakan penyelesaian atau bukan.
Penyelesaian:
Persamaan Diferensial
94
y C1e 2 x C2 e 3 x
dy
2C1e2 x 3C2 e 3 x (5)
dx
d2y
2
4C1e 2 x 9C2e 3 x (6)
dx
Jika persamaan (5) dan (6) disubstitusikan ke persamaan mula-mula, diperoleh
d 2 y dy
2
6 y 4C1e 2 x 9C2e 3 x + 2C1e 2 x 3C2e 3 x 6 C1e 2 x C2e 3 x
dx dx
6C1e 2 x 6C2e 3 x 6C1e 2 x 6C2e 3 x
0
d 2 y dy
Jadi y C1e 2 x C2e 3 x merupakan penyelesaian dari PD 6y 0 .
dx 2 dx
d2y
2. Diketahui PD: 4 y 4 cos 2 x , tunjukkan bahwa persamaan y = C1 cos 2x
dx 2
+ C2 sin 2x + x sin 2x merupakan penyelesaian dari PD di atas.
Penyelesaian:
y = C1 cos 2x + C2 sin 2x + x sin 2x
Sehingga:
d2y
4 y (4C1 cos 2 x 4C2 sin 2 x 2 cos 2 x 2 cos 2 x 4 x sin 2 x)
dx 2
4(C1 cos 2 x C2 sin 2 x x sin 2 x)
4C1 cos 2 x 4C2 sin 2 x 2 cos 2 x 2 cos 2 x 4 x sin 2 x
4C1 cos 2 x 4C2 sin 2 x 4 x sin 2 x
4 cos 2x
Macam-macam penyelesaian PD
Terdapat beberapa macam penyelesaian PD, antara lain:
1. Penyelesaian umum
Penyelesaian yang masih memuat konstanta sebarang.
2. Penyelesaian bersyarat
Penyelesaian yang didapat dari penyelesaian umum, kemudian memberikan
harga-harga x dalam penyelesaian umum.
Persamaan Diferensial
95
Contoh 10.6:
1. Selesaikan PD x dx + y dy = 0
Penyelesaian:
xdx ydy C 1
1
2 x 2 12 y 2 C1
x2 y 2 C
(1 y)dy x dx C
2
1
y y x C1
1
2
2 1
3
3
6 y 3 y2 2 y3 C
Persamaan Diferensial
96
f1 ( x ) g ( y)
dx 1 dy 0 . 10.5
f 2 ( x) g 2 ( y)
Contoh 10.7:
1. Tentukan penyelesaian PD 2(y+3)dx + xy dy = 0.
Penyelesaian:
2( y 3)dx xydy 0, kedua ruas dibagi x(y + 3) diperoleh
2 y
dx dy 0
x y3
2 y
x dx y 3 dy 0
2 ln x 1 3
y 3 dy ln C
2 ln x y 3ln( y 3) ln C
C ( y 3)3
y ln( y 3)3 ln x 2 ln C ln 2
x
C ( y 3)3
e
y
2
x
x e C ( y 3)3
2 y
dx dy
1 x 2 1 y2 0
arctan x arctan y C
Untuk x = 0, y = -1 didapat arctan 0 + arctan (-1) = C
0 4 C
C
4
Persamaan Diferensial
97
10.4.3 PD homogin
Definisi 10.5:
Suatu fungsi f(x,y) disebut fungsi homogin pangkat (derajad) n jika
dipenuhi f(kx,ky) = kn f(x,y).
Contoh 10.8:
1. f(x,y) = x4 – x3y + 7x2y2 – 5xy3.
f(kx,ky) = (kx)4 – (kx)3(ky) + 7(kx)2(ky)2 – 5(kx)(ky)3
= k4x4 – k4x3y + 7k4x2y2 – 5k4xy3
= k4 (x4 – x3y + 7x2y2 – 5xy3)
= k4 f(x,y)
Jadi f(x,y) merupakan fungsi homogin derajad 4.
y
2. g ( x, y ) e x tan y
x
ky y
g (kx, ky ) e kx tan kykx e x tan xy g ( x, y ) k 0 g ( x, y )
Persamaan Diferensial
98
Definisi 10.6:
PD M(x,y) dx + N(x,y) dy = 0 .............................................................10.6
disebut PD homogin, jika dan hanya jika M(x,y) dan N(x,y) merupakan fungsi
homogin yang berderajad sama.
Atau:
Persamaan 10.6 disebut persamaan homogin bila dapat diubah menjadi
y y
M dx N dy 0 ............................................................... 10.7
x x
atau
x x
M dx N dy 0 ............................................................... 10.8
y y
Untuk menyelesaikan PD di atas dapat dilakukan dengan cara memisalkan
y = ux dy = u dx + x du
Sehingga persamaan 10.7 menjadi
M(u) dx + N(u) (u dx + x du) = 0
M(u) dx + N(u).u dx + N(u). x du = 0
[M(u) + N(u).u] dx + N(u).x du = 0
dx N (u )
du 0
x M (u ) u.N (u )
Persamaan terakhir adalah PD dengan variabel terpisah, untuk menyelesaikan
tinggal diintegralkan kemudian u diganti kembali dengan y/x.
