Anda di halaman 1dari 174

__-_:_irc__

__

t-

'WMrb\ii*aery*ffi

PE D O M A N
PRA KTEKL ABORATORIUM
YANGBENAR
(GoodLaboratoryPractice)

KESEHATAN
D EPAR'TEMEN
REPUBLIIKNDO NESI A
DirektoratJenderalPelayanan Medik
Di rektorat Laboratoriu in Kesehatan
2AO4
Cetakanke-3

. ::JFstr ,Rsi,,, '+.q

P raktek Labora--ori ,rm


Y anq l :nar
(Go,xl ,t,alnntl,,r-ttI ffi@

KATAPENGANTAR
{ e b a g a i b a g ianintegraldari pelayana nk e s e lra t a np, e la y a rra illa b o ra t o riu rns e la inp c , rlu
m en in g ka tkankernampuanuntuk me la k s a n a k a np rrle rik s a a d
n a la m a rt i k u a n iit a t il
d a p a t m e la yanipemeriksaan
yang dimin t a ,ju g a h a ru sme n in g k a t k a nmu t u p e me rik s a a n
la b o r a tor iu mdalam arti kualitatifdapa t me mb e rik a rrlra s ilp c me rik s a a ny a n g b e , -mu t u
seh in g g ad a pat dipercaya.
Un tuk r ne n ingkatkan
mutu hasilpcme rik s a a nla b o ra t o riu m,p e : ' lrrd : la k s a n a k al.ne g ia t : n
pe m a n tap a nmutu laboratorium,yang me n c a k u pb e rb a g a ik c mp o n e n k e g ia t a n S
. a la h
sa tu ko m p onen keoiatan tersebut ad a la h p ra k t e k la b o ra t o riu my a n g b e n a r (G o o d
LaboratoryPractice/ GLP).
U ntuk m e m bantu para petuqas labora t o riu mme ma h a mi d a rr me la k s a n a k a np ra k t e k
lab o r a tor iu myang benar dalam l<eg ia t a ns e h a ri-h a ri,
ma k a d is u s u np e d o ma n p ra k t e k
LaboratoriumYangBenar(GoodLaboratorypractice/ GLp).
K am i m en g ucapkanterima kasihkepa d aT im P e n y u s u ny ' a n gt e la h b e k e rjad e n g a nb a ik
da la m p e n yusunanP edomanini.
P ed o r n a nPr aktekLaboratorium
Y angB e n a rin i ma s ihme me rlt rk a np e n y e mp u rn a a no,le h
ka r e n ai tu saranperbaikansangatkami h a ra p k a n .
S e m o g aPe domanP raktel<
Laborator iu mY a n gB e n a r(G o o d L a b o ra t o ryp ra c t ic/eG L p )in i
ber m a n faabagi
t
kita semua.

Ja ka ita,1 7 Desember1999
K EPALAPU SA TLA B ORATORIUMK E S E ] I A T A N
DEPARTEME N
K E S E HA TA N

Dr. O_rc
djat_N_e
ndrqsu_1y
!to, MSq,
Nl P.1 4 0 0 6 7 365

). '.IRTEMEN
KESE{ATANREPLIBLIK
I,I.'DO.IIf,SJ3
:TE-J
Li rektoraL
Laborato
ium Keseh
atan ?X;r&

q
E]

dsg l ss$ $ - & N'


YangBenar
Laboratoriurn
Praktel<

E
q

( (i rtor.' L ri.It rtr rr.l.rt rr1 / I' rt.cl,'ir:r)


I

T I M P E N YU SU N
P E DO M A N
PRAKTEKLABORATORIUIVl
YANGBENAR
(GOODLABORATORY
PRAC
fl CE)

d
q

P EN A 5 EH A T 1.

K ET U A

Dr.W ibisonoW ijono ,MP H

2.

Dr.IGPW iadrryana,M P H

3.

Dr. Dradjat l,lendrosuwito,MSc

Dr. GunawanYamin (Puslabkes)

=
i

I
I

F-.t

s E KR E T AR I SDr. EllyTrisnawati(Puslabkes)
t

A NGG O I A

1.

Dra. Lina Y rsnayant i,MK M (P u s la b k e s )

2.

Drg.Widyati N S antos o ,MK M (P u s la b k e s )

3.
It.

Dra.lndrati(P uslabk e s )

5.

Dr.S riV r/idyastuti(P u s la b k e s )


Dr. S onyaNainqgola n(P u s la b k e s )

6.
7.
8.

Dr. RiarraDewi, SpPK(Pr.rslabkes)


Dr. A.minSoebandrio,PhD, SpMK (PAMKI)

P rof.dr. S itiA lisah N A b id in (P A P K I )


10. Dr. FransS ardi S , S p P K(P DSP A T K L I N)
11. Dra. E ndang l{oyaran d a(P A T E L K I )

9.

12. Dr. Ratna RositaHen d a rd ji,MP HM (Y A NME D)


13. Dr. Nurul A iny S idik (Y A NME D)

KONSULTAN: Mrs. Namita P radhan(W HO )

E
I

Dr. Witono Santoso,SpPK(Puslabkes)

I
I

'l

t
{

t
t
I
I
(
(
f
(
(

KESEHAL" REPUBT II'IDOATEJ.4


DEPARTEMEN
DirekloratLabo.ratoiut'. -,,sehatan

{
(

.P K Xt3ffi ,&ft,,&^W&
P raktek Laboratori umY ang B enar
(()o ,d [,rhortttortlPntctite)

DAFTARISI
KataP.engantar

Tim Penyusun.....................

ii

Daftarlsi

iii

Ba bI

P e n d a h trl u a
n
.....

Ba bl l

Org a n i sa si
n anisasi
...............
A . K e l e n g ka p aOrg
B. Tenaga

2
3

Pencatatandan Del.tporarr
A. Pencatatan
B . P elaporan
C. P enyimpanaq
doku me n . . . . . . . . . . . . . . . . .
D. P emusnalrandok u me .: .r. . . . . . . . . . . . . . .

o
6

Ba bl V

Ruangran
dan Fasilitas
Penunjang.................
A . Ruangan
B . FasilitasP errunja n g

B
B
9

B a bV

10
P craiatanLaboratorium. . . . . . . . . . . . .
.,;,
10
A . L/aS ar
Demlllnan
'11
B . Femilihanpernaso k / v e n d c ' r
11
C. Evaluasiperaratanbaru ..........
l rra la t. . . . . . . . . . . . . . . . . . . tl
D. P enggunaandan pe n , e lih a ra apne n c e g ara
i9
E . P ernecahan
masal a h
F. Kalibrasiperalatan
21
'21
G. P enanggungjarv aab1 a t . . . . . . . . . . . . .

BabVl

Bahanlaboratorium..............
................
A. I\4acam/jenis
B . Dasarpemilihan... . . . . . . . . . . . . . . . . . .
C. P engadaan
D. Penyimpanan..............

22
?2
28

S p e si me n
A . Ma ca m
tJ. Persiapan
.............
C. Penr:anrbi1an

3^

Babl l l

Ba bVl l

7
7

:'l
31

2A
JA

34
39

'GSEI'/ "\N REPUT t( IIlD?lt' 'IA


DEPARTEMEII
D l re'^..

at !-aborar,

..t.l i l ,,se,l l o.zrl

e
& w&
wruw" wk{#' i6J"&

Pra k t ek Labor at or i u mY a n g Be n a r
(GoodLaLorrttr'ry Pructice)

5G
fat

B a bVlll

D. P emberianidentitas. . . . . . . . . . . . . . . . . .
E . P engolahan........,... . . . . .
F. P enyimpanan
dan pe n g irima ns p e s ime n

50
51
52

Metodepemenksaan
A . Dasarpennilihan

53
53
54

B . E va l u a si
B a ku a n
l /1 u tu
A. Manfaat
ts. Klasifikasi

Babl X

55
55
55
C. P rinsipdalammemba k u k a na k t iv it a sla b o ra t o riu ; n . . . . . . . . . . . . . . . .5 6
D . K o mp o n epnro se d ur
57
tetap
petunjukteknis/instruksi
E. Kompc-rnen
62
kerja
Pemantaparrlr{utu
/r. P emantapan
mutu int e rn a l
B . P emantapan
mutu ek s t e rn a l
C. '/erifikasi
D. A udit
t. V aliCasi
hasil......... . .
F. P endidrkan
dan latilra n

Ba bX

..................i..

K eamananlaboratori.rm. . . . . . . . . . . . . . . .
A . P edonranumum
B . TataruangCanfasilit a sla b o ra t o riu , n
............
C. P eralatan
keamananla b o ra t c riu m. . . . . . . . . . . . . . . .
D. S terilisasi,
ciisinfeksi,
d e l: o n t a min a s. .r. . . . . . . . . .
E P engelolaarrspes irn e n
F. P engelolaan
limbah
Ct. P engamanan
terlrada pb a h a nk imra
H. P engamanan
terhad a pb a h a nra d io a k t if
l. P enganrananterha d a p in f e k s imik ro o rg a n is me
J. P engamanan
labora t o riu md e n g a nf a s ilit a sh e v v a n
perccbaan
pac{ak e a d a a nd a ru ra t
K . P engamanan
oetugas/Tim
L.
keaman a nla b o ra t o riu m
M. Kesehatanpetugaslaboratorium...............

B abXl

DaftarPustaka

DEPARTEI,{EN
KESEHATAN
REPUB]
DirektoratLaboratoriunI cselratan

INDONES

67
67

11s
118
119
120
120
121
121
126
127
129
134
137
143
152
153

1s7
161
161
162

F'7
7
f;.

-rfi

e
e
E
=,

,e
e

e
E

q
C;

Yt,'#,Y'

3C
t {; ,'r*".n

PraktekLaboratorirrn
YangBenar
(Good Lalxt rr r! n r! Pract t, t)

BABI

PENDAHULUAN
Pe la ya n a nl ab o ratoriummerupal<ar,bagia n in t e g ra l d a ri p e la y a n a nk e s e h a t a ny a . rg
d i p er lu ka n un tuk menunjang upaya p e n in g k a t a , r k e s e ira t a n ,p e n c e q a lra , rd a n
p e n g o b a tanp e nyakit,sertapemulilranke s e h a t a n .
o l: ir
Pe laya n a nla b o ratoriumkesehatandi Ind o n e s iap a c las a a t irii d is e ie n g g a ra k a n
j
en
is
je
n
ja
n
g
pada
p
e
la
v
a
n
a
n
,
me n c a k u pa n t a ra la in
l aboratorium
berbag a i
berbagai
l a b or ator iu mPuskesmas,laboratoriumke s e h a t a nDa t i ll, la b o ra t o riu n rru rn a n s a k i' ;
p e mer in tahd a n swasta,B alai Laborato riu mK e s e h a t a nd a n la b o ra t o riu mk e s e h a t a ' r
swasta.
pentingdalampelayan a nl< e s e h a t ahna. s ilo e me rik s a ala
S e bag a iko m p onen
n b o ra t o riu n r
d i g un a ka nu n tuk penetapandiagnosis,p e mb e ria np e n g rrb a t a nd a n p e ma n t d u a nh a s il
p e n g o b a tanse
, rtapenentuanprognosis.
Ole h k a re n ait u h a s ilp e me rik s a a tna b o ra t o riu m
ter
jamin
mutunya.
h a russela lu
U n tu k m e n in g katkanmutu hasilpemerik s a a nla b o ra t o riu m,rlu t la k p e rlu d ila k s a n a k a n
yang mencakup be;'baEaikompcnen
kegiatanpemantapan mutu (qualityassurance),
k e gia tanSa
. la hs atu komponenkegiatanad a la hp ra k t e kla b e ra t o riu my a n g b e n a r(G o o d
Labo rato ry Practice/GLP).
Pe do m a nPr a ktekLaboratoriumY ang B e n a r in i d a p a t d ig u n a k a ne le h p a ra p e t u g a s
l a bor a tor iu mp ada berbagaijenis laborat o riu md a la m me la k s a n a k a n
c u g a s n y as,e s u a i
d e nga nko n d isidan kebutuhanmasing-m a s in la
g b o ra t o riu m.

, P.EP{TBI.INDONE:]4
7 S;H
DEPARTEMEN
t' um Kesehatan
Direkta,ot LaboraLo

?
i

W W W l " ffiW A,W

f-

YangBcnar
PraktekLaboralcrium
(Gort
t1L ul.io
raton1Pructwe)

tJ

BABII

ORGANISASI

f-

e
e

NIS A 5I
A . KELEN GK A P AORGA
N
Ko m p o n e n dalam kelengkapanorg a n is a sdi is e s u a ik a nd e n g a n je n is d a n je n ja n g
la b o r a tor iumdan pada dasarnyame n g ik u t i s t rr. rk t u o
r rg a n ! s a s ima s in g -ma s in g
la b o r a tor ium.
Un tukkategorirumahsakitkelasA , ru ma hs a k itk e la sB -P e n d id ik a nru, ma hs a k itk e la s
B- no nPe ndidikandan rumahsakitk e la sC, k e le n g k a p a n
o rg a n is a s in yaad a la hs e p e rt i
" d a la m Ta bell berikut:

Tabe! 1
Kelengkapanorganisasilaboratorium kesehatandi rumah sakit
N o.
Ur u t

KELENGKAPAN
OR GA N IS A S I

B
B No n
Pendidikan P e n d id ik a n

Kepalairrstalasi
Laboratorium

TataUsaha& Logistik

e
o

KepalaS eksi/S ub-lnstala


: si
a. Henratologr
b. K imiaK linik
c. 5ero.-lmunologi
d. lvlikrobiologi
e. l-ain-lain

K e t e r a n g a: n

E
E

e
e

K E L A 5RUMA } IS A K I T
A

KoorCi nator/Yan/DikLit

@
@

@
o

o
o

a
a
o
a
o

Penelitian
Yan,rDiklit Pelayanan/Pendidikan
@
Har usada
c
Tergantung
Kegiatan
per
lu
T idak

U ntuk l aboratorium-labcratorium
la in s e la inla b o ra t o riu mru ma h s a k it me n q ik u t iya n g b e rla k u .
str u kturorganisasi
nrasing-masing

D;PARfEl;F,lI IGSEH.A'I'7I REPUB.;,','


IN,l0tfE
Laboratoriur r,sehatan
D;re.<io-at

$$M gSSSSASS
P ral ctekLaboratori umY anq B enar
( Good Laboro t or.yPrcrc.ti ce)

B. TENAGA

'

Padadasarnya
kc'giatan
laboratorium
kesehatan
harusdilakukanoleh petugasyang
m e m i l i kki u a l i fi kapsie n d i d i ka dn a n pengalaman
yangm en' r adai
ser tamemper oleh /
m d m i l i kki e w e n a n g aunn tu kme l aksanakan
kegiatan
di bidangyangm enjaditugas
atautanqgungjawabnya.
s e t i a p l a b o ra to ri u mh a ru s me n etapkanseor angJtau sekelompokor ang yang
b e r t a n g g u n gj a w a b te rh a d a p pelaksanaan
kegiatanyang ber kaitandengan
p e m a n t ap arru
n tu d a nke a ma n akner ja.
. 1. Kualifikasi
Ku a l i fi ka si
:n rn i ma lte n a g a l abor ator ium! a rrg b e k e rja d i b e rb a g a i je n ja n g
pelayananr-,reliputi
KepalaLaboratorium,
p e t u g a s a d min is t ra sdi a n p e la k s a , ra
terdapatpadaTabel
2 berikut.
Kep a la P uskesmas(dokter umu m) b e rt a n g g u n qja , n a b u n t u k
me n g k o o rd in ir
sem u akegiatanyang ciiseler,gg a ra k a
on
le h p u s k e s ma s .
. : r,
Jum la htenagaadministrasician
t e n a g ep e la k s a n d
a is e s u a ik adne n g a nk e b u t u lra n
d a n standaryang berlaku.
Tabel 2
Kualifikasi Tenaga Laboratori u m
No.

LABCRATORIUM

KEPALA
N S T RA S I P E L A K S A NA
P DMINI
LABORATORIUM
I ABORATOR;U14

Puskesmas

RSKelasD/setara

Lab Datifl

RSKelasC/setara

RSKelasB/setara

S p PK/SpM lV
5pPA

t)

B a l aL: a b ke s

S 1 b id a n g
kesehatan*)

RSKelasAlsetara

SpPK/SpMK/
spPA

Analis
D o kterumum
A nalisAhli
Madya
Dok t e rUmu m
de n g a n
peng a la ma n
labo ra t o riu m

SM &
SMU
seder
s
e
d c iat
a
_
5M
AU&
s e Ce
era;at
5f\
l\4u
sf\4
4U&
s e dei'ajat
e

A n a lis

Analis
Analis

fi.lir t/d DB
A n alis

---t

.1ild

t>

. ln a iiss ld D3
A n a lis

*) s 1 b i da n gke se h a ta n
a d a l a hd okterumum,dokterEigi,apot.lker
Setiaptenagalaboratorium
harusmempunyai
uraiantu-gas
ajn prosedur
yangjelas.

