MODUL AJAR
KELAS : XI IPS
NIP. :
Mengesahkan :
Kepala Sekolah Guru Mata Pelajaran
I. Identitas Umum
Nama Sekolah : SMA Negeri Kebakkramat
Mata Pelajaran : Bahasa Jawa
Kelas/Fase : XI/F
Tahun Pelajaran : 2023-2024
Nama Penyusun : Desi Rosita, S.Pd.
Alokasi Waktu : 2 X 45 menit (1 x Pertemuan)
Kompetensi Awal : Peserta didik memiliki keterampilan berbicara dengan
unggah-ungguh basa pada Sesorah
Profil Pelajar Pancasila : Bernalar kritis, kreatif, gotong royong, berakhlak mulia,
mandiri
Sarana dan Prasarana : Ruang Kelas, LCD, Laptop, koneksi internet, bahan ajar,
lembar kerja dan gawai
Target Peserta didik : Peserta didik regular/umum
Model Pembelajaran : Project Based Learning
Metode Pembelajaran : Pembelajaran Quantum
Media Pembelajaran : Video sesorah (Youtube) dan Power Point
Kegiatan Pembelajaran 1
Tahapan Deskripsi Waktu
III. Asesmen
Bentuk asesmen :
No Penilaian Deskripsi Keterangan
1. Bersama Peserta didik guru menjelaskan rencana tindak lanjut pembelajaran atau
pertemuan yang akan datang masih dengan teks pawarta agar lebih paham.
VI. Lampiran
A. Bahan Ajar Guru dan Peserta didik
Lampiran 7
B. Media Pembelajaran
Lampiran 8
C. Glosarium
1. Faktual : Sesuai yang ada atau yang terjadi dimasyarakat.
2. Unggah-ungguh : Tingkatan bahasa dalam bahasa Jawa
3. Basa Krama : Tingkatan ragam bahasa untuk orang yang lebih tua/ dihormati.
4. Aktual : Terbaru / terupdate
D. Daftar Pustaka
1. Widaryatmo, Gandung. 2014. Prigel Basa Jawa. Jakarta: Erlangga
2. https://youtu.be/jPG6bsflhYw
LAMPIRAN 1
PENILAIAN KETERAMPILAN BERBICARA
1. Kategori pengamatan proses ketrampilan berbicara
1) Proses ketepatan dalam berbicara
2) Proses kemampuan kosakata dalam berbicara
3) Proses pemilihan tata bahasa
4) Proses pelafalan dalam berbicara
2. Aspek yang diamati
Tata Bahasa
Jumlah
Ketepatan
No. Nama
Kosakata
Pelafalan
1.
2.
Jumlah
Rata-rata
75 – 80 Cukup baik
81 – 85 Baik
Lampiran 2
ASESMEN DIAGNOSTIK - ASESMEN NON-KOGNITIF
No Pertanyaan
ASESMEN SUMATIF
Kisi-kisi Asesmen Sumatif
No Capaian Materi Indikator Bentuk Nomor
Pembelajaran Soal Soal
1 Peserta didik mampu Sesorah 1. Menjelaskan unsur-unsur yang Pilihan 2,6
menggunakan Bahasa ada dalam sesorah. Ganda
Jawa sesuai dengan 2. Menganalisis unsur-unsur yang 8,9
kaidah kebahasaan terdapat dalam sesorah.
(paramasastra) dan 3. Menunjukkan isi yang terdapat 1,3,5,7
unggah-ungguh basa dalam sesorah.
untuk menyampaikan 4. Mengidentifikasi unggah- 4,10
informasi berupa ungguh untuk menyampaikan
gagasan, pikiran, informasi berupa gagasan,
perasaan, pandangan, pikiran, perasaan, pandangan,
arahan atau pesan arahan atau pesan yang akurat
yang akurat dari teks dari teks pawarta.
nonsastra (Sesorah)
ASESMEN SUMATIF
A. Wenehana tandha ping(X) ing aksara A, B, C, D, lan E kang kaanggep bener!
1. Mujudake informasi kanggo wong akeh ngenani sawijining prastawa sing wis dumadi diarani …
A. Iklan
B. Wara-wara
C. Poster
D. Pawarta
E. Sandiwara
2. Unsur pawarta kang nuduhake pitakonan alesane kenengapa prastawa iku dumadi yaiku …
A. What
B. Who
C. When
D. Where
E. Why
“Para pamirsa, koalisi Indonesia hebat sawise kasil menangake campuh ana ing Pilpres
kosokbalene kudu gelem mranggulangi kahanan sing ora kepenak nalikane campuh ana ing
gedhung DPR. Posisi pengarep ana ing DPR pranyata kasil kakukup saka koalisi Merah Putih,
kahanan kasebut banget dikuwatirake para pengamat politik, manawa lakuning roda
paprentahan bakal oleh pepalang. Nanging bab iku ora pati dimasalahake dening presiden
kapilih kang wis diandharake ing sela-selaning kegiatan ing Balai kota DKI Jakarta.”
