Persamaan diferensial
PD linier tingkat satu
PD dengan variable terpisah
PD Homogen
PD Bernoulli (pindah ke PD Eksak & Faktor Integral)
Halaman : 1
Kalkulus II
notasi
f'
f ' x
y'
y'
D
Dx y
Leibniz
Pertama
Kedua
f ' ' x
y' '
D x2 y
d 2y
Dx3 y
d 3y
Ketiga
dy
dx
dx 2
dx 3
Keempat
D x4 y
d 4y
Kelima
f 5 x
y 5
Dx5 y
d 5y
f 6 x
y 6
Dx6 y
d 6y
f n x
.
y n
Dxn y
d ny
Keenam
.
Ke-n
dx 4
dx 5
dx 6
dx n
Persamaan
dy
dx
cos x sin x
d 2y
dx 2
dy
dx
10y 0
3.
4.
3xy' 4y 12
5.
6.
7.
y 2 dx 5x 2 y 2dy 0
2y
x
2z
x 2
y
x
2
2
z z2 0
xy
d 2 z xy
dx 2
9.
10.
f
y
dxdz 2 5z 0
nf
2
L d 2i R di 1 i C cos t
dt
dt
biasa
biasa
biasa
biasa
parsial
parsial
8.
f
x
PD
biasa
biasa
parsial
biasa
Halaman : 2
Kalkulus II
Tingkat (order) dari suatu persamaan differensial ditentukan oleh tingkat derivative yang
tertinggi yang terdapat dalam persamaan.
Contoh soal di atas, persamaan differensial tingkat satu nomor 1, 3, dan 4, sedangkan
persamaan differensial tingkat dua nomor 2 dan 10.
Model orde
dy
x y 2 0 order pertama
dx
xy
d 2y
dx
d 4 y d 3 y d 2 y dy
y 0
dx 5 dx 4 dx 3 dx 2 dx
.
d y
dy
y
e 4 x 0 orde ketiga
3
dx
dx
d y
order
Pangkat (derajat, degree) dari suatu persamaan differensial yang dapat dipandang sebagai
polynomial dalam derivative-derivatif adalah pangkat dari derivative yang mempunyai tingkat
tertinggi dalam persamaan.
Contoh nomor 5 adalah persamaan differensial pangkat satu
nomor 7 adalah persamaan differensial pangkat tiga
Contoh:
4
a.
5
d 3y
6
dy
dx 3 2x dx 4 x y cos x
b.
5
d4y
d5y
d3y
dy
4 x 4 2 x 2 5 3 2 x dx 100 x 6 y sin x cos x ,
dx
dx
dx
c.
15 10
d5y
d y
100
5x
dy
e5 x
dx 5 2 x dx dx10 4 x y e
d2y
dx 2
dy
A cos x B sin x
dx
d2y
Asin x B cos x Asin x B cos x y
dx 2
y0
Halaman : 3
Kalkulus II
y' 2
kemudian
Contoh 2:
Fungsi persamaan differensial y C1e 2 x C2e3x dengan C1 dan C2 konstanta-konstanta
fungsi.
Turunan kedua: y' ' 4C1e 2 x 9C2e3x
atau dengan
y C1e2 x C2e3x C1e2 x C2e3x y 0
y' 2C1e 2 x 3C2e3x 2C1e 2 x 3C2e3x y' 0
y' ' 4C1e 2 x 9C2e3x 4C1e 2 x 9C2e3x y' ' 0
e 2 x
y'
2e 2 x
y' '
4e 2 x
e3 x
3e3 x 0 karena e 2 x dan e3 x tidak sama dengan nol maka dapat bentuk baru
9e3 x
Halaman : 4
Kalkulus II
y
y'
y' '
2 3 0 y'
4
1 y
2 3 y'
y' '
9 y' '
1
20
4
Soal-soal:
Tentukanlah persamaan differensial dari:
d2y
1.
y A cos ax B sin ax
2.
dy
dy
y Cx2 C 2 dx 2 x 3 dx 4 x 2 y 0
dx 2
a2 y 0
3.
x C 2 y C 2 2C 2 x 2 2xy y 2 dx x 2 2xy y 2 dy 0
Dalam persamaan ini variabelnya terkadang dapat dipisahkan dan ada kalanya masih
tercampur.