DEPARTEI/IEIT
I. ESEI!
I' I REPT]B,,: TNDONES'A
u: re),ru.n, Labcrato
r: ut r .i.ese.ha
l.n

,,
(-

g ^ WIA -ld

PED

Plaktek Laboratorium Yang Beitar


(Good L uborat ory Pract i'c,e)

e
e
e
e

2. K o m u n i k a si
Komunikad
sii a rti ka nd e n g a nh u b unganantarpr ibadidan antarur r itker jabaik
lain,
a n t a r at e n a g al a b o ra to ri u d
me n g a nsesamanya,
denganunit ker ja/ instansi
p e n g g u nja
a sama u p u nmi trake rj a nya.

?
a . Ko m u n i ka sil n te rn

-l

i) lforisontal: tenagalaboratoriumharusmemilikikesempatancukup untuk


b e r tukarpikiranmengenaihal-h ayl a n gb e rs a ng l(u t a nd e n g a np e k e rja a n y a
de n qansesamapetugasdi ru a n g / s e k syia n g s a maa t a u d i ru a n g / s e k sla
i in
yang sama.
di l aboratoriurn
.]\
L)

?
F

e
ei
l

Ve r lkal . sesuaihirarkinya,
tena g ala b o ra t o riu mh a ru sme mit ik ki e s e mp a t a n
be r konsultasitentang pekerja a n n y ad e n g a n k e p a la s e k s i/ s u b in s t a la s i/
in stalasi,kepala rudngan, k e p a la la b o ra t o ; iu m, k e p a la ru ma h s a k it ;
se d angkanuntuk P uskesmas
de n g a nK e p a laP u s k e s ma s .

I
-1
F

-l

b. llomrrnikaslekstern

-1
I

tugasdan we'lue n a n g n ytae,n a g ala b o ra t o riu mh a ru sme milik i


Se su adengan
i
kese n rpatan
bertukarpikirandan in f o rrn a sdi e n g a np e t u g a sla in y a n g t e rk a it ,
sep e r timisalnyaCengandokter ru a n g a n d
, o k t e r P u s k e s ma sp,e iu g a sf a rma s i
da n la ir,-laintermasukpemasok .

e
f--l

1i

c. Ko m u nikasiekspertis/keahlian / k o n s u / t a t if
pe n a n g g u n gja wa b la b o ra t o riu mh a ru sd a p a t
Sesu adengan
i
wewenangn)/a,
i s a p e la y a n a n
m e m b erikan uraiarr keahlian ( e x p e rt is ek)e p a d a p e ma l< a ja
(dokter,
pasien
p
ih
a
k
:naup
u
n
la
in
)
la b o r a tcnum

-e
t

-l
?
-l
F

3 . D i kl at
dan pelatihantenagalabo ra t o riu md a p a td ila k u k a nd a la mb e n t u k :
Per r d id ikar,

^t
-i

^l

a. For m a l
Ya n g dimaksud denga:r diktat f o rma l a d a la h p e n d id ik a n d a n p e la t ih a n
yan g diselenggarakansecarate re n c a n ad a n t e rja d wa lo le h in s t a n s ire s mi,
be r d a sarkan penugasan oleh p e ja b a t y a n g b e rwe n a n g . l(e ik u t s e rt a a ii
dib u ktikandengar,diperolehny ap e rn y a t a a nt e rt u lis(s e rt if ik a td) a ri in s t a n s i
p e n ye lenggara.

^1,
ts

-l
E

-l

c
t-I

q
F
l

DEPARTEMEN
KESEHATAN
?EPAqLIKINDC:.:SIA
Direktorat Labcr atorium Kesehata't

E
^i
fF{

-l

tr'Hm(}ru!AN
P raktek Labcratori r" i m
Y anq S enar
(G oorl Lu L,,r, rI or!/ Pract ;t'e.t

b. Informal
Ya ng dimaksud dengan dik la t in f o rma l a d a la h p e n d id ik a n d a n p e la t ilra n
yang diselenggarakan
seca rat id a k t e rja d wa l o le lr irrs t a r, spi e n T e le n g g a ra,
Ke ikutsertaan dibuktikan d e n g a n p e rn y a t a a n t e rt u lis d a ri in s t a n s i
penyeleng gara,yang tid ak mempunyaiciam pak adrni n i stratif.
Bimbingan teknis

Bi mb i n g a nte kn i s d i b e ri kanoleh tenaga labor ato:' !um


kepada tenaga
teknisdi bawahlabor ator ' iu nr
l a b o ra to ri u m
l a i nya n g me m ilikikemampuan
pem bim binE
p e m b i mb i n gP. e l a ksa n a an
dapatdilakukanoleh labor ator ium
s e nd i ri a taoul e hl a b o ra to r ium
lainyangditunluk.
P e n d i d i ka n
d a n p e l a ti h a ndapat dilakukanbaik secar ainter nalm aupun
labor ator ium
sekur ang.kur angnya
dalanr
e k ste rn al al b o ra to ri u m.T enaga
sekali
p e n d i d ikan/pelatihan
tambaharatau
r penyeg:r .
s e ta h u nme n g i ku ti

.I

DE?ARTEI,IEN
KEf';HAT: IEPUBLII' INDCNESIA
llil
DL ektot at-u,'.Doratoiul, Kesehatan itl

i
I
I'

PWWWM A H

PraktekLaborato;iun,YangBenar
((jood L ul,,orrttonJPru.t:tiu)

B A BIII

PENCATATAN
DANPELAPORAN

_l

=l

Pe n ca tatand a n pelaporan kegiatan lab o ra t o riu md ip e rlu k a n d a la m p e re n c a n a a n ,


p e ma n tau a nda n evaluasisertapengamb ila nk e p u t u s a nu n t u k p e n in g k a t a np e la y a n a n
l a b or a tor iu mU
. ntuk itu kegiatanini harus d ila k u k a ns e c a rac e rma t d a n t c lit i, k a re n a
d a la m
k e s a la h a nd a la m pencatatandan pelap o ra na [ . a n me n g a k ib a t k a nk u ' s a la h a n
su
atu
tindakan.
me ne tap ka n

A. PENCATATAN

D ala mba b i ni hanyaakandibahaspen c a t a t a nk e g ia t a np e la y a n a ns a ja .


P e n ca tatankegiatanpelayananciapa td iia k u k a nd e n g a n me mb u a t b u k u s e b a g a i
be r iku t:
a. Bu ku r eg isterpenerimaanspesim e nt e rd a p a td i lo k e t b e ris id a t a p a s ie n& je n is
pe m e r iksaan
b. Bu ku r egisterbesar/indukberisi : d a t a -d a t ap a s ie n s e c a rale n g k a p s e rt a h a s il
pe m e r iksaan
spesimen
c. Eukuregister/catatan
kei'jahariantiap tenaga:
pemeriksa a n
1 ) D atamasing-masing
pasiend a n s p e s ime ny a n g d it e rima
2 ) D atar ekapitulasilu:nlah
d . Bukur e g isterpemeriksaan
rulukan
e. Bu kue kspedisidari ruangan/rujuka n
{. Fi ukuko r nunikasi
pertukaranpetuga s(s h if t )
g. Buku reg;sterperarvatan/kerusakan

f, "PUBIIK i
KESEHATAI{
DEPARTE!"|EN

e
e
F

kegiatanlaboratoriumdilak u k a ns e s u adi e n g a nje rrisk e g ia t a n n y aA. d a 4


Pen ca tatan
j en is p e n ca tatan,
yaitu :
kegiatanpelayanan
i. Pe n ca tatan
keuangan
2. Pen ca tatan
3. Pen ca tatanlogistik
4. Pe n ca tatan
kepegawaian
oe
n
ca
tatan
kegiatanlainnya,sepert ip e ma n t a p a nmu t u in t e rn a l,k e a ma n a nk e rja
5.
d a n la in - lain

ltlH

'iIIESIA

e
;

e
e
t

e
e
e
s
e
F

d
I

c
d
E

w E ,ffi ffi g &A w


YangBenar
PraktekLaboratorium
(GoorJLrtl,oraton1Pnrctice)

B. PELAPORAN
Pelaporankegiatanpelayananlaboratoriumterdiri dari :
a. L a p o .ankeg:atanrut!n harian/bu la n a n / t riwu la n / t a h u n a n
- b . 'ba p o r anklrusus(misalnyaK LB ,Hl V , d ll)
c. L a p o r anhasilpemeriksaan

DOK UME N
C . PEN YIM PA NA N

?
'

'

Se ti apla b oratoriumharusmenyimp a nd o k t rme n -d o k u me tne rs e b u td i b a lv a hin i :


lab o ra t o riu m
' l . 5u r a tp ermintaanpemeriksaan
laboratorium
2. H asilp emeriksaan
p
ermintaan
dan hasilru.juk a n
3. Su r a t
dokumen:
Pr i nsippe nyimpanarr
1 . Se m u adokurnenyang disimpanh a ru sa s li.
2 . Be r ka srekanrrnedispasienh'ero b a.tla la nd is imp a ns e la n ra5 t a h u h d a n b e rk a s
a tahun.
r a wa tinap sekurang-kurangnv10
klrususdipertimb a n g k a nt e rs e n d iri.
Un tuk kasus-kasus
3 . Ber ka sanak-anakharus disimpa n h in g g a b a t a s u 3 ra t e rt e n t u s e s u a id e rrg a n
ketentuan yang b,'rlaku.
4 . Be r ka srekam medis dengarrkela irra njiwa d i; imp a n s e s u a id e n g a n k e t e n t t ra , t

D. PEMUSNAHANDOKUMEN
Se b e lu mdimusnahkan,
ambil inform a s i-in f o rma s iy a nuEt a mat e rle b ihd e ' h u lu .

P a d ap e l aksa n a ap ne mu sn a h ahna rusadaber itaacar ayangber isi:


1 . T a n g g abl ,u l a nd a nta h u no e musnahan
e musnahan
2 . Pe n a ng g u n g j a w a b /o to ripsasi
dokur nen

, peiapor an
H a l - h a l y a npge rl r.r
d i p e rh a ti kadna lampencatatar
dan
hasilpemer ik:aar
dapatdilihatpadaBabX. PEIvIANTAPAN
MUTtr

I
1
F

ssffi e34) w Aw"a

PraktekLaboratorium
YangBenar
(Good L aboratrtrytPructice
)

BABIV

RUANGAN
DANFASILITAS
PENUNJANG

t
f,

A. I\U ANGA N

i lu r p e la y a n a nda n
Se m uaruanganharusmcmpun y a it a t a ru a n g y a n g b a ik s e s u a a
ju
mla
h
y a r-rg
c u k u p .S e c a rau mu m,t e rs e d i a
sirrarmatahari/ca h a ydaa la m
m em FJe'oleh
r ua n gterpisahuntuk
:

:.

penei'imaan: ruang t u n g g u p a s ie nd a r, ru a n g p e n g a mb ila ns p e s im e n


i . R urarrg
i a s6 rn z
r nasing-masing
sekurang-k u ra n g n yme
a n rp u n y alu
2 . R uangpemeriksaan:oany a k n y a ru a n g a n t e ' g a n t u n g ju mla h d a n je n is p e m e r i k s a a n
yarrodilakukan,masing-rn a s insge k u ra n g -k u ra n g n yme
a mp u n y a ilu a s 1 5 s / d 3 0
m:.
Untuk bank darah dan pen , e rik s a a nmlk ro b io lo g i s e b a ik n y ama s in g -mas i n g
m emilikiruanganterpisah.
a mp u n y a i lu as 6
J. Ft,ang administrasi/peng o la h ahna s il : s e k u ra n g -k u ra n g n yme

a
t
F

n t2.

ruanglab o ra t o riu md i ru ma hs a k ita d a la hs e b a g a b


i e rik u t:
konsirtrlisi
Pe r syaratan
g ,i 5 0 md a ri a t a s la nt a i ,
1 . L\indingterbuatdaribahan p o rs e lin a t a u k e ra mik s e t in g 1
si sarrya
dicatdenganwarnat e ra n g .
m d a ' ; ila n t a i.
2 . Trrrggilangit-langltantara2 , 7 O-3 , 3 O
m d a n t in g g i min ima l2 , 1 0m.
3. Lebarpintu mininral1,20
4. /,rrrbangbawahjendelamin ima l' 1 , 0 0m d a ri la n t a i.
5. Semuastop kontakdan sak la rd ip a s a n gmin ima l1 , 4 0m d a ri la n t a i.
6. Lantaiterbuat dari bahan y a n g k u a t , mu d a h d ib e rs iirk a nb, e rwa rn at e ra n g d a n
tahanterhadapperusakano le h b a h a nk imia .
d e n g a nt in g g i0 , 8 0 -1 , 0 0m.
7. Mejabeton dilapisiporseli n / k e ra mik
h a ru st a lra ng e t a ra n .
8. Mejauntuk instrumenelekt ro rrik
g. Dinding ruang dapur,kama rma n d i/ t o ile td ila p is ip o rs e lina t a u k e ra mikmin i m a l
1,50m Carilantai.
yaitu :
Persyaratan
untuk ruang laboratcriumPuskesmas
1 . Luasruang laboratorium9 m2 ,s e Ca n g k a nu n t u k ru a i-lgla b o ra t o riu mP u s k e s m a s
Per'awatan
diperlukanruan g a ns e lu a s: + 1 2 m2 .
2. Jendela I buah cukup leb a r r. rn t u kp e n e ra n g a nru a n g a n d i s ia n g h a ri (t i d a k
menghadapsinarmataharila n g s u n g )
3. Loketkecil1 buah
4. P intu1 buah

DEPARTEI,IEN KESEII ATAIVREPI/8LIK IIVIIi: I{ESIA


ac;,n
DirektoratLaborator:um Keseft

fr

wwDcelAN

PraktekLaboratorium
YangBenar
(Good Ln.bor
t i ory Pracii ce)

B. FASILITAS
PENUNJANG
g ma hsa ki me
F a s i l i t apse n u n j a n ru
t l ip,r ti:
1 . K a m ama
r n d i .i WC
p a si e n
d a np e tugas
- 2 . ? e n a m p u n g a n /p e n E o l alhi mbah
a n labor ator ium
3 . K e s e l ama ta
n nke a ma n ake
da
n rj a
4 . V e n t i l a si
1 :/3x Iu a sl a n ta i a taA
u C1 PK/20m 2
5 . Pe n e r an g a:5nWa tt/rn 2
6. Air bersih,mengalir: 50 liter/pekerja/hari
7. Dayalistrik:2200V A s/d3300V A.
i F a s i l i t apse n u n j a n lga b o ra to ri upmu s kesmas
m eliputi:
1 . L i s t r i kd e n g a nd a yacu ku pu n tu kpener angan
60 watt-sedangkan
untukfasilitas
l a b o r a to ri u m
P u ske smaPse ra watan
diper lukanpener angan
listr iksebesar80
Watt.
2 . A i r b e r si hd a n cu ku p d, i a i i rka lnelvatpipa,dilengkapi
dengankr an,dipasang
di
atasbakcuci.
3 . B a kc u ciu ku ra n6 0 x 6 0 cm,l u bangpenr buangan
dilengkapi
dengansar ingan,
p i p ap e mb u a n g adrra riP V C ./p ralon
vangcukuptebal.
Pe r s y a r a ta
fansi l i tato
s i l e td i l a b o ra tor ium
r um ahsakitadalahsebaqai
ber ikut:
1 . H a r u s el a l ute rp e l i h a ra
d a nC a l ant
keadaan
ber sih.
2 . L a n t atie rb u a td a rib a h a nya n gkuat,kedapair ,tidaklicin,ber war na
ter angdan
m u d a hd i b e rsi h ka n .
3 . Pe m b u a n g aani rl i mb a hd a ri to i l etdilengkapi
denganpenahanbau( waterseal) .
4 . L e t a kt o i l e tti d a kb e rh u b u n g al angsung
n
dengandapurkam
' , aroper asi,
danr uang
khususlairrnyar.
5. L u b a n gp e rrg h a w a ahna ru sb e rhubungan
langsung
denganudar aluar .
6. Toiletpriadanrvanitaharusterpisah.
7. Toiletkaryawan
harusterpisahdengantoiletpasien.
8. T o i l e p
t a si e nh a ru ste rl e ta d
k i te m patyangm udah,ter jangkau
dan adapetunjuk
arah.
9 . H a r u sd i l e n g ka pdie n g a nsl o g a natauper ingatan
untukmer neliharkeber
a
sihan.
1 0 .T i d a kt e rd a p a te
t mp a tp e n a rn pungan
atau genanganair yang dapatmenjadi
t e m p a tp e rin d u ka nn ya mu k.