Kapetik saka: Ari Teguh Nugraha, Boyolali TV
5. Pawarta ingdhuwur ditonton saka wose kagolongake ana ing pawarta …
A. Sosial
B. Kriminal
C. Ekonomi
D. Budaya
E. Politik
9. Bab-bab wigati ing ngisor iki kang ora njurung kabecikan magepokan karo pamacane sesorah,
yaiku …
A. Intonasi kudu pas, kapan mrangguli koma, titik, uga tandha liyane
B. Vokal trep karo artikulasine
C. Volumene utawa bantere swara nyukupi
D. Sabisa-bisa nyingkiri dhialeg
E. Klambine kudu nganggo klambi kang becik
Kunci Jawaban:
1. D 6. A
2. E 7. C
3. B 8. A
4. B 9. E
5. E 10. D
NO PITAKONAN WANGSULAN
1 Apa isine prastawa kasebut? 1.
1. Pangertene sesorah/pidhato
Sesorah yaiku rembugan ana ing sangarepe wong akeh kanthi ngandharake sawijining gagasan,
panemu, pamikir, lan sapanunggalane Tujuwan baku medhar pangandikan yaiku kanggo ngaturake
panguneg-uneg utawa mratelakake informasi kanthi medhar pangandikan ana ing sangarepe wong
akeh supaya padha mangreteni sing diedharake.
Peprincening medhar pangandikan iku kaperang ddadi pirang-pirang perangan.
a. Hamedhar pangandikan kang asipat mratelakaken informasi.
b. Hamedhar pangandikan kang asipat hiburan.
c. Hamedhar pangandikan ingkang asipat hamemilut marang para pamyarsa.
2. Jenis Pidhato/Sesorah
a. Miturut gunane, sesorah kabagi dadi pirang-pirang jinis, yaiku : sabdatama (sesorah tunggal),
pambagyaharja(mahargya rawuhe tamu),tanggap wacana (sesorah kang kudu antuk
tanggapan).
b. Miturut ancase pidato
1) atur pambagya : sesorah kangge nampi rawuhipun para tamu, wonten ing acara menapa
kemawon,umpaminipun ing pahargyan (pesta), sukuran, lsp
2) atur kabar,pawarta utawi informasi,Informasi saget arupi palapuran utawi nyariosaken
satunggale bab dhateng pamiarsa, pramila bab ingkang kawedharaken kedah
gamblang/cetha. Tuladha:sesorah ing rapat,promosi barang,lan sak panunggalane.
3) atur panglipur/hiburan (ancasipun supadoa ingkang mirengaken remen penggalihipun)
Tuladha: ing layatan, atut saking pambela sungkawa.
4) Pangajak
Ancasipun supados ingkang mirengake pitados. Kapilut manahipun saengga purun
nindakaken menapa ingkang dipunwedharaken.
Tuladha: Panyuluhan Kesehatan
3. Perangan sesorah/pidhato
Perangan sesorah/pidhato ing antarane yaiku :
a. Salam pambuka
b. Purwaka/pambuka
1) Atur pakurmatan
2) Atur puji syukur
c. Surasa/isi
Perangan iki ngemot andharan wigatining sesorah.
d. Wasana/Panutup
Ing babagan iki diandharake wos wigatining sesorah lan dudutane. Sabanjure ngaturake pangajak
marang kabecikan, banjur dipungkasi ngaturake kaluputan anggone ngandharake lan salam
panutup.
e. Salam panutup
4. Metodhe sesorah
1. Apalan
2. Maca teks/ naskah
3. Ekstemporan
4. Impromptu
5. Teknik sesorah/pidhato
Nalika nindakake sesorah saliyane perangane kudu ganep, uga kudu nggatekake:
a. Sikep nalika sesorah. Yen nalika sesorah kudu ngadeg jejeg, ora mingsat-mingset lan anteng. Dene
yen sesorah kanthi lungguh kudu dhag dhadhane dijokake, aja mbungkuk utawa miring
(mengkleng). Ing pahargyan adat Jawa nalika ngadeg luwih becik ngapurancang.
b. Basa kang digunakake gampang dingreteni, tembunge saiki komuikatif.
c. Swara kudu ngarah-arah. Upama ana ing njero klas aja seru-seru, watone ngarep ora kebrebegen
sing ana mburi krungu. Beda maneh nalika ana ing lapangan utawa papan kang amba lan rame,
kudu nyuwara kang seru, isa uga nggunakake panyora swara (sound system).
d. Nggatekake tema kang jumbuh karo swasana. Tema iku baku banget dingreteni, amarga anggone
ngandharake mengaruhi swara, nada, lan ekspresi. Upamane sesorah temane kamardikan beda karo
tema bela sungkawa.
e. Swasana utawa kahanan. Ing babagan iki sesorah kudu nulat wektu kahanan kang ana lan kang
dibutuhake. Yen wektu kang disedhiyakake ora suwe anggone sesorah kudu cekak aos. Yen
sesorah nalika usum udan ing papan kang tanpa payon kudu anut kahanane.
f. Wayah. Wayah iki uga kudu digatekake, sesorah ing wayah awan kudu beda karo ing wayah bengi.
Senajan kanthi tema kang padha, upamane sesorah pengetan dina kamardikan wayah awan lan
bengi kudu dibedakake. Anggone nyuwara anut wayah, yen bengi aja seru-seru.
g. Papan. Sesorah ing njero klas mesthi beda nalika sesorah ana ing papan ngibadah. Slaga lan tata
carane kudu njumbuhake papane. Yen ing njero klas iku papan pendhidhikan dadi nalika sesorah
ngara-arah babagan pendhidhikan. Beda nalika sesorah ing papan ngibadah, kang diandharake
mesthine babagan kapitayan lan ibadah.
h. Audience utawa pamireng. Nalika sesorah, pamicara uga kudu nggatekake sapa kang mirengake.