Contoh 10.9:
1. Selesaikan PD ( x 2 xy y 2 ) dx xydy 0
Penyelesaian:
( x 2 xy y 2 ) dx xydy 0
2
(1 xy xy2 )dx xy dy 0
Persamaan Diferensial
99
ln x (1 11u ) du ln C
ln x u ln(u 1) ln C
ln x( xy 1) xy ln C
ln( y x) y ln C
y
x ln( yC x )
y
ex C
yx
y
( y x )e x C
Penyelesaian:
(1 2e x / y )dx 2e x / y (1 xy )dy 0 PD homogin
dy 1 2eu
du 0
y 2eu u
dy 1 2e u
y 2eu u du ln C
1 2eu d (2eu u )
ln y ln C
2eu u 1 2eu
ln y ln(2eu u ) ln C
Persamaan Diferensial
100
ln y (2eu u ) ln C
y (2e x y xy ) C
2 ye x y x C
Penyelesaian:
Diketahui y ( 3) 1 , maka
1 1 3 C C 3
Persamaan Diferensial
101
x u k
Misalkan dengan k dan h adalah penyelesaian dari sistem persamaan
y u h
ax by c 0
px qy r 0
a b c
2. Jika Jika atau aq bp 0
p q r
Misalkan ax + by = u
a b c
3. Jika =m
p q r
Misalkan ax + by + c = m (px + qy + r)
B. Bentuk y.f(xy) dx + x. g(xy) dy = 0.............................................................10.10
z
Misalkan xy = z atau y .
x
C. Bentuk-bentuk lain.
Selesaikan dengan cara substitusi.
Contoh 10.10:
1. Selesaikan PD (x + 2y – 4)dx – (2x + y – 5) dy = 0
Penyelesaian:
a 1 2 b
Oleh karena , maka terlebih dahulu diselesaikan sistem
p 2 2 q
persamaan linier berikut
x 2 y 4 0 2x 4 y 8 0
2x y 5 0 2x y 5 0
3y 3
y 1
Substitusikan y = 1 ke x + 2y – 4 = 0 diperoleh x = 2.
Misalkan
x = u + 2 dx = du
y = v + 1 dy = dv
Sehingga persamaan (x + 2y – 4)dx – (2x + y – 5) dy = 0 mejadi
Persamaan Diferensial
102
1 p 1
3
ln ln v ln C1
2 p 1
v 2 p 1 3
ln ln C
p 1
v 2 p 1
3
C
p 1
v 2 p 1 C ( p 1)
3
3
u u
v 1 C 1
2
v v
3
u v uv
C
2
v
v v
Persamaan Diferensial
103
u v
3
uv
C
v v
PUPD : ( x y 1)3 C ( x y 3)
Persamaan Diferensial
104
dp 3dy
( p 1) ( p 2) dy 0
2
( p 1) dp 3( p 1) dy (2 p 4)dy 0
( p 1) dp ( p 7)dy 0
p 1
p 7 dp dy 0
6
dp p 7 dp dy 0
p 6ln( p 7) y C
2 x 3 y 6ln(2 x 3 y 7) y C
2 x 2 y 6ln(2 x 3 y 7) C
Jika x = 1, y = 2:
2 + 4 + 6 ln(2 + 6 – 7) = C C = 6
Jadi penyelesaian bersayarat PD di atas adalah 2 x 2 y 6ln(2 x 3 y 7) 6
atau
x y ln(2 x 3 y 7) 3
( z 2 1) dx (1 z z 2 ) xdz ( z z 2 z 3 )dx 0
z 3 dx (1 z z 2 ) xdz 0
dx 1 1 1
dz 0
x z3 z 2 z
Persamaan Diferensial
105
dx 1 1 1
x
3 2 dz 0
z z z
1 1
ln x 2
ln z C1
2z z
1 1
ln x 2 2
ln( xy ) C1
2x y xy
1 1
ln x 2 2
ln( xy ) C1
2x y xy
10.4.5 PD Eksak
Definisi 10.8:
PD tingkat satu derajad satu
M(x,y) dx + N(x,y) dy = 0 ...............................................................................10.11
disebut PD eksak, jika dan hanya jika
M N
........................................................................................................10.12
y x
F F
dx dy 0 ............................................................................10.13
x y
Persamaan 10.13 jika dibandingkan dengan persamaan 10.11 adalah sama, maka
didapat
F
a. M ......................................................................................10.14
x
F
b. N .......................................................................................10.15
y
Persamaan Diferensial
106
x
F ( x, y ) M dx g ( y ) ................................................................................10.16
x
g ( y ) N M dx ...................................................................10.17
y
dari persamaan 10.17 g(y) dapat dicari.
