Anda di halaman 1dari 59

BAHAN AJAR

Matematika Teknik Kimia


(Pers diff parsial)
oleh
M. Hendra S Ginting, S.T, M.T.
Dr. Eng Rondang Tambun, ST, MT
Dr. Maulida, ST, M.Sc

Departemen Teknik Kimia.


Fakultas Teknik USU.
Medan
2020
1. Pendahuluan
1.1 Defenisi pers dif parsial
Pers dif parsial, yaitu suatu pers
terdapat dua atau lebih variabel
bebas dalam turunannya
Contoh 1

z z
 0 z  f ( x, y)
x y
1.2 pers dif parsial dapat dibedakan
1.2.1 derajatnya
z z
derajat satu   zx  z y
x y
 z z
2
derajat dua   z  z
x y
2 xx y

derajat tiga z x  z.z yyy  sin y


1.2.2 Jumlah variabel bebas

 z z
2
  z xx  z y
x y
2

variabel bebas x dan y

1.2.3 linearitas
Linear adalah variabel tak bebas z dan
semua turunannya muncul dalam
bentuk linear (tidak ada perkalian
sesamanya atau kuadratnya)
bentuk umum
Az xx  Bzxy  Cz yy  Dzx  Ezy  Fz  G
Dimana A,B,C,D,E dan F adalah
konstanta atau fungsi x dan y
Contoh 2

 z t  z
2 2
1. 2  e . 2  sin t linear
x y
 z
2
 z 2
2. 2  y 2  0 linear
x y
 z z
2
3. z. 2   0 non linear
x y
 z z
2
4.  0 linear
xy y
1.2.4 Homogenitas
AZ xx  BZxy  CZ yy  DZx  EZ y  FZ  G
Persamaan disebut homogen bila G =
0 untuk semua x dan y bila
G0 disebut non homogen
Contoh 3
z z
 ( x  y)  0 Linear dan
x y homogen
1.2.5 Bentuk dasar
Bentuk dasar persamaan diferensial
parsial yaitu : parabola, hiperbola dan
eliptik.
Persamaan parabola
biasanya menggambarkan
Parabola aliran panas dan proses
difusi persamaan ini
mempunyai sifat
B  4 AC  0
2
Persamaan hiperbola
biasanya menggambarkan
Hiperbola sistem vibrasi/getaran dan
gerakan gelombang
persamaan ini mempunyai
sifat

B  4 AC  0
2
Persamaan eliptik biasanya
Eliptik menggambarkan peristiwa
steady state, persamaan ini
bersifat
B  4 AC  0
2

Contoh 4
Tentukan bentuk dasar persamaan dif
parsial berikut

 z z
2

x y
2
Penyelesaian
Bentuk umum pers dif
AZ xx  BZxy  CZ yy  DZx  EZ y  FZ  G
 z z
2
 A=1, B=0, C=0, E=1,
x y
2 F=0 dan G=0

0  4.(1).(0)  0
2

pers parabola
Contoh 5
Tentukan bentuk dasar persamaan dif
parsial berikut

 z  z
2 2

x 2
y 2

Penyelesaian
Bentuk umum pers dif

AZ xx  BZxy  CZ yy  DZx  EZ y  FZ  G
 z  z
2 2
 2 0 A=1, B=0, C=-1,
x y
2
0  4.(1).(1)  4
2

B  4 AC  0
2

Hiperbola
Contoh 6
Tentukan bentuk dasar persamaan dif
parsial berikut

 z  z
2 2
  0
x y
2 2

Penyelesaian
Bentuk umum pers dif

AZ xx  BZxy  CZ yy  DZx  EZ y  FZ  G
 z  z
2 2
 2 0 A=1, B=0, C=1,
x y
2
0  4.(1).(1)  4
2

B  4 AC  0
2

eliptik
Contoh 7
Tentukan bentuk dasar persamaan dif
parsial berikut

 z  z
2 2
y. 2  2  0
x y
Penyelesaian
Bentuk umum pers dif

AZ xx  BZxy  CZ yy  DZx  EZ y  FZ  G
 z  z
2 2
y. 2  2  0 A=y, B=0, C=1,
x y
0  4.(1).( y)  4 y
2

y  0  pers eliptik
y  0  pers parabola
y  0  pers hiperbola
Bentuk dasar persamaan dif parsial yang sering muncul