Babagan iki gegayutan karo basal an sastrane sesorah. Yen ing sangarepe warga masyarakat iku isa
nggunakake basa kang gampang ditampa, tembunge liya komunikatif kang ngaggo waton. Beda
maneh nalika sesorah ing madyaning pawiyatan inggil, upamane ing lingkungan kampus
prayogane nggunakake basa kang baku lan ilmiah.
Media Pembelajaran
1. PPT
2. VIDEO SESORAH YOUTUBE
https://youtu.be/jPG6bsflhYw
MODUL AJAR BAHASA JAWA
INFORMASI UMUM
A. IDENTITAS MODUL
Nama Penyusun : Desi Rosita, S.Pd.
Sekolah : SMA Negeri Kebakkramat
Tahun Pelajaran : 2023/2024
Jenjang : SMA
Kelas : XI (Fase F)
Alokasi Waktu : 4 x 45 menit (Pertemuan 2)
B. Kompetensi Awal : Peserta didik mampu menulis gagasan dan pikiran dalam bentuk
sastra cerkak untuk mencapai tujuan yang berbeda-beda.
I. DAFTAR PUSTAKA
1. https://www.youtube.com/watch?v=Xei32NIXpus
2. Buku Prigel Bahasa Jawa Kelas XI
3. Panjebar Semangat Edhisi 22 Surya Kaping 28 Mei 2022. Kanthi besutan.
CRITA CEKAK
a. Pangertene Crita Cekak
Crita iku dumadi adhedhasar saka urutan sawijining kedadeyan utawa prastawa.
Sajroning kedadeyan iku, ana tokoh (pirang-pirang tokoh) lan tokoh iku nglakoni sawijine
utawa rerangkening konflik utawa cecongkrahan. Kedadeyan, tokoh, lan konflik iku
sawijining unsur pokok crita, lan katelune kanthi nyawiji diarani plot utawa alur. Kanthi
mangkono crita iku kudu duwe alur.
Semono uga crita cekak, uga dumadi saka urutan sawijining kedadeyan utawa
prastawa, kang nyata utawa fiktif. Kang mbedakake karo crita liyane, cerkak iku dicritakake
sepisan rampung, lan wis isa nuduhake karampungane crita. Mula ing padatan cerkak mung
tinulis kanthi cekak lan prasaja. Surasane crita uga mung prasaja, ora mbutuhake cara
ngrampungake kang kanthi jlimet. Supaya luwih cetha, gatekake titikane cerkak ing ngisor
iki:
Fiktif/ ora nyata
Gegayutan karo lelakon manungsa
Ora mbutuhake wektu suwe anggone maca
Prekara kang dicritakake mung siji
Alur crita dumadi saka wiwitan, dredah, lan ngrampungake perkara
Cacahe paraga mung sithik
Critane cekak, kurang saka 10.000 tembung (3-10 kaca)
Paraga kang dicritakake ora nganti owah nasibe
Cuthel
"Eh Heni. Farah ana ra?" pitakone wong lanang sing mertamu.
"Iya, ana. Piye?"
"Aku rapapa. Jare meh ngomong penting?" Farah ngudhunke tangane sing lanang.
"Awakmu panas ngono lho. Ayo takterke priksa."
"Ayo mangkat."
Bagas narik tangane Farah, dijaki ning motor.
Bagas nguripke mesin motor isih karo nyekeli tangane Farah. Ning Farah tetep ora gelem
numpak motor.
"Ayo, ndang munggah!"
Krungu printahe Bagas sing sansaya galak, Farah nurut.
***
"Obate aja lali diombe. Iku maeme ya dientekke," printahe Bagas sadurunge bali.
Farah manthuk.
Bagas nguripke mesin motore.
"Eh Gas, mau jare meh ngomong penting?"
"Ngesuk wae, yen awakmu wis mari. Aku mulih sik ya."
"Iya, ngati-ati."
"Ora ngomong apa-apa, jare ngesuk wae yen aku wis mari."
"Apa awakmu ora lara ati Far? Wingi wae wis ngonangi bocahe dolan karo Intan."
"Yen diomong lara ati ya lara Hen. Apa maneh katon raket banget kelorone. Ning aku kudu
piye? Aku ya dudu sapa-sapane. Aku lak ya mung kancane ta Hen?"
"Ning lak ya gawe awakmu baper ta? Iya, paling bocahe guyon. Ning apa ya guyon yen
saben dolan bareng, tanganmu digandheng, awakmu dikekep?"
"Awakmu ki lho Hen, malah ngelingke. Wis, ayo maem."
***
"Ya ora kenal banget. Mung ngerti bocahe. Kadhang ning kost ki Intan ya crita yen Heni iku
pinter banget."
"Iya, ancen cah kae pintere poll."
"Iya. Intan yen nyritakke bocahe seneng banget. Jare pengin bisa kaya Heni."
"Oh ya, Intan piye kabare?"
"Apik. Bocahe iki lagi bungah tenan. Awakmu apa kenal Intan?"
"Ya mung ngerti bocahe saka crita. Aku ya durung tau omong-omongan karo Intan."
