SINAU GENDHING
KARAWITAN
PURWADI
Februari 2010
1
SINAU GENDHING KARAWITAN1
Purwadi
A. Peranganing Gendhing
kabatosan, awit tansah nenuntun dhateng raosing manah kadosta: raos runtut,
patut, titi, pratitis, tetep, tatag, antep, lan mantep. Sanesipun menika ngiyataken
tuwin ngeningaken raos kasusilan kadosta: raos alus, suci, lebet, santosa, jejer,
limrahipun lajeng winastan sekar (tembang), saged ugi sarana swaraning pirantos
ingkang limrahipun lajeng winastan sekar (tembang), saged ugi sarana swaraning
1
Seratan menika kangge Pengabdian Pada Masyarakat ing adicara Diklat Peningkatan
Kompetensi Kerawitan ingkang dipun adani dening MGMP Bahasa Jawa SMP, mapan ing
Kantor Dinas Kebudayaan dan Pariwisata Kabupaten Bantul, nalika tanggal 9 Februari 2010.
2
pirantos ingkang limrahipun lajeng winastan ‘gendhing’. Kalih-kalihipun kasebat
lagu. Gendhing ugi dados srana murih manunggaling para warga ingkang
sami kaliyan perangan gendhing swara: sekar ageng (kawi), sekar madya
(tengahan, dhagelan) tuwin sekar alit (macapat). Watakipun gendhing lan sekar
entheng, cethek lan kenceng (Siswoharsojo, 1953). Lagu swara menika ing
gangsa makaten meh sadaya ngangge wirama ajeg. Sekar gendhing makaten
gendhing utawi swara ingkang saged damel tumata, menapa dene pantes luwesing
sadaya lagu (Ki Hajar Dewantara, 1953). Laras inggih menika urut-urutan swara
wiwit ingkang ageng ngantos dumugi ingkang alit. Swara kalawau kapiyarsa
tetep, urut lan patut. Swarantara menika elet antawisipun swara satunggal kaliyan
wilahan gangsa supados gampil dipun serat. Pamaosipun dipun wancah: ji, ro, lu,
3
Slendro : barang 1 pelog : bem 1 barang : barang 7
sakeca, satemah saged damel nges sarta saged nuwuhaken raos ingkang tartamtu.
warni-warni sarta kenging kabagi dados sakawan warni, inggih menika pirantos
kangge: Yasa wirama: kendhang tuwin keprak, yasa swara: rebab, gender,
bonang, gambang, suling, clempung tuwin saron peking. Reksa wirama: kethuk,
kempul, kenong, gong, kempyang, ketipung, kecer, kemanak, bendhe, lan beri.
Reksa swara: bonang penembung, gender penembung, saron demung tuwin saron
limrah.
kados kasbut ing ngandhap: Kendho kencenging lampah dumados dening antal
saged antal utawi seseg, wonten warni: dang, dung, pak, tong, tuwin tek. Sanes-
sanesipun nama prenesan sadaya. Rampak runtuting lampah kareksa ugi dening
kaupamekaken titik lampah, titik pedhotan, titik padalingsa, titik padadirga tuwin
4
titik pada, kadosdene tatananing cara pancering sekar. Ingkang nama wirama
punika peranganing lelagon. Pratelan babagan laras slendro, pelog 6 lan pelog
2 2 3|5 2 2 3| 5 6 3 6 | 5 6 3 6 | 5 3 2 7 | 6 3 2 7 | 6
. . . .
2 3 5|3 2 1 2| 1 2 3 5 | 6 | 6 3 5 6 | 5 3 2 3 | 2
5 5 6|1 5 3 1| 2 | 6 5 3 | 5 6 7 6 | 5 3 2 3 | 2
.
5 3 1|6 2 1 6 | 5 | 6 5 3 1 | 2 5 6 5| 3 2 7 5 | 6
. . . . . .
nuwuhaken raos minggah, entheng utawi cethek, satemah damel bingah, wondene
swaraning kenong nuwuhaken raos medhak, lebet, antep, satemah damel tentrem
utawi sareh, swraning gong makaten cetha nuwuhaken raos marem, lega,
salebeting lampah lamba ing dalem sakenongipun isi wolung thuthukan saron
tumrap gendhing alit lan gendhing madya, wondene tumrap gendhing ageng isi
nembelas thuthukan utawi isi tigangdasa kalih thuthukan. Dene ing salebeting
lampah dados cacahing thuthukan saron wau lajeng tikel kaping kalih.
5
Laras salendro menika nggadhahi 5 laras: barang, jangga, dhadha utawi
gadhah raos gagah lan bingah. Laras pelog langkung enem tinimbang laras
salendro, nggadhahi 5 laras ugi, sami namanipun kaliyan ing salebeting laras
jangga ageng, jangga dhadha alit, dhadha gangsal ageng, gangsal enem alit, enem
barang alit (Trimanto, 1984). Wilahan ‘bem’ tuwin wilahan ‘pelog’ menika
kadhang-kadhang katandukaken.
ngawontenaken laras rakitan swara enggal, inggih laras bem. Laras barang miring
(Dwijo Carito, 2000). Laras ‘barang miring’ boten nggadhahi pirantos gangsa.
