PV = konstan
HUKUM CHARLES DAN GAY-LUSSAC (1787)
V1 V2
T1 T2
• Pada tekanan konstan, Volume gas sebanding dengan
suhu absolutnya (Charles, 1787)
• V = T (V / T= konstan)
V
Perbedaan antara gas ideal dan gas nyata
RT
Volume gas ideal Videal
P
P
P > 1,5 bar
C
Pc
Jarak antar atom <<
T > Tc
T = Tc
Interaksi >>
T1 < Tc
T2 < Tc
Gas Ideal
Vc V tidak berlaku
• Persamaan virial keadaan
Untuk gas karbondioksida
• Pada temperatur tinggi (>50°C) dan volume molar tinggi (Vm >
0.3 L/mol), garis isotherm terlihat mendekati gas ideal
• Kammerlingh-Onnes (1911) telah mengkaji pola gas nyata dengan
pendekatan menggunakan ekspansi virial (persamaan deret)
P (bar) V (m3/kg)
1 2.1724
2 1.0805
3 0.7164
4 0.5343
5 0.4250
6 0.3521
7 0.3000
8 0.260881
9 0.230421
10 0.206022
11 0.186029
12 0.169339
13 0.155187
14 0.143025
15 0.132454
16
14
12
10
P (bar)
0
0.0 0.5 1.0 1.5 2.0 2.5
V (m3/kg)
PV P
2.17243 1
2.16096 2
2.149272 3
2.137336 4
2.12516 5
2.112726 6
2.100028 7
2.087048 8
2.073789 9
2.06022 10
2.046319 11
2.032068 12
2.017431 13
2.00235 14
1.98681 15
16
14
12
10
PV
8
6
4 y = -65.375x2 + 196.53x - 117.41
R² = 1
2
0
1.95 2 2.05 2.1 2.15 2.2
P
Pada contoh di atas:
PV = – 117,4 + 196,5 P – 65,37 P2
Secara umum:
PV = a + bP + cP2 + …
B C D
Bentuk lain: Z 1 2 3 ...
V V V
T = 273,16 K
(Triple point air)
H2
PV (l bar mol-1)
N2
Udara
O2
(PV)t* = 22,7118 l bar mol-1
P
45
35
30
Slope = 0,083145
25 R = 0,083145 bar l mol-1 K-1
20
200 300 400 500 600
T (K)
CONTOH SOAL
T = 200C = 473,15K
R = 83,14 cm3 bar mol1 K1
RT 83,14 473,15
V 3.934 cm3 mol 1
P 10
B) Persamaan virial 2 suku
PV BP
Z 1
RT RT
PV 10 3.546
Z 0 ,9014
RT 83,14 473,15
RT 83,14 473,15
V B 388 3.546 cm3 mol 1
P 10
C) Persamaan virial 3 suku
PV B C
Z 1 2
RT V V
RT B C
V 1 2
P V V
RT B C
Vi 1 1 2
P Vi Vi
RT B C
Iterasi 1: V1 1 2
P V0 V0
Sebagai tebakan awal digunakan V0 = Vgas ideal = 3.934
V1 3.934 1
388 26.000
2 3.539
3.934 3.934
RT B C
Iterasi 2: V2 1 2
P V1 V1
V2 3.934 1
388 26.000
2 3.495
3.539 3.539
Iterasi diteruskan sampai selisih antara Vi+1 Vi sangat kecil
Setelah iterasi ke 5 diperoleh hasil : V = 3.488 cm3 mol1
Z = 0,8866
2. Hitung Z dan V untuk etilena pada 298K dan
12 bar dengan persamaan:
a. Persamaan virial 3 suku (Z = 1 + B/V + c/V2)
jika B = – 140 cm3 mol–1 dan C = 7200 cm6
mol–2
b. Persamaan RK
c. Persamaan PR
PENYELESAIAN
Temperatur dan tekanan sistem:
T = 298 K
P = 12 bar
Data untuk senyawa etilena:
Tc = 282,4 K
Pc = 50,4 bar
= 0,087
Konstanta gas universal dan Tr:
R = 83,145 bar cm3 mol–1 K–1
i v error
0 2064,8
1 1921,3 7,47 x 10-2
2 1910,3 5,76 x 10-3
3 1909,4 4,78 x 10-4
4 1909,3 3,99 x 10-5
PERSAMAAN KEADAAN KUBIK: VAN DER WAALS
Terobosan baru van der Waals (1873):
terhadap pers. pengusul pertama
gas ideal persamaan keadaan kubik
P a V b RT
2
V
P a V b RT P
RT a
2
2
V V b V
Kondisi kritikalitas:
P
2
P
2 0
V V T ,P
c c
P RT 2a
V T V b 2 V 3
Derivat parsial kedua dari P terhadap V
2P 2RT 6a
2 3 4
V T V b V
PV2 (V – b) = RTV2 – a (V – b)
RT 2 a ab
V b V V 0
3
P P P
0,006
0,004
V1 V2 V3
0,002
f(V)
0
0 0,1 0,2 0,3 0,4 0,5
-0,002
-0,004
-0,006
Vliq Vvap
V (L/mol)
Jika dikalikan dengan (P/RT)3:
2
Z 3 1 Z2 Z
bP aP abP
2 2 3 0
RT R T RT
Z 3 1 B Z 2 AZ AB 0
dengan:
aP R Tc P
2 2
Pr
A 2 2 a 2 2 a 2
RT Pc R T Tr
bP RTc P Pr
B b b
RT Pc RT Tr
PERSAMAAN KEADAAN REDLICH-KWONG
Redlich & Kwong (1949) mengusulkan perbaikan
untuk pers. kubik lainnya