Contoh:
x y dy 3y x 2 dx 0
x y y'xy dx 0
Halaman : 5
Kalkulus II
i.
Perubah/variable Terpisah
Bentuk umum persaman differensial dengan peubah-peubah yang terpisah dapat
disajikan dengan
M x dx N y dy 0
M x dx N y dy C , C konstanta sebarang
Contoh
WAR
Tentukanlah persamaan x dx y dy 0 !
Penyelesaian:
x dx y dy 0 x dx y dy 0 12 x 2 12 y 2 C1 x 2 y 2 2C1
x2 y2 C
dengan C 2C1
Contoh
WAR
Tentukanlah penyelesaian persamaan differensial 1 y y' x 2 !
Penyelesaian:
dy
1 y y' x 2 1 y dx
x 2 1 y dy x 2 dx 1 y dy x 2 dx 0
Kemudian
1
1
1 y dy x dx 0 2 1 y 3 x C1
2
12 1 y 2 13 x 3 C1
dikali 6
31 y 2 2 x 3 6C1
31 y 2 2 x 3 C
dengan C 6C1
Tentukanlah persamaan x 1 dx y 1 dy 0 !
Penyelesaian:
ii.
M x , y dx N x , y dy 0
kemudian diintegralkan
f1x
g y
dx 1 dy C
f2 x
g 2 y
Halaman : 6
Kalkulus II
Contoh
WAR
Tentukanlah penyelesaian persamaan y dx 1 x 2 dy 0 !
Penyelesaian:
y dx 1 x 2 dy 0
dx
1 x2
dy
dx
dy
0
0
y
y
1 x2
dengan k eC
Contoh
WAR
Tentukanlah penyelesaian persamaan differensial 2y 3 dx xy dy 0 !
Penyelesaian:
2y 3 dx xy dy 0
2dx
y
dy 0
x
y 3
y
y 33 y 3
3
3
1
y 3
y 3
y 3 y 3
y 3
2dx
3
dy 0
1
x y 3
2dx
3
dy
dy 0
x
y 3
dx
3
2 dy
dy 0
x
y 3
2 ln x y 3 lny 3 ln C
ln x 2 lny 33 ln C y
y ln x 2 y 33 C
atau
e y Cx 2 y 3 3
Contoh
WAR
Tentukanlah penyelesaian persamaan differensial 1 y 2 dx 1 x 2 dy 0 dengan
syarat jika x = 0 terdapat y = 1 !
Penyelesaian:
1 y dx 1 x dy 0 1 dxx
2
dy
1 y
dx
1 x
dy
1 y2
Halaman : 7
Kalkulus II
Contoh
WAR
Tentukanlah penyelesaian persamaan differensial x y 2 dx 2xy dy 0 !
Penyelesaian:
Suku pertama terdapat y 2 dan dalam suku kedua terdapat 2y dy yang merupakan differensial
dari y 2 . Misalkan
y 2 u 2y dy du
Kemudian diperoleh
x2
x du u dx
x2
x du u dx
xdx
xdu udx
0
x2
x2
dx
u
0
d 0
x
x
u
d
x
u
u
ln Cx Cx e x
x
C ex
x
y2
y2
C e x C xe x
x
Contoh
WAR
Tentukanlah penyelesaian persamaan differensial 1 xy y dx 1 xy x dy 0 !
Penyelesaian:
1 xy y dx 1 xy x dy 0
y dx xdy d xy
y dx xy 2 dx xdy x 2 ydy 0
y dx xdy xy 2 dx x 2 ydy 0
y dx xdy xy y dx xdy 0
d xy xy y dx xdy 0
y dx xdy d x
y2
Halaman : 8
Kalkulus II
d xy
du u
du dv
y 2 d xy 0
dv 0 2
0
xy
u
v
v
u
1
dv
du
dv
1
1
0 2
0 ln v ln C ln v ln C ln v ln Ce u
v
v
u
u
u
1
v Ce u xy Ce xy x yCe xy
Contoh :
f x , y x 4 x 3y 5x 2y 2 10xy 3 y 4
1.
f x , y x 4 x 3 y 5x 2 y 2 10x y 3 y 4
4 x 4 4 x 3 y 54 x 2 y 2 104 xy 3 4 y 4
4 x 4 x 3 y 5x 2 y 2 10xy 3 y 4
4f x , y
Fungsi homogen berpangkat-4
y
f x , y e x tan x
2.