DEPARTLiI'IEN-'r::H:Y:I:Y^:':l::-f
,?!::XE[

L
>

ww-ffiwwdrffi"w&

YangBenar
PraktekLaboratorium
(Gr,'
rrtt rtry Pt'rtctice)
orI L ubrL

t-

BABV

PERALATAN
UM
LABORATORI

A . D ASARPE f\lILIHA N
Be b e r a p afaktoryang menjadipertimb a n g a nd a la mme miliha la t ,y a it u :
'i. Ke b u tuhan
Ala t y ang dipilih harus mempu n y a is p e s if ik a syia n g s e s u a id e n g a n k e b u t u h a n
je, n iss p e s ime nd a n v o lu me s p e s ime n
se tempatyanclmeliputijenispe me rik s a a n
d a n j umlah pemeriksaan.

e
?

e
e
e
e

2. Fasilitasyang tersedia
i e n g a nf a s ilit a sy a n g
i ng sesuad
Al at y ang d,pilihharusmempu n y a is p e s rf ik a ys a
ter se diasepertiluasnyaruang a n ,f a s ilit a slis t rikd a n a ir y a n g a d a , s e rt a t in g k a t
i C a t a ut id a k ).
dan suhu ruangan(me ma k aA
kele mbabar,
3. Ten a gayang ada
tersedi a n ytae n a g ad e n g a nk u a lif ik a s it e rt e n tyua n g d a p a t
Pe r ludipertimbangkan
alatyang akand ib e li.
m en goperasikan
4. Re a genyang dibutuhkan
re a g e nd i p a s a ra nd a n k o rrt in u it a sd is t rib u s i
tersed ia n y a
Pe r ludipertimbarrgkan
da r i pen asok. S elainitu s;st e mre a g e n p e rlu d ip e rt imb a n g k a np u la , a p a k a h
reagentertutup atautei' b u k aP. a d au mu mn y as is t e mt e rt u t u p le b ih ma h a l
si sterrr
dib a ndingkandengansisten:terb u k a .
5 . Si sternalat
antaral a in:
P:r l u Cipertimbarrgkan
a. Apakahalatterseburmudah d io p e ra s ik a n
meme rlu k a np e : a wa t a nk h u s u s
b . Apakahalattersei.-rut
c. A pakahdiperlukankalibrassi e t ia pk a li a k a n d ip a k a ia t a u c u k u p tiapminggu
a tauliap bulan
6. Pe masok/V endor
Lifr atbtrtirB di bavvah

i
i

t
t
{

7, Nila i E konomis
yaitu seberapa
Dalam memrlihalat perlrtdipertimbangkananalysiscost-benefif,
L''e sarkeuntunganyan!t dipe ro le hd a ri in v e s t a s yi a n g d ila k u k a n ,t e rma s u k d i
da lar,rnya
biayaoperasialat.

KIIiDO
NESIA
HU :!!:,:YfXf:i: X::H:T:Y:,LI
"i

L
wEwf f iw, f &&, ?4
P raktek Laboratori umY ang B enar
(GoodLaborrttortl Pructice)

NE MA S OK V E N D OR
B . PE M I L I HAP
Pe m a so kharusmemenuhisyaratsb b :
1 . M e m p unyaireputasiyang baik
2.'i 4e m b erikanfaslitasuji fungsi
3. Menyediakanpetunjukoperasiona!alat,workingsheet,dan troubleshooting.
4. M en yediakanfasilitaspelatihand a la m me n g o p e ra s ik a n
a la t , p e n re lih a ra a n
dan
pe r b a ikansederhana.
, n t a rala in n ie mp t rn y ati e k n is r
5. M em b erikarrpelayairanpurnaju a l y a n g t e rja rn in a
ya n g handal,sukucadangmr.rda hd ip e ro le h .

BARU
c. EVALUASIPERAT.ATAN
Evalu a sia lat baru (dilakukanbaik s e b e lu m a t a u s e s u d a hp e mb e lia , r)b e rt u ; u a n
u n tuk r ne ngenalperilakualat,yang n re n c a k u p :k e s e s u a ia n
s p e s if ik a sai la t d e n g a n
br o su r ,kesesuaian
alat denganling k u n g a nd a n h a l-h a lk h u s u sy a n g d io e rlu x a nb a g i
p e n g g u n aanrutin.
Da r i e va luasi;ni dapat dil<etahui
an t a rala in re p ro d u s ib ilit a sk ,e le ma h a na la t ,h , t rq a
per tes,dan sebagainya.

D. PEN GG UNA A N
daN P E ME LIHA RAA N
P E NCE G A HA N
ALAf
n n u a l)
Se ti appe r alatanharusdilengkapide n g a np e t u n ju kp e n g g u n aa n (in s t ru c t ioma
ya n g dise diakanoleh pabrikyangme mp ro d u k s ai la tt e rs e b u r.P e t u n lu kp e n g q u rt a a n
te r se b u t pada umumnya memuat c a ra o p e ra s ic n a lCa n h a l-h a l la in y a n 3 lra ru s
dip e r h a ti kan.
Ca r a p e nggunaan atau cara pe n g o p e ra s ia n ma ; irrg -n , a s in gje n , s p e ra la : a n
l ab o r a toriumharusditulisdalampro s e d u rt e t a p rp ro t a p .
Pada setiap peratatanjuga harus dilakukan pemelihar3a;'t
pencegahan(preventive
. m ain ten ance),
yaitu semua kegiat a ny a n g d ila k u k a na g a r d ip e ro le h k : n d is i y a n g r
op ti m al,dapat beroperasidenganb a ik d a n t id a k t e rja d ik e ru s a k a n .
Keg ia tantersebut harus dilakukans e c a raru t in rrn t u k s e mu a je n is a la t , ; e h in g g a
d ip e r o le hpeningkatankuaiitasprod u k s i,p e n in g k a t a nk e a ma n a nk e rja ,p e n c e g a lra n
p r o d u ksi y ang tiba-tiba berhenti , p e n e k a n a n wa k t u lu a n g / p e n g a n g g u ra nb : ; i
te n a g a p elaksanaserta penurunan b ia y a p e rb a ik a n .Un t u k it u s e t ia p a la t h a ru s
m em p u n yaikartu pemeliharaanya n g d ile t a k k a np a d a a t a u d i d e k a t a la t t e rs e b u t
ya n g m encatatsetiaptindakanpem e lih a ra a ny a n g d ila k u k a nd a n k e la in a n -k e la in a n
ya n g d itemukan.B ilaclitemukanke la rn a nma
, k ah a l t e rs e b r-rt
h a ru ss e g e rad ila p o rk a n
kep a d ap enanggungjavrabalat unt u k d ila k u k a np e rb a ik a n .
penc e g a h a nd a p a t d ilih a td i b a wa h in i.
Co n tohfo rmulirperrreliharaan

Dt'ARr
EPI
E
:': W
:: :-f"?!:
- -"YJI:I!Xi:X?:

L
?

p ffi K3ffi} 6W&


AWT

7v

Pra k t ek Labor at or ;u mYa r..gB e n a l


((i oo,,L
L,rl',t rrttrtnl I'rrtctic ;:)

e
e

FORMUI.IRPENCATATAN
PEMELTHA
RAAN PENCEGA
HAN PERALATAN

Ala t
Rua n g

e
e
--j

Petugas
lr '

T i n J akan
p e melihar aan

K e la in a ny a n g
d it e mu k a n

Paraf
petugas

-1_-+

e
E
'

:g
E
.P

.F

\t

I
-t

'rl

F
\>

A
\H
Penanggungjawab

]F

AT
f

"
(..................
.. ....--.,

DEPARTEI'tEN
KEsEHtyAN REPUE|IK INDONESIA
DirektoratLaboratoriu :. Kesehatan

T.

C:
$l

L
W" W;hq".%"4,&8\," u'iJ

P raktek r.aburl tori t' ' n Y ar.g Jenai


( Goodlt rbcrt,t ttr!./l' t u"t it'e)

H al- h a lya n gp erlu diperhatikanpada be b e ra p aje n is p e ra la t a na d a la h:


'

1 . Ala t Ge la s
-:

a . Tab u n gyang dipakaiharusselaluL ' ' e rs ih .


b. U ntuk pemakaianulang,cuci alat g e la sd e n g a nd e t e rie n(le c a p a t n y an e t ra lld a rr
oksid a n(hipoklorit)kemudiarrbila sc ie n g a na q u a d e s .

:
2. Flame photometer
a. L e takkanalat di tempat yang terlin d u n gd a ri s in a rma t a h a rila n g s u n ga t a u s in a r
bebasdari de b u d a n a s a pro k o k .
e m isiyang l<onstans,
b. Hin d a rialatterkena/ tercemarkerin g a t s, e rb u k / s e rp ih asrra rin gs, a b u nd a n b a h a n
p e n cu cilain
c. lku ti petunjukoperasionaldari pa b rikp e mb u a tme n g e n a ;i
pe milihanphotocelldan panja n gg e lo mb a n g
p e ngaturanlebarcelah
l
- pe milihanbahanbakardan te k a n a nu d a raa t a ut e k a n a no k s ig e n
La ngkah-langkahuntuk pe ma n a s a n a la t , k o re k s i d a ri p e n g g a n g g u d a n
backgrounclnyala flame
pe ncucianburner
- pe ngabuan/pernanasansamP e l

3. Fotometer/Spectrofotonreter
,

jenisfotometer
a . G u n a ka lna mp uya n gse su adi e nqanmasing- masing
b . T e g a ng alni stri kh a ru ssta b i l .
jenis/mer ek
alat) ,
c . H i d u p ka na l a tte rl e b i hd a h u l uselam a5- 30m enit( ter gantung
ca h a ya
l a mp ume n j a dsi tabil.
s u p a ya
dantidakber jamur .
d . M o n okro ma toarta ufi l te rh a ru sber sih, tidaklembab,
(te
rg
a
n
tu
n
j
g
e
n
i
sn
ya
)
Sisiyar r gdilaluicahaya
tepat
m
eletakkannya.
h
ar
us
e . Ku v e t
tidakadabekas
Bagian
ter sebuthar usber sih,
p a ra hca h aya.
h a r u sme n g h a d a ke
peqangkut' et
ter
sebut
i
a ta u p u ne rn bun.Un' .ukmenghindarhal
f a n g a ng, o re sa n
d i u j u ngd e ka tp crmu ka a n .
dapatm elaluiisikuvet.
selur uhcahaya
f . l s ik u ve th a ru scu ku pse h i n g ga
u dar adalamkuvet.
g . T i d a kb o l e ha d ag e l e mb u n g
pada suhuyang sesua i
kuvethar usdiinkubasi
p
e
me
ri
ksa
a
e
n
n
zi
ma
tik,
U
n
t
u
k
h.
denganst:hupenreriksaan.
dengan car a member sihkan
i . F o t o de te kto rh a ru s d i j a g a keber sihannya
p e r mu ka a rrndYean g a na l ko h ol.
denganbaik.
j . Am p li fi e/p
r e n g o l a hsi g n ahl a r usber fungsi

DEPAR.
EIiEr

i...;#ii'; W
^'i'.I::; I,,-':'",',I

L__
t

ffi ffi f.3 ffi rvJ &. L,&


P r a' lt ek L, , bor a to ri u rnYa n g B e n a r
((ir,rtl lttlt,rrtlr,t

'l I'rttr'l ir:r:)


F

4. l nku b a tor

Bag ia ndalam inkubatordan rak haru sc J ib e rs ih k asne c a rat e ra t u rd e n g a nc lis in f e k t a n.

5. Kam a r Hitung
a. Kam arhitung dan kacapcnutup h a ru sb e rs ihs e b a bk o t o ra n(ja mu r,p a rt ik e d
l ebu)
pa d apengamatandi bawahmik ro s k o pa k a nt e rlih a ts e b a g asi e l.
b . Por iksadi bawah mikroskop,apa k a hg a ris -g a ris
p a d a k a ma r h it u n g t e rlih a tje la s
drn

l o n n [z> n
':,

''"

ft
:
F

H.

c. Kam ar hitung dan kaca penut u p h a ru s k e rin g ,b ila b a s a lra k a n me n y e b a b k a n


te r ja dinyapengenceran
dan kem u n g k in a ns e ld a ra ha k a np e c a h ,s e h in g g aju mla h
se lya ng dihrtungmeniadiberkura n g .
d . Ka ca penutupharustrpis,rata , t id a k c a c a t d a n p e c a h , s e b a b k a c a p e n u t u p b e r f u n g s i
un tuk menutup sampel,bila cac a ta t a u p e : a h ma k av o lu me d a ia m k a ma rh it u n g
m e n jaditidak tepat
e . Ca r apengisiankamarhitung ; d e n g a nme n g g u n a k a np ip e t P a s t e u d
r a la m p o s is i
ho r izontal,sampel dimasukkank e d a la m k a ma r h it u n g y a n g t e rt u t u p k a c a
pe n u tup.
f. Bi l apada pengisianterjadigclemb u n gu d a rad i d a la mk a ma rh it u n g a t a u s a mp e l
m e n g isiparit kamar hitung/me n g g e n a n gki a ma r la in , a t a t r k a ma r h it u n g t id a k
ter isipenuh,'nakapengisianha ru sd iu la n g .
g. C uci k arnarhitung segerasete la hd ip a k a id e n g a n a ir me n g a lira t a u d e rrg a na ir
deterjerrencer.
h. Bi l am asihkotor,rendatnlahdal a ma ir d e t e rje nk, e mu d ia nb ila sd e n g a na ir b e rs ih .
Pa d awaktu mencucilianrarhitu n gt id a kb o le h me n g g u n a k a ns ik a t .

e
a
t
e

6. f-emari es (Refrigerator)dan Freezer

a . Te m patkarr
lemanes sedemikia nru p a s e h in g g ab a g ia nb e la k a n gle ma rie s ma s ih
l on o garunttrkaliranurdara
dan f a s ilit a sk e b e rs ih a n
k o n d e n s o r.
tJ. Pin tulemarieslrarustertut'rp b a ik u n t u k me n c e g a hk e lu a rn y au d a rad in g in d a ri
ba g ianpendingin.
c. Le m eries harusmempur,yar
drn d in gis o la s iy a n gb a ik .
d . l .e na ri es dan freezer
harussela lud iu s a h a k a n
d a la mk e a d a a nh id u p .
e. Su h r rdicatatsetiaphari dengant e rmo me t e r.
yarlg digunakar,ha ru s s e s u a id e n g a n s u h u a la t y a n g d ik a lib ra s i ,
T.:r nron,eter
-20"Catau -76'C.
misalnya2.-8"C,

q
I

7. M i kr oskop
a. L e takkanmikroskopditempat y a n g d a t a rd a n t id a k lic in .
b. Bila ,nenggunakancahayama t a h a ri,t e mp a t k a nd i t e mp a t y a n g c u k u p -. . ; lJ u
d e r r ganmengatur:errninsehing E ad ip e ro le ht n e d a np e n g lih a t a ny a n g t e ra n g .
c. Bi asakannremeriksa
dengan me n g g rln a k a nle n s ao b y e k t ir' 1 0 xd u lu , b ila s a s a ra n
sud a l-rjelas,perbesa;dengan o b je k t if 4 0 x d a n b ila p -. y 1 Ldle n g a n 1 0 0 x . Un t u k
p e .nbesari 00x gunakanminyake me rs i.
DEPAqTFnIEil.KT
iIHAf,..N. -'i!:t17* t:,DaNESIA
Dird<t,y'at
l.abu,.Ltorian
. al..tir
.iie-,

-3
3
G

'*

LHSM f f if f iW M &M
P ;al l tek Laboratori ur.tY anq B ena'
( GrtrtrJ
Lob cx t ory P ractice)

d . Ber sihkan
lensadengankertasle n s aa t a u k a iny a n g le mb u ty a n g d ib a s a hdi e n c a n
xylo i setiap hari setelah seles a ib e k e rja ,t e ru t a ma b ila le n s a t e rk e n a m: n y a [ :
i m er si.
e.'- Jan g anmernbersihkan/rnere n d ale
mn s ad e n g a n a lk o h o la t a u s e je n is n y ak a re n a
aka nmelarutkanperekatnyaseh ir, g g ale n s ad a p a t lc p a sd a ri ru ma h n T a .
f. Ja n g anmenyentuhlensaobyek t ifCe n g a nja ri.
g. Jan g anmembiarl<an
mikroskopt a n p a le n s ao k u le ra t a u o b y e k t if ,k a re n ak o t o ra ri
a ka nmudalrmasuk.
h . Bilal ensaobvektifdibuka,tutup d e n g a np e n u t u py a n g t e rs e d ia .
i . Saa tmikroskol>disimpan,lens ao b y e k t if 1 0 x a t a u 1 0 0 xt id a k b o le h b e ra d arra Ca
sa tu g arisdengan l<ondensorka
, re n ad a p a t me n g a k ib a t k a nle n s ap e c a lrb ila u lir
m akr ometerdan mikrometemy as rld a lrru s a k .
i. sim p an mikroskopdi ter,rpatya n g f e n d a h k e le mb a b a n n y ad,a p a t d e n g a : rc a ra
m em berikanpeneranganlamp u wo lf ra ma t a u d e n g a ns ilik ag c l.
8. Otokfaf (Autoclave)
a.
b.
c.
d.
e.
f.
g.
h.