"Owalah.. iya dhing. Awakmu lak ya kanca cerake Bagas. Ya cetha Bagas kerep crita. Apa
maneh cah loro kae wis balen."
"Balen? Bagas?" Farah kaget.
"Iya. Bagas karo Intan."
***
"Kula nuwun."
Heni metu niliki sing teka.
"Bagas? Ana apa?" takone Heni ngerti Bagas ngadeg ning ngarep lawang.
"Mulih ngomahe?"
"Iya."
"Wah.. piye iki? Ana sing pengin takomongke karo bocahe," Bagas kuciwa.
"Farah wis ngerti kok."
"Wis ngerti? Saka sapa? Aku lak durung ngomong karo Farah."
"Saka Putri, kanca sekost-e Intan."
"Lho? Piye ta iki? Kok Intan barang digawa-gawa?" Bagas sansaya bingung.
"Ya mesthi Intan digawa-gawa, wong wis balen ta?"
Kuciwaning ati, ra bisa daksingkiri. Dudu salahmu agawe tentreme ati. Mung aku kudu apa,
yen atimu milih sing liya?
Sanajan raketing raga ora bakal sirna, nyatane ati, dapusi ora bisa. Jalaran wis dadi
pepesthen sing menehi nyawa, yen tresna ra bisa dipeksa.
Mung aku kudu mlaku mring ngendi? Yen sing nuduhke lumaku ora ana.
Aku kudu takon mring sapa? Yen mung awakmu kang bisa njawabi.
Bagas maca maneh Whatsapp sing dikirim Farah. Bocahe mesem. Saiki Bagas sansaya
mantep kanggo ngomong karo Farah.
Bagas marani Farah ing omahe. Sanajan wis ning ngarep lawang, Bagas ora wani nothok, apa
maneh uluk salam. Nanging, nalika Bagas kelingan critane Heni, Bagas kudu cepet-cepet
ketemu Farah.
Nalika Bagas wis mantep kanggo nothok lawang, lawange kebukak. Farah ngadeg ing mburi
lawang. Rupane katon kaget ngerti Bagas marani, ning ora bisa ngomong apa-apa.
"Far, ana sing kudu dakomongke." Bagas miwiti.
"Aku wis ngerti Gas," Farah semaur.
"Dudu iku Far. Aku meh ngomongke WA sing mbok kirim wingi."
"Wis, babagan WA-ku lalekke wae. Iku aku ngetike pas lagi ra nggenah. Dadi mbok hapus
wae, ra sah dieling-eling."
Tahapan Alur:
a. Pitepungan ( Pengenalan)
b. Gesehing panemu (konflik)
c. Pol-polane konflik (Klimaks)
d. Oleh dalan/sumbere geseh wiwit mudhun (Anti klimaks/ peleraian)
e. Pungkasan ( Penyelesaian)
7. Sudut pandang
Sudut pandang yaiku posisi/ carane pangripta nyritakake isine crita. Sudut pandang
kaperang dadi 2:
a) Sudut pandang wong kapisan
Pangripta nggunakake tembung aku, nyong utawa kula ana ing njero crita. Bisa
dadi pangripta minangka paraga utama ing crita iku. Mula, biasane sudut pandang
wong kapisan kanggo nyritakake pangalaman pribadi.
b) Sudut pandang wong katelu
Pangripta nggunakake tembung dheweke utawa jenenge wong kanggo dadi paraga
ing njero crita. Biasane sudut pandang wong katelu kanggo nyritakake pangalamane
wong liya.
9. Lelewaning basa
Lelewaning basa yaiku basa kang digunakake pangripta ing crita, kayata ukara kang
digunakake lan pamilihing tembung, satemah crita kang digawe nduweni ciri khas lan
bisa nggawe angen-angene para pamaos kanthi cetha.
Ing piwulangan cerita cerkak “Swarga Impen” siswa bakal mangerteni utawa diukur apa wae
unsur kang mbangun cerita cekak.
1. Wenehana tandha centang pratelan ngisor iki kalebu unsur pambangun crita sing endi !
Unsur
No Pratelan Unsur ekstrinsik Keterangan
Intrinsik
1. Nilai Moral
2. Tema
3. Amanat
4. Biografi
5. Nilai Budaya
6. Latar Belakang
Penulis
6. Latar
7. Paraga
8. Alur
9. Nilai Agama
10. Nilai Sosial
11. Sudut Pandang
3. Bijinen pamacane saka kelompok liya manut paugeran ing ngisor iki!
Penggunaan
No Kelompok Keruntutan Isi Suara kelancaran
bahasa
1 Kelompok ...
2 Kelompok ...
3 Kelompok ...
POWERPOINT TENTANG CERITA CEKAK
a. Instrumen Penilaian pengetahuan
Teknik
No. KD Materi Indikator Instrumen
Penilaian
Jumlah :
Rubrik Penilaian
Keterangan :
2. Bisa mengidentifikasi 6 unsur intrinsik cerita cekak = Nilai 4
3. Bisa mengidentifikasi 4-5 unsur intrinsik cerita cekak = Nilai 3
4. Bisa mengidentifikasi 2-3 unsur intrinsik cerita cekak = Nilai 2
5. Bisa mengidentifikasi 1 unsur intrinsik cerita cekak = Nilai 1
6. Tidak bisa menyebutkan unsur intrinsik = Nilai 0
7. Bisa menganalisis nilai-nilai moral cerita cekak = Nilai 4
8. Tidak bisa menganalisis nilai – nilai moral cerkak = Nilai 0
1. Menulis dan Isi cerita Membuat sinopsis Non Tes 1. Critakna malih isi
menyajikan cekak teks crita cekak (penilaian crita cekak
sinopsis teks “Swarga
crita cekak Impen” yang dibacanya. produk) “Swarga
yang Impen”mawi
dibacanya
basanipun
piyambak.