f x , y
y
e x
y
y
tan e x tan
x
x
f x , y
f x , y
Persamaan differensial
M x , y dx N x , y dy 0
atau
M x dx N x dy 0
y
y
Contoh:
1.
y
y
y2
x ln dx arc sin dy 0
x
x
x
Halaman : 9
Kalkulus II
2.
y
y
y
2x sin x 3y cos x dx 3x cos x dy 0
3. V
4. b
i.
y
x
y
y
M dx N dy 0
x
x
y ux
Misalkan
ux
dy u dx x du maka
y
y
M dx N dy 0
x
x
M u dx N u u dx x du 0
M u dx uNu dx xNudu 0
M u uNu dx xNudu 0
dx
N u
du 0
x M u uNu
dx
N u
du C
x
M u uNu
y
WAR
xy y 2 dx xy dy 0
xy y 2 dx xy dy
x2
x 2 x y y2 dx xy dy 0
y
y2
y
0 1 x 2 dx x dy 0
x
y
x
dy u dx x du
y
x
y2
x
dx
y
x
dy 0
1 u u dx u u dx x du 0 1 u u dx u dx ux du 0
1 u u u dx ux du 0 1 u dx ux du 0 dxx 1 u u du 0
2
2
Halaman : 10
Kalkulus II
ln x u ln 1 u ln C
ln x 1 u u ln C
dx
u
du 0
x 1 u
dx
u
du 0
x
1 u
dx
u
du 0
x
1 u
dx 1 u 1
du 0
x
1 u
dx 1 u
1
du
du 0
x
1 u
1 u
dx
1
du
du 0
x
1 u
Contoh
ln x
y
ln x 1 x x ln C
x y
x
ln x y
y
x
y
x
ln C
ln C
y
ln x y ln e x
y
ex
x y
ln C
WAR
y
y
Selesaikan persamaan differensial 2x sinh y 3y cosh dx 3x cosh dy 0 !
Penyelesaian:
y ux
ux
3 cosh u
du 0
sinh u
x
2dx 3 cosh u
du 0
x
sinh u
2
du 0 2
3
du 0
x
sinh u
x
sinh u
2 ln x 3 ln sinh u ln C ln x 2 ln sinh 3 u ln C
ln x 2 ln sinh 3 u ln C ln x 2 ln C sinh 3 u x 2 C sinh 3 u
y
Contoh
WAR
y
x
Halaman : 11
Kalkulus II
y ux
ux dx 2x
ux
2u x u dx x du 0 ux dx 2 x 1 2u u dx x du 0
ux dx 2 x 1 2u u dx 2 x 1 2u x du 0 ux dx 2 x 1 2u u dx 2 x 1 2u du 0
u 21 2u u dx 2x1 2u du 0 3u 4u dx 2x1 2u du 0
u 3 4u dx 2 x 1 2u du 0
xy dx 2 x 2 2 y 2 dy 0 xux dx 2 x 2 2ux y 2 u dx x du dx 0
2
2 2
dipisahkan menjadi
2 4u
u 3 4u u 3 4u
u 3 4u 2 dx 2 x 1 2u 2 du 0
dx 2 1 2u 2
du 0
x u 3 4u 2
A Bu C
u 3 4u 2
sehingga diperoleh
dx 2
4u
du
du 0
x 3u
3 3 4u 2
2 1 2u 2
2 4u
u 3 4u 3u 33 4u
2 1 2u 2
Sehingga diperoleh
dx 2
4u
dx
2
4u
du
du 0 du
du 0
2
x 3u
x
3
u
3 3 4u
3 3 4u 2
dx
2
8u
du
du 0
x
3u
3 4u 2
4u 3 lnC ln x ln u ln4u 3 lnC
ln x
6 ln x 4 ln u ln4u 3 lnC ln x ln u ln4u 3 lnC
ln x u 4u 3 lnC lnx u 4u 3 lnC x u 4u 3
2 ln u 1 ln
3
6
6
6
1
6
1
6
6 4
x u 4u 3
4
6
6
1
6
6 4
1
6
4
1
6
6 4
1
6
C1
1
y 4 y 2
6
y4 y2
6
C1 x x 4 x 3 C1 x 4 4 2 3 C1
x x
1
6
2 6
y4 y2
y 4 4 y 2 3 x 2 6
y4
6
x 4 4 2 3 x 2 C1 x 4
x
4 y 2 3x 2 C1
2
6
x
x x
x x
y 4y 3x C y 4y
y 4 y 3x C dan C C
4
x
x
Contoh
2 6
3x 2
1
6
C1 y 4 4 y 2 3x 2 C16
6
1
WAR
Selesaikan
syarat untuk x =
Penyelesaian:
3 maka y = 1!