Berdasarkan persamaan 10.15, diperoleh
F
N
y
y
F ( x, y ) N dy f ( x) .................................................................................10.18
N dy f ( x)
x x dx
y
M N dy f ( x)
x
y
f ( x ) M N dy ...................................................................10.19
x
dari persamaan 10.19 f(x) dapat dicari.
Contoh 10.11:
1. Tentukan penyelesaian PD: 3 y( x 2 1)dx ( x3 8 y 3x) dy 0 .
Persamaan Diferensial
107
Penyelesaian:
3 y ( x 2 1) dx ( x 3 8 y 3 x)dy 0
M
M 3 y ( x 2 1) 3( x 2 1)
y
PD eksak
N
N x 8 y 3x
3
3 x 3 3( x 1)
2 2
x
F
3 y ( x 2 1)
x
x
F 3 y ( x 2 1)dx g ( y ) yx 3 3 yx g ( y )
F
x 3 3x g ( y ) x 3 8 y 3x g ( y ) N
y
g ( y ) 8 y
g ( y) 4 y 2
y
2. Selesaikan PD: x arcsin arcsin x dx x y dy 0
2 2
x
Penyelesaian:
y
x arcsin x arcsin x dx x y dy 0
2 2
N
M
M x. 1x x
y 2
1 xy2 x y
2 2
PD eksak
N 1 2 1
x
. x y 2 2 .2 x
x 2
x y
2 2
F
x2 y 2
y
y 1
F x 2 y 2 2 dy f ( x)
Persamaan Diferensial
108
1 2 1
x sin 2 f ( x)
2 2
1 2 y y x2 y 2
x arcsin f ( x)
2 x x2
1 y
x 2 arcsin y x 2 y 2 f ( x)
2 x
F y xy xy
x arcsin f ( x)
x x 2 x y
2 2
2 x2 y 2
F y y
x arcsin f ( x) x arcsin arcsin x M
x x x
f ( x) arcsin x
f ( x ) arcsin x dx
1
x.arcsin x x. dx
1 x2
x.arcsin x 1 x 2
1 2 y 2
x arcsin y x y x.arcsin x 1 x C
2 2
Jadi PUPD:
2 x
atau
y
x 2 arcsin y x 2 y 2 2 x.arcsin x 2 1 x 2 C
x
Persamaan Diferensial
109
(uM ) (uN )
y x
M u N u
u M u N
y y x x
M N u u
u N M
y x x y
u u
N M
x y
u ( x, y ) .........................................................................10.22
M N
y x
Persamaan Diferensial
110
y x
M N
du
v
u M y N vx
Contoh 10.12:
1. Selesaikan PD: (4 xy 3 y 2 x) dx x( x 2 y ) dy 0 .
Penyelesaian:
M
4x 6 y
y
tidak eksak
N
2x 2 y
x
M N
2x 4 y
y x
M N
y x 2x 4 y 2
; merupakan fungsi x saja.
N x( x 2 y ) x
Persamaan Diferensial
111
2
x dx
ue e 2ln x x 2
F
x 2 (4 xy 3 y 2 x)
x
x
F (4 x 3 y 3 x 2 y 2 x 3 )dx g ( y ) x 4 y x 3 y 2 14 x 4 g ( y )
F
x 4 2 x 3 y g ( y ) x 4 2 x 3 y N
y
g ( y ) 0
g ( y) C
Jadi PUPD: x y x y 14 x C 0
4 3 2 4
F
xy 2 y 3 y 2
x
Persamaan Diferensial
112
x
F xy 2 y 3 y 2 dx g ( y ) 12 x 2 y 2 xy 3 xy 2 g ( y )
F
x 2 y 3xy 2 2 xy g ( y ) x 2 y 3 xy 2 2 xy N
y
g ( y ) 0
g ( y) C
Jadi PUPD: 12 x y xy xy C 0
2 2 3 2
N
4 xy 3 1
x
M N
4 xy ( x 2 y 2 )
y x
Misal: v xy
v v
y; x
x y
v v
M N (2 x 4 y 2 xy ) (2 x 2 y 4 xy ) 2 x 2 y 2 ( x 2 y 2 )
x y
4 xy ( x 2 y 2 ) 2 2
h( v )
2 x 2 y 2 ( x 2 y 2 ) xy v
1
PD (2 x3 y 2 y )dx (2 x 2 y 3 x)dy 0 apabila dikalikan dengan u , maka
x y2
2
diperoleh PD eksak
1 x
(2 x 2
)dx (2 y 2 )dy 0
x y xy
F 1
2x 2
x x y
Persamaan Diferensial
113
x
1 1
F 2 x 2 dx g ( y ) x 2 g ( y)
x y xy
F 1 1
2 g ( y ) 2 y 2 N
y xy xy
g ( y ) 2 y
g ( y) y 2
1
Jadi PUPD: x y2 C
2
xy
Faktor integral:
1 1
u
( y x ) x xy. y (2 y x 2 ) x
2 2 2
1
Apabila PD ( y 2 x 2 )dx xy dy 0 dikalikan u , maka diperoleh