PERSAMAAN NAMA JENIS


z xx  z yy  0 Laplace eliptik

z xx  z yy  g x, y 
poisson eliptik

z xx  k z  0
2
Helmholtz Parabola
gelombang Hiperbola
c z xx  z yy  0
2

kz xx  z y  0 Difusi atau Parabola


panas
2. Metode penyelesaian pers dif parsial
2a.Metode yang digunakan dalam
penyelesaian persamaan diferensial
parsial adalah metode pemisahan
variabel

Tinjau z  f ( x, y) z  f ( x).g  y 
z
 f ( x)1.g  y  2 z
 f ( x )11
.g  y 
x x 2

z  z
 f ( x).g  y 
2
 f ( x).g  y 
1 11
y y 2

Dipisahkan variabel yang mengandung x


maupun y dalam persamaan
Contoh 8
Selesaikan persamaan dif berikut
2 z
x y
2

xy
z  ( x,0)  x 2

z  (1, y )  cos y
Penyelesaian

 z
2
  z 
 x2 y    x 2 y
xy x  y 
  z   z 
   x 2 y    x 2 y x
x  y   y 
 z  1 3
   x y  f ( y ) f(y) konstanta
 y  3
1 3 
z   x y  f ( y )  y
3 
1 3 2
z  x y   f ( y)y  g ( x)
6
1 3 2
z  x y  H ( y )  g ( x)
6
1 3 2
z  x y  H ( y )  g ( x) H(y) fungsi
6
g(x) konstanta
syarat batas 1

z  ( x,0)  x 2

1 3 2
z  x y  H ( y)  g ( x) (1)
6
1 3
x  x (0) 2  H (0)  g ( x)
2

6
g ( x)  x 2  H (0)  a
subtitusi a ke pers 1
1 3 2
z  x y  H ( y)  x  H (0) (2)
2

6
syarat batas 2
z  (1, y )  cos y
1 3 2
cos y  1 . y  H ( y)  1  H (0)
2

6
1 2
H ( y)  cos y  1  y  H (0) b
6
subtitusi b ke pers 2
1 3 2 1 2
z  x y  cos y  x  y  1(3)
2

6 6
Contoh 9
Selesaikan persamaan dif berikut
z z
2
x y
4 y
jika z  (0, y )  12e
z  ( x,0)  5e 3x

Penyelesaian
z  f ( x, y)  f ( x).g ( y)
z
 f ( x) .g  y  z  f ( x).g 1  y 
1

x y
Subtitusi ke soal
z z
2
x y
f ( x) .g  y   2 f ( x).g  y 
1 1

pisahkan yang mengandung variabel x dan y

gy
1 1
  tetapan
f ( x)
2
f ( x) gy
1
f ( x)
   (1a )
f ( x)
1
f ( x) df ( x)
   . f ( x)
f ( x) dx
df ( x)
 .dx (1b)
f ( x)
pers 1 di integrasi
ln f x  x  ln c1 f x   c1.e (2)
x

gy
1
   (3) dg ( y ) 1
2  .dy  (3a)
gy g ( y) 2
pers 3a di integrasi
1
y
ln g  y   y  ln c2 g  y   c2e
1 2
(3b)
2
maka

z  f ( x, y)  f ( x).g ( y)
1 1
y y
x
z  c1.e c2 .e 2
z  A.e .ex 2
1
y
x 
z  A.e
2
(4)
syarat batas 1
4 y
z  (0, y )  12e
1
y
 .0 2 4 y
A.e  12e A  12
1
y
4 y
 12e
2
A.e

