Persamaan yang memuat hubungan antara variabel bebas (misalnya x), variabel
tak bebas (misalnya y) dan turunan-turunannya (y’, y’’, y’’’, … y (n)) atau
diferensialnya (dx dan dy).
Persamaan diferensial
Contoh:
∂2 u ∂2 u
+ =0
∂ x2 ∂ y2
2
∂T 2∂ T
=∝
∂t ∂ x2
f 1 (x ) g1 ( y)
+ =0
f 2 (x ) g 2 ( y)
Penyelesaiannya adalah:
f ( x) g ( y)
∫ f 1( x) +∫ g1 ( y ) =c
2 2
Contoh:
x ( 4+ y 2) dx + y ( 1+ x 2 ) dy=0
x y
2
dx+ dy =0
1+ x 4 + y2
1 1
ln ( 1+ x 2 ) + ln ( 4 + y 2 )=ln c '
2 2
1/ 2 1 /2
( 1+ x 2 ) ( 4+ y2 ) =c '
PUPD: ( 1+ x 2 )( 4+ y 2 )=c
Masukkan syarat batas:
( 1+12 ) ( 4 +22 )=c
c=16
PKPD: ( 1+ x 2 )( 4+ y 2 )=16
Soal latihan
1. y’ = 3x2y
2. y’ = exy3
3. xy’ + y = 0; y(0)=1
4. dr sin = 2r cos d ; r(/4) = -2
5. xy’ – 4y +12 = 0
6. Newton’s law of cooling: Suatu bola tembaga dipanaskan ke temperature 100 oC.
Pada waktu t = 0 batang tembaga diletakkan dalam air yang temperaturnya
dijaga konstan pada 30oC. Pada akhir menit ke 3 temperatur bola tembaga adalah
70oC, tentukan waktu dimana temperature bola tembaga menjadi 31 oC.
7. Suatu batang tembaga yang temperaturnya 20 oC ditempatkan dalam air
mendidih. Berapa lama waktu yang diperlukan sehingga temperature batang
menjadi secara praktis 100oC, katakan 99,9oC, bila 1 menit setelah pemanasan
temperature batang menjadi 51,15 oC.
Persamaan homogen
Suatu fungsi f(x,y) dikatakan sebagai fungsi homogen berderajat n jika dan hanya jika
untuk setiap harga positif berlaku: f(x, y) = n f(x,y)
Contoh:
f(x,y) = x4 – x3y
f(x, y) = 4 x4 – 3x3 y = 4 (x4 – x3y) =4 f(x,y) ; f(x,y) merupakan persamaan
homogen berderajat 4.
f ( x , y )= √ x y 2
f ( λx , λy )=√ λx λ 2 y 2= √ λ 3 xy 2=λ 3/ 2 √ x y 2 =λ3 /2 f ( x , y ) ; f(x,y) merupakan persamaan
homogen berderajat 3/2.
f ( x , y )=x 2+ sinx cos y
f ( λx , λy )=λ2 x 2+ sinλx cos λx ; f(x,y) bukan merupakan persamaan homogen
Contoh:
1. xy '=x + y ]: x
dy y
=1+
dx x
dy du
misal :u= y / x atau y =ux; =u+ x
dx dx
du
u+ x =1+ u
dx
du dx
x =1 ; du= u = ln x + c
dx x
y
=ln x+ c atau y=x ¿ ¿
x
2. 2 xy y ' − y 2 + x 2=0 ]: x2
y dy y 2 dy du
2
x dx
−
x() +1=0 misal :u= y / x atau y =ux ;
dx
=u+ x
dx
; PD menjadi:
du
(
2 u u+ x
dx)−u 2+1=0
du 2
2 u2 +2ux −u +1=0
dx
du
u2 +1+2 ux =0
dx
2u du −dx
=
1+u 2 x
ln ( 1+u2 ) =−ln x +c
1+u2=c /x
y 2 c
1+ ()x
= ata u x 2 + y 2=cx
x
Soal latihan.