(2 y x 2 ) x
2
PD eksak
( y 2 x2 ) y
dx dy 0
(2 y x ) x
2 2
(2 y x 2 )
2
M 2 y (2 y 2 x 2 ) x ( y 2 x 2 )4 xy 4 xy 2 x y 4 xy 4 x y
3 3 3 3
y (2 y 2 x 2 )2 x 2 (2 y 2 x 2 ) 2 x 2
2 x3 y 2 xy
(2 y x ) x
2 2 2 2
(2 y x 2 ) 2
2
N 2 xy
x (2 y x 2 ) 2
2
F ( y 2 x2 ) 12 x 2
1
dx 2 dx
x (2 y x ) x
2 2
2y x
2
x
x
1x 1
x x
d (2 y 2 x 2 ) 1 dx
F 2 2 2 2 dx g ( y ) 14 2
g ( y)
2y x x 2 y 2 x2 x
14 ln(2 y 2 x 2 ) 12 ln x g ( y )
Persamaan Diferensial
114
F 2y 2y 2y
g ( y ) g ( y ) N
y 2 y 2 x 2 (2 y 2 x 2 ) (2 y 2 x 2 )
g ( y ) 0 g ( y) C
dy
10.4.7 PD Bentuk y.P( x) Q( x)
dx
dy
Untuk menyelesaikan PD bentuk : y.P( x) Q( x) ......................10.29
dx
yang merupakan PD tidak eksak. Persamaan 10.29 dapat diubah menjadi
dy Q( x) yP( x ) dx
atau
Q( x) yP( x) dx dy 0 .......................................................................10.30
Faktor integral persamaan 10.30 dapat dicari seperti pada sub sub bab 10.4.6
seperti berikut
M M N
P ( x)
y y x
P( x)
N N
0
x
Dengan menggunakan persamaan 10.23, faktor integralnya adalah
u e ..............................................................................................10.31
P ( x ) dx
Q( x) yP ( x) e dx e
P ( x ) dx P ( x ) dx
dy 0 ...................................................10.32
y
y
F e dy f ( x ) ye
P ( x ) dx P ( x ) dx
f ( x)
F
yP ( x)e f ( x) Q( x) yP( x) e
P ( x ) dx P ( x ) dx
N
x
f ( x ) Q ( x)e
P ( x ) dx
f ( x ) Q ( x )e
P ( x ) dx
dx
Persamaan Diferensial
115
ye Q ( x )e
P ( x ) dx P ( x ) dx
dx C
ye Q( x )e
P ( x ) dx P ( x ) dx
dx C .................................................................10.33
Contoh 10.13:
dy
1. Selesaikan PD: 2 xy 4 x .
dx
Penyelesaian:
dy
2 x y 4 x
dx P ( x ) Q( x)
ye 4 xe
2 x dx 2 x dx
dx C
ye x 4 xe x dx C
2 2
2e x d ( x 2 ) C
2
2
2e x C
atau
2
y 2 Ce x
2
Jadi PUPD adalah y 2 Ce x
dy
2. Selesaikan PD: x y x3 3x 2 2 x .
dx
Penyelesaian:
dy
x y x3 3x 2 2 x
dx
dy 1
y x 23x 2
dx x Q( x)
P( x)
1
x dx 1
ue e ln x x 1
x
1 1
y. ( x 2 3x 2) dx C
x x
y 2
( x 3 )dx C
x x
Persamaan Diferensial
116
y 1 2
x 3x 2ln x C
x 2
dy
3. Selesaikan PD: y cot x 5ecos x .
dx
Penyelesaian:
dy
y cot
x 5e
cos x
dx P( x) Q( x)
u e
cot x dx
e ln sin x sin x
5ecos x d (cos x) C
5ecos x C
10.4.8 PD Bernoulli
dy
PD Bernoulli mempunyai bentuk umum yP ( x ) y n Q ( x ) ..........10.34
dx
dy
atau y n y n 1 P ( x ) Q ( x ) ........................................................................10.35
dx
Contoh 10.14:
dy
1. Selesaikan PD: y xy 5 .
dx
Penyelesaian:
dy
y xy 5
dx
dy
y 5 y 4 x
dx
Misalkan y 4 v
Persamaan Diferensial
117
dy dv
4 y 5
dx dx
Sehingga persamaan di atas menjadi
1 dv
v x
4 dx
dv
4 v
4x
dx P ( x ) Q( x)
u e
4 dx
e4 x
v.e 4 x 4 xe 4 x dx C
xd (e 4 x ) C
xe 4 x e 4 x dx C
xe 4 x 14 e 4 x C
4 4 x
Jadi PUPD adalah y x 14 Ce .