Laras barang miring makaten ing bagiyan ngandhap, wiwit barang dumugi
Ingkang sinebat tembung pathet punika tumraping laras pelog beda kaliyan
madhahi sadaya lagu swara utawi lagu gendhing amrih saged trep lan sakeca, laras
6
Laras salendro nggadhahi pathet warni tiga kados ingkang katerangaken ing
nuwuhaken raos bingah prasaja lir gesanging lare, tembung ‘enem’ boten
pralambanging raos pancadriya, inggih raosing lare. Pathet sanga, dhedhasar laras
kaungelaken ing wanci tengah dalu, nuwuhaken raos tentrem, gagah, sabar,
Yogyakarta dan Cara Menabuh. Pathet manyura, dhasar swaranipun laras enem,
enjing, wiwit jam 3 dalu dumugi nyar raina, nuwuhaken raos bingah, asri, kenes,
merang ing wanci enjing. Dados pathet punika tegesipun: mapaning lelagon yen
thuthukan ing gangsa. Mila inggih boten wonten namaning pathetipun. Nitik
tuladha punika terang bilih tumraping lelagon slendro, madegipun dados pathet,
7
Ing ngriki tegesipun pathet ugi mapaning lelagon yen kaungelaken ing
gangsa. Ewa semanten wonten bedanipun kaliyan pathet tumraping laras slendro.
Sarehning let-letaning swara ing laras slendro punika ajeg sami, mila lelagon
Ngandapaken laras mekaten punika wonten ing laras pelog boten saged
tumindak, jer let-letaning swara boten ajeg sami. Teranganipun mekaten. Ing laras
punika tumraping laras pelog, kejawi mapaning lelagon yen kaungelaken ing
not punika kedah lajeng dipun waos kemawon tanpa dipun padosi larasipun ing
inggih lajeng kemawon saged nyerat notipun. Sakabehing gawe ing sekawit angel,
angel iku kalah dening tlaten, tlaten iku witing kabisan. Menawi sampun kulina,
titi-laras punika kenging dipun waos, dene menawi dereng kulina, inggih kedah
8
Sambet kaliyan pratelan ada-ada, prayoginipun ukel lan cengkok
swaraning rebab lan suling, lampahing wilet gambang tuwin gender, lampahing
lagu ingkang kedah dipun turut cara pola, kengingipun kaserat namung minangka
tuladhaning cengkok lan ukel salebeting sinau (Sunarto, 1976). Saben tiyang
C. Ricikan Gamelan
Para pengrawit prayogi menawi nyumerepi ricikan dalah nami piranti seni
kerawitan. Kanthi makaten para pengrawit badhe gancar lan lancar anggenipun
Ciblon. Kethuk, Kempyang, Kenong, Kempul, Gong, Kecar, Rebab, Gender gede,
Saron barung, Saron penerus, Clampung lan Suling. Ricikan kala wau gadhah
gina piyambak-piyambak.
9
7. Gender gedhe, sinebat pemangku lagu
Ricikan inggil punika perlu sanget dipun sumerepi. Kodiron (1989) nyerat
kagungan gangsa gamelan sekaten Naga Jenggot; Kyai Jimat; Sl. Larasati-
misuwur ing Yogyakarta: Kraton kagungan gangsa Gamelan sekaten Naga Ilaga,
Ngakraarum Pl.
10
kerawitan menika gumantung kaliyan swasana, wekdal, wragad dalah kawontenan
kecicir. Pramila anggenipun para pengrawit nabuh gamelan ugi mawas ingkang
plangkan; b). Gender barung, c). Gender penerus, d). Gambang, e). Slenthem, 1.
pangkon; f) Saron barung: 2 pangkon; g). Kenong: 2a 3; h). Kempul tiga, laras: 1-
6-5; i). Gong Kemodong: sarakit; j) Gong suwukan laras: 2-1; k) Kethuk,
kempyang, engkuk, kemong; l). Suling, m). Clempung, n). Clempung panerus:
Bonang, r) Bonang panerus; s). Demung, t). Saron panerus, u). Gong Ageng: 6-5.
Kendhang, 8) Gong.
Ingkang mbukani gendhing. Dene ricikan sansipun punika namung mematut sarta
11
Gendhing gambang : undur-undur kajongan, ketawang srepegan,
Ing gendhing bonang: rebab, gender, gender panerus, gambang, suling lan
Ing gendhing gender : bonang, bonang panerus, demung lan peking boten
gamelan klenengan.
bukani Bawa Sekar ageng, kabarung tiyang kathah, nggerong miturut laguning
sampun nyerat pustaka ingkang saged kangge gladhen. Tumpraping para siswa lan
D. Panutup
badhe panen. Punika jumbuh kaliyan wejanganipun para sesepuh, ngelmu iku
lajeng kasembadan.
manawi dipun adani gladhen karawitan. Ing pendhapi dhusun, kantor, pawiyatan
lan balai kesenian prayogi sanget menawi gladhen mirunggan dipun lampahi
12
Langkung-langkung dhumateng para dwija ingkang kajibah ngreksa basa
lan sastra Jawi, langkung sae menawi dipun jangkepi kaliyan ketrampilan nabuh
gamelan. Kanthi makaten para siswa ugi langkung gampil cara pasinaonipun.
KAPUSTAKAN
13