Anda di halaman 1dari 17

KARYA TULIS ILMIAH

PENGARUH UPACARA SEKATEN DALAM LINGKUNGAN KEAGAMAAN

MASYARAKAT YOGYAKARTA

Dipunsusun dening :

Widya Hidayatul Inayah

Kelas XI MIPA 5 (34)

SMA NEGERI 1 TENGARAN


TAHUN PELAJARAN 2022/2023

BAB I.

PENDAHULUAN

A. Latar Wingking

Indonesia inggih punika salah satunggaling bangsa ingkang nggadhahi maneka-warni

budaya, kados suku , basa , agami, sekar laladan, tarian laladan, griya adat, dedamel

tradisional, lan upacara adat. Saking keberagaman puniku saben laladan nggadhahi

ciri khas piyambak-piyambak. Kejawi puniku, Indonesia dados bangsa wetan ingkang

tepang etika dados prinsip-prinsip dhsar pergaulan kalih individu, utawi kelompok

kalih individu. Sae awonipun etika bergantung ing sistem nilai ingkang mengaruhi

kados budaya, agami, lan sanes-sanes.

Lebet saben agama-agama wonten Indonesia, dipuntepang ugi kaliyan wontenipun

perayaan dinten-dinten ageng keagamaan tertamtu, tuladhanipun Islam. Lebet

agami Islam, dipuntepang ugi dinten raya umat Islam. Inggih menika riyadi lan Idul

Adha. Lan wonten ugi dinten ingkang mengeti dinten wiyosan Nabi Muhammad

SAW, ingkang lebeting tradisi masyarakatipun benten-benten panyebatan lan tata

caranipun.

Kados wonten laladan Yogyakarta, dipunsebat kalih istilah tradisi sekatenan. Tradisi

sekatenan inggih menika salah satunggaling istilah masyarakat Jawi lebeting mengeti
dinten wedal Nabi Muhamad SAW utawi Maulid Nabi. Tradisi sekaten ingkang

dipunwontenaken kangge mengeti dinten wedal Nabi Muhammad SAW diakhiri kalih

acara Grebeg Maulid. Grebeg inggih punika upacara adat rupinipun sedekah ingkang

dipunlampahaken pihak keraton kalih masyarakat rupinipun gunungan.

Yogyakarta nggadhahi prospek ebah ingkang cekap singnifikan wonten bidang

gesang sosial, ananging mboten ngalami ebah ingkang kathah wonten bidang

kabudayan amargi masyarakat Yogyakarta nyepeng teguh nilai-nilai ingkang wonten

wiwit rumiyin. Kejawi menika, Yogyakarta ugi nggadhahi prospek ingkang cekap

inggil kaliyan panedha peken wisatawan amargi nggadhahi keindahan panorama

alam, iklim, lan maneka-warni hayati ingkang dados unsur daya tarik piyambakan.

Utaminipun undur kabudayan Yogyakarta ingkang kenthel, sae wonten

masyarakatipun saha saking pihak keraton piyambak.

Kejawi menika, kabudayan lan tradisi masyarakatipun inggih punika satunggaling

daya tarik piyambakan ingkang saged narik para pengunjung saking jawi Indonesia

(mancanegara). Wonten sisi puniku, inggih menika kawasan sentral utawi puser

masyarakat lebet nglampahaken aktivitas, lan panggenanipun ingkang cekap

strategis amargi wonten ing alun-alun Malioboro.

Kalih keunikan lan kabudayanipun, Yogyakarta dados papan ingkang leres kangge

dipundadosaken panaliten. Tradisi sekatenan inggih punika salah satunggaling

bentuk budaya ingkang kedah dipunlestantunaken ngantos masa sapunika, lan

tradisi puniki asring dipunwontenaken nalika mengeti Maulid Nabi Muhammad SAW.

Ingkang wonten ritual nggirahi benda-benda pusaka keraton Yogyakarta. Tradisi

Sekatenan wonten Yogyakarta lebeting mengeti Maulid Nabi Muhammad SAW


keetang unik, amargi diakhiri kalih gunungan ingkang diarak lan asring

dipundadosaken rebatan kangge masyarakat ingkang numuti proses upacara adat

punika.

Fenomena puniki menarik kangge dipunteliti saking segi ritual keagamaan lan

budaya lokal masyarakat Yogyakarta. Lan menelusuri langkung lajeng bab

sesambetan ugi pengaruh tradisi sekaten lebet lingkungan keagamaan masyarakat

Yogyakarta.

