Anda di halaman 1dari 75

LEMBAR PENGESAHAN

MODUL AJAR

SMA NEGERI KEBAKKRAMAT - KARANGANYAR

MAPEL : Bahasa Jawa

KELAS : XI IPS

SEMESTER : Ganjil dan Genap

NAMA GURU : Desi Rosita, S.Pd.

NIP. :

Dinyatakan sah dan dapat dipergunakan semestinya untuk


Tahun Pelajaran 2023/2024.
Diperiksa tanggal 12 Juni 2023

Mengesahkan :
Kepala Sekolah Guru Mata Pelajaran

Sugiyarto, S.Pd., M.M. Desi Rosita, S.Pd.


Pembina Tk.I NIP.
NIP. 19690611 199103 1 006
MODUL AJAR

I. Identitas Umum
Nama Sekolah : SMA Negeri Kebakkramat
Mata Pelajaran : Bahasa Jawa
Kelas/Fase : XI/F
Tahun Pelajaran : 2023-2024
Nama Penyusun : Desi Rosita, S.Pd.
Alokasi Waktu : 2 X 45 menit (1 x Pertemuan)
Kompetensi Awal : Peserta didik memiliki keterampilan berbicara dengan
unggah-ungguh basa pada Sesorah
Profil Pelajar Pancasila : Bernalar kritis, kreatif, gotong royong, berakhlak mulia,
mandiri
Sarana dan Prasarana : Ruang Kelas, LCD, Laptop, koneksi internet, bahan ajar,
lembar kerja dan gawai
Target Peserta didik : Peserta didik regular/umum
Model Pembelajaran : Project Based Learning
Metode Pembelajaran : Pembelajaran Quantum
Media Pembelajaran : Video sesorah (Youtube) dan Power Point

II. Komponen Inti


Tujuan Pembelajaran 1. Peserta didik mampu berbicara tentang teks sesorah
menggunakan kaidah kebahasaan seperti ketepatan,
kosakata, tata bahasa, dan pelafalan dan unggah-ungguh.
Pemahaman Bermakna Sesorah bisa dikemas dalam media cetak dan tulis dengan
maksud menginformasikan kepada masyarakat. Peserta didik
berbicara sesorah dengan unggah-ungguh basa pada berbagai
kesempatan. Kemampuan berbicara sesorah dibutuhkan oleh
peserta didik dengan memperhatikan aspek ketepatan, kosakata,
tata bahasa, dan pelafalan.
Pertanyaan Pemantik 1. Ana sing pernah miring tembung sesorah?
2. Sapa sing bisa nyebutaken unsur-unsur ana ing sesorah?
Persiapan Pembelajaran 1. Persiapan bahan ajar dan saran prasarana pendukung.
2. Persiapan pengkondisian peserta didik.

Kegiatan Pembelajaran 1
Tahapan Deskripsi Waktu

Pendahuluan 1. Guru memberi salam untuk mengawali 10 menit


pembelajaran.
2. Peserta didik berdoa menurut agama masing-
masing.
3. Guru memeriksa kehadiran peserta didik
sebagai sikap disiplin.
4. Guru melakukan asesmen diagnostik.
5. Peserta didik menerima informasi tujuan
pembelajaran dan memperhatikan kegiatan
yang akan dilaksanakan.
6. Guru dan peserta didik melakukan ice breaking.
Kegiatan Inti 1. Peserta didik mengamati contoh Sesorah 5 menit
a. Menentukan https://youtu.be/jPG6bsflhYw sebagai
pertanyaan dasar gambaran siswa untuk membuat video sesorah.

Modul Ajar Bahasa Jawa


b. Membuat desain 1. Peserta didik dipandu guru membentuk 10 menit
proyek kelompok yang terdiri dari 4-5 peserta didik.
2. Guru membagikan Lembar Kerja Peserta Didik
(LKPD) kepada peserta didik.
c. Menyusun 1. Guru membentuk peserta didik menjadi 25 menit
Penjadwalan kelompok yang beranggotakan 4-5 orang.
2. Peserta didik dibuat untuk duduk berbanjar.
3. Guru menjelaskan tugas kelompok yang akan
dikerjakan.
d. Memonitor kemajuan 1. Peserta didik diberikan kesempatan bertanya 20 menit
proyek mengenai teknis pengerjaan
2. Masing-masing siswa dalam kelompok melakukan
kegiatan kooperatif dengan saling membantu untuk
dapat menciptakan konsep berpidato dengan baik
3. Setelah tersusun menjadi teks pidato yang telah
dilaksanakan pada pertemuan sebelumnya, antar
kelompok kerja sama saling membantu dan saling
koreksi terhadap pekerjaan temannya. Sebelum
praktik ke depan kelas siswa dapat berlatih pada
kelompoknya dahulu.
e. Penilaian Hasil 1. Guru menunjuk beberapa peserta didik 10 menit
menyampaikan teks sesorah secara lisan di
depan kelas.
2. Sebagian peserta didik yang belum
berkesempatan maju dapat diberikan penugasan
pembuatan video sesorah yang diunggah pada
media sosial masing-masing maksimal 24 jam
setelah pembelajaran berlangsung.
f. Evaluasi Pengalaman 1. Guru merefleksi pengalaman peserta didik dalam 5 menit
menyajikan teks sesorah secara lisan
2. Peserta didik menyimpulkan hasil pembelajaran
pada pertemuan ini.
Penutup 1. Memberikan pesan/motivasi pada peserta didik 5 menit
untuk mempelajari materi yang akan datang
2. Guru menutup Kegiatan Belajar Mengajar
(KBM) dengan berdoa dan memberikan salam
penutup.

III. Asesmen
Bentuk asesmen :
No Penilaian Deskripsi Keterangan

1. Ketrampilan Unjuk Kerja Lampiran 1


2. Pengetahuan

a) Asesmen diagnostik non-kognitif Lisan Lampiran 2


b) Asesmen formatif LKPD Lampiran 3
c) Asesmen sumatif Pilihan Ganda Lampiran 4

IV. Pengayaan dan Remedial

No Penilaian Deskripsi Keterangan

Modul Ajar Bahasa Jawa


1. Pengayaan untuk peserta didik yang telah Lampiran 5
mencapai tujuan pembelajaran.
2. Remedial untuk peserta didik yang belum mencapai Lampiran 6
tujuan pembelajaran

Modul Ajar Bahasa Jawa


V. Refleksi Guru dan Peserta Didik
No. Refleksi

1. Bersama Peserta didik guru menjelaskan rencana tindak lanjut pembelajaran atau
pertemuan yang akan datang masih dengan teks pawarta agar lebih paham.

VI. Lampiran
A. Bahan Ajar Guru dan Peserta didik
Lampiran 7
B. Media Pembelajaran
Lampiran 8

C. Glosarium
1. Faktual : Sesuai yang ada atau yang terjadi dimasyarakat.
2. Unggah-ungguh : Tingkatan bahasa dalam bahasa Jawa
3. Basa Krama : Tingkatan ragam bahasa untuk orang yang lebih tua/ dihormati.
4. Aktual : Terbaru / terupdate

D. Daftar Pustaka
1. Widaryatmo, Gandung. 2014. Prigel Basa Jawa. Jakarta: Erlangga
2. https://youtu.be/jPG6bsflhYw

Karanganyar, 12 Juni 2023


Mengetahui
Kepala SMAN Kebakkramat Guru Mapel
Kab. Karanganyar

Sugiyarto, S.Pd., M. M. Desi Rosita, S.Pd.


Pembina Tk. I .
NIP. 19690611 199103 1 006
.

LAMPIRAN 1
PENILAIAN KETERAMPILAN BERBICARA
1. Kategori pengamatan proses ketrampilan berbicara
1) Proses ketepatan dalam berbicara
2) Proses kemampuan kosakata dalam berbicara
3) Proses pemilihan tata bahasa
4) Proses pelafalan dalam berbicara
2. Aspek yang diamati
Tata Bahasa

Jumlah
Ketepatan

No. Nama
Kosakata

Pelafalan

1.

2.

Modul Ajar Bahasa Jawa


3.

Jumlah

Rata-rata

3. Pedoman penarikan kesimpulan


Rata-rata (x) Kategori

< 74 Kurang baik

75 – 80 Cukup baik

81 – 85 Baik

85-90 Sangat baik

Lampiran 2
ASESMEN DIAGNOSTIK - ASESMEN NON-KOGNITIF
No Pertanyaan

1. Apa sing paling dirasakake nalika sinau sesorah?

2. Sapa sing bisa nyebutaken unsur-unsur ana ing sesorah?

Modul Ajar Bahasa Jawa


Lampiran 3
ASESMEN FORMATIF

LEMBAR KERJA PESERTA DIDIK (LKPD)

Sumangga para siswa damel video sesorah kanthi konten lan


paugeran ing ngandhap menika!
a. Konten kanthi topik bebas ingkang wonten 4-5 paraga ing
kelompoke.
b. Kostum seragam sekolah saged mbeto properti gumantung
kreatifitas para siswa.
c. Durasi maksimal 10 menit.
d. Gambar lan swara nalika pawarta kedah cetha lan trawaca
e. Editting video bebas gumantung kreatifitas para siswa
f. Kasil video diupload wonten media sosial kayata Youtube,
Instagram utawa Google Drive

Modul Ajar Bahasa Jawa


Lampiran 4

ASESMEN SUMATIF
Kisi-kisi Asesmen Sumatif
No Capaian Materi Indikator Bentuk Nomor
Pembelajaran Soal Soal
1 Peserta didik mampu Sesorah 1. Menjelaskan unsur-unsur yang Pilihan 2,6
menggunakan Bahasa ada dalam sesorah. Ganda
Jawa sesuai dengan 2. Menganalisis unsur-unsur yang 8,9
kaidah kebahasaan terdapat dalam sesorah.
(paramasastra) dan 3. Menunjukkan isi yang terdapat 1,3,5,7
unggah-ungguh basa dalam sesorah.
untuk menyampaikan 4. Mengidentifikasi unggah- 4,10
informasi berupa ungguh untuk menyampaikan
gagasan, pikiran, informasi berupa gagasan,
perasaan, pandangan, pikiran, perasaan, pandangan,
arahan atau pesan arahan atau pesan yang akurat
yang akurat dari teks dari teks pawarta.
nonsastra (Sesorah)

ASESMEN SUMATIF
A. Wenehana tandha ping(X) ing aksara A, B, C, D, lan E kang kaanggep bener!
1. Mujudake informasi kanggo wong akeh ngenani sawijining prastawa sing wis dumadi diarani …
A. Iklan
B. Wara-wara
C. Poster
D. Pawarta
E. Sandiwara

2. Unsur pawarta kang nuduhake pitakonan alesane kenengapa prastawa iku dumadi yaiku …
A. What
B. Who
C. When
D. Where
E. Why

Wacanen teks iki sing permati!