dy
2. Selesaiakan PD: y y 2 (cos x sin x) .
dx
Penyelesaian:
dy
y y 2 (cos x sin x)
dx
dy
y 2 y 1 cos x sin x
dx
Misalkan y 1 v
dy dv
y 2
dx dx
dv
v cos x sin x
dx
dv
1.
v sin
x cos
x
dx P ( x ) Q( x)
u e
1dx
e x
e x sin x C
Persamaan Diferensial
118
v sin x Ce x
1
Jadi PUPD adalah sin x Ce x .
y
dy
3. Selesaikan PD: sin y cos y (1 x cos y )
dx
Penyelesaian:
dy
sin y cos y (1 x cos y ) ..............................................................................a)
dx
Misalkan: cos y z
dy dz
sin y ..........................................................................................b)
dx dx
Substitusikan persamaan b) ke persamaan a) diperoleh
dz
z (1 xz )
dx
dz
z xz 2
dx
dz
z 2 z 1 x .....................................................................................c)
dx
Misalkan z 1 p
dz dp
z 2 .................................................................................d)
dx dx
Subtitusikan persamaan d) ke persamaan c) diperoleh
dp
p x
dx
dp
p x ..............................................................................................e)
dx
Faktor integral
u e
1dx
ex
Solusi dari persamaan e) adalah
pe x xe x dx C xe x e x C
p x 1 Ce x
1
x 1 Ce x
z
Persamaan Diferensial
119
1
x 1 Ce x
cos y
Latihan 10-1
Soal 1-8, selesaikan PD dengan variabel mudah dipisahkan berikut.
1. (1 2 y )dx (4 x)dy 0
2. xydx (1 x 2 )dy 0
3. cot d d 0
4. xy dy ( y 1)(1 x )dx
5. dx (1 x 2 ) cot y dy 0
6. cos y dx (1 e x )sin y dy 0
7. (1 2 y )dx (4 x 2 )dy 0
8. x dy 2 y dx 0, jika x 2, y 1.
10. 2 x dy 2 y dx x 2 4 y 2 dx
11. ( y 2 x 2 ) dx xy dy 0
12. ( y 3 x3 ) dx 3 xy 2 dy 0
15. 2 x sinh y
x
3 y cosh xy dx 3 x cosh xy dy 0
1 2e dx 2e 1 dy 0
x x
16. y y x
y
Persamaan Diferensial
120
20. (x – y – 1) dx + (4y + x – 1) dy = 0
21. (3y – 7x + 7) dx + (7y – 3x + 3) dy = 0
22. (3x + 2y + 1) dx – (3x + 2y – 10 dy = 0
23. y(xy + 1) dx + x(1 + xy + x2y2) dy = 0
24. (y – xy2) dx – (x + x2y) dy = 0
25. y(1 – xy + x2y2) dx + (x2y – x) dy = 0
26. y(1 + 2xy) dx + x(1 – xy) dy = 0
27. y2(x2 + 2) dx + (x3 + y3)(ydx – xdy) = 0, misalkan y = vx.
28. y 2(2 x 3 y ) 2 , misalkan z = 2x + 3y.
38. 1 e d 2 e
2 2
d 0
42. x
x 2 y 2 y dx y x 2 y 2 x dy 0
43. (x + y + 1)dx – ( y – x + 3)dy = 0
2 y 1
44. y 2 dx 2 y ( x 1) dy 0
x( x y) x y
Persamaan Diferensial
121
45. 2 xye x2 y 2
2 2
y 2e xy 1 dx 2 x 2e x y 2 xye xy 2 y dy 0
Persamaan Diferensial
122
d2y dy
a 2
b cy 0 , maka y = u + v juga merupakan penyelesaiannya.
dx dx
Persamaan Diferensial
123
d2y dy
Persamaan kita adalah a 2
b cy 0 , jika a = 0 maka kita peroleh
dx dx
persamaan tingkat satu
dy
b cy 0, atau
dx
dy c
ky 0 dengan k
dx b
Sehingga
dy
ky
dx
dy
y kdx
ln y kx C
y e kx C e kx eC
y Ae kx (eC konstan)
Jika –k kita ganti m, maka penyelesaiannya adalah
y Ae mx ................................................................................................10.41
Dengan jalan yang sama y Ae mx juga akan merupakan jawab dari persamaan
Dari y Ae mx , diperoleh
dy
mAe mx ...........................................................................................10.42
dx
d2y
2
m2 Aemx .......................................................................................10.43
dx
Apabila persamaan 10.43 dan 10.42 disubstitusikan ke persamaan 10.37 diperoleh
aAm 2 e mx bAmemx cAe mx 0
Ae mx (am2 bm c) 0
Sehingga
am 2 bm c 0 ...................................................................................10.44
Persamaan 10.44 disebut persamaan karakteristik, yang mempunyai tiga
kemungkinan penyelesaian yang disebut fungsi komplementer (complementary
function –CF) atau jawab homogin.