B. Rumusan Masalah

Adhedhsar uraian wonten inggil wonten masalah mendasar bab tradisi Sekatenan

wonten Yogyakarta. Amargi wonten saben laladan inggih asmaning perayaan lan tata

cara tradisi lebeting mengeti Maulid Nabi Muhammad SAW sampun benten.

Sakepripun tradisi ingkang dipunlampahaken menika bernafaskan islami, nanging

tetep ngasta teguh kabudayan ingkang sampun wiwit rumiyin wonten. Bilih

dipuntingal saking segi tradisi sekatenan, ingkang diakhiri kaliyan gunungan dados

pucuking acara, mila bab menika langkung ngarah dhateng bidang sosio-kultural.

Utawi ugi sadeg dipunartosaken kaliyan nglestantunaken kabudayan lebeting

mengeti Maulid Nabi Muhammad SAW. Dene Maulid Nabi limrahipun namung

dipunpengeti kaliyan sholawatan. Pramila, wonten pinten-pinten masalah ingkang

keparing dipunrumusaken dados menika :

1. Kados pundi tradisi Sekatenan wonten Yogyakarta?


2. Kados pundi masyarakat keraton lebeting mangertosi simbol lan makna Islam

saking tradisi Sekaten?

3. Kados pundi simbol lan makna Islam ingkang kekandhut lebet Sekaten?

C . Tujuan

1. Kagem sumerep pengaruh tradisi Sekaten kaliyan lingkungan keagamaan

masyarakat.

2. Kagem sumerep simbol lan makna Islam saking tradisi Sekaten.

3. Kagem sumerep kados pundi masyarakat Yogyakarta mangertosi simbol lan makna

Islam saking tradisi Sekaten.

4. Kangge sumerep sesambetan tradisi Sekaten kaliyan konsep Maulid Nabi

Muhammad SAW.
BAB II.

DASAR TEORI

A. Pendapat Ahli

Wonten tigang pendapat ngengingi asal-usul nami Sekaten, inggih punika :

1. Tembung Sekaten asalipun saking perangkat gangsa pusaka keraton ingkang

ditabuh lebeting acara pengetan wiyosan Nabi Muhammad SAW.

2. Tembung Sekaten asalipun saking tembung "suku" lan "ati", ingkang artosipun

remen penggalih. Amargi ing wekdal mengeti wiyosan Nabi Muhammad SAW,

piyambakipun sedaya saweg lebet kawontenan remen.

3. Sekaten dipunpundhut lebeting basa Arab, syahadatain ingkang artosipun kalih

ukanten syahadat.

B. Kondisi Nyata

Upacara Sekaten ing hakekatipun inggih menika setunggaling tradisi ingkang dados

tilaran dening mbah moyang kula lan panjenengan. Ing wiwitipun, upacara kasebat

dipunwontenaken saben warsa dening raja-raja wonten siti Hindu, awujud

selametan utawi sesaji kagem arwah leluhur. Nanging lebeting perkembanganipun,

upacara Sekaten dados sarana kagem nyebaraken agami Islam medal kesenian

gangsa. Penyebarluasan agami Islam ngagem media rupinipun kesenian gangsa


amargi masyarakat wekdal menika menggemari kesenian Jawi kaliyan gamelanipun.

Mila, kagem mengeti Maulid Nabi Muhammad SAW, mboten malih kaliyan kesenian

rebana, ananging kaliyan kesenian gamelan.

BAB III.
ANALISIS

A. Sejarah Sekaten

Sekaten inggih menika rangkean kegiatan taunan ingkang dipundadosaken dados

pengetan Maulid Nabi Muhammad SAW dening Keraton Surakarta lan Yogyakarta.

Sekaten asalipun saking Daerah Istimewa Yogyakarta ingkang dipuntindakaken saben

tanggal 5 dumugi 11 mulud lan ditutup kaliyan upacara Grebeg Maulid ing 12 mulud.

Awal mula wontenipun Sekaten inggih menika dipunwiwiti saking krajan-krajan Islam

wonten siti Jawi jaman kesultanan Demak, dimainkanlah gangsa, mila wargi

masyarakat berduyun-duyun rawuh wonten halaman masjid kagem midhangetaken

gangsa lan ngiras khutbah-khutbah ngengingi keislaman. Wekdal menika tiyang Jawi

ngremeni gangsa ing dinten raya Islam, inggih menika dinten wiyosipun Nabi

Muhammad SAW. Mila dimainkanlah gangsa wonten Masjid Agung Demak.