Gawenen
sinopsis saka teks
crita cekak iku
kanthi runtut lan
jumbuh kaliyan
unggah-ungguh
mawi basa kang
Menyajikan trep.
sinopsis teks crita 2. Critakna maneh
rakyat yang telah
Non Tes isi saka teks crita
dibuat. (penilaian cekak iku kanthi
praktik) lesan.
Wangsulana pitakonan ing ngisor iki kanthi menehi tandha silang (x) ing aksara a,b,c,d,
utawa e ing jawaban kang trep!
1. Crita kang isine ringkes alure lan ora mbutuhake waktu suwe anggone maca diarani …
a. Cerbung d. Mitos
b. Crita rakyat e. Cerkak
c. Roman
2. Ing ngisor iki kalebu unsur intrinsik cerkak, kejaba …
a. Tema d. Pendhidhikan pengarang
b. Paraga e. Watak paraga
c. Setting
3. Urut-urutaning cariyos wiwit lekas nganti pungkasan kawastan ...
a. Alur crita d. Irah-irah
b. Watak e. Sudut pandang
c. Paraga
Wacan pethilan cerkak ing ngisor iki supaya bisa mangsuli pitakonan nganti trep!
Panji
Ing bale omahe Panji ana tulisan sing unine “crah agawe bubrah, rukun agawe sentosa”. Omahe
Panji mapan ana ing desa sing adoh saka papan rame, ngenani bab iku dheweke ora tau ngresula,
kabeh katrima kanthi ikhlas lan bungah. Gemi setiti lan premati ditrepake ing kluwargane.
Guneman kepenak dirungokake ora nate manas ati marang wong sing diajak guneman,
tumbakcucukan ditinggalake. Panji lan Surti wis selawe taun omah-omah bareng lan nduwe anak
cacah loro yaiku Wandi lan Suci. Saben dina, Wandi sakdurunge mangkat sekolah mbiyantu
bapake, semono uga Suci mbiyantu ibune nggawe sarapan. Kluwargane Panji pancen ayem, ora
tau tukar padu, antaraning anggota kluwarga ajen-ingajen, bantu biyantu, sayuk rukun, tandang
grayang bebarengan. Kluwargane Panji dadi tepa tuladha para tangga. Anak-anake diajari basa
kang alus mula duwe unggah-ungguh basa kang nyenengake marang sapa wae.
4. Miturut wacan ing ndhuwur, kluwargane Panji iku kluwarga sing kepriye ...
a. Dadi guneman tangga d. Bubrah
b. Susah e. Ayem lan sayuk rukun
c. Seneng padudon
5. Kenangapa kluwargane Panji dadi tuladha para tangga ...
a. Seneng padudon
b. Seneng agawe bubrah
c. Kluwargane Panji sugih banget
d. Ora tau omong ala lan nyenengake wong liya
e. Seneng congkrah lan gumedhe marang tangga
6. Kepriye patrapane anak-anake Panji ...
a. Nakal d. Nyenengake marangg sapa bae
b. Ora nurut e. Basane kasar
c. Crengkeng
7. Sapa wae paraga cerkak ing dhuwur mau ...
a. Panji, Surti, Wanti, lan Suci
b. Panji Siti, Wandi, lan Surti
c. Panji, Surti, Wati, lan Suci
d. Panji, Siti, Wandi, lan Surti
e. Panji, Surti, Wandi, lan Suci
9. Pitutur luhur kang bisa dijupuk saka crita ing ndhuwur yaiku ...
a. Goleka kanca sing akeh.
b. Awake dhewe kudu trenyuh maro wong liya.
c. Yen diganggu kudu wani nglawan.
d. Aja seneng ngganggu wong liya.
e. Guyonan karo kanca-kanca iku becik.
10. Carane pangripta ngandharake watak ing crita mau yaikukanthi cara ...
a. Paparan langsung saka pangripta.
b. Nganggo pacelathon..
c. Saka tingkah lakuning paraga.
d. Lingkungane paraga.
e. Reaksi paraga marang kedadeyan.
Sawise maca cerkak “Welingmu” , banjur wangsulana pitakonan ing ngisor iki!
1. Apa pokok isi crita Welingmu?
2. Sapa wae paraga ing crita?
3. Kepriye carane pangripta ngandharake watak paraga ing crita iku?
4. Apa wae inti saka welinge Eyang? (tulis nganggo basamu dhewe)
Ragam basa apa kang dianggo Anis nalika matur marang Eyang? Kenangapa ragam basa kuwi
sing dianggo?
MODUL
AJAR
I. Identitas Umum
Nama Sekolah : SMA Negeri Kebakkramat
Mata Pelajaran : Bahasa Jawa
Kelas/Fase : XI/F
Tahun Pelajaran : 2023-2024
Nama Penyusun : Desi Rosita, S.Pd.