8 x  4 y
  8
z  12e
syarat batas 2 z  ( x,0)  5e 3x

3 x 3 / 2 y
z  5e
Latihan 1
Selesaikan persamaan dif berikut
z z
x. y
x y
2b.Metode yang digunakan dalam
penyelesaian persamaan diferensial
parsial homogen dengan koef konstan
Bentuk Homogenitas
AZ xx  BZ xy  CZ yy  DZx  EZ y  FZ  G
atau
2 z 2 z 2 z z z
A 2 B  C 2  D  E  F .Z  0
x xy y x y
A, B,C,D,E,dan F konstanta
Pers di subtitusi dengan
ax by
ze a dan b konstanta
Contoh 10
Selesaikan persamaan dif berikut
2 z 2 z 2 z
3 2 2 0
x 2
xy y
penyelesaian
ax by
subtitusi ze
z  axby

x x
e  ae 
axby

z  axby
 e   be axby

y y
 z 
 
2
axby 2 axby
 a.e a e
x x
2

 z 
 
2
ax by 2 ax by
 b.e b e
y 2
y
 z 
 
2
ax by ax by
 b.e  a.b e
xy x
subtitusi kesoal
2 z 2 z 2 z
3 2 2 0
x 2
xy y
ax by ax by ax by
2
a e  3abe  2b e
2
0
a  3ab  2b e
2 2
 axby
 0
a  3ab  2b  0
2 2
a  ba  2b  0
a  b  0 a  b
a  2b  0 a  2b
a  b ze ax by

 bxby b y  x 
z1  e e
ax by
a  2b ze
2bxby b y 2 x 
z2  e e
maka
b y  x  b y 2 x 
z  c1 z1  c2 z2  c1e  c2e
Konduksi panas dua atau tiga dimensi
Contoh 11
Selesaikan persamaan dif berikut
u  u 0  x  3, t  0
2
2 2
t x
Syarat batas
u (0, t )  0
u (3, t )  0
u ( x,0)  5 sin 4x  3 sin 8x  2 sin 10x
penyelesaian
u ( x, t )  f ( x).g (t )
u
 f ( x).g (t )
1

t
 u
2
 f ( x).g (t )
11

subtitusi ke soal x 2

u  2u
 2 2  f ( x).g 1 (t )  2 f 11 ( x).g (t )
t x
f 11 ( x) g 1 (t )
   didapatkan tidak akan memenuhi
2 Jika + maka penyelesaian yg

f ( x). 2.g (t ) kondisi harga rill


11
f ( x)
  2
f ( x)   f ( x)  0
11 2

f ( x).
d 2 f ( x)
2
  2
f ( x)  0
dx
2
d f ( x)
2
  f ( x).  01
2

dx
solusi pers 1
f ( x)  A1 cosx  B1 sin x
1
g (t ) d g t 
  2

2.g (t ) dt  2
2.g (t )
d g (t )
 2 dt  2
2

solusi pers 2 g t 
ln g (t )  22t  ln c1
2 2t
g (t )  c1e
sehingga
u ( x, t )  f ( x).g (t )
u ( x, t )  A1 cos x  B1 sin x  c1e  2 2t

2 2t 2 2t
u ( x, t )  c1 A1e cos x  c1 B1e sin x
2 2t 2 2t
u ( x, t )  Ae cos x  Be sin x
syarat batas 1
u (0, t )  0
2 2t 2 2t
0  Ae cos 0  Be sin 0
0  Ae 2 2t
A0
2 2t 2 2t
u ( x, t )  Ae cos x  Be sin x
2 2t
u ( x, t )  Be sin x
syarat batas 2
u (3, t )  0
2 2t
u ( x, t )  Be sin x
2 2t
0  Be sin 3
agar pers ini betul mungkin memenuhi B =0
akan tetapi tidak mungkin karena B=0, maka
tidak ada penyelesaian pers diff ini,jadi B
tidak sama dengan nol.oleh karena itu
mungkin saja
0  sin 3 sin 3  sin m
m