Rangkeyaning perayaan kaliyan resmi kedados saking tanggal 5 lan bibar ing tanggal

12 Mulud penanggalan Jawi. Pinten-pinten acara wigatos perayaan menika

dimainkanipun gangsa pusaka wonten pelataran Masjid Agung piyambak-piyambak

keraton, pembacaan riwayat sugeng Nabi Muhammad SAW lan rangkeyaning

pengaosan wonten serambi Masjid Agung, lan puncakipun inggih menika kaliyan

dipunwontenakenipun perayaan Grebeg Maulud dados bentuk syukur pihak istana

kaliyan medalipun sacacah gunungan kagem direbataken dening masyarakat.

Perayaan menika dipunramekaken ugi dening peken ndalu ingkang dipuntindakaken


wonten alur-alur ler piyambak-piyambak keraton ingkang wonten pundi kedados

sadangu sawentawis 40 dinten, dipunwiwiti ing wiwiting sasi Sapar.

B. Rangkeyaning Upacara Sekaten

• Tahap Persiapan

Wonten kalih jinis persiapan lebet pelaksanaanipun, inggih menika persiapan fisik lan

persiapan non fisik. Persiapan fisik inggih menika, mersiapaken benda-benda lan

perlengkapan ingkang dipunbetahaken lebeting proses penyelenggaraan upacara

kasebat. Inggih menika gangsa mligi ingkang dipun-ungalaken ing wekdal

penyelenggaraan sekaten, perbendaharaan sekaran-sekaran utawi gendhing-

gendhing sekaten, srundheng gosong pathet barang, pinten-pinten kepingan arta

kricik, naskah riwayat Mulud Nabi Muhammad SAW, secacah sekar kanthil, busana

seragam ingkang tasih enggal lan sacacah samir ingkang mligi dipunagem dening

para niyaga utawi penabuh gangsa sadangu menabuh gangsa sekaten lebet upacara

sekaten, atribut lan perlengkapan prajurit keraton. Dening lebeting persiapan non

fisik inggih menika rupinipun sikap lan lampahan ingkang kedah dipuntindakaken

saderengipun lampahan upacara sekaten, inggih menika persiapan dhiri utaminipun

mempersiapkan mental, lan penyucian dhiri (siyam lan siram jamas) utawi adus

keramas.

2. Tahap Gamelan Sekaten Mulai Dibunyikan

Lebet perangan menika, proses gangsa sekaten wiwit dipun-ungalaken wonten

lebeting keraton inggih menika ing dalu tanggal 6 mulud wonten Bangsal Ponconiti
(ing jaman semanten gangsa dipun-ungalaken wonten Bangsal Srimanganti lan

wonten Bangsal Trajumas) wiwit tabuh 19.00 WIB ngantos tabuh 23.00 WIB.

3. Tahap Gamelan Sekaten Dipindahkan ke Halaman Masjid Besar

Tabuh 23.00 WIB ungel gangsa kedah sampun mendel lan sesarengan kaliyan menika

ugi, para prajurit keraton mengawal iring-iringan dipindahaken Gamelan sekaten

tumuju pelataran Masjid Ageng.

4. Tahap Sri Sultan Hadir di Masjid Besar

Perangan menika nyebat bab rawuh Sultan saking Keraton tumuju Masjid Ageng

kaliyan mengendarai kendaraan lan iring-iringan para pangeran lan sadherek Keraton

ing dalu kaping pitu tanggal 11 Mulud dalu utawi tanggal 12 Mulud wonten pundi

pembacaan riwayat Nabi Muhammad SAW dipunwaosaken ingkang bibar tabuh

24.00 WIB lan penyebaran udhik-udhik dipuntindakaken dening Sultan, ingkang

dipunsebat ugi dados pisowanan dalu garebeg utawi muludan. Lajeng, diakhiri

kaliyan waosan donga dening Kanjeng Raden Penghulu, sasampunipun menika

Sultan wangsul dhateng lebeting Keraton.

5. Tahap Kondur Gangsa

Proses pemboyongan gangsa sekaten wangsul dhateng lebeting keraton dipunsebat

dados kondur gangsa kaliyan pengawalan saking kalih pasukan abdi dalem prajurit,

inggih menika prajurit mantrijero lan prajurit ketanggung ing tanggal 11 Mulud,

kinten-kinten ing tabuh 24.00 WIB sasampunipun Sultan nilaraken Masjid Ageng.

Kaliyan dipindahaken gangsa pusaka Sekati (Kanjeng Kyai Sekati) saking pelataran
Masjid Ageng wangsul dhateng lebeting keraton menandai menawi upacara Sekaten

sampun bibar dipuntindakaken.