Alokasi Waktu : 2 X 45 menit (1 x Pertemuan)
Kompetensi Awal : Peserta didik memiliki keterampilan berbicara
s e s u a i dengan unggah-ungguh basa
Profil Pelajar Pancasila : Bernalar kritis, kreatif, gotong royong, berakhlak
mulia, mandiri
Sarana dan Prasarana : Ruang Kelas, LCD, Laptop, koneksi internet, bahan ajar,
lembar kerja dan gawai
Target Peserta didik : Peserta didik regular/umum
Model Pembelajaran : Discovery Learning
Metode Pembelajaran : Ceramah, Diskusi
Media Pembelajaran : Power Point
1. Bersama Peserta didik guru menjelaskan rencana tindak lanjut pembelajaran atau
pertemuan yang akan datang masih dengan teks pawarta agar lebih paham.
BAHAN AJAR
Basa Jawa iku minangka sawijining basa kang duwe unggah-ungguh (undha usuk)
utawa tingkat kesantunan beda karo basa liyane. Dene anggone ngecakake manut sapa sing
rembugan lan sapa sing diajak rembugan.
Manut cak-cakan lan trap-trapane kang wis lumrah digunakake, unggah-ungguh (undha
usuk) basa Jawa iku sejatine kaperang dadi loro, yaiku basa ngoko lan krama. Nanging manut
panganggone ing satengahe bebrayan basa iku ana papat. Basa ngoko ana loro, yaiku ngoko
lugu lan ngoko andhap / alus. Basa krama uga ana loro, yaiku basa krama lan krama inggil /
alus. Dene cak-cakane kaya ing ngisor iki!
Tuladha a. Aku wingi ngerti pakdhe karo budhe tindak nitih mobil.
b. Mas Hasta, aku nyuwun tulung penjenengan gaweke
tulisan aksara Jawa kang genep.
c. Kena ngapa penjenengane ora kersa tindak dhewe?
Krama inggil Cirine / titenane - Nggunakake tembung-tembung krama inggil kanggo sing
diajak guneman, kanggo awake dhewe nggunakake
tembung-tembung krama/ngoko
- Nggunakake ater-ater dikramake (ku- kula,kok-
panjenengan,di- dipun-), panambang krama (-ipun,-aken)
- Tembung sesulih wong kapisan/utama purusa (kata ganti
orang 1) nggunakake tembung kula, sesulih
kapindho/madyama purusa (kata ganti orang 2)
nggunakake tembung panjenengan, lan sesulih
katelu/wasana purusa (kata ganti orang 3) nggunakake
tembung panjenenganipun
Pasemone Joged
Dening : Ichwan Prasetya
Beksan utawi joged tradhisi Jawi nggadhahi landhesan sikep tuwin ebahing
saranduning badan ingkang ngugemi pancatan sawiji, greged, sengguh tuwin boten
mingkuh. Sawiji inggih punika nyawijekaken krenteg saha sikep kaliyan daya ruhani
tumuju angkah ingkang cetha.
Greged ateges krenteg ingkang kiyat, semangat makantar-kantar ingkang
njurung tuwuh lan ngrembakanipun sikep gumregut. Tembung sengguh mengku
werdi raos mongkog dhumateng pribadinipun kiyambak.
Dene tembung mboten mingkuh ateges setya ingkang kawengku ing tanggung
jawab lan sikep mboten gampil nglokro. Sedaya pancatan murih ngasilaken ebksan
ingkang mranani punika saget kawujud ing beksan ingkang watakipun alus, gagah,
tuwin kasar.
Beksan alus kawujud ing alus luruh tuwin alus mbranyak. Beksan gagah
kawujud ing gagah lugu tuwin gagah kongas. Dene beksan kasar kawujud ing kasar
sinatriya tuwin kasar raseksa.
Beksan ingkang mranani kedah kajurung dening wanda ingkang ceples kaliyan
cakepan beksanipun. Wanda inggih punika pasuryan, wujud lan sikep ingkang
nggambaraken watak sarta swasana jiwa.
Yektosipun, beksan punka mboten sanes gegambaran kahanan gesangipun
manungsa ing ngalam donya. Wontenipun maneka werni cakepan beksan,saking
ingkang alus ngantos ingkang kasar, mboten sanes gegambaran pratingkahipun
manungsa wonten ing ngalam gesangipun.
Ananging menawi mindeng sawetawis kirdhanipun manungsa, mliginipun
ingkang nyepeng panguwaos, ing wekdal punika, racakipun kathah ingkang mboten
jumbuh kaliyan pakemipun beksan.
Mbokmenawi punika pralampita bilih manungsa ing panggesangan sapunika
kathah ingkang sampun kecalan keblat, nalisir saking pranatan ingkang tundhonipun
namung kapiluyu mburu kekareman tuwin kabetahanipun kiyambak.
Patuladhan ingkang gampil dipunpindeng inggih wonten ing jagad pulitik.
Kathah paraga pulitik utawi politisi, kalebet ugi para pangembating paprentahan ing
bebadan eksekutif, cakepan beksanipun sampun morak-marik. Wandanipun inggih
mboten cples kaliyan beksan ingkang dipunbabar.