Bag ianbawahautoklafharusteris ia irb e b a sn : in e ra sl a rn p asi e t in g g ip e n ), a rro ! ; r


Pasti kanbahrvaair akancukup se la map ro s e ss t e rilis a s i
Pasti kanautoklaftertutup dan k a re tp e n g u n c it e rp a s a n gd r le k u k a r, rr; ra .
Katupudarakeluarharusterbuk a .
Pasti kanpemanas(elektrik,gas a t a u k e ro s e n eh) id u p
Pasti kankatup pengamanterpas a n gs e la map c ma n a s a n
Pasti kanprosesselesaisebelumme le p a st u t u p a t a u : . n e mb u k a .
Pasti kanbahanyang disterilisa sciu k u p la mad id ia mk a ns a mp a irJ in g in

9. Oven
a. Bag iandalamoven harusdibers ih k a ns e k u ra n g -k u ra n g n ysac t ia pb u la n .
b. Pin tuoven baru boleh dibuka s e t e la hs u h ut u ru n s a mp a i4 O ' C
10.Penangasair (Waterbath)
a. Ke ti nggianair perlu diperiksatia p h a ri.T in g g i a ir d a la m wa t e rb a rhh a ru s le b ih
tin g g i dari iarutanyang akan di in k u b a s i
b. Ke b e rsihan
dindingbagiandala mh a ru sd ip e rh a t ik a nd e n g a nme n g g , ln t a
i irs e t ia p
h a r i.Sebaiknyagunakanaquad e s .
1 1 .Pip ct
a. G un a kanpipet gelasyang sesu adi e n g a np e ru n t u k a n n y a
y a it up ip e tt ra n s f e ry a n g
d ip a kai untuk memindahkans e ju mla hv o lu n ' rec a ira riy a n g t e t a p d e n g a n t e lit i,
se r ta pipet ukur yang dipakai u n t u k me min d a h k a nb e rb a g a iv o lu me t e rt e n t u
yan g diinginkan.
b. G un a kan pipet yang bersilrda n k e rin g s e rt a u ju n g n y a ma s ih u t u h d a n t id a k
retak.

DEPAR,TTMEN
KT
ITAI:'R,E]
INDI \IESIAWF*|.
'LIK
Dhe rtorat Labo,a,oium Keseh atan P*XJ\

e,
I

e'

W ",&W W W"{&
&,7'e

Pr ak t ek Labora to ri r:mY a n q B e n a r

(( ir,r'tl, Lul,r,rr..l,1yy''1
| "r,r,r:l,'i,ct,
)

c. C ar apenggunaanpipet harusdis e s u a ix adne n g a nje n isp ip e t


d. Per ,l petancairantidak boleh me n g g u n a k a nmu lu t .
e. Pem i'rdahancairan dari pipet k e d a la m wa d a h |a ru s d ila k u k a nd e n g a n c a ra
m e n empelkanujur,q;..,ipet
yan gt e la hd ik e rin g k a nd a h u lub a q ia nlu a rn y ad e rrg a n
ke r ta: tissuepada Cinding wad a h / b e ia n ad a la m p o s is i t e g a k lu ru s d a n c a ira n
dib ia rkan rner,galirse;rdiri.
f. Pi pe tv clumetril<
tidak bolehdit iu p .
g. Pi pe t ukur yang mernpunvairan d a c in c in d i b a g ia n a t a s ,s e t c la hs e mu a c a ira n
dia li''kanmaka sisacai;andiujun g p ip e t d ik e lu a rk a nd e n g a rrd it iu p me ma k a ia la t
ba n ttrpipet
h. Pi pe tukur yang tidak mempuny a ti a n d ac in c int id a k b o le hd it iu p .
i. Fi pe tdenganvolr:ntekecil(1 -5 0 0u l) h a ru sd ib ila su n t u k me n g e lu a rk a n
s is ac a ira n
yan g menempelpadadinding ba o ia nd a la m.
j. Pip e tuntuk pemeriks;ran
biakanh a ru ss t e ril.
y
ang
k. Pip e t
telahdipakaiuncukme mip e tla ru t a nb a s ah a ru sd ib ila sd a h u lud e n g a n
l ar u tanyang b'ersifaiasanrden g a n k o n s e n t ; a sre
i n d a h ,s e d a n g k a ny a n g t e la h
d ip a kaiuntuk memipet larurana s a mlra ru sd ib ila sd e n g a n la ru t a ny a n g b e rs if at
ba salemah,kemudiandirenda md a la rna q u a d e ss e la mas a t u ma la m,k e mu d ia n
bila slagidenganaqudeminera l.
ke
, mu d ia nb a ru
L Pi pe ty angsudandipakainarusd ire n d a md a la mla ru t a na n t is e p t il<
dicr - 'ci.
m . Pa d apipet serniotomatik,
tip p ip e t t id a k b o le h d ip a k a iu la n g k a re n ap e n c u c ia n
p
ipet
akan mempengaruh ik e le mb a b a np la s t ikt ip p ip e t ,ju g a p e n g e rin g a n
tip
tip mera rr, p in g
ser ingkalirnenyebabkan
d a n b e ru b a hb e n t u ks a a tp e ma n a s a n .

?
?
t
f-

-e
e
?

e
e
i

e
e
.e
F

1 2 pH m e t- or
padapH meteruntr..,k
a, Letakl<onektor
tempat elektrodaharusdiperhalikandengan
b a ik,jangan sarnpaisalahmen g h u b u n g k a n.
b. Pad asaat menuang cairankimia h a ru s h a t i-h a t i,ja n g a n s a mp a it u mp a h k e p H
m e ter,karenaakarrmerusakkomp o n e nd i d a la mn y a .
Ele ktrcdaharusterenCamdalamc a ira n .

y a n g b e rp u t a rd io e ri p e lu ma ss e c a r a
Ber sih kanbagian luar alat dan bag ia n -b a g ia n
Perhatikan
te r a tur .
ke-aus-anbagia ny a n g b e rp u t a r.
.4 .

'
padatempatyangdatar
a. Letakkan
sentrifus
b . G u n a kata
n b u n gd e n g a nu ku randantipeyangsesuai
untuktiapsentr ifus.
dijalankan,
padasentr ifu s
sentr ifus
c . B e b a nh a ru sd i b u a tse i mb a ng
sebelum
kecuali
ta b u ngkapilersangatkecil.
m i k r o h e ma to kri
kat re n a

DEPARTEMEN
KESEIiATAN
REPI .IK INDO'.CSIA
Direktorat Laboratoiun Keseira
t

e
E

13.Rotator

14.Sentrifus

'F

J
I

NISNil.

i\dT&FU

P l aktek Laboratori umY ang Fe-rar


(GoorlLrfiorntorv Pntctice)

'

n rrtri fumi
kapilerhar usditutuppada
d . P a d ap e n g g u n a ase
it,
s kr ohematokrtabung
s a l a hs a tuu j u n g n ya
nya
dar ah.
i
u n tu kme n ghindarkeluar
Pa
s
t
i
ka
n
dengan
baik dan kencar r g
sebelum
e.
b a h w ap e n u tu pte l a h r nenutup
s e n f r ifudsi j a l a n ka n .
tidakadamakatabungmudalr
b a n ta i a p
n a d aw a d a hta bung.Bilabantalan
f . ' - Pe r i k sa
yang kuat m enekan
p e c a hw a ktu d i se n tri fuka
s re naadanyagaya sentr ifugal
t a b u n gka caked a sa w
r adah.
yangdiper lul< an.
g . Pu t a tro mb o lke ce p a tapne l a n - pelan
sesuai
kecepatan
suar aaneh
atauter dengar
b i l ab e b a nti d akseimbang
n g e ra
h . H e n t i ka se
dengantutupter buka.
senn trifus
i . J a n g a nme n g o p e ra si ka
j . J a n g anme n g g u n a ka nse n trifusdengan kecepatanyang lebih tinggi dar i
k e p e rl u a n .
benar - benar
telahber henti.
sebelum
sentr ifus
J
k . a n g anme mb u katu tu pse n tri fus

15.Timbangananalitik
( angkam enunjuk0) setiapkali akan
k
a . P e r i k sa l ase
h l a l uj a ru m p e tu njr - rangka
menimbang
G
b. un a kanselalupinsetuntuk me n g a n g k a ta n a kt imb a n g a n
c. Ba h a nyang akanditimbangharu ss e s u asi u h u k a rn a r
d . M en g urangi atau menambah b e b a n d ila k u k a n p a d a s a a t t imb a n g a n d a la m
ke a d aanistiraha;
e. Pin tukotakselaiutertutup padawa k t u me n imb a n g

ter sebutdi atasdapatdilihatpaCaTabel3.


Pe m e l i h a ra p
ae
n n ce g a h aanl a t-a lat
Tabel3
pencegahan
Pemelihai'aan
FREKUENSI

J E NI S
KEGIATAN
Fotometer

Periksakebersihankuvet (cucidengan air


akuades,air demin e ra a
l t a u a ir s u lin g )
Rendamkuvet dalarnlarutanextran-5olo
Bersih kan fotodetektor

Tiapharidantiapakan
me la k u l< aann a lis a
T ia p min g g u / h a " i
h a ri
lib u r-t -ia p

l n k u b ato r

B e rsi h kabna g iandalamdanr akdengan


disinfektan

T ia p b ' -rla n

n nur utcar ayangbenar


Ka m alrri tu rrg B crsi h kame
L e m a ri e s/
Freezer

oan defrosi
Bersihl,.an
C a ta su
t hu

liap kaliselesai
oipakai
T ia pb u la n
T ia ph a r' i

DEPARTE
|"IENKESE
It, :\ 4N REPA
fiirt ^ "at Laborz

e
(-

w2"mm w w,,&
&^w,e
P r ak t ek Labo ra L o ri u rnYa n q B e n a r

( GoorlLaboratory Practice)

e
M i k r osko p

B e rsi h kal e
n n sadenganker taslensaatau T ia ph a ri
ka i nya n gd i b asahi
(selesaibekerja)
xylol
B e rsrh kadna nlumasipenyangga
T ia pmin g g u

B ersihkan
Gantiair dalama u t o k la f

' I ia p b u la n

T ia pb u la n

Oven

B ersihkanbagia nd a la mo v e n

T ia pb u la n

Pe n a ncras
A ir

B ersihkan
dindin g b a g ia nd a la md a n
ganti air
P eriksaketingg ia na ir
P eriksa
suhu

T ia pb u la n

Au toklaf

p H M ete r

Ro tator

t-

la mp u
I Spektrofoto- I Cat;,twaktu pe ma k a ia rr
I meter
P eriksasumbe rc a h a y a(la mp . r)
I
I P eriksakebers ih a n t o n o k ro ma t u r
j__

zatyang
I T i m ba n g a n I B e rsi h kadna ridebu,cecer an
n
n
a
l
i
ti
l
<
d
i
tr,"
n
b
a
n
g
I
I
I
!- -

e
e

T ia pk a li p a k a i

S e p e rlu n y a
S e p e rlu n y a
S e p e rlu n y a
S e p e rlu n y a

,E

'e

I hor , ' r ' r t r r lr in

["*
I

e
e

S e s u api e t u n ju k
p a b rik

B e rsi trkab,n
a gianluar
K e n ca n g kasekr
n uppad"r angka
p e n g o co k
Mi n ye kime sin
P e ri ksa
ke -a us- an
sikatdanbaclian

dindin gd a la md e n g a n
I B ersihkan
(mrs a:la lk o h o l)
disrnfektan
I

.a

S etelahdipaka id ire n d a md a la mla ru t a n


antiseptik
C,-rci

I
I
I
I
I

T ia ph a ri
lia p p e ma k a ia n

B ersihkan
elek t ro d a
B ersihkan
flow c e lle le k t ro d a
P eriksa
air inku b a t o r(b ilaa d a )
Gantimembrane le k t ro Ca
i le k t ro d a
Ganticairanpen g is e

Di not

'e

tiapkali
I Tiaphar iatau
I tabungpecah

+-

I TiaRhari

r-

pakai
r ia nh a b is

I_"-

a 1!

=I

{
)EPARTEMEN
KESEI'4?AlI RXPr;,t;IK IND?:IESIA
DirektoratLal'oratori,.rr
Ke.qefi
ata,,

re W .E ' C ' -M' \N


YangBenal
PraktekLaboratorium
(GoodI aborutory I'ructice)

SHOOTING)
KERUSAKAN
ALAT
MASALAH(TROUBLE
E. PEMECAHAN
hasil ,
ser ingkaliter jadi suatu ketidakcocokan
D a l a m me l a ku ka np e me ri ksa an
yang
yang
kita
inginkan
mungkin
disebabkan
a l a ta ta u p u nko rrd i si
tidak
r ; l a l f u n gsi
p adaper alatan.
Untukitu per luadanyapemecahan
o l e hk a r en aa d a n yag a n g g u a t'l
ng).
masalah(troubleshooti
adalahprosesatau kegiatanuntuk rnencaripenyebabterjadinya
Trouble:shootir,g
p e n a m pi l aani a tya n gti d a kme muaskan,
dan m emilihcar apenanganair
!ang or :na r
per masalah an
Ma. ki nca n g gihsuatualat,akan,r akinkom pleks
u n t u km e n g a ta si n ya
y a n gm u n g ki nte rj a d i .
padafotometerdapatdilihatpadaTabel4 di bawahini.
Contohtroubleshooting
Tabel4
ContohTroubleShootingpada Fotometer
T A N D A -T A N D A
Data/hasil
tid a k m uncul

P E NY E B A B
Jumlahsamp e ly a n g d ih is a p
kura

P ro sere
s a k si
ter lalucepat
FlowcelI terk o n t a min a s i
Lampuhalog e nt id a k e f e llt if
P osisilampu t id a k t e p a t
__
Temperaturflow cell ada
rnasalah

Sa m p eltidak
da p a tdihisap

T I NDPK A N
Tambal^kar sdnlDr

I Ilqllurygxrgtgjgt__
B e rs ih k a nd e ' rg a nl. ru t a n
e n rb e rs ih
G a n t ; y a n gb a ru
SetuIkanposj_rInya__
t e mp 3 ra t u r
P e rik s a

Srlp"l Iip".it .t., f,.

S a rin gs a mq " l_ _ _

K onseniraszia t t e rla lut in q q i


Reaqentida k b a ik
K atuppengh i:

Encerkan
LqrnpSI

tidakber

Konsultasikan
dengan
Buka
@bar u

S elangpeng h is a pt id a k k e n c a n g Kencangkan
(longgar)
S ambungan
s e la n glo n g g a ra t a u
lengket

Periksa
bragian
dalarndan luar
kencangkan
atauganti
selang,
d e n g a , ry a n g b a ru

padaper alatan
:
H a l - h a l ya npge rl ud i p e rh a ti kabnilater jadiper m asalahan
denganjer nih.
1 . T e t ap l ate
h n a n gd a nb e rp i ki rlah
permasalahan.
tentangkemungkinan
rnasalahnya.
Janganmembuatasumsi
2. Pastikan
atauhubungi
n d e rh a ngaagal,m intabantuansuper visor /atasan
3 . J i k ap e n a n E a n ase
ter sebut.
n salah
a g e nu n tu kme n a n ya kama
labelbahwaal;,trusak.
4. Tempelkan
per baikan
padacatatankhususseper ticonto h
se
5 . C a t atl a h mu ati n d a ka n /u paya
f o ' n u l i rd i b e w a hi n i .