Persamaan RK ini cukup akurat untuk prediksi sifat-
sifat gas untuk kondisi:
P T
Pc 2Tc
2 2 ,5
R Tc
RT a a 0 ,42748
P 0 ,5 Pc
V b T V V b
R Tc
b 0 ,08662
Pc
Bentuk kubik (dalam Z) dari persamaan RK:
Z Z A B B Z AB 0
3 2 2
dengan:
Pr
A a 2.5
Tr
Pr
B b
Tr
PERSAMAAN KEADAAN SOAVE-REDLICH-KWONG
RT a
P
V b V V b
R 2 Tc2 R Tc
a 0 ,42748 b 0 ,08662
Pc Pc
1 0,48508 1,55171 0,15613
2
2
1 Tr0 ,5
Untuk H2 : 1,202 exp 0,30288Tr
T
Tr
Tc
Bentuk kubik (dalam Z) dari persamaan SRK:
Z Z A B B Z AB 0
3 2 2
dengan:
Pr
A a 2
Tr
Pr
B b
Tr
PERSAMAAN KEADAAN PENG-ROBINSON
2 2 (12)
R Tc
a 0 ,45724
Pc
R Tc
b 0 ,07780
Pc
dengan:
Pr
A a 2
Tr
Pr
B b
Tr
vdW RK
RT a RT a
P 2 P
V b V V b V V b
SRK PR
RT a RT a
P P 2
V b V V b V b V 2bV b2
RT a (13)
P
V b V 0 ,414b V 2,414b
RT a
P
V b V b V b
R2 Tc2
a a
Pc
R Tc
b b
Pc
PARAMETER UNTUK PERSAMAAN KUBIK
PERS. a b
vdW 1 0 0 27/64 1/8
RK RK 1 0 0,42748 0,08664
SRK SRK 1 0 0,42748 0,08664
PR PR 1 + 2 1 - 2 0,45724 0,07779
1 2
RK Tr
SRK 1 0,48508 1,55171 0,15613 2
2
1 Tr0 ,5
RT a
P
V b V b V b
a V b
P V b RT
V bV b
RT a V b
V b
P P V b V b
RT a V b
V b
P V b V b
(14)
P
Persamaan di atas diselesaikan secara numerik,
dengan tebakan awal V0 = RT/P
Iterasi 1: RT a V0 b
V1 b
P P V0 b V0 b
RT a V1 b
Iterasi 2: V2 b
P P V1 b V1 b
Iterasi i:
RT a Vi1 b
Vi b
P P Vi1 b Vi1 b
Iterasi
Vi Vi1
dihentikan e VToleransi
jika: Vi
AKAR TERKECIL PERSAMAAN KUBIK (Vliquid)
RT a V b
V b
P P V b V b
RT a V b
V b
P P V b V b
RT bP VP a V b
P P V b V b
RT bP VP
V b V b V b
a
Persamaan di atas diselesaikan secara numerik, dengan
tebakan awal V0 = b
RT bP V0P
Iterasi 1: V1 b V0 b V0 b
a
RT bP V1P
Iterasi 2: V2 b V1 b V1 b
a
RT bP Vi1 P
Iterasi i: Vi b Vi1 b Vi1 b
a
Vi Vi1
Iterasi dihentikan jika: e VToleransi
Vi
Tekanan uap n-butana pada 350 K adalah 9,4573 bar.
Hitung volume molar untuk:
a. Uap jenuh
b. Cair jenuh
dengan menggunakan persamaan RK
Untuk n-butana:
Tc = 425,1 K Tr = 0,8233
Pc = 37,96 bar Pr = 0,2491
R = 0,083145 L bar mol-1 K-1
0 ,42748 0 ,0831452 425,12
a 14,068
37,96
0,08664 0,083145 425,1
b 0 ,0807
37,96
Tr0 ,5 0 ,82330 ,5 1,1021
a. UAP JENUH
RT a V0 b
V1 b
P P V0 b V0 b
RT a V0 b
V1 b
P P V0 V0 b
Tebakan awal:
RT 0 ,083145 350
V0 3,0771
P 9,4573
Iterasi 1:
V1 3,0771 0 ,0807
14,0681,1021 3,0771 0,0807
9,4573 3,07713,0771 0 ,0807
= 2,6522 L/mol
3,0771 2,6522
error 1,60 10 1
2,6522
Iterasi 2:
V2 3,0771 0 ,0807
14,0681,1021 2,6522 0 ,0807
9,4573 2,6522 2,6522 0 ,0807
= 2,5762 L/mol
2,6522 2,5762
error 2,95 10 2
2,5762
i Vi error
0 0,0807
1 0,1051 2,33E-01
2 0,1171 1,02E-01
3 0,1237 5,31E-02
… … …
16 0,1333 8,87E-05
Vliq = 0,1333 L/mol
^ Clausius, R. (1857). "Ueber die Art der Bewegung, welche wir
Wärme nennen". Annalen der Physik und Chemie 176 (3): 353–79.
Bibcode:1857AnP...176..353C. doi:10.1002/andp.18571760302. (Jerman)
Facsimile at the Bibliothèque nationale de France (pp. 353–79). ^
Mendeleev, D. I. (1874). "О (On the compressibility of gases)".
Russian Journal of Chemical Society and the Physical Society 6: 309–352.
(Rusia) (From the Laboratory of the University of St. Petersburg).
Clapeyron, E. (1834). "Mémoire sur la puissance motrice de la
chaleur". Journal de l'École Polytechnique XIV: 153–90. (Perancis)
Facsimile at the Bibliothèque nationale de France (pp. 153–90).
upi.edu/Direktori/FPMIPA/JUR._PEND._FISIKA/1967030
71991031-SAEFUL_KARIM/MANDIRI1.pdf