1. x2y’ = x2 – xy +y2
2. xy’ = y + x2 sec (y/x)
3. xy’ = y + x5ex/(4y3)
4. xyy’ = 2y2 + 4x2; y(2) = 4
5. xy’ = e-xy – y ; misalkan: xy = u
6. y’ = (y – x)2 ; misalkan: y – x = u
∂∫ Mdx
(
u=∫ M ( x , y ) dx +k ( y ) dan k ( y )=∫ N−
∂y
dy )
Atau
∂ ∫ Ndy
(
u=∫ N ( x , y ) dy +l ( x ) dan l( x)=∫ M −
∂x )dx
Contoh:
1. xy’ + y + 4 = 0
Persamaan diatas dapat dituliskan dalam bentuk:
(y + 4) dx + x dy = 0
M=y+4 ; N=x
M/y = 1 ; N/x = 1 PD eksak
u=∫ N dy+l ( x )=∫ xdy +l ( x )=xy +l ( x )
∂u dl dl
=M ↔ y + = y +4 ; =4 ; l ( x )=4 x +c '
∂x dx dx
u=xy+ 4 x +c ' =c∗; xy+ 4 x=c dengan c=c∗−c '
2. 2 x sin 3 y dx+ ¿¿
M =2 x sin 3 y ; N=3 x 2 cos 3 y +2 y
∂M ∂N
=6 x cos 3 y ; =6 x cos 3 y PD eksak
∂y ∂x
u=∫ M dx +k ( y)=∫ 2 x sin 3 y dx +k ( y )=x 2 sin 3 y+ k ( y )
∂u dk dk
=N ↔ 3 x2 cos 3 y + =3 x 2 cos 3 y +2 y ; =2 y ; k ( y )= y 2 +c '
∂y dy dy
u=x2 sin 3 y+ y 2+ c' =c∗; x 2 sin 3 y + y 2=c dengan c=c∗−c '
VP dx + VQ dy = 0 PD eksak, sehingga
∂(VP) ∂(VQ )
=
∂y ∂x
V( ∂∂ Py − ∂Q∂x )=Q
∂V
∂x
−P
∂V
∂y
=−( P
∂V
∂y
−Q
∂V
∂x )
∂V ∂V D1
−( P
∂x)
−Q
∂y
V=
( ∂∂ Py − ∂Q
∂x )
Contoh:
1. (4y – x2) dx + x dy = 0
Misalkan: M = 4y – x2, N = x
Cek : M/y = 4 ; N/x = 1 M/y N/x ; bukan PD eksak
Misalkan: P = 4y – x2, Q = x
1 ∂ P ∂Q 1 3
Cek: ( −
Q ∂ y ∂x x )
= ( 4−1 )=
x
PD mempunyai faktor integrasi V(x)
∫ f ( x ) dx ∫ 3x dx
V =e =e =e3 ln x =x3
V . PD: x3(4y – x2) dx + x3 x dy = 0
(x34y – x5) dx + x4 dy = 0
Misalkan: M = x34y – x5, N = x4
Cek : M/y = 4x3 ; N/x = 4x3 M/y = N/x ; PD eksak
4 1 6 ( )
u=x y – x +k y
6
∂u dk
=N ↔ x 4 + =x 4
∂y dy
dk
=0 ; k ( y )=c '
dy
4 1 6 '
u=x y – x + c =c∗¿
6
1 6
Sehingga penyelesaian PD adalah: x 4 y – x =c
6
Contoh:
2. 2 dx + (2x –3) dy = 0; y(2) = 0
Misalkan: M = 2, N = 2x -3
Cek : M/y = 0 ; N/x = 2 M/y N/x ; bukan PD eksak
Misalkan: P = 2, Q = 2x -3
1 ∂ P ∂Q 1 2
Cek: ( −
Q ∂ y ∂x
=
2 x−3 )
( 0−2 )=
2 x−3
PD tidak mempunyai faktor
integrasi V(x)
1 ∂ P ∂Q 1
Cek: ( −
P ∂y ∂x 2 )
= ( 0−2 )=−1 PD mempunyai faktor integrasi V(y)
− g ( y ) dy
V =e ∫ =e ∫ =e y
− −1dy
u=2 x e y + k ( y )
∂u dk
=N ↔ 2 x e y + =e y ( 2 x−3 )
∂y dy
dk
=−3 e y ; k=−3 e y +c '
dy
u=2 x e y −3 e y + c ' =c∗¿
2 x e y −3 e y =c
Syarat batas: y(2)=0
2 .2 e0−3 e0=c
4−3=c ; c=1
Sehingga penyelesaian PD adalah :2 x e y −3 e y =1
Contoh:
3. ( 2 x 3 y 2− y ) dx + ( 2 x 2 y 3− y ) dy=0 mempunyai faktor integrasi V = V(xy), tentukan V
dan selesaikan PD.