DEPARTEM':r''tf;,i.,*,r!u!::r:::,:,',:,Y1":!f
"i::;E

L-a
t

WW,ffi # K r y A ] |{

Pral:iekLab:ratoriumYangBenar
I'i ar:tice)
, (ioorlLuhr'ratrtry

FORMI.'LIR PENCATATAN
KONDISI PERAI-ATAN

,
!

t\-

Alar
R ur n g
Bula,r
5ulru

E
g

F
:
I
v

Ittl. Su h u yang

P etugas

K on d is i

cl i ukur

J e n is
I T in d a k a n
k e ru s a k a n I P e rb a ik a n

F
v

'e

Penanggungjawab

,t

,I

-q

-t
/l
\

i...t.......r .r r .r ...t..' ...x..r .,

.c i

e
I

DEPARTEI,|EIJ
KESFI .TANREP t":I( {ND(
DirektoratLaboraton.tnL
Keseiai*:i

.ESIA

'{

d
G

{
d
\
I

w-,wamffiq&8"w
P raktek Labora.cri umY ang B enar
(GoorlLaltorttttt,\ P n,cti t e)

F. KALIBRASIPERALATAN
Ka l i b r a spi e ra l a ta nsa n g a t d i p er lukanuntuk m endapatkanhasil pem.r iksa an
n.
l a b o r a t ori uya
m n gte rp e rca ya
me njam inpenampilan ir asilpem er iksaa
e ra l a tadna p atdilihatpadaBabX PEM ,ANTAPAN
C a r am e n g ka l i b rapsi
N4UTU.

G. PENANGGUNG.!AW.\BALAT

'

alatyang rligunakand i la b o ra t o riu mme mp u n y a ic a rao p e ra s io n adl a n


Be r b a g aijenis
yang berbedasatude n g a nla in n y ad, a n b ia s a n y ad ig u n a k a no le h le b ih
p e m e lih araan
t e k n is iu n t u k p e rb a ik a n
da r ; 1 o r ang.W alaupunpiirakdist rib u t o ra la t n re n y e d ia k a n
ap a b ilaterjadi kerusakan,namun u n t u k p e me lil-, a ra aanla t h a ru sd ila k u l: a ns e n d ir i
o le h pih aklaboratorium.
Oleh karena itu harus ditentukan seoranq petugas yang bertanggungja'wab atas
alat dan op e ra s io n aal la t me la lu ik e g ia t a np e ma n t a u a nd a n
keg ia tanpemelilraraan
perbaikanapabilat e rja d ik e ru s a kna.
m e n g u sahakan

DEPARTEI,IEi;
REIUt ' :i:n04E'.
i ..3E.:
'A
Dir:ktoratLaboratonum .4esehatan

e'
e

w E wQ wf fi A t{
PraktekLaboratorium
YangBenar
((.ioc,
d Labrtratury Practice)

F.

BABVI

BAHANLABORATORIUM
D a lar rpe m b a h asanbab ini yang dimaks u dd e n g a n b a h a nla b o ra t o riu my a it u : re a g e n ,
s t a n d a r ,ba h a n k ontrol,air dan media. Ha l-h a ly a n g a k a n d ib a h a sa d a la h me n g e n a i
m a car n /j en is,
d asarpemilihansertapenga d a a nd a n p e n a n g a n a n n y a .

e
e
e
e
e
{-

A. MACAM /JE I.IIS


i.

R ea g e r r
a. M e n u ruttingkatkemurnianny a
re a g e nd ib a g ime n ja d i:

Reagentingkat analitisadalahreagenyang terdiri atas zat-zatkimia yang


m empunyaikenrutrrrian
sang a t in g g i.
Kemrlrnian zat-zat tersebu t d ia n a lis isCa n d ic a n t u mk a n p a d a b o t o l/
wadahrrya.
Penggunaan
bahankinriaA Rp a d aI a b o ra t oiu
r m k lin ik t id a k d a p a t d ig a n t ik a n
d e nganzat kirr,iatingkatlai n .
2) Zat K imia Tingkat Lain
Za'i krmia lain tersediadalarnt in g k a t a nd a n p e n g g u n a a ny a n g b e rb e d a ,
ya itu :
- TingkatKernu;'nian
Kimiawi(Chemically
PureGrade)
6eb-.rapabahan kimia o rg a n ik b e ra d a p a d a t in g lk a t a nin i, t e t a p i
penggunaarlnyasebaga ire a g e n la b o ra t o rit rmk lin ik h a ru s me le wa t i
tahap penguj;arryang te lit i s e b e lu md ip a k a iru t in . T id a ka d a n y az a t -z a t
pengotor pada satu lot t id a k b e ra rt i lo t -lo t y a n g la irrp a d a t in g k a t in i
cocokuntuk analisis.
- TingkatPraktis,,'Practical
Grude)
- Tingkat Ko",rersial(CommercialQrade)
It.4erupakan
kadar zat kimia y a n g b e b a s d ip e rju a lb e t ik a n
d i p a s a ra n
nnisalnya,
a!rohol70 o/o.
- TingkatTeknis(Tecnnical
Grade)
. Umumnyazat kimia Dala mt in g k a t a nin i d ig u n a k a nd i in d u s t ri-in d u s t ri
kirrria.
Zat ktrnia/reagenyanE digunakan di laboratoriumkesehatanialah)at
kr rnia/reagen
tingkat anali t isa t a u b e b e ra p ab a h a n k imia o rg a n ik p a d a
tingkat kimiawi murni yang t e la h me le wa t i t a h a p p e n g u jia n s e b e lu m
. ci ipakairutin.K etigajenistin g k a t a ; zr a t k imiala in n y at id a kb o le hd ig u n a k a n
di laboratoriumkesehatan .

DEPARTEY,SN
KESEHATAN
R:?UBLIT. I.I .'^[U:SIA
DirektoratLabcratorium
Kera' tan

e
e
e
e
e
e
e
E

e
e
E;

q
d

PraktekLaboratorium
YangBenar

''wt l(}MAN
( Good Lub nrot rtnl Prrtcticc)

b. Menurutcarapembuatan n y ad,ib a g ime n ja d i:


1) Reagenbuatan sendiri
2) Reagenjadi (komersia l)
Reagenjadi adalahre a g e ny a n g c iib u a to le h p a b rik / p ro d u s e n .

2 . Standar
Starrdaradalah zat-zat yang konsentrasiatau kemurniannya diketahui dan
d iperolehJengancarapenim b a n g a rr.
Ada 2 rnacamstandar,yaitu :
a. Standar Primer
S tandarprimermerupal< aZnd tt n ^ rlr. rf n id a lakm
e la s n y ay,a n g me n ja d is t a r,d a r
untuk sernr]a
zat lain.S tan d a ro rime ru rn u rn n y at n e mp u n y a ki e n t u rn ia n> 9 9o / o ,
bahkan banyakyang kemu rn ia n r. y a9 9 , 9 o /K
oe
. mu rn ia ns t a n c . lap:rime
r d a pa t
dilibatdari sertifikaranal is a .
S yaratstandarprimer:
- S tabil
- Dapatdibakarsampais u h u , |0 5 -1 1 0 ' Ct a n p a p e ru b a h a nk in ria ,a t a g t iC a k
rneleleh,
tersublimasti,e rd e k o mp o s isai t a u me n E a la mire a k s ki in , ias a n " p a i
suhu I20-130"C.
- Tidakhigroskopis
'
- Mempunyaikomposisyi a n gje la s '
- Dapatdisiapkanderrgankamurnian) 99,0o/o
- Dapatdianalisis
secarat e p a t
- Mempunyaiekivalerrsbie ra ty a n gt in g g i s e h in g g ak e s a la h a n
p e n imb , a n g a n
berefekminirnalterbad a pk o n s e n t ra sla
i rt rt a ns t a n d a r.
Larutanstandarprinrermerupakanlarutanyang dibrtatderrganstandarprimer.
b. Standar sekuncler
Standar sekunder merupakan zal-zal yang kcn:entrasi clan kerr,urnrann\/a
.ditetapkanmelaluianalis isd e n g a np e rb a n d in g a nt e rh a d a ps t a n d a ro rirn e '.

3. Bahan kontrol
Bahankontrol adalahbahany a n g d lg u n a k a nu n t u k me ma n t a uk c t e p a t a ns u at u
pe meriksaandi laboratorium,a t a u u n t u k me n g a wa s ik u a lit a : h a s ilp e me rik sa a n
sehari-lrari.

DE PARTE
MEN KL'SEH h t t, t,' IiEP r,8,1..'J; . i J ll E, t. t
-r
Di re ktorat Laboratoiu m Kesehatan

PWWe ffiW e& " W A

Pra k t ek Labor at o ri u mYa n g B e n a r


(GouLlLuburat ory Pructiu)

B a h a nk o n trodl a p a td i b e d a kabner dasar kan


:
a . Su mb ebr a h a nko n tro l
D i t i n j a ud a risu ri rb e rn ya
binatang
b a, h ankontr oldapatber asal
dar imanusia,
a t a ume ru p a kabna h a nki mi amur ni.

e
e

b . B e n tu kb a h a nko n tro l
M e n u ru tb e n tu kb a h a nko n tr olada ber macam- m acam,
yaitu bentukcait
b e n tu kp a d a tb u b u k(l i o frl i sat)
danber r r uk
str ip.
Ba l t an
ko n trobl e n tu kp a d a tb ubr r kataubentukstr iphar usdilar utkan
ter lebih
d a h ul use
. belum
d i g u n a ka n .

e
e
e
e

c. Bua tan
Ba h ankontroldapatdibuatsen d iria t a ud a p a td lb e lid a la rnb e n t u ks u d a hja d i.
Ada beberapanracambahank o n t ro ly a n g d ib u a t s e n d iri,y a it u:
1) B ahankontrol)/ang
dibuatd a ris e ru md is e b u tju g a s e ru mk u mp u la n(p o o le d
serc).f'ooledseramerupak a nc a rn p u ra nd a ri b a h a ns is as c ru mp a s ie ny a n g
sehari-hari
dil<irimke labora t o rir. rm.
K euntungandari serumku rn p u la nin i a n la rala in :mu d a h d id a p a t ;mu ra h ;
b ahan berasaidari manus ia ;t id a k p e rlu d ila ru t k a n (re k o n s t u s i);
dan
lab.rratoriumrnenqetahu ia s a l b a h a n k o n t ro l. K e k u ra n g a n n y aa d a la h
merepotkananali:urrtukme mb u a t n y ah; a ru sme mb u a tk u mp u la nk h u s u s
u ntuk enzim,dll, cara peny imp a n a nmu n g k in s u k a r b ila k o n d is is i. rh u70'C (deepfreezer)
tioak ada atau terlalu l<ecil;dan analisisstastitikharus
dikerjakantiap 3 - 4 bular^ . .
S erunryang dipakaiharusme me n u h is y a ra ty a it u t id a k b o le h ik t e rika t a u
h emolitik.P enrbuatanCanp e n re rik s a abna h a nk o n t ro lin i h a ru sd ila k u k a n
hati-naiisesuaidengan pe d o ma n k e a ma n a nla b o ra t o riu m,k a re n ab a h a n
i ni belrrmtentu bebasdari my , HB \ ' ,HB Cd a n la in -la in .
.l) tsahankontrolyang dibuat d a ri b a h a n k imia mu rn i s e rin gd is e b u ts e b a g a i
larutanspikes.
3) Bahankontroiyangdibuatd a ri lis a t ,d is e b u tju g a h e mc lis a t . .

Ad a punmacambahankontroly a n g d ib e lid a la mb e n t u l<s u d a hja d i a d a la h:


1) Bahankntrol Unassayed
Bahankontrolunassayed
merupakanbahankontrolyangtidak mempunyai
nilai rujukan sebagaitolo k u k u r. Nila i ru ju k a n d a p a t d ip e ro le h s e t e la h
. ia s a n y ad ib u a t k a d a r n o rma l a t a u
oiiakukan periode pencla h u lu a n B
(abnormal
abnormal
tinggi a rt a ua b n o rma lre rrd a h ).
K e b a ik a nb a h a nk o n t ro l
j enisini ialahlebihtaharrlama ,b is ad ig u n a k a nu n t u k s e mu at e s ,t id a k p e rlu
sendiri,analisis
. e k u ra n g a h h y-a
ffiffib,rdt
sta t is t ik d ila k u k a1nk a lip e rt a h u n K
adalahkadang-kaCang
ada v a ria s di a ri b o t o l k e b o t o l d it a mb a hk e s a la h a n
pada rekonstitus!,
serings e ru rnd ia mb il d a ri h e wa i' ry a n g mu n g k in t id a k
5amadenganserummanus ia .

DEPARTEMEN
T" ';II.T5IA
KESEEATAN
fr'JPABT.IK
DirektoratLaboratorium
Ke."e'tan

t5

F? H fJ W W&&,W
PraktekLaboratorium
YanqBenar
(Go,td L, tb,)ntto ry [' r'acti ct )

2) Bahan kontrol AssayedBahan kontrol assayednrerupakanbahan kontrol


yang diketahui nilai ru ju k a n n y as e rt a b a t a s t o le ra n s ime n u ru t me t o d e
Hargab a h a nk o n t ro lin i le b ih ma h a l.lln t u k la b o ra t o riu ' r r
- penreriksaanrrya.
kecit,penggunaanbah a n k o n t ro l in i a d a b a ik rry ak a re n a b ila rn e mb ua t
senCiricienganserum a k a n ma h a l d a n p e n e n t u a n a n a lis iss t a t is t ik ny a
lebih sukardan mahal.B ilad iin g in k a n b
, a h a n k o n t ro lin i d a p a t d ig u n a ka n
disampingbahan kont ro l u n a s s a y e sde t ia p2 -l+min g g u . B a h a nk o n t ro l in i
dapatdigunakanuntuk k o n t ro la k u ra s i.
S e la init u ,s e ru ma s s a y e d ip e rlu ka n
\
untuk menilaialatdan c a rab a ru .

se b a g aibahankontr olsuatupem er iksaan,


U n t u kd a p a td i g u n a ka n
bahanter seb ut
p
e
rsya
ra
ta
n
me
me
n
u
h
i
sebagai
ber
ikut:
harus
a mir ipdenganspesim en.
a . H a ru sme mi l i kiko mp o si si samatau
u n tu k p e me ri ksaan
M i sa l n ya
ur in digunakanbahankontr olur in atauzat yan g
m e nye ru p aLij ri n .
di dalambahankontr olhar usstabil,ar tinyaselam a
n n gte rka n d u ng
b . K o m p o n e ya
p
e
n
ymp
a
n
a
n
bolehmengalamper
b
a
h
a
n
i
n
i
tidak
i ubahan.
m a sa
yangdr keluar kan
d i se rtadi e n g a nser tifikat
analisa
oleh pabr ikyan g
c . H e n d a kn ya
jadi
(komersi
pada
bersang
kut;rn
bahankontrol
al).

4. Air
Ai r k e mu n g ki n ame
n ru p a ka bahan
n
ter m ur ahdar i senr uabahanyang digunak an
d i l a b o ra to ri u m
te i a p i a i r me rupakanbahanter pentingdan yang palingser i ng
d i g r . r n a kaonl ,e h ka re n ai tu ku alitasair yang ciigunakan
har usm emenuhistandar
s e p e r tih a l n yab 'a h a lna i nya n gdigunakan
dalamanalis;s.
L a b o ra to ri uhma ru sme n e ta p kan
tingkatkualitas
airyangdiper lukan
sesuaideng an
j e n i sp e me ri l l sa a1 n'a n gd i l a ku l< an.
jenisairyaitu airjenisl , airjeni s2
ti n g ka ku
t a l i ta sn ya,
Be r d a sa rka
ter dapat
beber apa
jenisairdapatdilihatpadaTabel5 di baw ah
d a na i rj e n i s3 .S p e si fi kama
si si ng- masing
ini

DEPARTEI'IENt'i.1,'i!1.".,.:I:Y:::,';,',rt!,?

e_

3 f u&& w
w3vi :,a ffi
PraktexLabor"loriumYangBenar

( C',.,trl,t, abo rut 0 * tl Pract',:ce)

Tabel5
jenis-jenisair untuk laboratorium
Spesifikasi
SPESIFIKA S I

J E NI SA I R
Jenis 1

Jenis2

K a n d r tng a n
BakteriI
ma ks( C FU l m l-)
|

tO

1000

Ta h a n aLr ,i s t : 'i k I
rn r r(rm e g a o hrn -cm)
|

10

10

Kan'lungan
I
s i ' l i k an;a k s .( mg l l . I
5io2)
|

J e n is3

10

e
e
e
e
e
e

e
C

0 ,0 5

pH

0,1

1,0
5,0-8,0

e
E

Ba ktcr id a la r n air dapat rnenginaktivasre


i . a g e nd, a p a t b e rp e ra nd a la m ju mla h t o t a l
k o ntam i'r a si
o r ganik,atau mengubahsifato p t is la ru t a n .
T a h a n a nlistr i kmenghasilkan
ul<urarr
non s p e s if ik
k a n d u n g a nio n .
Si l i katr n e m p e ngaruhipemeriksaanpad a s e b a g ia nb e s a r p e n e lriu a n e n z im, a n a lis is
elel<trolit
dan loganrberat.
P en g g !na a n

Airj e n i s1
A irj e n i s2

Airj e n i s3

D i g u n a ka u
n n tu kme to d epemer iksaan
yang memer lukan
pengganggu
mi n i mu md a nl te te p a tase
n r ta ketelitian
yangtinggi.
Digunakanuntuk pe.neriksaan laboratorium umum )rang tidak memerlukan
a i rj e n i s1 ,rr,i sa l rrya
pewar naan
u n tu kper siapan
r eagen,
ataupengecatan.
Pe n yi mp a n a nd a n p e n gangkutanhar r r s diper hatikankor r tam inasi
m i n i mu md a rib a h a nki miadanm ikr oor ganisme.
Digunakanurrtuk pencucianperalatangelas dan prosedurkrralitatif
padaurinalisa.
tertentumisalnya

Pembuatan
Airj e n i s1

Airj e n i s2
A irj e n i s3

Dibuat dengan destilasi atau deionisasi atau reverse osmosis yang


dilanjutkandengan membran filter 0,2 pm l)ore,dengan syaratresistivity
> 10 rnegaohnt-cmpada25 ' C.
Dibuatdengancaradestilasiataudeionisasi,
dengarrsyaratresistivity> 1,0

m e g ao h m-cnp' a d asu h u25' C.