Kasusastran jawa mujudhake sumber budaya kang ngandut tafsiran dhuwur .isine nglimputi
crito raja raja ,piwulang moral ,filosofi,urip lan panguripan budi pakarti,tamba tradisuripan
budi pakarti,tamba tradhisional tumrap manekarupa lelara tata upacara adat manonal tumrap
maneka rupa lelara tata upacara adat mantra mantra panulakmaneka rupa bebaya, seni
karawitan, beksan, joget, pewanyangan lan liyane,
Kasustran kang arupa naskah kuna iku asil tulisan tangan ing godhong lontar, kulit, kayu,
lulang kewan, pring, lemah lempung, apa dene dluwang. Aksara kang digunakake uga maneka
rupa, aksara jawa, aksara arab, bali, sunda, batak lan liyane.
3. Nitik saka ukara kang digunakake, teks pawarta ing dhuwur klebu teks …
A. Deskripsi
B. Narasi
C. Argumentasi
D. Persuasi
E. Eksposisi

Modul Ajar Bahasa Jawa


4. Maca
sesorah kudu
nggatekake
pakecapan lan
lagu swara
kang uga
diarani…
A. Intonasi
B. Rima
C. Ekspresi
D. Jeda
E. Tempo

“Para pamirsa, koalisi Indonesia hebat sawise kasil menangake campuh ana ing Pilpres
kosokbalene kudu gelem mranggulangi kahanan sing ora kepenak nalikane campuh ana ing
gedhung DPR. Posisi pengarep ana ing DPR pranyata kasil kakukup saka koalisi Merah Putih,
kahanan kasebut banget dikuwatirake para pengamat politik, manawa lakuning roda
paprentahan bakal oleh pepalang. Nanging bab iku ora pati dimasalahake dening presiden
kapilih kang wis diandharake ing sela-selaning kegiatan ing Balai kota DKI Jakarta.”
Kapetik saka: Ari Teguh Nugraha, Boyolali TV
5. Pawarta ingdhuwur ditonton saka wose kagolongake ana ing pawarta …
A. Sosial
B. Kriminal
C. Ekonomi
D. Budaya
E. Politik

Budaya Mujudake Jatidhiri Bangsa


Manawa kita ngrembug ngenani kabudayan sejatine kita ngomongake ngenani piwulang
tartamtu kang kakandhut jroning masarakat. Manawa bab iki disambungrampetake karo anane
kabudayan ing Indonesia kang maneka warna. Kita bisa nakoni maneh sepira adohe maneka
rupa budaya kang ana iku bisa dijaga jroning upaya mbangun kabudayan Indonesia.
Saliyane kuwi , kita uga bisa nakoni, sepira adohe Indonesia bisa nyawijekake akehing budaya
kang ana iku, sartamaneka warna pangaruhe.
Masarakat Indonesia nduweni cara dhewe-dhewe kanggo nyrateni lingkungan alam lan
urip kang maneka rupa utawa obah osiking donya ing tembe mburi. Nyatane, jaman saiki wis
samsaya cetha rusake tatanan subasita lan kasusilan ing Indonesia. Akeh-akehing padha ngarah
marang sektarianisme lan ngiwakake kasunyatan ngenani akehing budaya kang maneka rupa
lan beda-beda. Prinsip-prinsip tepa slira lan adil kayane ora didakdekake lambaran kanggo
mbangun tatananing urip kang ayem tentrem lan raharja.
Akehing budaya kang ana beda-beda kayane durung disadhari minangka bandhane
Indonesia kang bisa nambah ajining nagara, nanging malah dianggep minangka kakuwatan
njaba kang bisa ngincim tatanan nagara utawa wewengkon tartamtu. Kudune manungsa
Indonesia ora wedi karo akehing budaya kang beda-beda amarga jatidhiri Indonesia iku
kabhinakaan kang ngliputi basa, sastra, adat, lan sakabehe titah kang urip ing alam Indonesia.
Kapethik saka :Prigel Basa Jawa Kelas X

6. Kang dirembug ing paragraf sepisan yaiku…


A. Babagan akehing budaya kang ana
B. Babagan panguripan
C. Babagan rusaking tatanan subasita lan kasusilan
D. Babagan keraton
E. Babagan kesenian
7. Topik pawarta kasebut yaiku…
A. Kesenian
B. Kasarasan
Modul Ajar Bahasa Jawa
C. Kabudayan
D. Kabisan
E. Paprentaha

Modul Ajar Bahasa Jawa


8. Nalikane nulis utawa gawe teks sesorah kudu ora mihak kana kene kanthi adhedhasar
fakta, pratelan iki kalebu unsur sesorah yaiku …
A. Obyektif
B. Cekak aos
C. Faktual
D. Aktual
E. Lugas

9. Bab-bab wigati ing ngisor iki kang ora njurung kabecikan magepokan karo pamacane sesorah,
yaiku …
A. Intonasi kudu pas, kapan mrangguli koma, titik, uga tandha liyane
B. Vokal trep karo artikulasine
C. Volumene utawa bantere swara nyukupi
D. Sabisa-bisa nyingkiri dhialeg
E. Klambine kudu nganggo klambi kang becik

Wacanen sing permati !


JAKARTA, KOMPAS.com - Puluhan pengunjung dan tamu restoran Golden Leaf
International padha melu gelaran rapid test nalikane razia protokol kesehatan sajrone
pandemi virus corona (Covid-19) nalika masane pemberlakuan pembatasan sosial berskala
besar (PSBB) transisi. "Satgas nindakake pamariksan rapid test antigen kanggone para tamu,"
tegas Kepala Satuan Polisi Pamong Praja DKI Jakarta Arifin nalika nindakake razia ana ing
kawasan Kelapa Gading, Jakarta Utara, Sabtu (12/12/2020) wengi. Satpol PP DKI Jakarta
nindakake razia uga ngiras pantes nyegel sawetara restoran Golden Leaf jalaran wis nerak
aturan protokol kesehatan. Restoran iku mau wis nggelar pesta pernikahan tanpa ana ijin saka
Dinas Pariwisata DKI Jakarta.
10. Sesorah ing dhuwur saka isine kalebu sesorah …
A. Ekonomi
B. Politik
C. Budaya
D. Kesehatan
E. Kriminal

Pedoman penskoran : Soal Benar X 10 = 100

1. 90 - 100 : Sangat Baik


2. 85 – 89 : Baik
3. 75 – 84 : Cukup
4. < 74 : kurang

Kunci Jawaban:
1. D 6. A
2. E 7. C
3. B 8. A
4. B 9. E
5. E 10. D

Modul Ajar Bahasa Jawa


Lampiran 5

TEKNIK PENILAIAN PRAKTIK (UNTUK PENGAYAAN)

Nama Peserta Didik : …………………………………………….


Kelas : …………………………………………….
Semakken sing permati video sesorah basa Jawa banjur analisisen mungguh isine!
Link Video : https://youtu.be/CbvDR2itqKw Channel : JogjaTv

NO PITAKONAN WANGSULAN
1 Apa isine prastawa kasebut? 1.

2 Sapa sing dikabarake? 2.

3 Kapan prastawa iku dumadi 3.

4 Ana ngendi prastawa ikudumadi? 4.

5 Kepriye mungguh kedadeyane? 5.

Modul Ajar Bahasa Jawa


Lampiran 6

Instrumen Penilaian Pengetahun (Remidial)


Remidial : Remidial dilaksanakan bagi peserta didik yang belum mencapai nilai ketuntasan
minimal.
Ketuntasan
No Nama Nomor Soal Jml Ketercapaian Belajar
Siswa skor (%)
Urut 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Ya Tidak
1
2
3
4
5
7
8
9
10
11
12
13
14
15
Jumlah skor
Jumlah Skor maksimal
(ideal)
Prosentase skor tercapai

Catatan : Jumlah skor maksimal (ideal) tiap siswa


HASIL ANALISIS
1. Ketuntasan Belajar
a. Perorangan : Jumlah siswa seluruhnya .................orang.
Banyaknya siswa yang telah tuntas belajar ...........orang.

Modul Ajar Bahasa Jawa


Lampi
ran 7
BAHAN AJAR

Modul Ajar Bahasa Jawa


BAHAN AJAR
SESORAH

1. Pangertene sesorah/pidhato
Sesorah yaiku rembugan ana ing sangarepe wong akeh kanthi ngandharake sawijining gagasan,
panemu, pamikir, lan sapanunggalane Tujuwan baku medhar pangandikan yaiku kanggo ngaturake
panguneg-uneg utawa mratelakake informasi kanthi medhar pangandikan ana ing sangarepe wong
akeh supaya padha mangreteni sing diedharake.
Peprincening medhar pangandikan iku kaperang ddadi pirang-pirang perangan.
a. Hamedhar pangandikan kang asipat mratelakaken informasi.
b. Hamedhar pangandikan kang asipat hiburan.
c. Hamedhar pangandikan ingkang asipat hamemilut marang para pamyarsa.

2. Jenis Pidhato/Sesorah
a. Miturut gunane, sesorah kabagi dadi pirang-pirang jinis, yaiku : sabdatama (sesorah tunggal),
pambagyaharja(mahargya rawuhe tamu),tanggap wacana (sesorah kang kudu antuk
tanggapan).
b. Miturut ancase pidato
1) atur pambagya : sesorah kangge nampi rawuhipun para tamu, wonten ing acara menapa
kemawon,umpaminipun ing pahargyan (pesta), sukuran, lsp
2) atur kabar,pawarta utawi informasi,Informasi saget arupi palapuran utawi nyariosaken
satunggale bab dhateng pamiarsa, pramila bab ingkang kawedharaken kedah
gamblang/cetha. Tuladha:sesorah ing rapat,promosi barang,lan sak panunggalane.
3) atur panglipur/hiburan (ancasipun supadoa ingkang mirengaken remen penggalihipun)
Tuladha: ing layatan, atut saking pambela sungkawa.
4) Pangajak
Ancasipun supados ingkang mirengake pitados. Kapilut manahipun saengga purun
nindakaken menapa ingkang dipunwedharaken.
Tuladha: Panyuluhan Kesehatan

3. Perangan sesorah/pidhato
Perangan sesorah/pidhato ing antarane yaiku :
a. Salam pambuka
b. Purwaka/pambuka
1) Atur pakurmatan
2) Atur puji syukur
c. Surasa/isi
Perangan iki ngemot andharan wigatining sesorah.
d. Wasana/Panutup
Ing babagan iki diandharake wos wigatining sesorah lan dudutane. Sabanjure ngaturake pangajak
marang kabecikan, banjur dipungkasi ngaturake kaluputan anggone ngandharake lan salam
panutup.
e. Salam panutup
4. Metodhe sesorah
1. Apalan
2. Maca teks/ naskah
3. Ekstemporan
4. Impromptu

5. Teknik sesorah/pidhato
Nalika nindakake sesorah saliyane perangane kudu ganep, uga kudu nggatekake:
a. Sikep nalika sesorah. Yen nalika sesorah kudu ngadeg jejeg, ora mingsat-mingset lan anteng. Dene
yen sesorah kanthi lungguh kudu dhag dhadhane dijokake, aja mbungkuk utawa miring
(mengkleng). Ing pahargyan adat Jawa nalika ngadeg luwih becik ngapurancang.
b. Basa kang digunakake gampang dingreteni, tembunge saiki komuikatif.
c. Swara kudu ngarah-arah. Upama ana ing njero klas aja seru-seru, watone ngarep ora kebrebegen
sing ana mburi krungu. Beda maneh nalika ana ing lapangan utawa papan kang amba lan rame,
kudu nyuwara kang seru, isa uga nggunakake panyora swara (sound system).
d. Nggatekake tema kang jumbuh karo swasana. Tema iku baku banget dingreteni, amarga anggone
ngandharake mengaruhi swara, nada, lan ekspresi. Upamane sesorah temane kamardikan beda karo
tema bela sungkawa.
e. Swasana utawa kahanan. Ing babagan iki sesorah kudu nulat wektu kahanan kang ana lan kang
dibutuhake. Yen wektu kang disedhiyakake ora suwe anggone sesorah kudu cekak aos. Yen
sesorah nalika usum udan ing papan kang tanpa payon kudu anut kahanane.
f. Wayah. Wayah iki uga kudu digatekake, sesorah ing wayah awan kudu beda karo ing wayah bengi.
Senajan kanthi tema kang padha, upamane sesorah pengetan dina kamardikan wayah awan lan
bengi kudu dibedakake. Anggone nyuwara anut wayah, yen bengi aja seru-seru.
g. Papan. Sesorah ing njero klas mesthi beda nalika sesorah ana ing papan ngibadah. Slaga lan tata
carane kudu njumbuhake papane. Yen ing njero klas iku papan pendhidhikan dadi nalika sesorah
ngara-arah babagan pendhidhikan. Beda nalika sesorah ing papan ngibadah, kang diandharake
mesthine babagan kapitayan lan ibadah.
h. Audience utawa pamireng. Nalika sesorah, pamicara uga kudu nggatekake sapa kang mirengake.
Babagan iki gegayutan karo basal an sastrane sesorah. Yen ing sangarepe warga masyarakat iku isa
nggunakake basa kang gampang ditampa, tembunge liya komunikatif kang ngaggo waton. Beda
maneh nalika sesorah ing madyaning pawiyatan inggil, upamane ing lingkungan kampus
prayogane nggunakake basa kang baku lan ilmiah.

