3 BAGIAN A
SEMESTER GENAP 2021/2022
SITUS ABDOMINIS (TRAKTUS GASTROINTESTINALIS)
PENDAHULUAN
Petunjuk praktikum ini merupakan petunjuk praktikum modul 2.3 bagian I, yaitu tentang situs
abdominis (tractus gastrointestinalis). Untuk persiapan praktikum bacalah diktat osteologia,
situs colli, situs abdominis, serta alas anatomi
BAHASAN I: DINDING ABDOMEN
1. Pelajari dan identifikasi bidang-bidang serta titik/bangunan yang dilaluinya pada
permukaan abdomen:
a. Bidang transpylorica
b. Bidang transtubercularis
c. Bidang supracristalis
d. Bidang interspinosus
e. Bidang yang melalui crista pubica setinggi ujung caudal os sacrum
2. Pelajari dan identifikasi regio pada permukaan abdomen, beserta batas-batasnya:
a. Regio epigastrium
b. Regio hypochondriaca dextra
c. Regio hypochondriaca sinistra
d. Regio umbilicalis
e. Regio lumbalis dextra
f. Regio lumbalis sinistra
g. Regio hypogastrium
h. Regio iliaca/inguinalis dextra
i. Regio iliaca/inguinalis sinistra
j. Kuadran kanan atas (right upper quadrant)
k. Kuadran kiri atas (left upper quadrant)
l. Kuadran kanan bawah (right lower quadrant)
m. Kuadran kiri bawah (left lower quadrant)
3. Pelajari dan identifikasi bangunan pada permukaan dinding anterior abdomen:
a. Ujung processus xiphoideus
b. Tepi arcus costae
c. Pertemuan arcus costae dengan linea semilunaris
d. Linea alba
e. Intersectineous tendinea dan m. rectus abdominis
f. Linea semilunaris
g. Umbilicus
h. Crista iliaca
i. Spina iliaca anterior superior
j. Ligamentum inguinale
k. Tuberculum pubicum
l. Crista pubicum
m. Symphysis pubis
n. Titik proyeksi fundus vesica fellea
o. Titik McBurney
4. Pelajari dan identifikasi batas-batas cranial, anterolateral, dan dorsal dari cavum
abdominis.
5. Pelajari dan identifikasi tulang-tulang penyusun dinding abdomen:
a. Vertebra lumbalis → tempat perlekatan m. quadratus lumborum, m. psoas
major, m. psoas minor
b. Os coxa (ossa coxae – jika sepasang) → linea arcuata, margo/limbus acetabuli,
fossa iliaca, crista iliaca, spina iliaca (ada berapa?)
6. Pelajari dan identifikasi struktur lapisan dinding abdomen. Juga, pelajari kelanjutan
dari masing-masing lapisan tersebut.
a. Cutis
b. Subcutis (tela subcutanea/superficial fascia) → fascia Camper, fascia Scarpa
c. Deep fascia (fascia innominata/Gallaudet’s fascia)
d. Otot-otot abdomen
e. Lapisan paling profunda (fascia endoabdominalis)
7. Otot-otot dinding abdomen: dibagi dua (otot anterolateral dan otot dorsal):
a. Otot anterolateral
• M. obliquus externus abdominis
• M. obliquus internus abdominis
• M. transversus abdominis
• M. rectus abdominis
• M. pyramidalis
b. Otot dorsal
• M. quadratus lumborum
• M. psoas major
• M. psoas minor
• M. iliacus
Pelajari dan identifikasi origo, insertio, serta bangunan yang penting.
Pelajari dan identifikasi diafragma.
8. Pelajari dan identifikasi: ligamentum inguinale, anulus inguinalis superficialis, anulus
inguinalis profundus, ligamentum lacunare, canalis inguinalis
9. Pelajari dan identifikasi inervasi, vaskularisasi dan aliran lymphe dinding abdomen.
2. Lingua (lidah)
a. Identifikasi bagian-bagian lidah
b. Pelajari dan identifikasi otot-otot intrinsik dan ekstrinsik lidah:
• M. longitudinalis superior
• M. longitudinalis inferior
• M. transversus linguae
• M. verticalis linguae
• M. genioglossus
• M. styloglossus
• M. hyoglossus
• M. palatoglossus
c. Pelajari bangunan yang penting:
• Papillae circumvallatae
• Folliculli linguales
3. Peritoneum
Pelajari dan identifikasi:
a. Peritoneum parietale dan peritoneum viscerale
b. Cavitas peritonealis (saccus major) dan bursa omentalis (saccus minor)
c. Foramen epiploicum (omentale) Winslowi
d. Omentum majus
e. Mesenterium
f. Mesocolon transversum, mesoappendix, mesocolon sigmoideum
g. Omentum minus
h. Lipatan peritoneum (beserta isinya/hasil obliterasi bangunan apa): ligamentum
falciforme, plica umbilicalis mediana, plica umbilicalis medialis, plica umbilicalis
lateralis
i. Fossa supravesicalis, fossa inguinalis medialis, fossa inguinalis lateralis
j. Recessus peritonealis (recessus subphrenicus dexter et sinister, recessus
hepatorenalis Morison)
5. Gaster
Pelajari dan identifikasi:
a. Pars cardiaca, ostium cardiacum
b. Fundus gastricus, incisura cardiaca
c. Corpus gastricus, curvatura mayor, curvatura minor, incisura angularis
d. Pars pylorica: anthrum pyloricum, pylorus, canalis pyloricus, ostium pyloricum, m.