Wonten ing sangajengipun rakyat mbabar mbabar “beksan pulitik” alus luruh
kasengkuyung wanda ingkang mranani sanget. Jebulipun wonten ing wingking
tumindak korupsi ngantos atusan yuta, kepara milyaran rupiyah. Kamangka punika
arta ingkang katumrapapken mehak rakyat alit. Punika cetha yektosipun beksan
kasar raseksa ingkang wandanipun dur angkara.
Lan racakipun mboten wonten “beksan pulitik” ingkang blak-blakan mbabar
beksan kasar raseksa kangge nggayuh krenteg ngimpun kaskaya kangge pribadi,
kulawarga utawi gerombolanipun.
Lah, menawi “beksan pulitik” kababar nut cakepan beksan kados ing nginggil,
temtu rakyat gampil anggenipun nyaruwe dhumateng wakilipun ing bebadan
legislatif saha pangembating paprentahan ing bebadan eksekutif ingkang tumindak
nalisir saking paugeran.
Sarehne mboten mekaten kasunyatanipun, rakyat inggih namung pijer
kapusan nalika mindeng joged alus luruh ingkang mranani, nanging kasunyatanipun
punika sikep dur angkara kados dene kiprahing raseksa. Punapa prelu wonten
piwucal joged kangge sedaya wakil rakyat lan pangembating paprentahan murih
saged nuhoni jejeripun? Nuwun lan sumangga.
Kapethik saking : SOLOPOS, 3 Juli 2008
Tugas Mandiri
Tindakna pacelathon karo sadhengah tingkatan nggunakake unggah ungguh basa kang trep kanggo
ningkatake kaprigelanmu nggunakake basa. Tuladhane karo pakdhemu, simbahmu, kancane masmu,
kancane adhimu, lan sapiturute.
MODUL AJAR
I. Identitas Umum
1. Kompetensi Awal
Sebelum mempelajari modul ini, peserta didik diharapkan sudah mampu menelaah teks
Aksara Jawa (elemen pemahaman menulis fase F)
6. Komponen Inti
A. Tujuan pembelajaran
Peserta didik mampu menulis gagasan dan pikiran dalam bentuk teks aksara
jawa dengan memperhatikan kaidah penulisan aksara Jawa.
B. Indikator Penilaian
1. Menulis teks dua paragraf aksara Jawa yang mengintegrasikan aksara nglegena,
pasangan, sandhangan, murda dan rekan dari wacana berhuruf latin.
2. Menyajikan tulisan teks dua paragraf aksara Jawa yang mengintegrasikan aksara
nglegena, sandhangan, pasangan, murda dan rekan.
3. Pemahaman Bermakna
Aksara Jawa merupakan warisan budaya yang memiliki peran penting dalam
kehidupan. Kontribusi aksara Jawa mencakup perannya baik sebagai konteks
pengetahuan maupun tradhisi sarat makna dan pitutur luhur. Menulis aksara Jawa
bisa diterapkan dalam kehidupan sehari- hari sebagai sarana melestarikan budaya
Jawa.
4. Pertanyaan Pemantik
1. Pertemuan 1
Para peserta didik bisa nulis aksara Jawa?
2. Pertemuan 2
Apa wis bisa nulis aksara Jawa murda dan rekan?
5. Kegiatan Pembelajaran
Pertemuan 1
Alokasi
Kegiatan Deskripsi Kegiatan
Waktu
Pendahuluan 1. Guru mengkondisikan murid untuk siap dalam 10 menit
pembelajaran.
2. Guru memberikan salam, mempersilahkan salah
satu peserta didik untuk memimpin berdoa,
mengingatkan peserta didik untuk selalu menjaga
kesehatan.
3. Guru memeriksa kesiapan fisik maupun psikis
peserta didik, dengan memeriksa kehadiran
peserta didik.
4. Guru menulis satu kalimat teks latin pada papan
tulis.
5. Guru memberikan pertanyaan pemantik “Para
peserta didik bisa nulis aksara Jawa?”.
6. Guru memberikan reward berupa poin tambahan
pada peserta didik yang berhasil menulis aksara
Jawa di papan tulis.
7. Guru menjelaskan tujuan pembelajaran.
Kegiatan Inti 1. Guru menampilkan contoh teks latin dan aksara 70 menit
Jawa bertemakan tokoh budayawan Jawa.
2. Guru memberikan kesempatan kepada peserta
didik untuk mengidentifikasikan, bertanya,
memberikan pendapat tentang materi yang
ditayangkan guru.
3. Guru meminta siswa membuat teks latin satu
paragraf (4-5 kalimat) bertema tokoh budayawan
Jawa dengan menerapkan aksara angka dan
swara.
4. Teks latin yang sudah dibuat dialihaksarakan ke
dalam aksara Jawa.
5. Guru melakukan diferensiasi produk dengan
memberikan kebebasan kepada masing-masing
kelompok untuk menentukan format laporannya
(makalah, ppt, video, kartu, peta konsep, atau
format lain yang sesuai dengan keterampilan dan
minat mereka) laporan dibuat dengan kriteria
yang jelas terkait apa saja yang harus dibahas dan
ada pada laporan.
6. Siswa dengan kreatif menulis aksara Jawa pada
media yang sudah mereka pilih.
Pertemuan 3
Alokasi
Kegiatan Deskripsi Kegiatan
Waktu
Pendahuluan 1. Guru mengkondisikan murid untuk siap dalam 10 menit
pembelajaran.