6. Bab Sing Perlu Digatekake Nalika Sesorah


a. Wicara inggih menika ing bab rumpaking basa kudu ngerti keadaan papan saha swasana. Basa
kang digunakake kudu cocok/jumbuh/gathuk karo swasana sing lagi diadhepi
b.  Wiraga  inggih menika nalika sesorah becike nggunakake busana kang sopan lan kudu selaras
karo tujuan sesorah lan kahananipun, sumringah, raos seneng, lan konsentrasi.
c. Wirama  inggih menika wanggone ngucapke sesorah kudu jelas, wirama sesorah nalika ing
manton bedo karo sesorah ing kesripahan. Anggone ngucapke ora kecepeten supaya gampang
dipahami.
d. Wirasa inggih menika wong kang sesorah kudu duweni rasa mantep lan teteg, madhep marang
pamirsa dan konsentrasi.
Lampiran 8

Media Pembelajaran

1. PPT
2. VIDEO SESORAH YOUTUBE
https://youtu.be/jPG6bsflhYw
MODUL AJAR BAHASA JAWA

INFORMASI UMUM

A. IDENTITAS MODUL
Nama Penyusun : Desi Rosita, S.Pd.
Sekolah : SMA Negeri Kebakkramat
Tahun Pelajaran : 2023/2024
Jenjang : SMA
Kelas : XI (Fase F)
Alokasi Waktu : 4 x 45 menit (Pertemuan 2)

B. Kompetensi Awal : Peserta didik mampu menulis gagasan dan pikiran dalam bentuk
sastra cerkak untuk mencapai tujuan yang berbeda-beda.

C. Profil Pelajar : Bernalar kritis, kreatif, gotong royong


Pancasila
D. Sarana prasarana : Ruang Kelas, LCD, Laptop, koneksi internet, bahan ajar, LKPD.
E. Target Peserta Didik : Reguler / umum
F. Model Pembelajaran : Problem Based Learning
G. Metode Pembelajaran : Konvensional/Diskusi
H. Media Pembelajaran : (Media Audio Visual) tayangan video / PPT Cerkak Bahasa Jawa
KOMPETENSI INTI
KOMPONEN DESKRIPSI
Tujuan pembelajaran diharapkan setelah pembelajaran ini:
1. Peserta didik menjelaskan unsur-unsur yang terdapat dalam
A. TUJUAN cerkak.
PEMBELAJARAN 2. Peserta didik menganalisis unsur-unsur yang terdapat dalam
cerkak.
3. Peserta didik dapat menulis cerkak sesuai unsur-unsur
Peserta didik akan menerima manfaat setelah mengikuti
proses pembelajaran ini sebagai berikut:
B. PEMAHAMAN
1. Menyebutkan unsur-unsur pembentuk cerkak.
BERMAKNA
2. Mengidentifikasi unsur-unsur berupa gagasan cerkak.
3. Menghasilkan tulisan cerkak
Peserta didik diajak berdiskusi tentang cerkak, kemudian diberi
C. PERTANYAAN
pertanyaan pemantik.
PEMANTIK
1. Cerkak kasebut kuwi apa? Coba njlentrehna!
2. Unsur-unsur apa wae kang ana ing cerkak kasebut?
D. KEGIATAN Kegiatan Pendahuluan:
PEMBELAJARAN 1. Salam pembuka
2. Berdoa sebelum memulai pembelajaran
3. Menyampaikan desain pembelajaran serta kesepakatan dalam
pembelajaran.
KOMPONEN DESKRIPSI
4. Guru menjelaskan tujuan pembelajaran pada pertemuan ke-1.
Kegiatan Inti: (Lampiran 1)
1. Peserta didik menonton video cerkak berbahasa Jawa yang
ditayangkan oleh guru.
https://www.youtube.com/watch?v=Xei32NIXpus
2. Peserta didik menjawab tentang isi cerkak yang ditayangkan.
3. Peserta didik dibagi menjadi 6 kelompok, kemudian masing-
masing kelompok diberikan cerkak yang berbeda.
4. Peserta didik dalam setiap kelompok membaca cerkak.
5. Peserta didik menganalisis unsur-unsur yang terdapat dalam
cerkak.
6. Peserta didik dalam setiap kelompok mengemukakan
kesimpulannya unsur-unsur cerkak.
7. Peserta didik membuat cerkak
Kegiatan penutup
1. Peserta didik menyampaikan simpulan materi secara singkat
sebagai bentuk penguatan materi.
2. Guru menanyakan kelebihan dan kekurangan dalam
pembelajaran sebagai bentuk refleksi.
3. Guru menjelaskan kegiatan pada pertemuan berikutnya.
4. Memberikan salam penutup
DIAGNOSTIK
Dilakukan di awal KBM:
Bentuk : Pertanyaan Lisan (Lampiran 2)
1. Sapa sing tau maca apa ngrungokake cerkak basa Jawa?
2. Apa bisa mangerteni surasa/ isi saka cerkak kang wis diwaca
utawa dirungokake? Yen bisa surasane bab napa?
ASESMEN FORMATIF : (Lampiran 3)
E. ASESMEN
1. Penilaian sikap (profil pelajar pancasila) berupa bernalar kritis
saat memahami unsur-unsur cerkak dibacakan atau
didengarkan, kreatif dalam memaparkan isi cerkak, gotong
royong saat berdiskusi.
ASESMEN SUMATIF : (Lampiran 4)
Memberikan kuis untuk mengetahui tingkat pemahaman peserta
didik terhadap materi yang sudah dipelajari.
Pengayaan: (Lampiran 5)
Pengayaan dilakukan pada peserta didik yang mampu menjawab
F. PENGAYAAN DAN dengan benar asesmen sumatif.
REMEDIAL Remidial: (Lampiran 6)
Remidial dilakukan pada peserta didik yang belum memahami materi
serta belum mampu mencapai tujuan pembelajaran.
Refleksi dilakukan dengan meminta peserta didik memberikan
G. REFLEKSI PESERTA
pendapatnya terhadap kegiatan pembelajaran yang telah dilakukan
DIDIK DAN GURU
baik terkait materi yang dipelajari.
H. GLOSARIUM

I. DAFTAR PUSTAKA
1. https://www.youtube.com/watch?v=Xei32NIXpus
2. Buku Prigel Bahasa Jawa Kelas XI
3. Panjebar Semangat Edhisi 22 Surya Kaping 28 Mei 2022. Kanthi besutan.

Karanganyar, 12 Juni 2023


Mengetahui
Kepala SMAN Kebakkramat Guru Mapel
Kab. Karanganyar

Sugiyarto, S.Pd., M. M. Desi Rosita, S.Pd.


Pembina Tk. I .
NIP. 19690611 199103 1 006
.
LAMPIRAN 1:
Materi

CRITA CEKAK
a. Pangertene Crita Cekak
Crita iku dumadi adhedhasar saka urutan sawijining kedadeyan utawa prastawa.
Sajroning kedadeyan iku, ana tokoh (pirang-pirang tokoh) lan tokoh iku nglakoni sawijine
utawa rerangkening konflik utawa cecongkrahan. Kedadeyan, tokoh, lan konflik iku
sawijining unsur pokok crita, lan katelune kanthi nyawiji diarani plot utawa alur. Kanthi
mangkono crita iku kudu duwe alur.
Semono uga crita cekak, uga dumadi saka urutan sawijining kedadeyan utawa
prastawa, kang nyata utawa fiktif. Kang mbedakake karo crita liyane, cerkak iku dicritakake
sepisan rampung, lan wis isa nuduhake karampungane crita. Mula ing padatan cerkak mung
tinulis kanthi cekak lan prasaja. Surasane crita uga mung prasaja, ora mbutuhake cara
ngrampungake kang kanthi jlimet. Supaya luwih cetha, gatekake titikane cerkak ing ngisor
iki:
 Fiktif/ ora nyata
 Gegayutan karo lelakon manungsa
 Ora mbutuhake wektu suwe anggone maca
 Prekara kang dicritakake mung siji
 Alur crita dumadi saka wiwitan, dredah, lan ngrampungake perkara
 Cacahe paraga mung sithik
 Critane cekak, kurang saka 10.000 tembung (3-10 kaca)
 Paraga kang dicritakake ora nganti owah nasibe

b. Fungsi Sastra Cerkak


1) Fungsi rekreatif, maringi rasa seneng, bungah, lan hiburan kanggone para pamaos.
2) Fungsi didaktif, maringi kawruh marang pamaos awit crita kang diwaca ngemot nilai
kabecikan.
3) Fungsi estetis, maringi kaendahan kanggo para pamaos.
4) Fungsi moralitas, ngandhut nilai moral saengga pamaos bisa mangerteni moral kang
becik lan ala.
5) Fungsi religiusitas, ngandhut ajaran agama kang bisa dadi patuladhan kanggo pamaos.

c. Tuladha crita cekak


Welingmu
Dening: Hanif Rahma
Panjaluke Ibu nalika rong dina kapungkur, takkira mung sawetara. Jebul Ibu pancen
pengen bali tenan. Aku lan Mas Rusli ora bisa nolak panjalukke Ibu. Sanajan dhokter ora
ngolehake Ibu kondur, nanging Ibu ngeyel pengen kondur.
Kanthi ngati-ati aku, Mas Rusli lan Anis mbobong Ibu saka kursi rodha tumuju mobil.
“Pancen kudu bareng-bareng anggonmu ngongkot beban kang abot, kudu alon-alon supaya
beban mau bisa kok angkat,” ngendikane Ibu nalika wis ana jero mobil takjagani awakku.
“Nang, welinge Ibu, yen nyopiri kluwargamu iku sing ngati-ati, aja nganti kesasar”
ngendikane Ibu marang mas Rusli kang lagi nyopir mobil nuju omah.
“Nis, welinge Eyang, yen dadi cah ayu iku kudune kaya kembang mawar kae,”
ngendikane Ibu nalika liwat toko kembang lan nuduh ing kembang mawar kang apik rupane.
“Kados kembang mawar pripun ta Yang?” pitakone Anis kang ora mudheng.
“Lha iya, mawar kae lak rupane apik, nanging mung wong kang tlaten, sabar lan ngati-
ati kang bisa oleh mawar mau jalaran akeh erine”.
Anis kang njagong jejer Mas Rusli mung kukur-kukur karo ndelokke awakku, aku
banjur mesem jalaran ora mudheng kang dingendikakake Ibu.
“Eh ya, si Isal wis mangkat nang Bali ya Nduk?” pitakone Ibu marang aku.
“Inggih Buk, sampun kesah. Menapa Ibu kangen?”
“Iya Nduk, Ibu kangen karo Isal. Pengen ngrungoke Isal gitaran meneh.”
“Menapa kula telponke Isal Bu?” pitakonku karo njupuk HP saka tas.
“Ora Nduk, ora usah. Si Isal rak usah diganggu, ben dhewekke seneng-seneng ana Bali.
Ora usah kok hubungi ndhisik nganti bocahe njaluk dipethuk.”
“Oh, nggih mpun Bu,” semaurku banjur nglebokke HP meneh.
“Nduk, welinge Ibu kowe bisa kaya suket-suket kae lho Nduk,” ngendikane Ibu nalika
weruh lapangan amba kang akeh sukete.
“Eyang ki lho, lucuu, masok Anis dipundhawuhi kados mawar, nanging Ibu
dipundhawuhi kados suket ta?” celathune Anis sadurunge aku njawab ngendikane Ibu.
“Ora ngono cah ayu. Maksude Eyang, suket iku lak ora butuh disirami, nanging bisa
lemu-lemu kaya sing nang lapangan mau. Suket-suket mau mung gumantung dening Gusti
supaya bisa urip.” Andharane Ibu takrungokake temenan. Nanging maksud kang dikarepke
Ibu durung bisa taktampa.
“Nduk, Ibu ngantuk, pengen turu,” ngendikane Ibu.
“Nggih mpun Buk, sare mawon”.
Ibu banjur sare lan sirahe disendhekake ana awakku.
Ora suwe, mobil kang disupiri dening Mas Rusli tekan ngarep omah. Aku banjur
nggugah Ibu kang isih sare.
“Bu sampun dugi,” pangucapku nggugah Ibu.
“Yang, wungu, sampun dugi,” pangucape Anis karo mbukak lawang mobil sisih kiwa.
“Bu, sampun dugi, mangga mandhap” pangucape Mas Rusli karo nggawa kursi roda
sing mau didelehke bagasi.
Ibu isih merem, kaya ora mireng. Mas Rusli banjur nyekel tangane Ibu, digolekki
nadhine. Kaya durung yakin, Mas Rusli banjur ndemek gulune Ibu, uga digolekki nadhine.
Isih durung yakin, mas Rusli ndekekake drijine ana irunge Ibu. Mas Rusli banjur gedhek-
gedhek.
Aku wis krasa ora penak, aku nangis, “Ibu pripun Mas?”
Mas Rusli mung gedhek-gedhek nyemauri pitakonku, ndelehake tangane ana raine Ibu,
banjur ngucap “Innalillahiwainnailaihiroji’un”. Aku sansaya nangis, Anis uga melu nangis,
Mas Rusli banjur mbopong awake Ibu digawa ana njero omah.
“Bu, aku taktelpon Dhik Isal ya?” panjaluke Anis isih karo nangis.
“Aja Nduk, mau Eyang wis pesen aja ganggu Isal,” semaurku.
Aku lagi kelingan lan mudheng apa kang wis Ibu weling dening kluwargaku. Aku ora
bakal lali karo pamelinge Ibu supaya dadi kaya suket. Bisa urip ora gumantung dening wong
liya, namung gumantung dening Gusti.