C. Simbol lan Makna Islam Tradisi Sekaten

Katen ngandhut setunggaling wucalan ingkang dipunwujudaken lebeting bentuk

simbol lan lambang ingkang kekandhut makna wonten lebetipun. Dados tuladha, ing

perangan gangsa pusaka kaping sapisan dipun-ungelaken, dipunwontenaken upacara

udhik-udhik, inggih menika penyebaran kepingan arta kricik dening sri sultan.

Paringan kepingan arta kricik dening raja puniki inggih punika lambang saking

paringan anugerah berwujud banda lan berkat wujud tuah kekeramatan. Kejawi

menika, saben perangan perangkat gangsa pusaka sekaten nggadhahi asmanipun

piyambak. Gunturmadu, salah setunggal asmaning perangkat, melambangkan

tedhakipun wahyu. Nagawilaga, ngandhut makna kemenangan perang ingkang

lestantun.

Yaumi, salah setunggal irah-irahan gending sekaten, ngandhut makna dinten Maulid

Nabi Muhammad SAW. irah-irahan salah setunggal gending sekaten, ngandhut

makna ndonga menyembah tuhan ingkang maha esa. Sawentawis menika dhindang

sabinah, irah-irahan salah setunggal gending sekaten, ngandhut makna kagem

ngemut-emut jasa para mubaligh ingkang nyiaraken agami Islam. Ngajatun, salah

setunggal gending sekaten, ngandhut makna kekajengan panggalih kagem mlebet

Islam. Lan supiyatun, salah setunggal gending sekaten, ngandhut makna kekajengan

kiyat kagem dugi kesucian manah panggalih.


Kejawi menika, lebet upacara sekaten wonten ugi upacara garebeg mulud ingkang

taksih setunggal rangkean. Lebet upacara menika wonten rangkean upacara

rupinipun gladi resik, numplak wajik, lan garebeg mulud. Upacara gladi resik

dipunwontenaken saking tanggal 1 ngantos 8 sasi mulud. Upacara menika

dipuntindakaken dening para prajurit keraton dados persiapan upacara garebeg

mulud. sasampunipun menika rangkean salajengipun inggih punika upacara

numplak wajik ingkang dados petanda wiwitan pandamelan gunungan kaliyan resmi.

Upacara menika dipunwontenaken kawan dinten jelang penyelenggaraan upacara

garebeg, inggih menika ing tanggal 8 sasi mulud. Dene perangan pungkasan inggih

menika upacara garebeg mulud. Inti saking upacara menika inggih punika ngateraken

gunungan kaliyan rame-rame saking kompleks keraton tumuju masjid ageng.

Wonten enem gunungan ingkang dipunasta inggih menika gunungan kakung,

gunungan putri, gunungan gepak, gunungan dharat, gunungan pawuhan, lan

gunungan picisan. Dipunlansir saking jogjaprov. go. id, gunungan lebet upacara

sekaten melambangkan lingkungan sugeng utawi alam lan seisinipun, kesuburan,

kemakmuran, lan sugeng. Gunungan kakung melambangkan pribadi baginda raja,

gunungan putri melambangkan pribadi permaisuri raja, gunungan dharat

melambangkan para pangeran, gunungan gepak melambangkan putri baginda raja,

saha gunungan pawuhan melambangkan putu wayah raja.

D. Konsep Hubungan Sekaten lan Maulid Nabi

Penyelenggaraan upacara Sekaten ngandhut satunggaling wucalan ingkang

dipunwujudaken lebeting bentuk simbol lan lambang ingkang kekandhut makna

wonten lebetipun. Dados tuladha, ing perangan gangsa pusaka kaping sapisan dipun-
ungalaken, diwontenaken upacara udhik-udhik, inggih menika penyebaran kepingan

arta kricik dening Sri Sultan. Paringan kepingan arta kricik dening raja menika

lambang saking sukanan anugerah berwujud banda lan berkat wujud tuah

kekeramatan. Kejawi menika, saben perangan perangkat gangsa pusaka ngagungani

asmanipun piyambak. Gunturmadu, salah setunggaling asmaning perangkat,

melambangkan tedhakipun wahyu. Nagawilaga, ngandhut makna kemenangan

ingkang lestantun.

BAB IV.

PENUTUP

A. Kesimpulan
Sasampunipun nindakaken panaliten kualitatif deskriptif, bab pengaruh sekaten

lebet lingkungan keagamaan masyarakat Yogyakarta keparing ditarik pinten-pinten

kesimpulan inggih menika :

Anda mungkin juga menyukai