Penyelesaian.
w = xy
V = V(x,y) = V(w) = V(xy)
P/y = 4x3y -1 ; Q/x = 4xy3 - 1
w/y = x ; w/x = y
∂P ∂Q
− −
∂ y ∂x −( 4 x 3 y−1 )− ( 4 x y 3−1 )
h ( w )= =
∂w ∂ w ( 2 x 3 y 2− y ) x−( 2 x2 y 3− y ) y
P −Q
∂y ∂x
2 2
4 x 3 y−4 x y 3 −4 xy ( x − y ) −2
¿− 4 2 = =
2 x y −2 x2 y 4 2 x 2 y 2 (x2 − y 2) xy
∫ −2 d( xy) 1
V =e∫ h w dw =e =e−2 lnxy =e (l nxy) =
−2
( ) xy
x y2
2
1 1
PD x V : 2 x−
( x y2) (
dx+ 2 y−
xy )
dy=0
2
1
PUPD : x2 + y 2 + =C
xy
P ( x ) dx
V =e∫
'
; misal ∫ P ( x ) dx=h ( x ) ; h ( x )=dh/dx= p(x )
Persamaan E1 x V:
e h ( y ' + P ( x ) y ) =e h r ( x)
'
e h ( y ' + h' y ) =e h r ( x ) ; dimana: ( e h y ) =eh y ' + eh h' y
'
( e h y ) =e h r
d ( e h y ) =e h rdx
∫ d ( eh y )=∫ eh rdx
e h y=∫ e h rdx
Contoh:
1. y ' − y =e2 x
P=−1; h ( x )=∫ −1 dx=−x ; r ( x ) =e 2 x
y=e−h [∫ eh rdx+C ]
y=e x ( e x +C )
y=e2 x +C e x
y=e−h [∫ eh rdx+C ]
y=e−lnx [∫ elnx .2 dx +C ]
1
y= [ x .2dx +C ]
x ∫
1 2
y= [ x +C]
x
y=x +C / x
Misal y1-n = z
dz dy
=(1−n) y −n
dx dx
dy y n dz
=
dx 1−n dx
Persamaan E3 menjadi:
1 y n dz
+ P . z=Q( x )
y n 1−n dx
Persamaan diatas dikalikan dengan (1-n) diperoleh
dz
+ ( 1−n ) P . z=(1−n)Q( x) E4
dx
Persamaan E4 merupakan persamaan diferensial linear dalam variabel x dan z,
sehingga dapat diselesaikan seperti metode penyelesaian persamaan E1. Dengan
menggunakan hubungan z = y1-n, penyelesaian persamaan E4 adalah:
Contoh:
y ' + y=x y−1 ; dibagi dengan y−1
y y ' + y 2 =x
Misal : y 2=z
dy d z dy 1 dz
2y = atau = ; subtitusi ke PD diperoleh
dx dx dx 2 y dx
1 dz
y + z=x
2 y dx
dz
+2 z=2 x ; merupakan PD linier dalam variabel x dan z
dx
P ( x ) =2; h ( x )=∫ 2 dx=2 x ; r ( x )=2 x