y ux
u x
Halaman : 12
Kalkulus II
y x 2 y 2 dx x dy 0 ux x 2 ux 2 dx x u dx x du 0
ux x 2 u 2 x 2 dx ux dx x 2 du 0 ux x 2 1 u 2 dx ux dx x 2 du 0
ux x 1 u 2 dx ux dx x 2 du 0 x u 1 u 2 dx ux dx x 2 du 0
x u 1 u 2 u dx x 2 du 0 x 1 u 2 dx x 2 du 0
x
1
dx
du
dx
du 0
0
2
2
x
x
1 u
1 u2
y
2
y
ln x ln u 1 u 2 ln C ln x ln 1 ln C
x
x
y
y
y2
x 2 y 2
ln x ln 1 2 ln C ln x ln
ln C
x
x
x
x2
y
ln x ln 1 x 2 y 2 ln C ln x ln 1 y x 2 y 2 ln C
x
x x
x2 6 y 9 0
ii.
x
y
M x dx N x dy 0
y
y
x uy
Misalkan
u yx
dx u dy y du maka
M yx dx N yx dy 0
M u u dy y du N u dy 0
uM u dy yM u du N u dy 0
uM u N u dy yMu du 0
dy
M u
0
y uM u N u
du C
y
uM u N u
Setelah dintegral substitusi kembali u diganti dengan yx .
Contoh
WAR
Penyelesaian:
x uy
Misalkan x
u
y
dx 2e y 1 x dy 0 !
dx u dy y du
Halaman : 13
Kalkulus II
u dy y du 2e 1 u dy 0
1 2e u dy 1 2e y du 2e 1 u dy 0 1 2e u 2e 1 u dy 1 2e y du 0
u 2ue 2e 2ue dy 1 2e y du 0 u 2e dy 1 2e y du 0
1 2e y
dx 2e y 1 x dy 0 1 2eu
y
dy 1 2eu
du 0
y u 2eu
dy 1 2eu
dy
1 2eu
du
du 0 ln y ln u 2eu ln C
u
y u 2eu
y
u 2e
ln y u 2eu ln C y u 2eu C
x
x
y u 2eu C y xy 2e y C x 2 ye y C
Halaman : 14
Kalkulus II
ax by c dx px qy r dy 0
a b c
atau aq bp 0
p q r
diambil substitusi
ax by c u a dx b dy du a b dx du
px qy r v
p dx q dy dv
p q dy dv
a du
dv q q du b dv
p dv a dv p du
dan dy
a b
a b
aq bp
aq bp
p q
p q
ax by c dx px qy r dy 0
q du b dv
a dv p du
v
0
aq bp
aq bp
u q du b dv va dv p du 0
uq du ub dv av dv pv du 0
uq pv du av bu dv 0
u
WAR
Selesaikan persamaan differensial x 2 y 4 dx 2 x y 5 dy 0 !