Cuthel

Nala Kebacut Tresna


Nalika wis kebacut, awake dhewe bisa apa. Nyatane ora bisa ngapa-ngapa, kadhung
kuciwa. Lan kuciwaning ati, sapa kang bisa ngerem-remi?
"Wis lho Far, aja nangis," Heni nyoba ngerem-remi kancane.
"A... a.. aku ki se.. bel karo awak.. ku dhe.. we Rin," semaure Farah isih nangis.
"Ya wis ta meh piye maneh, saiki kok lalekke bocah kae."
Farah manthuk-manthuk isih karo sesenggukan.
"Kula nuwun," keprungu ana wong mara ning kost.
"Nggih, mangga," Heni semaur karo metu niliki ning ngarep kost.

"Eh Heni. Farah ana ra?" pitakone wong lanang sing mertamu.
"Iya, ana. Piye?"

"Aku meh ketemu bocahe."


"Ngesuk wae, aja saiki. Bocahe wis turu," semaure Heni ngapusi.

"Yah mene wis turu? Ra biyasane."


"Iya, bocahe kesel. Ra penak awake. Wis awakmu bali wae, temoni sesuk."

"Aku ki meh ngomong penting karo Farah, mbok tangekke."


"Kowe ki lho, kok meksa ta! Yen takkandhani sesuk, ya sesuk wae!" Heni nesu.

"Wis Hen," Farah njedhul ning ngarep lawang.


"Aku wis ngomong yen awakmu lagi ra kepenak. Ning cah siji iki ngeyel pengen ketemu,"
Heni isih jengkel.
"Iya, rapapa. Wis kana awakmu mlebu."
Heni mlebu kost, ninggalke Farah karo wong lanang mau.

"Piye?" Farah miwiti.


"Awakmu pucet banget," wong lanang mau ndemek bathuke Farah.

"Aku rapapa. Jare meh ngomong penting?" Farah ngudhunke tangane sing lanang.
"Awakmu panas ngono lho. Ayo takterke priksa."

"Ra usah, mengko gawe turu ya mari."


"Farah, aja ngeyel ta."

"Bagas, aku rapapa."


"Wis ayo tak terke saiki." Bagas nguculi jakete.

"Aku emoh priksa."


"Iki jaketku dinggo, saiki mangkat ning dokter." Bagas ngulungke jakete.

"Emoh Gas," jakete dibalekke mring Bagas.


Bagas ngenggokke jakete kanthi meksa jalaran Farah isih ngeyel ra gelem.

"Ayo mangkat."
Bagas narik tangane Farah, dijaki ning motor.
Bagas nguripke mesin motor isih karo nyekeli tangane Farah. Ning Farah tetep ora gelem
numpak motor.
"Ayo, ndang munggah!"
Krungu printahe Bagas sing sansaya galak, Farah nurut.
***

"Obate aja lali diombe. Iku maeme ya dientekke," printahe Bagas sadurunge bali.
Farah manthuk.
Bagas nguripke mesin motore.
"Eh Gas, mau jare meh ngomong penting?"
"Ngesuk wae, yen awakmu wis mari. Aku mulih sik ya."
"Iya, ngati-ati."

"Far, saka ngendi?" pitakone Heni nalika Farah mlebu kamar.


"Saka dokter karo tumbas maem."
"Karo Bagas?"
"Lah iya, sapa maneh. Iki wae dibayari bocahe. Wong aku ra gawa dhuwit babar blas teko
dijaki lunga."
"Awakmu kok gelem ta dijaki lunga bocahe?" Heni jengkel.

"Ya meh piye maneh, bocahe meksa ngeter priksa."


"Terus mau bocahe ngomong apa?"

"Ora ngomong apa-apa, jare ngesuk wae yen aku wis mari."
"Apa awakmu ora lara ati Far? Wingi wae wis ngonangi bocahe dolan karo Intan."
"Yen diomong lara ati ya lara Hen. Apa maneh katon raket banget kelorone. Ning aku kudu
piye? Aku ya dudu sapa-sapane. Aku lak ya mung kancane ta Hen?"

"Kanca ngendi sing pendhak whatsapp-an nyeluk sayang?"


"Lak ya mung guyon karo kanca ta Hen?"

"Ning lak ya gawe awakmu baper ta? Iya, paling bocahe guyon. Ning apa ya guyon yen
saben dolan bareng, tanganmu digandheng, awakmu dikekep?"
"Awakmu ki lho Hen, malah ngelingke. Wis, ayo maem."
***

"Ngenteni sapa Far?" pitakone Putri, kanca sejurusane Farah.


"Kanca kostku, Heni."

"Heni jurusan basa Inggris kae?"


"Iya, awakmu kenal ta?"

"Ya ora kenal banget. Mung ngerti bocahe. Kadhang ning kost ki Intan ya crita yen Heni iku
pinter banget."
"Iya, ancen cah kae pintere poll."
"Iya. Intan yen nyritakke bocahe seneng banget. Jare pengin bisa kaya Heni."
"Oh ya, Intan piye kabare?"

"Apik. Bocahe iki lagi bungah tenan. Awakmu apa kenal Intan?"
"Ya mung ngerti bocahe saka crita. Aku ya durung tau omong-omongan karo Intan."

"Owalah.. iya dhing. Awakmu lak ya kanca cerake Bagas. Ya cetha Bagas kerep crita. Apa
maneh cah loro kae wis balen."
"Balen? Bagas?" Farah kaget.
"Iya. Bagas karo Intan."
***

"Kula nuwun."
Heni metu niliki sing teka.
"Bagas? Ana apa?" takone Heni ngerti Bagas ngadeg ning ngarep lawang.

"Farah ana ra?" Bagas genti takon.


"Ora ana. Bocahe mulih."

"Mulih ngomahe?"
"Iya."

"Wah.. piye iki? Ana sing pengin takomongke karo bocahe," Bagas kuciwa.
"Farah wis ngerti kok."

"Wis ngerti? Saka sapa? Aku lak durung ngomong karo Farah."
"Saka Putri, kanca sekost-e Intan."

"Sik. Sik. Sik. Saka Putri?" Bagas bingung.


"Iya, saka Putri."
"Bisane saka Putri? Aku ki durung tau crita karo sapa-sapa."
"Iya paling awakmu durung tau crita sapa-sapa. Mung Intan mesthi wis crita-crita."

"Lho? Piye ta iki? Kok Intan barang digawa-gawa?" Bagas sansaya bingung.
"Ya mesthi Intan digawa-gawa, wong wis balen ta?"

"Balen? Sapa?" Bagas tambah bingung.


"Ya awakmu karo Intan."
Bagas meneng, banjur mesem. Mudheng apa sing domongke Heni. Uga mudheng karo bbm
kang dikirim Farah. Saiki kabeh wis cetha.
***

Kuciwaning ati, ra bisa daksingkiri. Dudu salahmu agawe tentreme ati. Mung aku kudu apa,
yen atimu milih sing liya?
Sanajan raketing raga ora bakal sirna, nyatane ati, dapusi ora bisa. Jalaran wis dadi
pepesthen sing menehi nyawa, yen tresna ra bisa dipeksa.
Mung aku kudu mlaku mring ngendi? Yen sing nuduhke lumaku ora ana.
Aku kudu takon mring sapa? Yen mung awakmu kang bisa njawabi.

Bagas maca maneh Whatsapp sing dikirim Farah. Bocahe mesem. Saiki Bagas sansaya
mantep kanggo ngomong karo Farah.
Bagas marani Farah ing omahe. Sanajan wis ning ngarep lawang, Bagas ora wani nothok, apa
maneh uluk salam. Nanging, nalika Bagas kelingan critane Heni, Bagas kudu cepet-cepet
ketemu Farah.
Nalika Bagas wis mantep kanggo nothok lawang, lawange kebukak. Farah ngadeg ing mburi
lawang. Rupane katon kaget ngerti Bagas marani, ning ora bisa ngomong apa-apa.
"Far, ana sing kudu dakomongke." Bagas miwiti.
"Aku wis ngerti Gas," Farah semaur.

"Dudu iku Far. Aku meh ngomongke WA sing mbok kirim wingi."
"Wis, babagan WA-ku lalekke wae. Iku aku ngetike pas lagi ra nggenah. Dadi mbok hapus
wae, ra sah dieling-eling."

"Kok ngono ta Far?" Bagas kuciwa.


Farah meneng wae. Ora wani ndelokke Bagas.
"HP-mu ora aktif?"
"Ora."

"Eyalah. Pantes wae balesanku mung centang."


"Awakmu bales WA-ku?"

"Iya. Mula bukak ta WA-mu."


Farah gedhek.
"Kok ra gelem?"
"Aku ra pengin kuciwa maneh."
"Yen awakmu ra gelem mbukak WA, apa maneh maca, ben aku sing macakke."

Bagas njupuk HP saka gembolan.


Farah ndelokke Bagas kanthi penasaran, ning ya dheg-dhegan.
"Farah, muga apa sing dakwacakke iki ora maneh gawe kuciwaning atimu."
Bagas ndelokke HP-ne, siyap maca.
"Sepurane awakku yen gawe kuciwa atimu. Cetha iki salahku, nganti awakmu kelara-lara.
Mung dudu karepku tiba ing atine wong liya."
Bagas mandheg le maca, ndelokke Farah.
Ngerti Farah meneng wae tanpa ndelokke, Bagas neruske maca.
"Nala kebacut tresna, aku ora bisa apa-apa. Sanajan raga nyawiji saben dina, ati ra bisa
ngapusi."
Bagas mandheg maneh. Weruh Farah sing mripate neteske banyu.
"Dakjaluk, awakmu aja mlaku mring ngendi-endi. Cukup ngadeg ing ngarepku. Madhep ing
mripatku. Yen pancen kepengin lunga, aja takon apa maneh ngajak wong liya. Jalaran mung
awakku kang bakal nggandheng tanganmu."
Farah kaget, ndelokke Bagas.
Bagas maju, nyerakki Farah.
"Farah, atiku pancen kebacut tresna. Ning tresnaku dudu nggo Intan. Jalaran, tresnaku mung
kanggo awakmu."
Cuthel

d. Unsur Intrinsik Crita Cekak


Unsur-unsur pembangun cerkak (tema, latar/setting, penokohan, alur, pesen, punjering
crita/sudut pandang, lan konflik), wos surasane crita, lan gawe ringkesan.
1. Tema : bakuning gagasan ( ide pokok)/ lajering perkara
Diandharake implisit (sinandhi/tersirat) lan eksplisit (cetha/ transparan).
Wujude tema : diandharake liwat judul, latar, paraga, dialog (pacelathon/ percakapan)
2. Judul/ irah-irahan : gambaran saka isi crita
3. Paraga (tokoh) : gunane kanggo nguripake crita
Jinising paraga
 Protagonis : paraga kang nyengkuyung dalane crita, biasane nduweni watak
kang becik.
 Antagonis : paraga kang nentang dalane crita/ nentang paraga protagonis,
biasane nduweni watak ala.
 Tritagonis : paraga kang dadi panengah, biasane tritagonis kuwi nduweni
watak kang becik lan ndukung paraga protagonis.
4. Watak : kapribadene paraga
Ana rong teknik kanggo nggoleki watak paraga ing njero crita, yaiku :
a) Teknik analitik : watak paraga disebutake kanthi langsung ana ing njero crita
b) Teknik dramatik : watak paraga dituduhake liwat tumindhak, omongan lan
dalan pikirane
5. Latar
 Wektu (esuk, sore, awan, bengi, jam)
 Panggonan (omah, lapangan, sekolah)
 Swasana (seneng, susah, sedhih)

6. Alur : lakune / urut-urutane crita


Jinising alur :
 Progresif/ maju : crita saka saiki nganti sateruse
 Flashback / mundur : crita kahanan saiki terus ngandharake kahanan sing
kepungkur/biyen
 Campuran

Tahapan Alur:
a. Pitepungan ( Pengenalan)
b. Gesehing panemu (konflik)
c. Pol-polane konflik (Klimaks)
d. Oleh dalan/sumbere geseh wiwit mudhun (Anti klimaks/ peleraian)
e. Pungkasan ( Penyelesaian)

7. Sudut pandang
Sudut pandang yaiku posisi/ carane pangripta nyritakake isine crita. Sudut pandang
kaperang dadi 2:
a) Sudut pandang wong kapisan
Pangripta nggunakake tembung aku, nyong utawa kula ana ing njero crita. Bisa
dadi pangripta minangka paraga utama ing crita iku. Mula, biasane sudut pandang
wong kapisan kanggo nyritakake pangalaman pribadi.
b) Sudut pandang wong katelu
Pangripta nggunakake tembung dheweke utawa jenenge wong kanggo dadi paraga
ing njero crita. Biasane sudut pandang wong katelu kanggo nyritakake pangalamane
wong liya.