jadi pers menjadi 2 3
 m 
 2  t  m 
u ( x, t )  Be  3 
sin  x
 3 
karena
m  1,  2,  3dst
 m12 2   m2 2 2 
 2 t  2 t
 9   m1   9   m2 
u ( x, t )  B1e  
sin   x  B2e  
sin  x
 3   3 
 m32 2 
 2 t
 9   m3 
 B3e  
sin  x
 3 
syarat batas 3
u ( x,0)  5 sin 4x  3 sin 8x  2 sin 10x
 m1   m2 
5 sin 4x  3 sin 8x  2 sin 10x  B1 sin   x  B2 sin  x
 3   3 
 m3 
 B3 sin  x
 3 
B1  5  m1  12
B2  3  m2  24
B3  2  m3  30
 m12 2   m2 2 2 
 2 t  2 t
 9   m1   9   m2 
u ( x, t )  B1e  
sin   x  B2e  
sin  x
 3   3 
 m3 2 2 
 2 t
 9   m3 
 B3e  
sin  x
 3 
2c.Metode lagrange digunakan dalam
penyelesaian persamaan diferensial
parsial orde satu
Bentuk umum
Z Z
P.  Q.  R.......(3)
x y
P, Q, dan R adalah fungsi (x,y,z)
Z   ( x, y )
 ( x, y, z )  0
penyelesaian metode lagrange
menggunakan sistem pembantu
dx dy dz
  (4)
P Q R
bila tidak dapat diintegrasi dapat
dikalikan dengan konstanta tertentu : f,
g, h maka persamaan menjadi :

dx dy dz fdx  gdy  hdz


   .....(5)
P Q R fP  gQ  hR
Reaktor alir turbuler

 Suatu fluida dengan


konsentrasi C mengalir
ke suatu reaktor dengan
luas penampang A yang
mempunyai kecepatan
linear V. laju reaksinya
adalah r = k C n
persatuan volume
Neraca massa

 Laju akumulasi massa = laju massa


masuk – laju massa keluar –
produksi (reaksi)
 Tinjau elemen volume sepanjang dx

dv  d ( A. x )
dv  x.dA  A.dx
dv  A.dx
 Laju massa masuk = A.V .C  x

2m mol
m . . 3
s m

• Laju massa keluar = A.V .C  x  dx


m mol
2
m . . 3
s m
• Laju akumulasi = (konsentrasi).( perubahanvol )
satuan waktu

• Laju akumulasi =  C.dv


t
mol
m3 . m3
waktu
 
• Laju produksi = dv.r  A.dx.k .C n

(C.dv)  A.V .C  A.V .C  A.dx.k.C ....(1)
n

t x x  dx

Bila diambil Δx sekecil mungkin

Δx o, Δx dx

A.V .C x
 A.V .C x  dx
  A.d (V .C )

(C.dv)   Ad (V .C )  A.dx.k.C n

t

(C. A.dx)   Ad (V .C )  A.dx.k.C n

t

(C.dx)   d (V .C )  .dx.k.C n

t
 C
C. (dx)  dx.   CdV  (VdC)  .dx.k.C n

t t
Kecepatan linear tetap, dV=0

dx  0, (dx)  0
t
C
dx.   CdV  (VdC)  .dx.k.C n

t
dC VdC
  .k .C .....(2)
n

dt dx
 Pers (2) adalah model matematik
hubungan konsentrasi, jarak, dan
waktu
 C = f (x,t)
Contoh 12
Jika reaksi yang terjadi pada reaktor
adalah reaksi orde satu, maka
persamaan (2) menjadi
dC VdC
  .k .C
dt dx
dC VdC
   k .C
dt dx
misalkan syarat batas
C(x,t) = C
C(0,0)=Co
Z Z
Dengan metode langrange P.  Q.  R.......(3)
x y
dx dy dz
  dx dy dz
P Q R  
P Q R
fdx  gdy  hdz
dx dt dC 
 
.....(5)
fP  gQ  hR
v 1 kC
dx dC dC VdC

V   dt    kC
   k .C
dt dx

x 1
 I1  t  I 2   . ln C......(6)
V k
Dimana I1 dan I2 adalah konstanta
Gunakan syarat batas C (0,0) = Co

0 1
 I1  0  I 2   . ln C0
V k
 kx
 kt
C0 e V
 C0 e  C
Gunakan syarat batas C (x,t) = C
 kx
 kt
C0 e V
 C0 e  C
Latihan 2
jika reaksi yang terjadi pada reaktor
adalah reaksi orde dua
A  B  Pr oduk
mula  mula
CA0  CB0
Carilah model matematik pada kasus diatas

Anda mungkin juga menyukai