Penyelesaian:
Misalkan
x 2 y 4 u dx 2 dy du
2 x y 5 v 2dx dy dv
1 2 dx du
2 1 dy dv
Kemudian diperoleh
du b
dx
du 2
dv q
dv 1
du 2 dv
13 du 2 dv
a b
1 2
1 4
p q
2 1
dan
Halaman : 15
Kalkulus II
du
1 du
p dv
2 dv
dv 2 du
13 dv 2 du
a b
1 2
1 4
p q
2 1
dy
x 2 y 4 dx 2 x y 5 dy 0
u 13 du 2 dv v 13 dv 2 du 0 u du 2 dv v dv 2 du 0
udu 2udv vdv 2vdu 0 u 2v du 2u v dv 0
u 2v du 2u v dv 0 atau u 2v du 2u v dv 0
u 2v du 2u v dv 0 uv 2du 2 uv 1dv 0
t 2vdt tdv 2t 1dv 0 t 2vdt t 2tdv 2tdv dv 0
t 2vdt t 2t 2t 1dv 0 t 2vdt t 2 2t 2t 1dv 0
t 2vdt t 2 1dv 0
t 2 dt
t 2 1
dv
0 2t 22 dt dv
0
v
v
t 1 t 1
t 1 t 2 1
dv
v
t dt
t 2 1
2 dt
t 2 1
dv
0
v
o
o
o
t dt 1 2t dt 1 ln t 2 1 k
1
2 t 2 1
2
t 2 1
t 1
t 1
2
1
1
2 dt 2 2 dt 2 2 ln t 1 k2 ln t 1
t 1
t 1
dv
v ln v k3
k2
t dt
t 2 1
1 ln t 2
2
22 dt dv
0
v
t 1
1 k1 ln tt 11 k 2 ln v k3 k 4
lnt 1t 12 k1 ln tt 11 k 2 ln v k3 k 4
1
1
lnt 1 12 t 1 2 tt 11 v k 4 k1 k 2 k3
1 t 1
lnt 1 2 t 1 2 t 1 v ln C
1
dengan ln C k 4 k1 k 2 k3
t 1 2 v ln C t 1 2 v C
1
1
t 1 2
t 1 2
3
1
t 1 2 v C t 1 2
3
ln
Halaman : 16
Kalkulus II
t 1 2 v C t 1 2
3
u v v v C u v v
3
2
1
2
u v 2
3
1
v2
Sedangkan
u v 2
3
3
2
1
2
u v 2 v C u v 2
3
u v 2
C
1
v2
uv 1 v C uv 1
v2
v2
u v 2 C u v 2
3
x 2y 4 u
oleh karena
2x y 5 v
C u v 2
1
u v x 2 y 4 2 x y 5 x 2 y 4 2 x y 5 x y 1
dan
u v x 2 y 4 2 x y 5 x 2 y 4 2 x y 5 3x 3 y 9 3x y 3
u v 2
3
C u v 2 x y 1 2 C 3x y 3 2
3
x y 13 C 2 3x y 3 x y 13 C 2 3x y 3
x y 13 C1x y 33 dengan C1 3C 2
Silahkan saudara kerjakan sebagai latihan umpan balik diri!
Contoh
WAR
Tentukanlah persamaan differensial 3x 5 y 2 dx 2x 3 y 4 dy 0 !
Penyelesaian:
a b c
atau aq bp 0
p q r
a b
Andaikan m sehingga persamaan semula dapat disajikan dengan
p q
ax by c dx px qy r dy 0
ii. Jika
mpx qy cdx px qy r dy 0
Ambil substitusi
px qy u pdx qdy du
atau
dx
du qdy
p
Halaman : 17
Kalkulus II
mpx qy cdx px qy r dy 0
mu c du qdy u r dy 0
p
mu c du qdy pu r dy 0
mudu qdy cdu qdy pu r dy 0
mudu muqdy cdu cqdy pudy prdy 0
mu cdu muq cq pu pr dy 0
mu cdu p mq u pr cq dy 0
Contoh
WAR
Tentukanlah persamaan differensial 2x 3 y 1 dx 2x 3 y 2 dy 0 !
Penyelesaian:
2 x 3 y u du 2dx 3dy
Misalkan
dx 12 du 3dy
2 x 3 y 1 dx 2 x 3 y 2 dy 0
u 1 12 du 3dy u 2 dy 0
u 1du 3dy 2u 2 dy 0
udu 3udy du 3dy 2u 4 dy 0
u 1du 3u 3 2u 4dy 0
u 1du u 7dy 0
u 1du u 7dy 0
1
du dy 0
u 7
6
du dy 0
1du
u7
u 6 lnu 7 y ln C
lnu 7 6 ln e u y ln C
lnu 7 6 ln e u y ln C
lnu 7 6 ln e y u ln C
u 1
du dy 0
u7
u 76
du dy 0
u7
6
u 7
du dy 0
u
7
u
lnu 7 6 ln Ce y u
u 7 6 Ce y u
u 7 6 Ce y u u 7 Ce y u 6
1
u 7 ke
y u
6
dengan k C
2 x 3 y 7 ke
2 x 3 y 7 ke
y 2 x 3 y
6
u 7 C 6e
y u
6
1
6
2 x 3 y 7 ke
y 2 x 3 y
6
2 x 3 y 7 ke
2x2 y
6
x y
3
13
3
x y
3
21 33 7 ke
4 ke
4
3
13
3
k 4e 3
Sehingga diperoleh
By Amek Marsudi Rahaju
Slamet Abadi
Halaman : 18
Kalkulus II
2 x 3 y 7 ke
x y
3
x y 4
4 x y
2 x 3 y 7 4e 3 e 3 2 x 3 y 7 4e 3
x y 4
3
WAR
Tentukanlah persamaan differensial 4x 10 y 4 dx 8x 20 y 10 dy 0 !