sphincter pyloricus, v. prepylorica
e. Identifikasi omentum minus dan lanjutannya: ligamentum hepatogastrium,
ligamentum hepatoduodenale
f. Identifikasi omentum majus
Pelajari dan identifikasi vaskularisasi dan innervasi gaster:
a. vasa gastrica sinistra et dextra, aa. Gastricae breves et vv. Gastricae breves, vasa
gastroomentalis (epiploica) sinistra et dextra.
b. nnll. Gastrici sinistra et dextra, nnll. Gastroepiploici sinistra, nnll. Subpylorica, nnll.
Retropylorica dan eferennya (nnll. Coeliaci, nnll. Lienales)
c. parasympathis: n. vagus sinistra, n. vagus dextra (truncus vagalis)
d. sympathis: n. splanchnicus major et minor
7. Pelajari dan identifikasi: mesenterium beserta isinya (vasa mesenterica superior, vasa
jejunales & ilei, nnll. lacteal, jaringan lemak, plexus nervosus)
V. COLON DESCENDENS
Identifikasi taenia coli, haustra, dan appendices epiploicae. Pelajari dan
identifikasi:
a. Ligamentum phrenicocolica
b. Vaskularisasi: a. colica sinistra (cabang a. mesenterica inferior), a. colica
media, aa. Sigmoidea, vena sesuai arterinya menuju v. lienalis, nnll.
paracolici → nnll. colici sinistri → nnll. mesenterici inferior
c. Innervasi
11. Hepar
a. Penggantung hepar: pelajari dan identifikasi lig. Falciforme hepatis, lig.
Coronarium, lig. Triangulare, omentum minus
b. Permukaan hepar: pelajari dan identifikasi facies diaphragmatica, facies visceralis
(inferior) dan margo inferior beserta bangunan yang ada
• Facies diaphragmatica: pars superior (impressio cardiaca), pars
anterior, pars dextra, pars posterior (sulcus venae cavae, fissura
ligamenti venosi, impressio oesophageale), area nuda.
• Facies visceralis: fissura ligamenti teretis & lig. Teres hepatis,
impressio colica, impressio suprarenalis, impressio renalis, impressio
duodenalis, tuber omentale, porta hepatis
c. Lobi et segmenti hepatis: pembagian secara anatomi makroskopik (lobus hepatis
dexter, lobus hepatis sinister, lobus quadratus, dan lobus caudatus). Pelajari batas-
batas dari masing-masing lobus, serta pembagian segmen dari Couinaud (lihat
diktat Situs Abdominis halaman 53-54).
d. Vaskularisasi hepar, pelajari dan identifikasi:
• A. hepatica
• Vena portae hepatis dan shunt porto-sistemik (lihat diktat Situs
Abdominis halaman 56)
• Vena hepatica
• Nnll dari vasa hepatica superficiales dan profunda.
e. Innervasi hepar: n. hepaticus
13. Pancreas
Pelajari dan identifikasi: caput pancreatis, collum pancreatis, corpus pancreatis, dan
cauda pancreatis.
a. Caput pancreatis: processus uncinatus
b. Collum pancreatis
c. Corpus pancreatis: facies anterosuperior, facies posterior, facies anteroinferior,
margo superior, margo inferior, margo anterior.
d. Cauda pancreatis: berada di antara lig. Splenorenale
e. Ductus pancreaticus: bermuara ke duodenum (di papilla duodeni minor) dengan
membentuk ampulla hepatopancreatica Vateri.
f. Vaskularisasi: a. pancreaticoduodenalis superior, a. pancreaticoduodenalis
inferior, rami pancreatici a. splenica, v. pancreaticoduodenalis superior dan
inferior, nnll. pancreaticosplenici (dari corpus dan cauda pancreatis)
g. Innervasi
14. Lien/spleen
Pelajari dan identifikasi facies diaphragmatica, facies visceralis, margo superior dan
inferior, polus (extremitas) anterior dan posterior beserta bangunannya
a. Facies diaphragmatica
b. Facies visceralis: impressio gastrica, impressio renalis, impressio pancreatica,
impressio colica, hilum splenicum (beserta isinya: vasa splenica, nnll dan saraf).
c. Margo superior
d. Margo inferior
e. Extremitas posterior dan extremitas anterior
f. Penggantung lien: ligamentum splenorenale/lienorenalis, ligamentum
phrenicocolica, ligamentum gastrosplenicum.
g. Vaskularisasi: a. splenica, v. splenica, trabeculae splenicae → hilum splenicum →
nnll. splenici dan nnll. coeliaci
h. Innervasi: plexus splenicus