Persamaan Diferensial
124
Contoh 10.15:
d2y dy
1. Selesaikan PD 2
5 6y 0 .
dx dx
Penyelesaian:
Persamaan karakteristiknya m2 + 5m + 6 = 0, dan penyelesaiannya adalah
m2 + 5m + 6 = 0
(m + 2)(m + 3) = 0
m = -2 atau m = -3
PUPD adalah y Ae 2 x Be 3 x .
d2y dy
2. Selesaikan PD 2
6 9y 0 .
dx dx
Penyelesaian:
Persamaan karakteristiknya m2 + 6m + 9 = 0, dan penyelesaiannya adalah
m2 + 6m + 9 = 0
(m + 3)2 = 0
m1 = m2 = -3
PUPD adalah y e 3 x ( A Bx) .
Persamaan Diferensial
125
d2y dy
3. Selesaikan PD 2
4 8y 0 .
dx dx
Penyelesaian:
Persamaan karakteristiknya m2 + 4m + 8 = 0, dan penyelesaiannya adalah
m2 + 4m + 8 = 0
(m + 2)2 = -4
m = -2 ± 2 j
PUPD adalah y e 2 x ( A cos 2 x jB sin 2 x ) .
d2y dy
4. Selesaikan PD 2
2 5y 0 .
dx dx
Penyelesaian:
Persamaan karakteristiknya m2 + 2m + 5 = 0, dan penyelesaiannya adalah
m2 + 2m + 5 = 0
(m + 1)2 = -4
m = -1 ± 2 j
PUPD adalah y e x ( A cos 2 x jB sin 2 x) .
d2y dy
10.5.2 Bentuk a 2
b cy f ( x )
dx dx
Jika f(x) = 0 maka solusinya ada tiga kemungkinan seperti ditunjukkan
pada persamaan 10.45, 10.46 dan 10.47. Jika f(x) tidak nol, maka haruslah ada
suku tambahan lain yang dapat membuat ruas kanan sama dengan f(x) bukannya
nol. Karena itu penyelesaian lengkapnya akan berbentuk
y Ae m1x Be m2 x + X , atau
y e m1 x ( A Bx) + X, atau
y e x ( A cos x jB sin x) + X
dengan X adalah suatu fungsi tambahan yang masih harus dicari dan disebut
integral khusus (particular integral -- PI) atau jawab tak homogin.
d2y dy
Secara umum penyelesaian persamaan a 2
b cy f ( x ) adalah
dx dx
Persamaan Diferensial
126
Y = CF + PI .........................................................................................10.48
Untuk memperoleh integral khusus kita gunakan bentuk umum dari ruas kanan.
k C
kx Cx + D
2 2
kx Cx +Dx + E
Contoh 10.16:
Selesaikan PD berikut
d2y dy
1. 2
5 6 y 24
dx dx
Penyelesaian:
CF : m2 – 5m + 6 = 0
(m – 2)(m – 3) = 0
m = 2 atau m = 3
y Ae 2 x Be3 x
PI : misal y = C
dy
0
dx
d2y
0
dx 2
Persamaan Diferensial
127
0 5.0 6 y 24
y4
Penyelesaian umum
y Ae 2 x Be3 x 4
d2y dy
2. 2
14 49 y 4e5 x
dx dx
Penyelesaian:
CF : m2 + 14m + 49 = 0
(m + 7)2 = 0
m = -7
y e 7 x ( A Bx )
PI : misal y Ce5x
dy
5Ce5 x
dx
d2y
25Ce5 x
dx 2
d2y dy
2
14 6 y 4e5 x
dx dx
25Ce 14.5Ce5 x 49.Ce5 x 4e5 x
5x
Latihan 10-2
Selesaikan PD tingkat dua berikut
d2y dy
1. 2 2
7 4 y e3 x
dx dx
Persamaan Diferensial
128
d2y dy
2. 2
6 9 y 54 x 18
dx dx
d2y dy
3. 2
4 12 y 100sin x
dx dx
2
d y dy
4. 2 y 2 cos 2 x
dx 2 dx
d2y dy
5. 2
2 y 4sinh x
dx dx
2
d y dy
6. 2
6 10 y 20 e 2 x
dx dx
2
d y dy
7. 2
4 4 y 2 cos 2 x
dx dx
d2y dy
8. 2
4 3 y x e2 x
dx dx
2
d y dy
9. 2
2 3 y x2 1
dx dx
2
d y
10. 2
9 y e3 x sin 3x
dx
d2y
11. 2
4 y 3x 2 2 x 1
dx
4. D 2 x 3 D.D x 3 D 3x 2 6 x
5. D 2 5 x 4 7 x 2 3 D 20 x3 14 x 60 x 2 14
6. ( D 3) cos 2 x D cos 2 x 3 cos 2 x 2sin 2 x 3cos 2 x
Persamaan Diferensial
129
7. ( D 2 5D 4) x 2 4 x 1
D 2 x 2 4 x 1 5D x 2 4 x 1 4 x 2 4 x 1
D 2 x 4 5(2 x 4) 4 x 2 16 x 4
2 10 x 20 4 x 2 16 x 4
4 x 2 6 x 22
8. ( D 2 5 D 4) 5e 2 x
D 2 5e 2 x 5 D 5e2 x 4 5e 2 x
D 10e 2 x 5 10e 2 x 20e 2 x
20e 2 x 50e 2 x 20e 2 x 90e 2 x
Atau
( D 2 5D 4) 5e 2 x
( D 4)( D 1) 5e2 x
( D 4) 10e2 x 5e 2 x
( D 4) 15e 2 x 30e 2 x 60e 2 x 90e 2 x
1
10.6.1 Operator Invers
D
1
Operator invers menyatakan proses integrasi terhadap x dengan
D
menghilangkan konstanta integrasinya.