Penyelesaian:
iii. Jika
a b c
m
p q r
WAR
Tentukanlah persamaan differensial 3x 5 y 4 dx 6x 10 y 8 dy 0 !
Penyelesaian:
Misalkan 6x 10 y 8 m 3x 5 y 4 m 2 maka persamaan baru diperoleh
3x 5 y 4 dx 6 x 10 y 8 dy 0
dx 2dy 0
WAR
Tentukanlah persamaan differensial 9x 21y 27 dx 3x 7 y 9 dy 0 !
Penyelesaian:
o Persamaan berbentuk y f xy dx x gxy dy 0
Untuk menyelesaikan persamaan ini, diambil substitusi
xy z dan
dy
z
x
x dz z dx
x2
Halaman : 19
Kalkulus II
y f xy dx x gxy dy 0
x dz z dx
f z dx x g z
0
x2
z f z dx g z x dz z dx 0
x
x
z f z dx g z x dz z dx 0
z
x
z f z dx x g z dz zg z dx 0
z f z z g z dx xg z dz 0
dx
g z
dz 0
x z f z z g z
atau
P x dx Q z dz 0
Contoh
WAR
Tentukanlah persamaan differensial yxy 1 dx x 1 xy x 2 y 2 dy 0 !
Penyelesaian:
Misalkan xy u y ux dy
xdu udx
x2
y xy 1 dx x 1 xy x 2 y 2 dy 0
cek lagi
ux u 1 dx 1 u u 2 xdu x udx 0
u
x
u 1 dx 1 u u 2 xdu udx 0
uu 1 1 u u u dx 1 u u xdu 0
u u 1 u u dx 1 u u xdu 0
dx 1 u u xdu 0
dx
1 u u du 0
x
dx
1 u u du 0
x
u u 1 dx 1 u u 2 xdu 1 u u 2 udx 0
2
ln x u 12 u 2 13 u 3 C
belum
Contoh
WAR
Tentukanlah persamaan differensial 1 xy x 2 y 2 dx x3 y x 2 dy 0 !
Penyelesaian:
Misalkan xy u y
u
x
dy
xdu udx
x2
Halaman : 20
Kalkulus II
1 xy x y dx x y x dy 0
1 x x dx x x xdu udx 0
2 2
2 u 2
x
u
x
3 u
x
1 u u dx x u x xdux udx 0
2
1 u u dx x u 1 xdux udx 0
1 u u dx u 1 xdu udx 0
1 u u dx u 1xdu u 1 udx 0
1 u u u 1dx u 1xdu 0
u 2u 2dx u 1xdu 0
2
2
2
dx
u 1
2
du 0
x u 2u 2
belum!!
Halaman : 21
Kalkulus II
Contoh
WAR
Tentukanlah persamaan differensial tan 2 x y dx dy 0 !
Penyelesaian:
Misalkan x y u dy du dx
Setelah disubstitusikan persamaan beubah menjadi
tan 2 x y dx dy 0 tan 2 u dx du dx 0
tan 2 u dx du dx 0 tan 2 u 1 dx du 0
1
sec 2 u dx du 0
dx du 0 dx cos 2 udu 0
cos 2 u
dx 12 1 cos 2u du 0
kali
4 x 2u sin 2u 4C
4 x 2u sin 2u k
dan k 4C
4 x 2x y sin 2x y k
WAR
Penyelesaian:
Contoh
WAR
Tentukanlah persamaan differensial 2 x 2 3 y 2 7 x dx 3x 2 2 y 2 8 y dy 0 !
Penyelesaian:
Halaman : 22