8. Amanat/ pitutur luhur


Amanat yaiku piwulang luhur kang kakandhut (terkandung) ing sajrone crita.

9. Lelewaning basa
Lelewaning basa yaiku basa kang digunakake pangripta ing crita, kayata ukara kang
digunakake lan pamilihing tembung, satemah crita kang digawe nduweni ciri khas lan
bisa nggawe angen-angene para pamaos kanthi cetha.

e. Unsur Ekstrinsik Crita Cekak


1. Faktor sosial
2. Pendidikan
3. Ekonomi
4. Budaya
5. Politik
6. Agama
7. Norma (tata nilai, aturan) masyarakat

f. Sinopsis Crita Cekak


Sinopsis yaiku ringkesan crita kang ngandhut perangan bakune crita tanpa ngowahi isi crita
salugune. Biasane dawane sinopsis mung seperlima nganti sepersepuluh saka dhawane
karangan asli.
Supaya gampang anggone nggawe sinopsis cerkak, coba gatekake carane nggawe sinopsis
cerkak ing ngisor iki:
a) Maca crita kang asli;
b) Nyathet perangan-perangan kang wigati ing njero crita;
c) Ngrembakakake perangan wigati mau dadi crita ringkes;
d) Pacelathon kang ana ing njero crita cukup ditulis isine wae (ora ditulis wujud
pacelathon);
e) Isi sinopsis ora kena nyimpang saka crita asline.

Fungsi sinopsis kaperang dadi 4, yaiku:


a) Menehi informasi kang ringkes babagan crita
b) Menehi gambaran kang cetha kanthi urut
c) Minangka Prolog utawa epilog crita
Minangka pedoman lakon yen arep improvisasi (drama)
LAMPIRAN 2:

LEMBAR KERJA PESERTA DIDIK (LKPD)

Ing piwulangan cerita cerkak “Swarga Impen” siswa bakal mangerteni utawa diukur apa wae
unsur kang mbangun cerita cekak.

1. Wenehana tandha centang pratelan ngisor iki kalebu unsur pambangun crita sing endi !
Unsur
No Pratelan Unsur ekstrinsik Keterangan
Intrinsik
1. Nilai Moral
2. Tema
3. Amanat
4. Biografi
5. Nilai Budaya
6. Latar Belakang
Penulis
6. Latar
7. Paraga
8. Alur
9. Nilai Agama
10. Nilai Sosial
11. Sudut Pandang

2. Apa tegese saka unsur pambangun ing ngisor iki!


No Pratelan Teges
1. Nilai Moral
2. Tema
3. Nilai Sosial
4. Nilai Budaya
5. Amanat
6. Paraga
7. Setting
8. Alur
9. Sudut Pandang

3. Bijinen pamacane saka kelompok liya manut paugeran ing ngisor iki!
Penggunaan
No Kelompok Keruntutan Isi Suara kelancaran
bahasa
1 Kelompok ...
2 Kelompok ...
3 Kelompok ...
POWERPOINT TENTANG CERITA CEKAK
a. Instrumen Penilaian pengetahuan

Kisi-Kisi Penilaian pengetahuan

Teknik
No. KD Materi Indikator Instrumen
Penilaian

1. Menelaah 1. Unsur Mengidentifikasi Tulis 1. Saksampunipun


teks Crita pembangu unsur maos crita cekak
cekak nan dalam pembangun “Swarga
cerita dalam cerita Impen”punika,
cekak cekak. padosi unsur-
“Swarga unsur
Impen” pambangun
2. Nilai-nilai ingkang wonten
yang ing crita punika.
terkandun 2. Sebutaken nilai
g dalam moral punapa
cerita kemawon
cekak ingkang saged
“Swarga dipunpendhet
Impen” saking crita
kasebut?

Unsur yang ditelaah Hasil telaah


No.

1. Unsur Pembangun crita cekak


“Swarga Impen”
2. Nilai yang terkandung dalam crita
cekak Swarga Impen”

Skor Jumlah skor


No. Aspek yang Dinilai
1 2 3 4

1. Mengidentifikasi unsur-unsur pembangun cerita


cekak “Swarga Impen”

2. Menganalisis nilai-nilai moral dalam cerita


cekak “Swarga Impen”

Jumlah :

Rubrik Penilaian

Keterangan :
2. Bisa mengidentifikasi 6 unsur intrinsik cerita cekak = Nilai 4
3. Bisa mengidentifikasi 4-5 unsur intrinsik cerita cekak = Nilai 3
4. Bisa mengidentifikasi 2-3 unsur intrinsik cerita cekak = Nilai 2
5. Bisa mengidentifikasi 1 unsur intrinsik cerita cekak = Nilai 1
6. Tidak bisa menyebutkan unsur intrinsik = Nilai 0
7. Bisa menganalisis nilai-nilai moral cerita cekak = Nilai 4
8. Tidak bisa menganalisis nilai – nilai moral cerkak = Nilai 0

b. Instrumen Penilaian Keterampilan

Kisi-Kisi Penilaian Ketrampilan

No. KD Materi Indikator Teknik Instrumen


Penilaian

1. Menulis dan Isi cerita Membuat sinopsis Non Tes 1. Critakna malih isi
menyajikan cekak teks crita cekak (penilaian crita cekak
sinopsis teks “Swarga
crita cekak Impen” yang dibacanya. produk) “Swarga
yang Impen”mawi
dibacanya
basanipun
piyambak.
Gawenen
sinopsis saka teks
crita cekak iku
kanthi runtut lan
jumbuh kaliyan
unggah-ungguh
mawi basa kang
Menyajikan trep.
sinopsis teks crita 2. Critakna maneh
rakyat yang telah
Non Tes isi saka teks crita
dibuat. (penilaian cekak iku kanthi
praktik) lesan.

Rubrik Penilaian Ketrampilan

No. Aspek yang Dinilai Deskripsi Skor yang Skor Maksimal


Dicapai

1. Kelengkapan Menjelaskan isi 5


Unsur pembangun cerita cekak secara
lengkap sesuai
dengan unsur
intrinsik cerita
2. Penggunaan Menggunakan 5
Bahasa bahasa yang tepat
sesuai unggah
ungguh
3. Demonstrasi isi Suara terdengar ke 5
cerita cekak seluruh ruang kelas
- suara Keruntutan 5
penyampaian
- keruntutan Kelancaran 5
penyampaian
- kelancaran
Jumlah 25
Keterangan :
1. Siswa menceritakan isi cerita secara lengkap unsur-unsur pembangunnya =5
2. Siswa menceritakan isi cerita kurang lengkap unsur-unsur pembangunnya =3
3. Siswa menceritakan isi cerita dengan menggunakan bahasa krama =5
4. Siswa menceritakan isi cerita dengan menggunakan bahasa ngoko =3
5. Siswa menceritakan isi cerita terdengar di seluruh ruangan kelas =5
6. Siswa menceritakan isi cerita kurang terdengar di seluruh ruangan kelas =4
7. Siswa menceritakan isi cerita tidak terdengar di seluruh ruangan kelas =3
8. Siswa menceritakan isi cerita dengan runtut =5
9. Siswa menceritakan isi cerita dengan kurang runtut =4
10. Siswa menceritakan isi cerita dengan tidak runtut =3
11. Siswa menceritakan isi cerita dengan lancar =5
12. Siswa menceritakan isi cerita dengan kurang lancar =4
13. Siswa menceritakan isi cerita dengan tidak lancar =3
14.
Kunci Jawaban
1. Unsur intrinsik wonten ing cerita cekak “Swarga Impen”inggih punika :
a. Tema
b. Paraga lan Watak wantunipun
c. Latar/ Setting
d. Sudut Pandang
e. Alur/ Plot
f. Amanat
2. Nilai – nilai moral ingkang kamot ing cerita cekak “Swarga Impen“ inggih punika anggone
urip ing donya iku kudu ajen ing pangajen
Pedoman Peskoran:
skor yang diperoleh
Penghitungan nilai= ×100=Nilai
skor maksimal
GLADHEN CRITA CEKAK

BIJI TA ORTU TA GURU


Nama : …………………………………..
Absen : …………………………………..
Kelas : …………………………………..

Wangsulana pitakonan ing ngisor iki kanthi menehi tandha silang (x) ing aksara a,b,c,d,
utawa e ing jawaban kang trep!
1. Crita kang isine ringkes alure lan ora mbutuhake waktu suwe anggone maca diarani …
a. Cerbung d. Mitos
b. Crita rakyat e. Cerkak
c. Roman
2. Ing ngisor iki kalebu unsur intrinsik cerkak, kejaba …
a. Tema d. Pendhidhikan pengarang
b. Paraga e. Watak paraga
c. Setting
3. Urut-urutaning cariyos wiwit lekas nganti pungkasan kawastan ...
a. Alur crita d. Irah-irah
b. Watak e. Sudut pandang
c. Paraga
Wacan pethilan cerkak ing ngisor iki supaya bisa mangsuli pitakonan nganti trep!
Panji
Ing bale omahe Panji ana tulisan sing unine “crah agawe bubrah, rukun agawe sentosa”. Omahe
Panji mapan ana ing desa sing adoh saka papan rame, ngenani bab iku dheweke ora tau ngresula,
kabeh katrima kanthi ikhlas lan bungah. Gemi setiti lan premati ditrepake ing kluwargane.
Guneman kepenak dirungokake ora nate manas ati marang wong sing diajak guneman,
tumbakcucukan ditinggalake. Panji lan Surti wis selawe taun omah-omah bareng lan nduwe anak
cacah loro yaiku Wandi lan Suci. Saben dina, Wandi sakdurunge mangkat sekolah mbiyantu
bapake, semono uga Suci mbiyantu ibune nggawe sarapan. Kluwargane Panji pancen ayem, ora
tau tukar padu, antaraning anggota kluwarga ajen-ingajen, bantu biyantu, sayuk rukun, tandang
grayang bebarengan. Kluwargane Panji dadi tepa tuladha para tangga. Anak-anake diajari basa
kang alus mula duwe unggah-ungguh basa kang nyenengake marang sapa wae.
4. Miturut wacan ing ndhuwur, kluwargane Panji iku kluwarga sing kepriye ...
a. Dadi guneman tangga d. Bubrah
b. Susah e. Ayem lan sayuk rukun
c. Seneng padudon
5. Kenangapa kluwargane Panji dadi tuladha para tangga ...
a. Seneng padudon
b. Seneng agawe bubrah
c. Kluwargane Panji sugih banget
d. Ora tau omong ala lan nyenengake wong liya
e. Seneng congkrah lan gumedhe marang tangga
6. Kepriye patrapane anak-anake Panji ...
a. Nakal d. Nyenengake marangg sapa bae
b. Ora nurut e. Basane kasar
c. Crengkeng
7. Sapa wae paraga cerkak ing dhuwur mau ...
a. Panji, Surti, Wanti, lan Suci
b. Panji Siti, Wandi, lan Surti
c. Panji, Surti, Wati, lan Suci
d. Panji, Siti, Wandi, lan Surti
e. Panji, Surti, Wandi, lan Suci

Wacanen pethilan cerkak ing ngisor iki kanthi premati!


Kanca-kanca sakelas ora gelem cedhak karo Adri, malah padha ngganggu lan nggodha Adri.
Ana sing nirokake lageyane, ana sing njorokke, lsp. Dene aku trenyuh, luwih-luwih nalika
adri dijegal kancaku saengga tiba lan buka sing digawa padha mabur-mabur.”

8. Konflik kang ana ing crita ndhuwur yaiku ...


a. Adri ora gelem cedhak karo kanca-kancane.
b. Kanca-kancane ora gelem cedhak karo Adri.
c. Kanca-kancane ora padha ngganggu Adri.
d. Adri seneng ngganggu kanca-kancane.
e. Adri trenyuh.