Dibuatdengandestilasi
dengansvaratresistivity
0,t megaohm-cmpada
s u h u2 5 'C .

LIKII\'C
:X::i::f:IX::f^;:B
E',i :Jf::Y

-t

e
e

f f }ET }O ruT AN
PrartekLaboratorium
YangBenar
(GoodLaborotonlProctice)

5 . M e d ia
M ed ia /mediumadalahsudtrrbah a ny a n gt e rd iria t a sc a mp u ra nn u t ris i(n u t rie n t )y an g
.d ip a kaiuntuk rnenumbuhkanmik ro b a .
sup a ya mikroba dapat tumbuh d e n g a n b a ik c a la n l s L t a t ume d ia , p e rlu d ip e n uh i
syar a t-syaratsebagaiberikut:
a. Ha rusmengandungsernuanu t ris iy a n gmu d a h d ig u n a k a no le h mik ro b a .
b. Ha rusmempunyaitekanar:
os mo s e t, e g a n g a nmu k a d a n p H y a n g s e s u a i
c. Tidakmengandunq zat-zatpenghan,bat
d. Ha russteril
Jen ismediadapat digolongkanb e rd a s a rk a :n
a . Susunankimia
Be r dasarkan
susunankinrian y at ,e rd a p a tb e rb a g a ije n isme d iay a it u :
1 ) Mediaanorganik:mediay a n g t e rs u s u nd a ri b a h a n -b a h a na n o rg a n ikmis
, a lny a
qei
s ilil<a
2 ) Mediacrganik: mediayang t e rs u s u nd a ri b a rra n -b a h aorrrg a n ik
3 ) Media sintetis:media bua t a n ,d e n g a n ra mu a ny , a n gt e rt e n t u ,b a ii<re a d , 1fo r
use maupun ramuansendiri.
3 ) Mediancn sintetis:mediaa la mia hmis
, a ln y ame d ia , . , r, o rtnetl,e c liak e n . . a n oc ia n
lain-lair,.

b. Konsistensi/kepa
datan
Be r dasarkan
konsistensinya
te,rd a p a tb e rb a g a ije n isrn e d iay a it u :
(liquid
1 ) Media cair
nedium), y a it L rme d ia b e rrt u k c a rr (b ro t h s rmira rn y a : ai r
pepton,n utri ent broth, far ozzidan lai n-lai lr.
2 ) Media setengahpadat (se m;s o lidme d iu m), lris a ln y a :s lM a g a r,c a rry & B lai r
dan lain-lain.
3 ) Media padat (solidmediu m), y a it ume d ia b e n t u k p a d a t / b e k rrr, ris a ln y :ame d i a
wortel,mediakentang,me d iaa g a rd a n la in -la in .
Fu ngsi
Ber dasarkan
fungsinya,terdap a tb e rb a g a ije n isme d iay a it u :
1) Ti-ansportmedia perbeni h a ny a n g c lig u n a k a nu n t u k me n g irimk a n! f je s ime n
dari suatutempat ke labora t o riu rn .
Contoh : Carryand Blairuntuk tinja/rectalswab
Stuort,MediumAmiesuntuk usapnasofarrng
2) Enrichment
media:perben ih a ny a n g d ig u n a k a nu n t u k n re mp e , -b a n y abka k t e r i ,
baik yang ada di dalam s p e s ime nma u p u n k o lo n i-k o lo n iy a n g k e c il-k e c i l .
Contoh: BrainHeartlnfusion
broth untuk darah(aerob)
Thioqlycolate
broth untuk darah(anaerob)
3) Enrichmentexclusive
media:perbeniha
n yang dapatmemperbanyak seqolongan
bakterisedangkanbakterila in n y ad ih a : n b a ta t a ut id a k d a p a t t u mb u h .

DEPA
RrEI'IEN'
i,f#! ;^,l::y:: :',,::f,?!f::," W

F
<

W W'mry)mlT
^W

Fra k t ek Labor at or i u mYa n g Be n a r


( () itorl It tlvt t tt rt rt I I )ror:t ic:e')

AlcalispeptonwateruntukVibriospp
Selenite
broth,telluritebroth.azidebroth untuk Salmonellaspp
4\ Exclusive
media:perbenihanyang hanyadapat ditumbuhi segolonganbakteri
saja ,sedangkanbakteri lainny at id a k t u mb u h d a n d a p a t d ib e d a -b e d a k a n
ko lo n ispeciessatudenganlainn y a .
plateuntuk Vibriocholera
Contoh: BloodTel!urit
Azideagar untuk Salmonella
q\ Sele ctive
media: perbenilranya n g d a p a t d ig u n a k a n u n t u k me mb e d a k a n
g o lo ngansatu dengan lainnya.s e h in g g ad a p a t d ip illih k o lo n i-k o lo nbi a k t e ri
y.r n g .Jic.rrirrya.
Contoh : Bloodagar,Bro;nHeartinfusionagar.
S h ig e lla
S SA garuntuk S almo n e lla
Contoh:

:
d. C ar ap e n rbuatan
terd a p a t2 je n is me d iay a it u :
carapernbi:atannya.
3 e r d a sarkan
1 ) M e d iabuatansendiri
a ) dari bahandasar
b) dari nrediadehidrasi(dehydrated)
2 ) M ed iajadi (kornersial)

B . D ASARPEIV1ILIHA N
PaCaum u m nyauntuk memilihbahon la b o ra t o riu my a n g a k a n d ip e rg u n a k a nh a ru s
hal-halsebagaibe rik u t:
m e m p e r ti nrbangkan
Ke
b
u
tui',an
1.
2 Pr od u ksipabrikyangtelahdikenal
lengkapd.rr'ibahanatau p ro d u k
3 . D eskr ipsr
/,. M e m p u nTaimasakadaluarsa
yang p a n ja n g
5. Vo lu r n eatau istkemasa't
5 . Dio u n a kanuntuk pemakaianulan ga t a us e k a lip a k a i
/. M r - 'da h diperolehdi pasaran
biayatiap satualr(niraiek o n o mis )
8 3e sa r n y,.,
9. Pemaso[<./vendot'
pe n g a d . ra n
datt kesina;nbungan
1O .Ke la n caran
'l 1. Pela ya na;i
ournajual
Se la in ha l- hal tersebut di atas. unt u k ma s in g -ma s in gb a h a n la b c ra t o riu mp e rlu
beriku t:
hal-halsebragai
n r e m p cr h atrkan

e
e
e
e
e
e
e
e
e
e
e
e

e
e
e

e
e
e
e

q
E
-.i

5
q
d
r'tIK Ifi Df "SI{,
.R.EPU
EI,IEI|KESEHATA.II
DEPART
t
DirektoratLaboratoiunrKesehat;t

q
I

q
j

Ss nX .q.r'fT it{ *\ \T

PraktekLahoratorium
YangBe:rar
( G o o l L , t b r t n t t r t n 1I 'n r c 'Ii c c)

1. R ea gen
a . Untuk arralisis
di laboratoriu mh a ru sd in " ilihre a g e nt in g k a t a n a lit is .
Beberapa zatorganik denga nt in gk a tc h e m, c a lly p u re
h aru sd it rjiu n t rrk s e t iap lo t
sebelumdipakaidalampen ? g u n a a nru t in ,s e d a n g k a nz a t k imiap ra c t ic a lg ra de ,
gradeatau tech nic a lg ra d et id a k b o le h d ig u n a k a nd i la b o ra t o riu m .
commercial

b. Reagenvang sudahjadi (ko me rs ia l)


d ire k o me n d a s ik asne b a g a ip ilih a nu t a ma.
Reagenbuatansendiridipilih b ilat id a kt e rs e d iare a g e nja d i/ k o me rs ia l
Keunturrganreagenbuatans e n d iri:
1) Dapat dibuat segar seh in g g a p e n u n d a a n d a n k e ru s a k a nb a ik d a la m
transportasimaupun da la mp e n y imp a n a nd a p a t d ih in d a ri.
2) P enggunaanzat pengawe td a p a td ih in d a ri.
3) B ilatimbul masalahmen g e n a ire a g e nd a n s t a n Ca r,p e me c a h a n n y ale b ih
mudah sebabprosespemb u a t a n n y ad ik e t a l-iu i.
4) B ila reagenterkontamin a sai t a u ru s a kt id a k p e rlu me n u n g g u p e n g irima n
reagenberikutnya.
5 ) Merupakanpenghemat a n .
Kerugianreagenbuatarrse n d iri
1) S ulitdistandarisasi.
2) Biasanyatidak melaluiuji QualityControl(QC)
3 ) Ticlakdapat ditentukans t a b ilit a s n y a
2 . Standar
Sta ndarprin,ermerupakanstan d a ry a n gd ire k o me n d a sdi,a la mb e n t u kp a d a tt id ak
rrnt u ks t a n d a ris a spiro s e d u rd ig u n a k a nla ru t a n n y a .
dig .-rnakau
untuk analisis,

3. Bahankontrol
Pe milihanbahankontrolCida s a rk a p
n a d ah a l-h a ls e b ' a g abi e rik u t:
yang akandiper ik s a .
a . S pesinren
Apabila spesimen yang d ip e rik s a b e ra s a ld a ri ma n u s ia ma k a l: b ih b a i k
menggu,lakanbalrankontro ly a n g b e r" a -sdaal ri ma n rrs iak, a re n ab e b e ra p az at
d alambahankontrolya,rgbe ra s a ld a rib in a t a nbge rb e d ad e n g ln o a h a nk o ; rt r o i
b erasaldari manusia.S ed a n g k a ns p e s ime ns e la ind a ri ma n u s ia ,mis a ln y aai r
dan lain-lainhendaknyame n g g u t t a k a nb a h a nk o n iro ly a n gb e ra s a la
l ri b a h a n
kimia murni.

b. Penggunaan
1) B aharrkontrol yang dib u a t d a ri b a h a n k ir, riamu rn i o a n y a kd ip a k a i p a da
pemeriksaankinria lin g k u n g a n ,s e la in it u d ig u ' ra k a n p ' 1 t 3p a d a b t c , a n g
kirr,iaklinikdan urinalis a .

DEPARTEMEIv
Kf,f:1,'.,lfAl\' - ltIBLIi/ Ii t..;fSIA r ;.tfi
Direkto
rat Labor atoiu nt tk sehat an V,NA

f f i 3 I : t r 3 ( } fiWAhN
Pral.t:k i,ar:oratori'rmYanq Benar

(G, ud Labo"a, rtry P rut:tice)

t)

2) ,i?ooled
seia dan liofilisatba n y a k d ig u n a k a n d i b id a n s lk imia k lin ik d a n
i n ru n o se ro l o g i .
3 ) Bahankontrol assayeddigunakan unti-rk uji ketepatan clan ketelitian
p e rn e ri ksa aunj i, ku a l i ta reagen,
s
uji kualitasalal.dan uji kualitasmetode
p e me ri ksa a n .
4 ) Ba h a n ko n tro l u n a ssa yeddigunakan untuk
' lji ltetelitiansuatu
p e n ,e ri ksa a n .

e
?
t

e
e

Si aL 'ilitas
bahankcntrol
Um u mnyabentukpadatbubuk (lio f ilis a t )le b ih
s t a b ild a nt a h a nla mad a ri p a d a
b e n tukcair'.Untuk memudahk a nt ra n s p o rt a s u
i. mu mn y ab e n t u k p a d a t b u b u k
d ib u atCalambentukstrip.
Sta b rriitas
bahan kontrol yang d ib u a t s e n d irik u ra n g t e rja min ,s e la init u ju g a
m en r punyaibahayainfeksiyang t in g g i.

e
e
e
e

4. Air
Pem ilih a nj enisair didasarkanpadape n g g u n a a n n y ay,a it u :
A i r Jen isI d igunal:an untuk:
M e tod ekulturjaringanatau sel;analis isk imiau lt ra -mik roa, n a lis isk imiay a n g k h u s u s
d a n kr i tisde ngansatuanpadatingkatn a n o g ra ma t a us u b -n a n o g rarnb ilad ip e riu k -a n ;
p e n yia p a nl arutanstandar,uji enzim,u. ; ilig a n d ,u ji min e ra ld a n io g a rl b e ra t ,re a g e n
ta n p a p e n g awetdan uji kuantitatifme t o d eimu n o f lu o re s e n .
Ai r Je n is l l digunakan untuk :
Se b a g ia nbesar metode pemeriksaa nla b o ra t o riu mk lin ik ru t i: r, p e n y ia p a nme d ia
pengecatandan pewar n a a nh is t o lo g i,p e mb u a t a nre a g e ny a n g a k a n
m ikr o L r io logi,
dister ilka ndan reagendenganzat pen g a we t .

-e

Air Jen isl l l digunakan untuk :


Seb a g ia nb esar pemeriksaankualita t if ;p e n re rik s a a nu. rin a l; s is p
, a ra s it o lo g id a n
histolo g i; p encucian alat gelas; peme rik s a a nla b o ra t o riu m u mu m y a n g t id a k
m em e r lu kanai,'jenisI atau.
Jen is- je n is
air tersebutdapatdiperolehd a ria ir s u lin g ,a ir d e min e ra lis a sd ia n a ir b e rs ih
yan g tela hdiuji kualitasnya.

5 . M eclia
U ntuk pe m ilihannrediayang akan dip e rg u n a k a nh a ru s me mp e rt imb a n g k a nn ila i
. o la s i,rn e mp e rb a n y a k
e ko n o m is,tranportasi,stabilitasdan t u ju a n p e me rik s a a n(is
(enrichmenrl.
perhitunganjumlah mikroba
pengujian sifat-sifatfisiologis/biokemis,
C anm en yimpanmikroba).