Contoh 10.18:
1
1. sin x cos x
D
1 3x 1
2.
D
e e3 x
3
1 1 1 5 1 5
2
3. x 2 5 x 4 x 3 x 2 4 x x 4 x 3 2 x 2
D D 3 2 12 6
1 1 1 1 1
2
4. 3 x 2 sin 2 x x 3 cos 2 x x 4 sin 2 x
D D 2 4 4
Persamaan Diferensial
130
Teorema 10.1
Misalkan F suatu fungsi dengan operator D dan a suatu konstanta nyata atau
kompleks, maka F ( D) e e F (a ) .
ax ax
Contoh 10.19:
1. ( D 2 2 D 3) e 2 x e 2 x (22 2.2 3) 5e 2 x
1 1 e3 x
2.
D2 6D 2
e 3x
e 3x
9 18 2 25
1 1 1
3.
( D 3)( D 4)
e x e x
4.3
e x
12
Teorema 10.2
Misalkan F suatu fungsi dengan operator D, a suatu konstanta nyata atau
Contoh 10.20:
1. ( D 4) e3 x .x 2
e3 x ( D 3 4) x 2
e3 x ( D 7) x 2 e3 x (2 x 7 x 2 )
2. ( D 2 2 D 3) e 2 x sin x
e 2 x ( D 2) 2 2( D 2) 3 sin x
e 2 x D 2 6 D 5 sin x
e 2 x ( sin x 6 cos x 5sin x) e 2 x (4sin x 6 cos x)
1
3.
D 8 D 16
2 e4 x x 2
1
e4 x
( D 4) 8( D 4) 16
2 x2
1 1 1 1
2
e4 x x 2 e 4 x x3 x 4 e 4 x
D D 3 2
Persamaan Diferensial
131
1 1
4.
D 4D 5
2 e 2 x x 3 e 2 x
( D 2) 4( D 2) 5
2 x3
1
e 2 x 2 x 3
D 1
e (1 D 2 ) 1 x 3
2 x
e 2 x (1 D 2 D 4 D 6 ) x3
e 2 x ( x3 6 x 2 )
Catatan:
n(n 1) 2 n(n 1)(n 2) 3
(1 x) n 1 nx x x
2! 3!
n(n 1) 2 n(n 1)(n 2) 3
(1 x) n 1 nx x x
2! 3!
Sehingga:
1.(2) 4 1(2)(3) 6
(1 D 2 ) 1 1 ( 1) D 2 D D
2! 3!
1 D 2 D4 D6
Teorema 10.3
Misalkan F suatu fungsi dengan operator D dan a suatu konstanta nyata atau
Contoh 10.21:
1. ( D 2 5) sin 4 x ( 16 5) sin 4 x 11sin 4 x
1 1 1
2. cos 2 x cos 2 x cos 2 x
D 3 2
4 3 7
3. (2 D 1) sin x ) 2 1) sin x 3sin x
2
1 1 1
4. sin 2 x cos 2 x 2 sin 2 x 2 cos 3 x
D 2
2
D 2 D 2
1 1 1 1
sin 2 x cos 2 x sin 2 x cos 3 x
4 2 9 2 2 7
Teorema 10.4
Persamaan Diferensial
132
F ( D) xV
. x.F ( D) V F ( D ) V .