9. Pitutur luhur kang bisa dijupuk saka crita ing ndhuwur yaiku ...
a. Goleka kanca sing akeh.
b. Awake dhewe kudu trenyuh maro wong liya.
c. Yen diganggu kudu wani nglawan.
d. Aja seneng ngganggu wong liya.
e. Guyonan karo kanca-kanca iku becik.

10. Carane pangripta ngandharake watak ing crita mau yaikukanthi cara ...
a. Paparan langsung saka pangripta.
b. Nganggo pacelathon..
c. Saka tingkah lakuning paraga.
d. Lingkungane paraga.
e. Reaksi paraga marang kedadeyan.

Sawise maca cerkak “Welingmu” , banjur wangsulana pitakonan ing ngisor iki!
1. Apa pokok isi crita Welingmu?
2. Sapa wae paraga ing crita?
3. Kepriye carane pangripta ngandharake watak paraga ing crita iku?
4. Apa wae inti saka welinge Eyang? (tulis nganggo basamu dhewe)
Ragam basa apa kang dianggo Anis nalika matur marang Eyang? Kenangapa ragam basa kuwi
sing dianggo?
MODUL
AJAR

I. Identitas Umum
Nama Sekolah : SMA Negeri Kebakkramat
Mata Pelajaran : Bahasa Jawa
Kelas/Fase : XI/F
Tahun Pelajaran : 2023-2024
Nama Penyusun : Desi Rosita, S.Pd.
Alokasi Waktu : 2 X 45 menit (1 x Pertemuan)
Kompetensi Awal : Peserta didik memiliki keterampilan berbicara
s e s u a i dengan unggah-ungguh basa
Profil Pelajar Pancasila : Bernalar kritis, kreatif, gotong royong, berakhlak
mulia, mandiri
Sarana dan Prasarana : Ruang Kelas, LCD, Laptop, koneksi internet, bahan ajar,
lembar kerja dan gawai
Target Peserta didik : Peserta didik regular/umum
Model Pembelajaran : Discovery Learning
Metode Pembelajaran : Ceramah, Diskusi
Media Pembelajaran : Power Point

II. Komponen Inti


Tujuan Pembelajaran 1. Peserta didik dapat menemukan informasi-informasi di
dalam teks pacelathon sesuai unggah-ungguh basa secara
teliti.
2. Peserta didik dapat memproduksi teks pacelathon sesuai
unggah-ungguh dengan kerja keras dan mandiri.
3. Peserta didik dapat menganalisis unsur teks pacelathon
sesuai unggah-ungguh.
Pemahaman Bermakna Peserta didik dapat membuat teks wawancara sesuai dengan
unggah-ungguh. Kemampuan membuat teks wawancara
dibutuhkan oleh peserta didik dengan memperhatikan aspek
ketepatan, kosakata, tata bahasa.
Pertanyaan Pemantik 1. Apa siswa seneng maca teks wawancara?
Persiapan Pembelajaran 1. Persiapan bahan ajar dan saran prasarana pendukung.
2. Persiapan pengkondisian peserta didik.
II. KEGIATAN PEMBELAJARAN
Kegiatan Deskripsi

Pendahuluan Kegiatan Pendahuluan


1. Melakukan pembukaan dengan salam pembuka, memanjatkan syukur
kepada Tuhan YME dan mepersilakan peserta didik berdoa sendiri-
sendiri untuk memulai pembelajaran (jika jam pertama).
2. Memeriksa kehadiran peserta didik
3. Menyampaikan elemen, capaian pembelajaran di akhir fase, tujuan
pembelajaran, ATP, serta asesmen
4. Memberikan contoh Teks pacelathon sesuai unggah-ungguh
5. Melakukan apersepsi dengan melontarkan pertanyaan pemantik
kepada peserta didik

Inti 1. Peserta didik membaca dan memahami teks tersebut (stimulation)


2. Peserta didik memberikan pendapatnya mengenai paparan teks pacelathon
sesuai unggah-ungguh (stimulation)
3. Peserta didik bertanya jawab tentang struktur teks pacelathon sesuai
unggah-ungguh (problem statement)
4. Peserta didik mengumpulkan informasi baik tersurat maupun tersirat
secara kritis dari teks pacelathon sesuai unggah-ungguh (data collection)
5. Peserta didik mengidentifikasi unsur-unsur teks pacelathon sesuai
unggah-ungguh (verification)
6. Peserta didik mempresentasikan hasil analisisnya dan peserta didik lain
menanggapi temannya (generalization)
Penutup 1. Guru memberikan kesempatan kepada peserta didik untuk menanyakan
hal-hal yang masih diragukan terkait materi teks pacelathon sesuai
unggah-ungguh
2. Peserta didik dan guru membuat simpulan hasil pembelajaran
3. Peserta didik bersama guru melakukan refleksi pembelajaran
4. Guru menyampaikan rencana pembelajaran pada pertemuan berikutnya
5. Guru menutup pertemuan pembelajaran dengan memberikan kalimat
motivasi dan memberikan salam penutup.
Asesmen
Bentuk asesmen :
No Penilaian Deskripsi Keterangan

1. Ketrampilan Unjuk Kerja Lampiran 1


2. Pengetahuan

a) Asesmen diagnostik non-kognitif Lisan Lampiran 2


b) Asesmen formatif LKPD Lampiran 3
c) Asesmen sumatif Pilihan Ganda Lampiran 4

Pengayaan dan Remedial


No Penilaian Deskripsi Keterangan
1. Pengayaan untuk peserta didik yang telah Lampiran 5
mencapai tujuan pembelajaran.
2. Remedial untuk peserta didik yang belum mencapai Lampiran 6
tujuan pembelajaran

Refleksi Guru dan Peserta Didik


No. Refleksi

1. Bersama Peserta didik guru menjelaskan rencana tindak lanjut pembelajaran atau
pertemuan yang akan datang masih dengan teks pawarta agar lebih paham.
BAHAN AJAR

Basa Jawa iku minangka sawijining basa kang duwe unggah-ungguh (undha usuk)
utawa tingkat kesantunan beda karo basa liyane. Dene anggone ngecakake manut sapa sing
rembugan lan sapa sing diajak rembugan.
Manut cak-cakan lan trap-trapane kang wis lumrah digunakake, unggah-ungguh (undha
usuk) basa Jawa iku sejatine kaperang dadi loro, yaiku basa ngoko lan krama. Nanging manut
panganggone ing satengahe bebrayan basa iku ana papat. Basa ngoko ana loro, yaiku ngoko
lugu lan ngoko andhap / alus. Basa krama uga ana loro, yaiku basa krama lan krama inggil /
alus. Dene cak-cakane kaya ing ngisor iki!

Ngoko lugu Cirine / titenane - Kabeh tembung-tembunge nggunakake tembung ngoko


- Nggunakake ater-ater tri purusa ngoko (dak-,kok-,di-),
panambang ngoko (-ku,-mu,-e,-ake)
- Tembung sesulih wong kapisan/utama purusa (kata ganti
orang 1) nggunakake tembung aku, sesulih
kapindho/madyama purusa (kata ganti orang 2)
nggunakake tembung kowe, lan sesulih katelu/wasana
purusa (kata ganti orang 3) nggunakake tembung
dheweke

Panganggone - Marang sapadha-padha


- Bocah karo bocah
- Wong tuwa marang bocah

Tuladha a. Kowe sesuk dolan menyang omahku ya.


b. Aku karo adhiku padha-padha seneng bal-balan.
c. Apa kowe gelem dakjak nonton wayang kulit?

Ngoko Cirine / titenane - Nggunakake tembung-tembung ngoko kang diselingi


alus/andhap tembung krama/krama inggil.
- Nggunakake ater-ater tri purusa ngoko (dak-,kok-,di-),
panambang ngoko (-e,-ake)
- Tembung sesulih wong kapisan/utama purusa (kata ganti
orang 1) nggunakake tembung aku, sesulih
kapindho/madyama purusa (kata ganti orang 2)
nggunakake tembung sampeyan/panjenengan, lan
sesulih katelu/wasana purusa (kata ganti orang 3)
nggunakake tembung piyambake/panjenengane
- Tembung krama/krama inggil digunakake kanggo wong
liya lan mapan ing jejer (subjek) utawa wasesa (predikat)

Panganggone - Wong sing padha tuwane


- Wong tuwa marang wong enom sing isih ngajeni
- Adhi marang kakange sing wis kulina

Tuladha a. Aku wingi ngerti pakdhe karo budhe tindak nitih mobil.
b. Mas Hasta, aku nyuwun tulung penjenengan gaweke
tulisan aksara Jawa kang genep.
c. Kena ngapa penjenengane ora kersa tindak dhewe?

Krama Cirine / titenane - Kabeh nggunakake tembung-tembung krama


- Nggunakake ater-ater dikramake (ku- kula,kok-
sampeyan,di- dipun-), panambang krama (-ipun,-aken)
- Tembung sesulih wong kapisan/utama purusa (kata ganti
orang 1) nggunakake tembung kula, sesulih
kapindho/madyama purusa (kata ganti orang 2)
nggunakake tembung sampeyan, lan sesulih
katelu/wasana purusa (kata ganti orang 3) nggunakake
tembung piyambakipun
- Tembung krama digunakake kanggo wong liya lan awake
dhewe mapan ing jejer (subjek), wasesa (predikat), lan
lesan (objek)

Panganggone - Wong sing lagi wae kenal


- Wong sing padha tuwane
- Wong tuwa marang wong enom kang isih ngajeni banget

Tuladha a. Menawi sampeyan pingin pirsa nggriya kula menika.


b. Nyuwun tulung sampeyan pendhetaken kalawarti punika.
c. Menapa sampeyan wau enjing sampun sarapan?

Krama inggil Cirine / titenane - Nggunakake tembung-tembung krama inggil kanggo sing
diajak guneman, kanggo awake dhewe nggunakake
tembung-tembung krama/ngoko
- Nggunakake ater-ater dikramake (ku- kula,kok-
panjenengan,di- dipun-), panambang krama (-ipun,-aken)
- Tembung sesulih wong kapisan/utama purusa (kata ganti
orang 1) nggunakake tembung kula, sesulih
kapindho/madyama purusa (kata ganti orang 2)
nggunakake tembung panjenengan, lan sesulih
katelu/wasana purusa (kata ganti orang 3) nggunakake
tembung panjenenganipun

Panganggone - Bocah marang wong tuwa


- Wong enom marang sing luwih tuwa

Tuladha a. Bapak menapa panjenengan pirsa dalemipun Pak Brata?


b. Simbah punika tindakipun sampun radi rendhet.
c. Kenging menapa menika panjenengan tangkletaken?
d. Sikil kula sakit, sukunipun bapak gerah.
Adhedhasar pangreten kasebut cetha lamun pirembugan ing budaya Jawa iku nganggo
pathokan lan aturan kang winates sarta gumathok, luwih-luwih ing pacelathon.
Pacelathon/berdialog iku rerembugan antarane rong pawongan utawa luwih mapan ana
sawijining papan kanthi langsung utawa ora langsung. Pacelathon isa ditindakake kanthi adhep-
adhepan utawa ora, tuladhane : pirembugan ing klas, geguyonan ing kantin, pacelathon
lumantar telpun utawa HT, lan sapiturute. Ing wulangan iki para siswa kadhawuhan nindakake
pacelathon adhedhasar undha usuk basa Jawa.
1. Setitekna wacana ing ngisor iki kanthi premati. Banjur gaweya pitakon kang nggunakake
basa ngoko lan krama !