'
-

KESEH ATANREPUEI'.K 1YPI)NI


DEPARTEI"IEN
Direktorat LaboratoriumKeseha
tan

ll

t
.:

PEt 'r)MAN

Piaktek LaboratoriumYangBenar
(GoorlL aboratoryPractice)

C. PENGADAAN
i e rik u t ;
p e n g a d a anbahanlaboratoriurr,
harusme rn p e rt i: n b a n g k ahna l-h a ls e b a g a b
4

l.'- Tingkat Persediaan


pa d au mumriyatingkat persedia a nh a ru ss e la lus a mad e rrg a nju mla h p e rs e d i: a n
ya ituj umlah persediaanminimun td it a mb a lriu mla hs a t ' e tsyt o c k '
untuk
Tin g kat persediaanminimum a d a la h ju rn la h b a h a n y a n g d ip e rlu k a n
Ca ri
m em e nuhi kegiatan operasion a ln o rma l, s a mp a i p e n g a d a a n b e rik u t n y a
pe m b ekalataurLlangpenyimpa n a nu mu m'

..

safety stockadalah jumlak, pers e d ia a ny a n g h a ru s a d a u n t u k b a h a n -b a h a n


c ' la ri
ya n g sangat Cibututrkanciilua rru t irr a t a u y a n g s e rin gt e rla mb a t d it e rima
pe m a sok.
2. Perkiraanjumlah kebutuhan
ju mla h p e ma k a ia n d t a u
Per kiraankebutuhan dapat d ip e ro le h b e rd a s a rk a n
pe m b elian bahan dalam perio d e 6 -- 1 2 b u la n y a n g la lu d a n p ro l' e k s ilt r' n la h
lrntukperiode6 -12 b u la nt a f ru ny a n g a k a nd a t a n g ,u n t u k it t rju mla h
pe m e riksaan
r ata- r atapemakaianbahanuntu k s a t ub u la , rp e rlud ic a t a t .
(cleliverytirne)
3. waktu yang dibutuhkan untuk mendapatkan bahan
d it e r ma
L a m a nyawaktu yang dibutuhk a nrn u la id a ri p e me s a n a ns a mp a ib a h a n
d a r i p emasokp"il, Oip"rhitun g k a nt ,e ru t a mau , riu kb a h a ny a rrgs u litd id a p a t '

D. PENYIMPANAN

Bah a n l aboratorium yang sudah a d a h a ru s d it a n g a n i s e c a ra c e rma t u e n g a n


m e m p e r timbangkan:
1 . Pe r p utaranpemakaiandenganme n g g u n a k a nk a id a h:
keluar(F I F O= f ir: t in - f irs to u t ),y a it ub a h wab a ra n gT a n g
pe r tamamasuk-pertama
le b ih dalrulumasukpersediaa nh a ru sd ig u n a k a nle b ihd a h u lr-' .
yang
H al i ni adalah untuk menjamin b a ra n g t id a k ru s a k a l< io a tp e n y imp a n a n
ter la lulama.
2. Te m P atP enY imP anan
3 . Su h u/kelembaban.
4. Lama/waktupenyimpanandengan melihatmasakadaluarsa.
5. lncomPatibilitY

DEPARTEI'IE--tt::i:i"::::..".:,"::1?:':,',iiiW^

z
"P

# ffi qry'{U%
&a'k"&

YangBenar
PraktekLaboratorium
(Good LttL' /rltory Practice)

s n gh a ru sd i p e rh a tikan
H a l - h akl h u su ya
:

1 . R e a g e nB u a ta nS e n d i ri

,
F

H ar u sdiketahuisifat-sifat
bahank in ' iay a n g d ib u a t .f t e a g e nt e rt e n t u t id a k b o le lr
disim panberdekatanataucjicanrp ukra re n ad a p a tb e re a k s i.
Pe n yimpanan
untuk reaclenterte n t ume mp u n y a p
i e rs y a ra t a knh u s u s mis
a ln y a :
,
a. L a r utanberwarnadisimpanda la mb o t o l p la s t ikb e rwa rn ac o l< la t .
b. L a r utanvangmenyerapcahay ad a nd a p a tme n c y a la mi
d is irn p a n
re a k s if o t o k imia
d a lambotol plastikputih.
c. Ca irandan larutanorganikdis imp a nd a la mb c t o l k a c ab e rrv a rn ac o k la t .
d. D i s impan pada strhu ruang a n a t a u s u h u d in g in (2 -B " C)a t a u h a ru s b e k u
disesuaikan
denganataustan d a rn y a .

e
J

e
e
e

2. R ea g enjadi (komersial)
a . Tu tupiahbotol wal<tupenyimp a n a n .
b.Ti dakboiehterkenasinarma t a h a riia n g s u rrg .
c. Beberapareage;lada y'angha ru sd is imp a nd a ia mb o t o l b e rwa rn ag e la p .
d . Beberapareagentidak boleh d ile t a k k a np a d a t e mp a t y a n g t id a k b e rd e k a t a n
sa tudenganlainrrya.
yang berbahayad ile t a k k a nd i b a g ia nb a wa h / la n t a id e n g a n
la b e l
e.' Bahan-bahan
ta n da bairaya.
f. Br - :at
kartustokyangrnemuatt a n g g a lp e n e rima a nt ,a n g g a lk a d a lu a rs at a, n g g a l
wa dah reagendibur<a,
.luml a hre a g e ny a n g c lia n rb ild a n ju mla h re a g e n s is a
se rtaparaftenaqapemeriksay a n g me n g g u n a k a n .

3. M ed ia dehidrasi
a. M e diayang drclehidratasi
tida kd a p a td is imp a nu n t u k wa k t u y a n g t a k t e rb a t a s
te r utamabilapenrrtupwadaht e la t rd ib u k a .
keseluruhan
b . Jr "rrnlah
harusdik e ma sd a la mwa d a h y a n g a k a n h a b isd ig u n a k a n
d a la;'n1-2bularr.
c. Saatditer.ima,
sernuawadahte rt u t u p ra p a t .
penerimaan
d . Tanggal
harusdic a t a tp a d as e t ia pwa d a h .
5 e n,L'amediadehidratasiharu sd is imp a nd r t c mp a t g e la p ,s e ju k(s u h u< 2 5 " C)
da n k'erventilasi
baik.Rak-rakp e n y imp a n a nt id a k b o le h d it e mp a t k a nd i d e k a t
a u toK lafataLrtetnpatponcuc ia nk a re n ak e le mb a b a nd . rns u n uy a n g t in g g i.
Ta r,ggalmembukawadahl-. a rudsic a t a tp a d awa d a ht e rs e b u t .

a)

r.

4 . M .r d iayang telah dilarutkan


:

ataupanas
a . Hindariterkenacahayamataharilangsung
b. M edia yang dlperkayadenga n dar ah,bahairor ganikatau antibiotikhar us
disimpandi dalamlemaries.

KES.EHATA]V
DEPARTEMEN
REP ELIK IND:
DirektoratLa.boraton.v
m Keseft.'':r

;siA

$k f f iKs ( 3KuKF", $. &

P rartek Lab:r.i tori um Y ang B enar


it''')
( G oorlI'ttboru/or'17
.l'r'rrt'1

. t u k me d ia d a la m
Ha r us dijaga agar media tida k me n g a la mik e k e rin g a n Un
ca wanpetri sebaiknyadisimp a nd a la mk a n t o n gp la s t ikt e rt u t L lpd a n d is imp a n
di d alam lemaries.
d. H ar usdiperhatikanbataslam a p e n y imp a n a n n y ay ,a it u:

1)
2)
3)
4)

t
Ta b u n gd e n g a nsu mb a kaPas
l
su
mb
a
tonggar
T a b u n gd e n g a n
Carvanpetr'i(dalambungkl'splastik)
cap)
Botoldenganttltup ulir(screw

1 minggu
1 m inggu
3 minggu
3 bulan.

(incompatible)
,. ,"r.,*-bahan Kimia yang Tidak Boleh Tercampur
b e rb a h a y a
Ba n ya kbahan kimia di laborato riu my a n g d a p a t me n in rb u lk a nre a k s i
jika te r camprrrsatu sama lain,re a k s it e rs e b u td a p a t b e ru p a k e b a k a ra nd a n a t a u
padaTabel
ledakan.Beberapacontoh bahankimiayang incompatibledapat dllihat
6 di ba wah ini.
Tabel 6
tercampur menimbulkan kebakaran
yang
bila
Bahan-hahan reaktif
da n a t a u le d a k a n
B ahan K imia
Ann moniumnitrat
Asamasetat
Karbonaktif
Asamkrornat
C air anmudalrterbakar
H i drokarbon(butana,
benzena.terpentin,benzin)
Kaliumklorat/perklorat
KaliumpermanE anat

H in d a rk a n k o n t a k d e n g a n
A s a mk lo ra t ,n it ra t ,d e b u o rg a n ik ,p e la ru to rg a n ik
m u d a h t e rb a k a r,b u b t rklo g a m.
As a m k ro ma t , a s a rn n it ra t , p c rk lo ra t ,p e ro k s irJ a
Oksidator(klorat,perklorat,hipoklorit'\.
As a ma s e t a tg, lis e rina, lk o h o l,b a h a nk imia
mu d a h t e rb a k a r.
A mo n irlmn it ra t .a s a rnk ro ma t ,h id ro g e n
peroksida,asamnit;at.
Fluor,klor,asamkromat,peroksida.
A s a ms u lf a td a n a s a mla in n Y a
Gliserin,etilen Elikol Asamsr.rlfat.

DE,AHTEI'IE!,l.;Jn
l,': , ,tj:W
-t::i!::* ,1,,/,1.r""

w3 w"w3 0 M A & 4

YangBenar
Pral:tekLaboratorium
( ('ir'r.trl L,fu rtrrttort.' [tru,trce)

BABVII

S PE SIME N
A. lvlACAftn
Sp e sim e nyang berasaldari nranusiad a p a tb e ru p a:
1 . Sbr u m
8. B ilas a nla mb u n g*
9. A pust e n g g o ro k
- 2. Plir sm a"
(
\A'hole
3. D .r a h
B lood)
I0. A pusre k t u m
11. S ekr e t
4. tJr in
- Uret ra
5 . Ti nja
- telin g a
6 . Sp u tum
*
- lridu n g
7 . C air a no tak
- n rata
* Pe n q a r nbiian
tidak dilaksanakan
di la b o ra t o riu m

1 2 . S p e rma
13 . P u s
1 4 . Ca ira np le u ra
1 5 . Ca ira na rc it e s

e
e
e
e
e
e
e
e
e
e
t

e
e

B . PERSIAPA N.

1 . Pe 'sia panFasienS ecaraUmur,r

Per siapanpasienuntuk peng a mb ila ns p e s ime np a d a k e a d a a n b a s a l :


1 ) Uniuk pemeriksaan
tertent up a s ie nh a ru sp u a s as e la rn aB -1 2ja m s e b e lu m
d iambildarah(lihatTabel7)
2) Pcngambilanspesimerr
seba ik rrypaa g i h a ria n t a rap u k u l 0 7 . 0 0-0 9 . 0 0
Tabel 7
P emerik s a a ny a n g p e rlu p u a s a

Glukosa

P u a s a1 0 -1 2ia rn
(Tes
TTG
Glukosa) P u a s a1 0 -' 1 2ia m
Toleransi
Glukosakurvaharian
P u a s a1 0 -1 2ia m
T r i g l i se ri d a
P u a s a12 ja m
Asa mU ra t
P u a s a' 1 0 -1 2ia rn
VMA
P u a s a1 0 -1 2ia m
P u a s a1 0 -1 2ia m
R e n i n(P R A )
ln sulin
P u a s aB ja m
C . P eptide
P u a s aB ja m
G astrin
Puasa
12iam

Al d o ste ro n
H omocysteine
Lp (a)

PTHIntact
A p oA 1
B

12jam
Puasa
12jam
Puasa
12iam
Puasa
12iar n
Puasa
Puasa
12jam
Dianjur kan
Puasa
12i
Dianiur kan

)EPARTEMEN
I
KESEHATAN
REPUBL;'IINDONE.<
Direktorat LaboratoriumKesehatan

cd
c

{
B

$rE n9ssAFl

FraktekLaboratoriumYangBenar
(Gnd I'ultoru
lory 1',uc/i.r')

b . l J l e n g h i n d aorib a t-o b a tansebelumspe5im en


diambil
1 ) U n tu kp e me ri ksa adne nganspesimen
dar ah,tidakm inum,_.r bat
4 - 24jam,
se b e l u rrr
p e n g a mb i l aspesim
rr
en
2 ) U n tu kp e me ri ksa adne nganspesimen
ur ir rtidak
,
minumobat48- 72Jar l
se b e l u mp e n g a n rb i l adar
n ah
3 ) A p a b i i ap e mb e ri a np e ngobatan
tidal<memungkinkan
untukdihentikan ,
h a ru sd i i n fo rma si l l a
n
rrm
kepadapetugas
lahr or ator
i
co
n
to
h
:
se
b
e
l
u
m
p
e
mer
iksaan
jam
gula
pasienm inum obat
2
tapi
.
antidiabetes.
c. Menghindari aktifitas fisik/olah raga sebelum spesimendiambil
d . Memperhatika n efek postur
U ntuk menormalkankesei mb a n g a nc a ira nt u b u h d a ri p o s is ib e rd irik e p o s is i
duduk,dianjurkanpasiendud u l< t e rra r,sge k u ra rrg -k u ra rrg n1y5an re n it . s e b e lu m
diambildarah.
e . M emperhatikan variasi diu rn a l (p e ru b a h a n k a d a r a n a lit s e p a n ja rrgh a : i)
Pemeriksaanyang dipenga rl' h i v a ria s i d iu rn a l p e rlu d ip e rlra t ik a nwa L < t u
pengambilandarahnya,anta rala in p e me rik s a aA
n CT H,Re n in d, a n a ld o s t ro , t .
2 . Faktor pada pasien yang dapa t me mp e n g a ru h i h a s il p e me rik s a a n
i

a. D iet
l vlakanan-minuma
n dapat me mp e n g a ru h ih a s ilb e b e rap a je n is p e me rik s a a n ,
baik langsungmaupun tida k la n g s u n gmis
, a ln y a:
1 ) P enreriksaan
gula darahd a n t rig lis e rid a
P emeriksaan
ini dipenga ru h is e c a ra
la n q s u n go le h ma k a n a n, J a nmin u ma n .
,:. .
K arenapengaruhnyayan gs a n g a tb e s a r,ma k ap a Cap e me rik s a agnu lad a ra h
puasa,pasienperludipua s a k a n1 0 -1 2ja m s e b e lu md a ra hd ia mb ild a n p a J a
pemetiksaantrigliserid ap e rlud ip u a s a k a ns e k u ra n g -k u ra n g n yI 2
a ja m.
2) P emeriksaan
lajuendap d a ra h ,a k t iv it a se n z im,b e s id a n t ra c ee le me n t
P emeriksaanini dipeng a ru h is e c a rat id a k la n g s u n go le h ma k a n a rrd a n
minuman karena rnakan a nd a n min u ma n a k a n me n t p e n g a ru h ire a k s i
dalam prosespemeriks a a n
s e h in g g ah a s irn y a
me n ja d it id a k b e n a r.
b. Obat-obatan
O bat-obatanyang diberik a n b a ik s e c a rao ra l in a u p u n c a ra la in n y a a k a n
m enyebabkanterjadinyare s p o n t u b u h t e rh a d a po b a t t e rs e b u t .Dis a mp in g
i tu pemberianobat secarain t ra mu s k u laar k a n me n imb u lk a nje ja s p a d o o t o t
se hinggamengakibatkane n z im y a n g d ik a n d u n go le h o t o t ma s u k k e d a la m
d arah,yang selanjutnyaak a n me mp e n g a ru h ih a s il p e me rik s a a na n t a ra la in
pemeriksaan Creatinkinose(CK)dan Lacticdehydrogenose
(LDH)
O bat-obatanyang seringdi g u n a k a nd a n d a p a t me mp e n g a ru h pi e me rik s a a n
d apat dilihatpadatabel 8.

DEPARTEI,IEN
KESEHATAN
REPU: 'K INItlr*..':A Hrf,?
Direktorat
Laborar.ri;tm
Kt:sef
a.z;,btlr

e
e
e

ww . m r yw m tu k"&

Prak t ek Labor atc ri u mYa n g Be n a r


( GootI Luborrtto rt1P t'ttctice)

Tabel8
D a fta ro b a t d a n p em er iksaan
yangdipengar uhi
JE N IS
OB A T
D i u re ti k

Cafein
Thiazid

P E ME RI K S A AYNA NGDI P E I $ G A RUHI


- H-rt " p it* f r. rn f ra s ilp e me rik s a a ns u b s t ra td a n
en z im d a la m d a ra h a k a n me n in g k a t k a re n a
terja d i h e mo k o n s e rrt ra st ei,ru t a map e me rik s a a t r
Hb, Hit u n gs e ld a ra h ,He ma t o k ritE, le k t r< -rlit
- P a d au rin a k a nt e rja d ip e n g e n c e ra n
S am ad e n g a nd iu re t il<

e
b

e
e

e
e

G lu k o s ad a ra h
Te st o le ra n sgi lu k o s a
Ure u md a ra h

PilK B(H o rmo n )

- L ED
- K adarhor m on

Morfin

GPT)
Enzimhati (GOT,

Phenobarbital

GGT

As etosal

Ujrhe mo s t a s is

VitamrnC

ur in
R e duksi

O bat antidiabetika

Glu k o s ad a ra h
G lu k o s au rin

Kartikosteroid

Hit u n ge o s in o f il
Te st o le ra n sgi lu k o s a

' r-" i

e
C

c. M e rokok
terjad in y ap e ru b a h a nc e p a td a n la mb a tp a d ak a d a rz a t
M e rokokmenyebabkan
te r tentu yang diperiksa.P eru b a h a nc e p a tt e rja d id a la m 1 ja m h a n y ad e n g a n
m e rokok 1-5 hratangdan terlih a ta k ib a t n y ab e , ' u p ap e n in g k a t a nk a d a r a s a m
le n rak,epinefrin,gliserolbeb a s a, ld o s t e ro nd a t rk o rt is o l.
a k, t iv it a sb e b e ra p a
Pe 'ubahanlarnbatterjadipad ah it u n gle u k o s it , lip o p ro t e in
en zim,hormon,vrtamin,petan d at u mo r d a n lo g a n rb e ra t .
d. Allrohol
Korrsumsi
alkoholjugameny e b a b k a np e ru b a h a nc e p a td a n la rn b a tb e b e ra p a
ka Caranalit.P erubairancep: t t e rja d iDa la rnwa k t u 2 -4 ja in s e t e la hk o n s u ms i
a lkchol dan rerlihat akibat n y ab e ru p a p e n in g k a t a np a c ia k a d a r g lrf t o s a " la ktat,A sam urat, dan terja d i a s id o s isme t a b o lik .P e ru b a h a nla mb a t b e ru p a
ASI AL T,triglrserida,
periingkatanaktrfitasr- glutamyltransferase,
kortisoldan
(nean
meralr.
corpuscttlar
MCY
volume)selc.larah

R.EPI/P]--: IAID(/N] .1
DEP,IRTEYIEN
KESEHA.TAN
Di.ektorat Laboratoium Yes:h atai,

e
d

q.