Contoh 10.22:
1. D 2
2 D 1 x sin 2 x x D 2 2 D 1 sin 2 x 2 D 2 sin 2 x
x (4sin 2 x 4 cos 2 x sin 2 x) (4 cos 2 x 2sin 2 x)
4 x cos 2 x 3 x sin 2 x 4 cos 2 x 2sin 2 x
1 1 2D
2. x sin 2 x x 2 sin 2 x 2 2 sin 2 x
D 1 D 1 D 1
2
1 2D
2
x sin 2 x sin 2 x
4 1 4 1
1 2 1 4
x sin 2 x .2 cos 2 x x sin 2 x cos 2 x
3 9 3 9
Persamaan Diferensial
133
D 2
4 D 3 y e 2 x
1 1 e2 x
y
D2 4D 3
e 2x
e 2x
2 2 4.2 3 15
1 2x
PUPD : y Ae x Be 3 x e
15
d2y dy
2. 2
6 9 y e5 x
dx dx
Penyelesaian:
CF : m2 + 6m +93 = 0
(m + 3)2 = 0
m = -3
y = e-3x(A + Bx)
PI : D2y + 6Dy + 9y = e5x
D 2
6 D 9 y e5 x
1 1 e5 x
y
D2 6D 9
e 5x
e 5x
52 6.5 9 64
1 5x
PUPD : y e3 x ( A Bx) e
64
Persamaan Diferensial
134
d2y dy
1. 2
4 3y 5
dx dx
CF : m2 4m 3 0
(m 1)(m 3) 0
m 1 atau m 3
y Ae x Be 3 x
PI : D 2
4 D 3 y 5
1
y 5
D 4D 32
1
2
D 4D 3
5.e0 x
1 5
5.e0 x 2
0 4.0 3 3
5
PUPD : y Ae x Be 3 x
3
d2y dy
2. 2
2 5
dx dx
CF : m 2 2m 0
m(m 2) 0
m 0 atau m 2
y A Be2 x
PI : D 2
2D y 5
1
y 5
D 2D 2
1
D( D 2)
5.e0 x
1 0x 1
5.e
D 0 2
1 5 5
x
D 2 2
5
PUPD : y A Be 2 x x
2
Persamaan Diferensial
135
d2y
3. 16 y e 4 x
dx 2
CF : m 2 16 0
(m 4)(m 4) 0
m 4 atau m 4
y Ae 4 x Be 4 x
PI : D 2
16 y e 4 x
1 1
y
D 162 e4 x 2
D 16
e 4 x .1
1 1
e4 x 1 e4 x 2 1
( D 4) 16
2
D 8D
1 1 1
e4 x
D( D 8)
e 0 x e 4 x e 0 x .
D
0 8
1 1 1
e 4 x xe 4 x
D 8 8
1
PUPD : y Ae 4 x Be 4 x xe 4 x
8
d2y
4. 4 y 3sin 2 x
dx 2
CF : m2 4 0
m 2 4
m 2 j
y A cos 2 x jB sin 2 x
PI : D 2
4 y 3sin 2 x
1 1 1
y 3sin 2 x 3 2 sin 2 x 3. sin 2 x gagal
D 4
2
D 4 4 4
e j e j e j e j
Ingat : sin dan cos
2j 2
1 1 e 2 jx e 2 jx
y 3sin 2 x 3.
D2 4 D2 4 2j
1 e 2 jx 1 e 2 jx
3. 3.
D2 4 2 j D2 4 2 j
1 1 2 jx 1 1
3e 2 jx 3e
( D 2 j) 4 2 j
2
( D 2 j) 4 2 j
2
Persamaan Diferensial
136
1 1 2 jx 1 1
3e 2 jx 3e
D 4 jD 2 j
2
D 4 jD 2 j
2
1 e0 x 2 jx 1 e0 x
3e 2 jx 3e
D( D 4 j ) 2 j D( D 4 j ) 2 j
1 0x 1 1 1 1 1
3e 2 jx e . 3e2 jx e0 x .
D 04j 2j D 04 j 2 j
11 2 jx 1 1
3e 2 jx 3e
D 8 D 8
3 2 jx 3 2 jx 3 e2 jx e 2 jx 3
xe xe x x cos 2 x
8 8 4 2 4
3
PUPD : y A cos 2 x jB sin 2 x x cos 2 x
4
Latihan 10.3
Selesaikan PD berikut:
d2y dy
1. 2 2
7 4 y e3 x
dx dx
2
d y dy
2. 2
6 9 y 54 x 18
dx dx
2
d y dy
3. 2
5 6 y 100sin x
dx dx
d 2 y dy
4. 2 y 2 cosh 2 x
dx 2 dx
d2y dy
5. 2
2 y 4sinh x
dx dx
d2y dy
6. 2
6 10 y 20 e 2 x
dx dx
2
d y dy
7. 2
4 4 y 2 cos 2 x
dx dx
2
d y dy
8. 2
4 3 y x e2 x
dx dx
2
d y dy
9. 2
2 3 y x2 1
dx dx
2
d y
10. 2
9 y e3 x sin 3x
dx
Persamaan Diferensial
137
11. D 2 y 2 Dy 3 y 4e 3 x
12. D 2 y 3Dy 2 y xe x
13. D 2 y y sin x
14. D 2 y 2 Dy y sin x x 2
15. D 2 y 3Dy 2 y 4e x sinh x
16. D 2 y 5Dy 6 y e3 x
17. D 2 y 5Dy 6 y e 4 x sin 3 x
18. D 2 y 4 Dy 5 y x cos 2 x
19. D 2 y 2 Dy 5 y 17 cos 2 x
20. D 2 y 4 Dy 5 y 8cos x
Persamaan Diferensial