Pasemone Joged
Dening : Ichwan Prasetya

Beksan utawi joged tradhisi Jawi nggadhahi landhesan sikep tuwin ebahing
saranduning badan ingkang ngugemi pancatan sawiji, greged, sengguh tuwin boten
mingkuh. Sawiji inggih punika nyawijekaken krenteg saha sikep kaliyan daya ruhani
tumuju angkah ingkang cetha.
Greged ateges krenteg ingkang kiyat, semangat makantar-kantar ingkang
njurung tuwuh lan ngrembakanipun sikep gumregut. Tembung sengguh mengku
werdi raos mongkog dhumateng pribadinipun kiyambak.
Dene tembung mboten mingkuh ateges setya ingkang kawengku ing tanggung
jawab lan sikep mboten gampil nglokro. Sedaya pancatan murih ngasilaken ebksan
ingkang mranani punika saget kawujud ing beksan ingkang watakipun alus, gagah,
tuwin kasar.
Beksan alus kawujud ing alus luruh tuwin alus mbranyak. Beksan gagah
kawujud ing gagah lugu tuwin gagah kongas. Dene beksan kasar kawujud ing kasar
sinatriya tuwin kasar raseksa.
Beksan ingkang mranani kedah kajurung dening wanda ingkang ceples kaliyan
cakepan beksanipun. Wanda inggih punika pasuryan, wujud lan sikep ingkang
nggambaraken watak sarta swasana jiwa.
Yektosipun, beksan punka mboten sanes gegambaran kahanan gesangipun
manungsa ing ngalam donya. Wontenipun maneka werni cakepan beksan,saking
ingkang alus ngantos ingkang kasar, mboten sanes gegambaran pratingkahipun
manungsa wonten ing ngalam gesangipun.
Ananging menawi mindeng sawetawis kirdhanipun manungsa, mliginipun
ingkang nyepeng panguwaos, ing wekdal punika, racakipun kathah ingkang mboten
jumbuh kaliyan pakemipun beksan.
Mbokmenawi punika pralampita bilih manungsa ing panggesangan sapunika
kathah ingkang sampun kecalan keblat, nalisir saking pranatan ingkang tundhonipun
namung kapiluyu mburu kekareman tuwin kabetahanipun kiyambak.
Patuladhan ingkang gampil dipunpindeng inggih wonten ing jagad pulitik.
Kathah paraga pulitik utawi politisi, kalebet ugi para pangembating paprentahan ing
bebadan eksekutif, cakepan beksanipun sampun morak-marik. Wandanipun inggih
mboten cples kaliyan beksan ingkang dipunbabar.
Wonten ing sangajengipun rakyat mbabar mbabar “beksan pulitik” alus luruh
kasengkuyung wanda ingkang mranani sanget. Jebulipun wonten ing wingking
tumindak korupsi ngantos atusan yuta, kepara milyaran rupiyah. Kamangka punika
arta ingkang katumrapapken mehak rakyat alit. Punika cetha yektosipun beksan
kasar raseksa ingkang wandanipun dur angkara.
Lan racakipun mboten wonten “beksan pulitik” ingkang blak-blakan mbabar
beksan kasar raseksa kangge nggayuh krenteg ngimpun kaskaya kangge pribadi,
kulawarga utawi gerombolanipun.
Lah, menawi “beksan pulitik” kababar nut cakepan beksan kados ing nginggil,
temtu rakyat gampil anggenipun nyaruwe dhumateng wakilipun ing bebadan
legislatif saha pangembating paprentahan ing bebadan eksekutif ingkang tumindak
nalisir saking paugeran.
Sarehne mboten mekaten kasunyatanipun, rakyat inggih namung pijer
kapusan nalika mindeng joged alus luruh ingkang mranani, nanging kasunyatanipun
punika sikep dur angkara kados dene kiprahing raseksa. Punapa prelu wonten
piwucal joged kangge sedaya wakil rakyat lan pangembating paprentahan murih
saged nuhoni jejeripun? Nuwun lan sumangga.
Kapethik saking : SOLOPOS, 3 Juli 2008
Tugas Mandiri

Tindakna pacelathon karo sadhengah tingkatan nggunakake unggah ungguh basa kang trep kanggo
ningkatake kaprigelanmu nggunakake basa. Tuladhane karo pakdhemu, simbahmu, kancane masmu,
kancane adhimu, lan sapiturute.
MODUL AJAR

I. Identitas Umum

Nama Sekolah : SMA Negeri Kebakkramat

Mata Pelajaran : Bahasa Jawa


Kelas/Fase : XI/F

Tahun Pelajaran : 2023-2024

Nama Penyusun : Desi Rosita, S.Pd.

Alokasi Waktu : 6 X 45 menit ( 3 Pertemuan)

1. Kompetensi Awal
Sebelum mempelajari modul ini, peserta didik diharapkan sudah mampu menelaah teks
Aksara Jawa (elemen pemahaman menulis fase F)

2. Profil Pelajar Pancasila


a. Beriman
b. Bertakwa kepada Tuhan yang Maha Esa dan berakhlak mulia
c. Mandiri
d. Bergotong Royong
e. Berkebinekaan Global
f. Bernalar Kritis
g. Kreatif

3. Sarana dan Prasarana


a. Buku bacaan yang relevan terkait Aksara Jawa
b. Video, teks dan gambar tentang Aksara Jawa
c. Perangkat penayangan audio visual (Laptop, speaker, LCD, screen)
d. Jaringan Internet
e. HP

4. Target peserta didik


Peserta didik yang menjadi target yaitu; Peserta didik reguler/tipikal umum, tidak ada
kesulitan dalam mencerna dan memahami materi ajar
5. Model pembelajaran yang digunakan :
Cooperative Learning

6. Komponen Inti
A. Tujuan pembelajaran
Peserta didik mampu menulis gagasan dan pikiran dalam bentuk teks aksara
jawa dengan memperhatikan kaidah penulisan aksara Jawa.
B. Indikator Penilaian
1. Menulis teks dua paragraf aksara Jawa yang mengintegrasikan aksara nglegena,
pasangan, sandhangan, murda dan rekan dari wacana berhuruf latin.
2. Menyajikan tulisan teks dua paragraf aksara Jawa yang mengintegrasikan aksara
nglegena, sandhangan, pasangan, murda dan rekan.
3. Pemahaman Bermakna
Aksara Jawa merupakan warisan budaya yang memiliki peran penting dalam
kehidupan. Kontribusi aksara Jawa mencakup perannya baik sebagai konteks
pengetahuan maupun tradhisi sarat makna dan pitutur luhur. Menulis aksara Jawa
bisa diterapkan dalam kehidupan sehari- hari sebagai sarana melestarikan budaya
Jawa.
4. Pertanyaan Pemantik
1. Pertemuan 1
Para peserta didik bisa nulis aksara Jawa?
2. Pertemuan 2
Apa wis bisa nulis aksara Jawa murda dan rekan?

5. Kegiatan Pembelajaran
Pertemuan 1
Alokasi
Kegiatan Deskripsi Kegiatan
Waktu
Pendahuluan 1. Guru mengkondisikan murid untuk siap dalam 10 menit
pembelajaran.
2. Guru memberikan salam, mempersilahkan salah
satu peserta didik untuk memimpin berdoa,
mengingatkan peserta didik untuk selalu menjaga
kesehatan.
3. Guru memeriksa kesiapan fisik maupun psikis
peserta didik, dengan memeriksa kehadiran
peserta didik.
4. Guru menulis satu kalimat teks latin pada papan
tulis.
5. Guru memberikan pertanyaan pemantik “Para
peserta didik bisa nulis aksara Jawa?”.
6. Guru memberikan reward berupa poin tambahan
pada peserta didik yang berhasil menulis aksara
Jawa di papan tulis.
7. Guru menjelaskan tujuan pembelajaran.

Kegiatan Inti 1. Guru melakukan penilaian diagnostik, untuk 70 menit


mengetahui gaya belajar peserta didik dengan
memberikan kesempatan kepada peserta didik
untuk mempelajari materi tentang asksara Jawa
salah satu atau lebih dari beberapa jenis materi
ajar yaitu:
a. Teks aksara Jawa yang menggunakan aksara
Jawa nglegena, pasangan, sandhangan dan
aksara murda.
b. Teks aksara Jawa yang menggunakan aksara
Jawa nglegena, pasangan, sandhangan dan
aksara rekan.
2. Guru mengelompokkan peserta didik berdasar
teks yang dipilih.
3. Guru memberikan kesempatan kepada peserta
didik untuk mengidentifikasikan, bertanya,
Alokasi
Kegiatan Deskripsi Kegiatan
Waktu
memberikan pendapat tentang teks yang telah
dipilih oleh mereka.
4. Peserta didik melalukan diskusi dengan teman
sekelompok untuk mengalihaksarakan teks latin
ke dalam teks aksara Jawa.
5. Guru melakukan diferensisi konten dengan
mempersilahkan peserta didik mencari informasi
lebih lanjut terkait aksara Jawa nglegena,
pasangan, sandhangan, murda, dan rekan di dalam
kelompok.
6. Peserta didik memahami dan membuat contoh
kalimat dengan aksara Jawa nglegena, pasangan,
sandhangan, angka, dan swara.
7. Guru melakukan diferensiasi produk dengan
memberikan kebebasan kepada masing-masing
kelompok untuk menentukan format laporannya
(makalah, ppt, video, kartu, peta konsep, atau
format lain yang sesuai dengan keterampilan dan
minat mereka) laporan dibuat dengan kriteria
yang jelas terkait apa saja yang harus dibahas dan
ada pada laporan.
8. Guru melakukan pengamatan selama diskusi
berlangsung. Hasil pengamatan berupa keaktifan,
gotong royong, dan keingintahuan peserta didik
terkait materi.
9. Guru menayangkan jawaban yang benar dari hasil
mengalihaksarakan latin ke aksara Jawa.
10. Peserta didik menyocokkan hasil diskusi dengan
Aksara Jawa yang ditampilkan guru.

Penutup 1. Guru mengarahkan peserta didik untuk 10 menit


mengumpulkan hasil diskusi.
2. Guru menguatkan berbagai kesimpulan yang
muncul saat diskusi.
3. Guru mengingatkan peserta didik untuk berlatih
menulis aksara Jawa.
4. Guru meminta siswa membawa media untuk
praktik menulis aksara Jawa pada pertemuan
berikutnya.
5. Guru menutup pertemuan dengan berdoa dan
salam.
Pertemuan 2
Alokasi
Kegiatan Deskripsi Kegiatan
Waktu
Pendahuluan 1. Guru mengkondisikan murid untuk siap dalam 10 menit
pembelajaran.
2. Guru memberikan salam, mempersilahkan salah
satu peserta didik untuk memimpin berdoa,
mengingatkan peserta didik untuk selalu menjaga
kesehatan.
3. Guru memeriksa kesiapan fisik maupun psikis
peserta didik, dengan memeriksa kehadiran
peserta didik.
4. Guru menulis satu kalimat dengan aksara Jawa.
5. Guru memberikan pertanyaan pemantik “Apa wis
bisa nulis aksara Jawa murda dan rekan?”.
6. Guru menjelaskan tujuan pembelajaran.

Kegiatan Inti 1. Guru menampilkan contoh teks latin dan aksara 70 menit
Jawa bertemakan tokoh budayawan Jawa.
2. Guru memberikan kesempatan kepada peserta
didik untuk mengidentifikasikan, bertanya,
memberikan pendapat tentang materi yang
ditayangkan guru.
3. Guru meminta siswa membuat teks latin satu
paragraf (4-5 kalimat) bertema tokoh budayawan
Jawa dengan menerapkan aksara angka dan
swara.
4. Teks latin yang sudah dibuat dialihaksarakan ke
dalam aksara Jawa.
5. Guru melakukan diferensiasi produk dengan
memberikan kebebasan kepada masing-masing
kelompok untuk menentukan format laporannya
(makalah, ppt, video, kartu, peta konsep, atau
format lain yang sesuai dengan keterampilan dan
minat mereka) laporan dibuat dengan kriteria
yang jelas terkait apa saja yang harus dibahas dan
ada pada laporan.
6. Siswa dengan kreatif menulis aksara Jawa pada
media yang sudah mereka pilih.

Penutup 1. Guru mengaitkan materi membaca aksara Jawa 10 menit


dengan materi menulis aksara Jawa.
2. Guru menutup pertemuan dengan berdoa dan
Alokasi
Kegiatan Deskripsi Kegiatan
Waktu
salam.
3. Guru menyampaikan pembelajaran pada
pertemuan berikutnya yaitu Asesmen Harian.

Pertemuan 3
Alokasi
Kegiatan Deskripsi Kegiatan
Waktu
Pendahuluan 1. Guru mengkondisikan murid untuk siap dalam 10 menit
pembelajaran.
2. Guru memberikan salam, mempersilahkan salah
satu peserta didik untuk memimpin berdoa,
mengingatkan peserta didik untuk selalu menjaga
kesehatan.
3. Guru memeriksa kesiapan fisik maupun psikis
peserta didik, dengan memeriksa kehadiran
peserta didik.
4. Guru menjelaskan tujuan pembelajaran yaitu
Asesmen Harian/ Penilaian Sumatif.
5. Guru memberikan kesempatan kepada peserta
didik untuk bertanya atau mengungkapkan
gagasan sebelum dimulai Asesmen Harian.