2. Guru memberikan salam, mempersilahkan salah
satu peserta didik untuk memimpin berdoa,
mengingatkan peserta didik untuk selalu menjaga
kesehatan.
3. Guru memeriksa kesiapan fisik maupun psikis
peserta didik, dengan memeriksa kehadiran
peserta didik.
4. Guru menjelaskan tujuan pembelajaran yaitu
Asesmen Harian/ Penilaian Sumatif.
5. Guru memberikan kesempatan kepada peserta
didik untuk bertanya atau mengungkapkan
gagasan sebelum dimulai Asesmen Harian.
3. Sumatif :
Setiap peserta didik menjawab pertanyaan dalam selembar kertas diakhir
pelajaran tentang materi yang telah diajarkan (Asesmen Harian).
Mengetahui
Kab. Karanganyar
Pembina Tk. I .
2) Rubrik Observasi
Keterangan
Skor minimal : 25
2. Lembar Kerja
LEMBAR KERJA PESERTA DIDIK
Kelas : ……………………….......
………………………………………………….
………………………………………………….
………………………………………………….
………………………………………………….
Petunjuk Kerja!
a. Pilih materi ajar kang wis cumawis banjur dipelajari kanthi tumemen.
b. Peserta didik diskusi bareng kelompok materi kang wis dipilih.
c. Wangsuli pitakonan saka guru lan tulis ing lembar iki.
d. Kasil diskusi ditulis kanthi rinci, banjur digawe medhia presentasi kang apik lan narik kawigaten.
e. Presentasekake kasile diskusi ing kelas.
No Materi Tulisan latin
Teks aksara Jawa yang
menggunakan aksara Jawa
1 nglegena, pasangan,
sandhangan dan aksara murda.
.......................................................................................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................................................................................
Kelas : ……………………….......
No Absen : ........................................
Petunjuk Kerja!
.......................................................................................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................................................................................
3. Penilaian Sumatif / Asesmen Harian
No Absen : …………………………………..
Kelas : …………………………………..
I. Wacanen ukara-ukara aksara latin ing ngisor iki, banjur gantinen nganggo aksara Jawa!
1. Raden Ajeng Kartini pahlawan bangsa.
Wangsulan :
2. Bu Siti Ati saniki kepala Sekolah.
Wangsulan :
3. Bathara Narada ing tlatah pucuk wetan.
Wangsulan :
4. Ibu Bupati Umi Nur Azizah wingi bar gawe acara dina dadine Kabupaten Tegal.
Wangsulan :
5. Gubernur Jawa Tengah yaiku Bapak Ganjar Pranowo.
Wangsulan :
2. Ibu Umi Nur Azizah wingi sukses gelar acara Dina dadine Kabupaten Tegal kanthi nekake regu musik
Padi.
Wangsulan :
3. Bapak Sukarno saliyane dadi Presiden uga dadi Bapak Proklamator Indonesia.
Wangsulan :
III. Tulisen paragraf ing ngisor iki nganggo aksara Jawa!
Kanjeng Gusti Pangeran Adipati Arya mangkunegara 4 nganggit serat wedhatama wiwit tahun 1809
dumugi 1881. Serat wedhatama menehi ajaran babagan kautaman sajroning nglakoni urip. Serat
wedhatama dadi puncak estetika sastra Jawa abad 19. Serat wedhatama kasusun saka 5 pupuh lan 100
pada. Limang pupuh mau yaiku Pangkur, Sinom, Pocung, Gambuh, lan Kinanthi.
Wangsulan :
4. Bahan Bacaan
Prigel Basa Jawa Kelas XI
5. Glosarium
Setiti : tliti, satiti
Jangkep : ganep
Gladhen : ajar, latihan
Umpami : upama, tuladha, conto
6. Materi Ajar
PIWUCALAN 3
Ing materi sadurunge, para siswa wis nyinaoni wujud aksara Jawa nglegena, pasangan,
sandhangan swara, sandhangan panyigeg, sandhangan mandaswara, tandha waca, lan aksara
angka. Pramila, ing materi iki para siswa kudu wis paham dening wujud aksara Jawa mau
supaya bisa nulis aksara Jawa kanthi leres ugi sae.
Nyerat aksara Jawa menika gampil, ananging kedah tlaten saha setiti. Para siswa saged
nyerat aksara Jawa kanthi lancar umpami sregep gladhen. Wonten ngandhap menika tuladha
seratan aksara Jawa ingkang dereng jangkep. Mila, cobi ceceg-ceceg dipunjangkepi kanthi
merhatosaken aksara latinipun.
Ing ngandhap menika cobi digatekake tuladha panulisan aksara Jawa kang leres.
Tuladha Nulis Paragraf Aksara Jawa
Teks 1
Bapak Pendidikan
Ki Hajar Dewantara satunggaling panutan Pendhidhikan nasional ingkang lahir wonten ing
Ngayogyakarta, 2 Mei 1889. Lahir saking kaluwarga bangsawan ngayogyakarta.
Panjenenganipun kagungan asma asli Raden Mas Suwardi Suryaningrat. Ki Hajar Dewantara
damel pawiyatan luhur Taman Siswa tanggal 3 Juli 1922 wonten ing Ngayogyakarta.
Terjemahan Teks 1