Kegiatan Inti 1. Guru mempersilakan siswa untuk menyiapkan 70 menit


alat tulis untuk Asesmen Harian/ Penilaian
Sumatif.
2. Guru membagikan soal Penilaian Sumatif.
3. Siswa mengerjakan soal Penilaian Sumatif dengan
disiplin dan penuh tanggung jawab.

Penutup 1. Guru mereview soal Penilaian Sumatif yang sulit. 10 menit


2. Melakukan refleksi dengan meminta peserta
didik mengomentari kegiatan pembelajaran yang
telah dilakukan baik tentang materi yang
dipelajari maupun cara atau metode
pembelajaran yang digunakan
3. Guru menyampaikan capaian pembelajaran pada
pertemuan berikutnya.
4. Guru menutup pertemuan dengan berdoa dan
salam.
6. Assesmen
1. Diagnostik
Tak tertulis : dengan memberikan pertanyaan tentang minat jenis materi ajar.
2. Formatif :
Tak tertulis : Guru melakukan pengamatan selama diskusii berlangsung. Hasil
pengamatan berupa jawaban peserta didik dan partisipasi peserta didik dalam
diskusi dapat dicatat dalam jurnal untuk ditinjau kembali.
Tertulis : Guru melakukan pengamatan pada saat diskusi berlangsung, dan
mengoreksi jawaban setiap kelompok yang ditulis di lembar kerja peserta
didik.

3. Sumatif :
Setiap peserta didik menjawab pertanyaan dalam selembar kertas diakhir
pelajaran tentang materi yang telah diajarkan (Asesmen Harian).

7. Pengayaan dan remedial


1. Pengayaan :Peserta didik yang memiliki nilai diatas rata-rata kelas (capaian
tinggi) di berikan pembelajaran dengan tingkat kompetensi diatas peserta
didik rata-rata
2. Remedial :Peserta didik yang memiliki nilai dibawah rata-rata kelas (capaian
rendah) diberikan pendampingan untuk mengulang pembelajaran, dapat
dilakukan oleh guru atau teman sebaya

Karanganyar, 12 Juni 2023

Mengetahui

Kepala SMAN Kebakkramat Guru Mapel

Kab. Karanganyar

Sugiyarto, S.Pd., M. M. Desi Rosita, S.Pd.

Pembina Tk. I .

NIP. 19690611 199103 1 006


.
LAMPIRAN
1. Instrumen Penilaian
a. Diagnostik
Jenis materi ajar sing endi kang paling mbok senengi?
b. Formatif :
1) Lembar penilaian sikap murid pada kegiatan pembelajaran

Perilaku yang diamati pada


prosespembelajaran Jumlah
NO NAMA
Tanggung Rasa Ingin Skor
Jujur
Jawab tahu
1
2
3

2) Rubrik Observasi

Perilaku Skor Indikator


4 Selalu menyelesaikan tugas dengan sungguh-sungguh dan
mengumpulkan tepat waktu – selalu konsisten
3 Sering menyelesaikan tugas dengan sungguh-sungguh dan
Tanggung jawab mengumpulkan tepat waktu mulai konsisten
2 Kadang-kadang menyelesaikan tugas dengan sungguh-
sungguh dan mengumpulkan tepat waktu – belum konsisten
1 Tidak pernah menyelesaikan tugas dengan sungguh-sungguh
dan mengumpulkan tugas tidak tepat waktu – tidak konsisten
Rasa ingin tahu 4 Murid selalu menunjukkan rasa ingin tahu dengan bertanya
dan selalu mencari informasi dari berbagai sumber
3 Murid menunjukkan rasa ingin tahu dengan bertanya dan
mencari informasi dari berbagai sumber
2 Murid cukup menunjukkan rasa ingin tahu dengan bertanya
dan mencari informasi dari berbagai sumber
1 Murid kurang atau tidak menunjukkan rasa ingin tahu dengan
bertanya dan mencari informasi dari berbagai sumber
Jujur 4 Selalu melaporkan data hasil pengamatan apa adanya, tidak
menyontek, tidak memanipulasi data, dan mengakui
kekurangannya, sudah konsisten
3 Sering melaporkan data hasil pengamatan apa adanya, tidak
menyontek, tidak memanipulasi data, dan mengakui
kekurangannya, mulai konsisten.
2 Kadang melaporkan data hasil pengamatan apa adanya, tidak
menyontek, tidak memanipulasi data, dan mengakui
kekurangannya, belum konsisten.
1 Tidak pernah melaporkan data hasil pengamatan apa adanya,
tidak menyontek, tidak memanipulasi data, dan mengakui
kekurangannya, tidak konsisten

Nilai : Jumlah skor x 4


12
3) Rubrik Penilaian Kerja/Diskusi Kelompok
Hari/Tanggal : _____________________________________
Nama : _____________________________________
Kelas : _____________________________________

No Aspek Penilaian Bobot Skor Nilai

1 Keaktifan dalam kegiatan kerja/diskusi kelompok 10%

2 Berargumentasi secara kritis berdasarkan


20%
persepektif ilmiah dan pandangan obyektif

3 Menyampaikan informasi dengan jelas dan mudah


20%
dipahami

4 Menghormati pendapat orang lain 10%

5 Efektif memberikan tanggapan dan masukan dari


10%
orang lain

6 Berkolaborasi menghasilkan karya kerja/diskusi


20%
kelompok

7 Insiatif dalam pemberian ide untuk hasil kerja


10%
yang lebih baik

Keterangan

Skor 1-4 dimana :

1. Sangat kurang, 2. Kurang, 3. Baik, 4. Sangat Baik

Nilai : (Bobot x skor) x 25

Skor maksimal : 100

Skor minimal : 25
2. Lembar Kerja
LEMBAR KERJA PESERTA DIDIK

Kelompok : ………………………....... BIJI TA ORTU TA GURU

Kelas : ……………………….......

Tema Materi Ajar : .……………………..........

Nama / No Absen : ………………………………………………...

………………………………………………….

………………………………………………….

………………………………………………….

………………………………………………….

Petunjuk Kerja!

a. Pilih materi ajar kang wis cumawis banjur dipelajari kanthi tumemen.
b. Peserta didik diskusi bareng kelompok materi kang wis dipilih.
c. Wangsuli pitakonan saka guru lan tulis ing lembar iki.
d. Kasil diskusi ditulis kanthi rinci, banjur digawe medhia presentasi kang apik lan narik kawigaten.
e. Presentasekake kasile diskusi ing kelas.
No Materi Tulisan latin
Teks aksara Jawa yang
menggunakan aksara Jawa
1 nglegena, pasangan,
sandhangan dan aksara murda.

Teks aksara Jawa yang


menggunakan aksara Jawa
2 nglegena, pasangan,
sandhangan dan aksara rekan.

Tulisan Aksara Jawa :

.......................................................................................................................................................................................................................

.......................................................................................................................................................................................................................

.......................................................................................................................................................................................................................

.......................................................................................................................................................................................................................

.......................................................................................................................................................................................................................

.......................................................................................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................................................................................

.......................................................................................................................................................................................................................

.......................................................................................................................................................................................................................

.......................................................................................................................................................................................................................

.......................................................................................................................................................................................................................

.......................................................................................................................................................................................................................

.......................................................................................................................................................................................................................

.......................................................................................................................................................................................................................

LEMBAR KERJA PESERTA DIDIK

Nama : ………………………....... BIJI TA ORTU TA GURU

Kelas : ……………………….......

No Absen : ........................................

Tema Materi Ajar : .……………………..........

Petunjuk Kerja!

a. Pilih Tokoh Budayawan Jawa sing narik kawigatenmu.


b. Tulis tokoh mau ing setunggal paragraf wujud tulisan latin.
c. Alihaksarakan dadi tulisan aksara Jawa kang nerapake aksara murda dan rekan.
d. Kumpulna kasile ing guru.
Tulisan latin Tokoh Budayawan Jawa

Tulisan Aksara Jawa :

.......................................................................................................................................................................................................................

.......................................................................................................................................................................................................................

.......................................................................................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................................................................................

.......................................................................................................................................................................................................................

.......................................................................................................................................................................................................................

.......................................................................................................................................................................................................................

.......................................................................................................................................................................................................................

.......................................................................................................................................................................................................................

.......................................................................................................................................................................................................................

.......................................................................................................................................................................................................................

.......................................................................................................................................................................................................................

.......................................................................................................................................................................................................................

.......................................................................................................................................................................................................................

.......................................................................................................................................................................................................................

.......................................................................................................................................................................................................................

.......................................................................................................................................................................................................................

.......................................................................................................................................................................................................................
3. Penilaian Sumatif / Asesmen Harian

PENILAIAN SUMATIF AKSARA JAWA

BIJI TA ORTU TA GURU


Nama : …………………………………..

No Absen : …………………………………..

Kelas : …………………………………..

I. Wacanen ukara-ukara aksara latin ing ngisor iki, banjur gantinen nganggo aksara Jawa!
1. Raden Ajeng Kartini pahlawan bangsa.
Wangsulan :
2. Bu Siti Ati saniki kepala Sekolah.
Wangsulan :
3. Bathara Narada ing tlatah pucuk wetan.
Wangsulan :
4. Ibu Bupati Umi Nur Azizah wingi bar gawe acara dina dadine Kabupaten Tegal.
Wangsulan :
5. Gubernur Jawa Tengah yaiku Bapak Ganjar Pranowo.
Wangsulan :

II. Tulisen ukara ing ngisor iki nganggo aksara Jawa!


1. Pak Gubernur Ganjar wingi bubar ngresmikake dalan tol sing ana ing kutha Demak.
Wangsulan :

2. Ibu Umi Nur Azizah wingi sukses gelar acara Dina dadine Kabupaten Tegal kanthi nekake regu musik
Padi.
Wangsulan :

3. Bapak Sukarno saliyane dadi Presiden uga dadi Bapak Proklamator Indonesia.
Wangsulan :
III. Tulisen paragraf ing ngisor iki nganggo aksara Jawa!

Pangripta Serat Wedhatama

Kanjeng Gusti Pangeran Adipati Arya mangkunegara 4 nganggit serat wedhatama wiwit tahun 1809
dumugi 1881. Serat wedhatama menehi ajaran babagan kautaman sajroning nglakoni urip. Serat
wedhatama dadi puncak estetika sastra Jawa abad 19. Serat wedhatama kasusun saka 5 pupuh lan 100
pada. Limang pupuh mau yaiku Pangkur, Sinom, Pocung, Gambuh, lan Kinanthi.

Wangsulan :

4. Bahan Bacaan
Prigel Basa Jawa Kelas XI

5. Glosarium
 Setiti : tliti, satiti
 Jangkep : ganep
 Gladhen : ajar, latihan
 Umpami : upama, tuladha, conto
6. Materi Ajar
PIWUCALAN 3

NULIS AKSARA JAWA

Ing materi sadurunge, para siswa wis nyinaoni wujud aksara Jawa nglegena, pasangan,
sandhangan swara, sandhangan panyigeg, sandhangan mandaswara, tandha waca, lan aksara
angka. Pramila, ing materi iki para siswa kudu wis paham dening wujud aksara Jawa mau
supaya bisa nulis aksara Jawa kanthi leres ugi sae.

Nyerat aksara Jawa menika gampil, ananging kedah tlaten saha setiti. Para siswa saged
nyerat aksara Jawa kanthi lancar umpami sregep gladhen. Wonten ngandhap menika tuladha
seratan aksara Jawa ingkang dereng jangkep. Mila, cobi ceceg-ceceg dipunjangkepi kanthi
merhatosaken aksara latinipun.

Ing ngandhap menika cobi digatekake tuladha panulisan aksara Jawa kang leres.
Tuladha Nulis Paragraf Aksara Jawa
Teks 1
Bapak Pendidikan
Ki Hajar Dewantara satunggaling panutan Pendhidhikan nasional ingkang lahir wonten ing
Ngayogyakarta, 2 Mei 1889. Lahir saking kaluwarga bangsawan ngayogyakarta.
Panjenenganipun kagungan asma asli Raden Mas Suwardi Suryaningrat. Ki Hajar Dewantara
damel pawiyatan luhur Taman Siswa tanggal 3 Juli 1922 wonten ing Ngayogyakarta.

Terjemahan Teks 1

Bathok bolu isi madu

(Wong asor nanging sugih kapinteran)

Anda mungkin juga menyukai