W W .t3 @ $ l fr& P* &

YanqBenal
PraktekLabor.rtorium
(GoorlLabrtratoryPtr tice)

e. Aktivitas fisik
t e rja d in y as h if tv o lu mea irt a rak o mp a rt e me n
Aktivitasfisik
dapatmenyebab k a n
d i dalampembuluhdarahdan in t e rs t it ia kl,e h ila n g a nc a ira nk a re n ab e rk e rin g a t
da n perubahankadarhormon.A k ib a t n y aa k a nt e rd a p a tp e rb e d a a ny a n g b e s a r
an tarakadai'guladarahdi arte rid a nd iv e n as e rt at e rja d ip e ru h t a h akno n s e n t ra s i
gasdarah,kadarasamurat,kreatinin,aktivitasCK,AST,LDH,LED,Hb,hitunEsel
d a r ahdatrproduksiurin.

f. KetingEianlaltitude
Beberapa parameter pemeriksaan menunjukkan perubahan yang nyata
sesuaidengantinggi rendahn y ad a ra t a nt e rh a d a pp e rmu k a a nla u t .P a ra me t e r
te r sebut adalah CRP ,Fz-glob u lin ,h e ma t o k rit ,h e mo g lo b in d a n a s a m u ra t .
Adaptasiterhadap perubahanketinggiandaratanmemerlukanwaktu harian
hin ggabermingeu-minggu.
g . De mam
Padawal<tudemam akan terjadi:
1 ) P eningkatangula darah p a d a t a h a p p e rmu la a n ,d e n g a n a k ib a t t e rja d i
peningkatankadarinsuliny a n g a k a n rn e n y e b a b k a tne rla d in y ap e n u ru n a rl
k adargula Carahpadataha p le b ih la n ju t .
2) Terjadi penurunan kadar kolesteroldan trigliseridapada atval demam
karenaterjadi peningkata nme t a b o lis mele ma k ,c ia nt e rja d i p e n in g k a t a n
asam le,nak bebas dan b e n d a -b e n d ak e t o n k a re n a p e n g g u n a a nle ma k
y ang meningkatpadadem a m y a n g s u d a hla ma .
3 ) Lebihmudah menemukanp a ra s itma la riad a la md a ra h .
4 ) Lebihmuclahmendapatk a nb ia k a np o s it if .
5) Terjadireaksianarnnestikyang akan menyebabkankenaikantiter Widal
h . Trauma

akan menyebabkan
Traumadenganluka perdarahan
antaralain teriadinya
p e n u ru n aka
n d a su
r b stramaupun
t
aktivitas
enzimy' angakandiukurter
, r ,r asuk
pr
oduksi
ur in.Hal ini c1isebabkan
llar enater jadi
k a d a rH b , h e ma to kridt a n
p e mi n d a h aca
n i ra ntu b u hkedalampem buluh
dar ahsehingga
m engakibatkan
p e n g e n ce radrra rah.Padatingr at lanjutakanter jadipeningkatar r
t e r j a d i n ya
yangberasaldariotot.
kadarureLrm
dan kreatininsertaenzim-enzinr
Ltariasicircadian rythme
kadarzaI-zattertentu
Padatub'uhmanusiaterjadiperbedaan
dalanrtubuhdai'i
circadion
kadar
waktukewaktuyangdisebutdenganvariasi
rttytme.
Perubahan
z a tya n gd i p e rrg a ru h i o lw
e haktudapatber sifat
linear( gar is
lur us) seper tiu,' r 1'i r ,
diur nal)siklus
,
bulanan
d a n d a p a tb e rsi fasi
t kl u sse per tisiklushar ian( r ' ar iasi
( m en strrradsia)n mu si rn a n.
d i u rn a l ya nte
g rj a dai ntar alain:
Va r i a si
paCasor ehar iakanleoihtinggi
1 ) B e sise ru m,ka d a rb e siser ulnyangdiar r r bil
d a ri p a d p
a a g ih a ri :
-

D:PARTEI'I'r-i:t:#:li'::;:Y:::,;:-f
,?:::",ffiI

WW"WWW 6H& & &


Pr:k t ek Ler bor at cri u mYa n q B e n a r
1(),-tti<iLttl,.t rtt t o ry P,'att : ce)

2) Glr,kosa,
kadarinsulinakan me n c a p api u n c a k n y ap a d a p a g i h a ri,s e h in g g a
apabilates tolei'ansiglukosdaila k u k a np a d as ia n gh a ri,ma k ah a s iln y aa k a n
ie bil'rtinggi daripadabiladila k u k a rr
p a d ap a g i lra ri.
3) [nzim. A ktivitasenzimyangd iu k u ra k a nb e rf t rrk t u a d
s iis e b a b k a no le hk a d a r
yang
h ormon
berbedadari wa k t u k e wa k t u .
4 ) Eosinofil.JurniahcosinoFlme n u n ju k k a nv a ria s id iu rn a l,ju mla h n y a a k a n
ie bih rencahpada malanrs a mp a ip a g i h a rid ib a n d in g k a np a d as ia n gh a ri.
5) Ko:tisol,
kadarnya
lebihtinggip a d ap a g ih a rid ib a n d in g k apna d ama la mh a ri.
6 ) i( aliunr,kaliurndarahoadap a g i h a ri le b iht in g g i d a rip a d as ia n gh a ri.
5e la in/arrgsifatnyahariandap a t t e rja d iv a ria s if lu k t u aksaid a rz a t d a la mt u b u h
y'an gsifatnyabulanan.
\/ar iasisiklusbulanan unlumny ap a d a wa n it a k a re n at e rja d i me n s t ru a sdi a n
ovr ,l lesi
setiapbularr.P adamas as e s u d a hme n s t ru a sai k a n t e rja d ip e n u ru n a n
kad a;besi,proteindan fosfatdala rnd a ra hd is a mp in gp e ru b a h a nk a d a rh o rmo n
seks.Demtkianpula pada saat o v u la s it e rja d i p e n in g k a t a rrk a d a r a ld o s t e ro n
cl anrer,insertapnurunankada rk o le s t e rodl a ra h .
).

Urr,ur
r Jn .ur berpengarttlrtc,rlrada pk a d a r d a n a ! < t iv it azsa t d a la m d a ra h . Hit u n g
er itr ositdan kadar Hb jauh l e b ih iin g g i p a d a n e o n a t u sd a rip a d a d e wa s a .
Fosfatase
alkali,kclesteroltota l d a n k o le s t e ro l-L DL
a k a nb e ru b a hCe n g a np o la
te r tentusesuaidenganpertamb a h a nu mu r.

e
e
e
e
E

e
e

e
e
e
e
e
E
E
E

l(. Ra s
Ju m lahleukositorairgkulit hit a m A me rik ale b ih re n d a hd a rip a d ao ra n g k u lit
pu ti hnya.Demikianjuga denga na k t iv t a sCK .K c a d a a ns e ru p ad iju mp a i p a d a
r as bangsalain sepertiperbed a a na k t iv it a sa mila s e k, a d a r v it a min 8 1 2 d a n
l i po orotein.
l . Jen !sK elamin (gender)
Be r bagaikadardan aktivitasz a t d ip e n g a ru h io le h je n is k e la min .K a d a rb e s i
ser u m dan kadar Hb berbedap a d a wa n it a d a n p ria d e , , , ra s a
P.e rb e d a a nin i
aka nmenjaditidallbermaknala g is e t e la hu mu r le b ihd a ri6 5t a h u n .P e rb e d a a n
akib atgenderlainnyaadalahak t iv it a sCKd a n k re a t in in .
Perbedaanini lebil-rdisebabkankarena massaotot pria relatif lebih besar
da r ipadawanita.S ebaliknya
s n it a ,p ro la k t rnd a n k o le s t e ro lka d a rh o rmo ns e l<wa
H D Lakandijumpailebihtingg i p a d awa n it ad a rip a d ap ria .
m . Ke h amilan
Bilapemeriksaan
dilakukanpad ap a s ie nh a mil,s e wa k t uin t e rp re t a shi a s ilp e rlu
m empertimbangkar,masake h a mila nwa n it a t e rs e b u t .P a d aK e h a mila na k a n
ter jadi hemodilusi(pengenc e ra nd a ra h ) y a n g d imu la i p a d a min g g u k e -1 0
keh amilandan terusmeningk a ts a mp a imin g g u k e -3 5k e h a mila n .
DEPARTEMEN
KESEHATAN
REPUBLIK
; IIDONELIA
Direkto
rat Labor atoriumKesefi
atan

.f

w w ,w & w a & 3 , t &

PraktekLaboratoriumYangBenar
(GoorlLuboratonlPractice)

Volumeurin akan meningkat25o/opadatrimesterke-3.


S elama kehamilanakan te rja d i p e ru b a h a n k a d a r h o rmo n k e le n ja r t iro id ,
e lektrolit,besi,dan ferritin,p rc t e int o t a l d a n a lb u rn in le
, ma k ,a k t iv it a sf o s f a t a s e
a lkalidan faktorkoaguiassi e rt ala ju e n d a pd a ra h .
Penyebal-rperubaharr ters e b u t d a p a t d is e b a b k a n k a re rra in d u k s i o le h
kehamilan,peningkatanp ro t e in t ra n s p o rt ,h e mo d ilu s i,v o iu me t u b u h y a n g
meningkat,defisiensirelatifk a re n ap e n irrg k a t a nk e b u t u h a na t a . tp e n in g k a t an
proteinfaseakut.

C. PENG AMB ILA N


1. Peralatan
Secaraumum peralatanyang dig u n a k a nh a ru sme me n u f ris y a ra t -s y a ra
:t
a . B ersih
b. Kering
c. Tidakmengandungbahank imiaa t a u d e t e rje n
d . Terbuatdari bahanyang tida k n re n g u b a hz a t -z a ty a n g a d a p a o as p e s in re rr
e . Mudah circucidari bekassp e s ime ns e b e lu mn ' ra .
f. P engarnbilanspesimen u n t u k p e me rik s a a nb ria ! < a n
h a ru s me n lg u n a k an
p eralatanyang steril. P e n g a mb ila ns p e s ime n y a n g b e rs if a t in ' ra s ifh a ru s
menggunakanperalatanyan g s t e rild a n s e k a lip a k a iL u a n g .

2 . Wad ah
Wad ahspesimenharusmeme n u h is y a ra t :
a. Terbuatdari gelasatau pla s t ik .
Untuk spesimendarah,wad a h h a rrt st e rb u a td a ri g e la s
Tidakbocoratautidak mer e mb e s
Harusdapat ditutup rapatde n g a nt u t L : pb e r' u t ir
B esarutadahdisesuaikan
d e n g a nv o lu me s p e s ime n
B ersih
Kering
Tidakmempengaruhisifatzat-zatdalam spesinrerr
Tidaknrengandungbal'rank imiaa t a u d e t e rje n
Untuk pemeriksaan
zat dalamspesimenyang mudah rusakatauteruraikarena
pengaruhsinarmatahari,makaperludigunakanbotol berwarrra
coklat(irraktir,is)
Untuk pemeriksa.rn
biakand a n u ji k e p e k a a nk rrma n wa
, d a h h a ru ss t e ril.

U n t ukw .rd a hsp e si meunri n ,sputum,tir r jasetr aiknya


m enggunakan
wadal'!anQ
r
b e r mu l ulte b a r
3. Pengiwet
Pengawe
a td a l a za
h tki mi aya ngditambahkan
kedalam
sampel
agaranalityangaka n
kondisi
danjumlahnya
d i p eri ksa
o a p a td i p e rta h a n kan
untu! kur unwaktuter tentu.
Ii IFFI
DEPARTEMEN
KESEHATAN
REPUBLI<INDONES
DirektcratI aboratctur,Keschar..n
f.igI

e
ww"ffiffiw&r&"wd

Praktek Laboratoriutn Yang Benar


(ClrtodI'ubrtrrtlorrl l"rru:tir:e)

sampeldaralr
Antikoagulanadalah zat kimia yang digunakanuntuk ffis'l'lc9?h
m e m b eku
p e n g a we t
Beb e r apaspesimen memerluk a n b a h a n t a mb a h a n b e ru p a b a h a n
g
a
we t y a rn g
a tau antikoagulan. B eberapaco n t o h p e n g g un a a n a n t ik o a gu la n / p e n
d ig u n akanuntuk spesimendapa td ilif ra tp a d aT a b e 1 9 '
d a p a t me mp e n g a rL ll' l i
Ke sa lahandalam pemberianba h a rrt a mb a h a n t e rs e b u t
h a silpemeriksaan.
y a it u t id a k
Bal- r antlnltlahan yang clipa k a i h a ru s me me ln u h i p e rs l' a ra t a n
m e n g gangguarau mengubahka d a rz a t y a n g a k a nd ip e rik s a '
4" Waktu
p a g i h a ri,t e ru t a n rau n t u k
Pad aumumnyapengambilansp e s ime nd ila k u k a np a d a
u rn u mn y a n ila i
p e m etiksaankimia klinik, hem a t o lo g i,d a n imu n o lo g i k a re n a
p e me rik s a a yna n g
n o r m alditetapkanpada keada a nb a s a l.Na mu n a d a b e b e ra p a
h a ru sd is e s u a ik adne n g a np e rja la n a np e n y a k it
w aktu pengambilanspesimenn y a
:
da n fluktuasiharian,misalnY a
a . D emamtifoid
, a lin gb a ik d ila k u k a np a d a min g g u I a t a u ' l l
biakanCa ra h p
Untuk pemeriksaan
p a d amin g g u ll a t a u lll'
sakit,sedangkanbiakanurin a t a ut in ja d ila k u k a n
p"*Jril.r.an W idald ila k u k a np a d af a s ea k u t d a n k o n v a le s e n '
b. U r-rtuk
biakandan uji k e p e k a a nk u n t a n
c. Pemeriksaan
d.spesimenharusdiambilse b e lu r, rp e mb e ria n a n t ib io t ik a .
Gonorrhoe
e ' Pe;rreriksaan
, n n rrh o o
nenE
raamk
mb ila ns e k re tu re t ras; e b a ik n y a
e ,p
f. L lntuk ffiennrukanlluman g o o
c]iIakukan2jamsetcIalrb u a n g a irk e c ily a n g t e ra k lrir.
mikrofilaria
g. P emeril<saan
h .U n,t',rkmerremtlkanparas it mi|< ro f i|a ria d a I a rn d a ra h , p e n g a mb iI a n d a r a h
padawa k t u s e n jad a n me n je |a n gt e n g a hma ia m.
:ebaiknyac|ilak,lkan
tuberkulosis
Pemeriksaan
mepada pag i h a ri s e g e ra s e t e la h p a s ie n b a n g u n t id u r
dianrbil
t ahak
le b ih b e s a r d ib a n d in g k an
mungkinkan ditemukan k u man M t u b e rk o lo s is
denqandahaksewaktu.
5. Lckasi
lokasipengambilan
terlebihdal-ruiu
harusdrtetapkan
spesimen,
Sebelurnnrengarnbil
mis
a
ln y a :
y'a ngtepat sesuaidenganjeni sp e me rik s a ayna n gd imin t a '
d a ra h V e n a u mu mn y a
e . S oesimenuntuk penrerik s a a ny a n g me n g g u n a k a n
'y'.
u mu mn y a d ia mbi l
diambil dari cubiti dae ra hs i[ u . ip e s ime n d a ra h a rt e ri
lif d t p a lr a '
dari A radialisdi pergela n g a nt a n g a na t a u A . f e mo ra lisd i d a e ra h
a t a u ja ri ma n i s
Spesimendarah kapilerdiimb il d iri u ju n g ja rit e n g a ht a n g a n
t e la p a kk a k i a t a u
tangan bagiantepi atau pa d a d a e ra ht u rlit 1 / 3 b a g ia rrt e p i
me mp e rlih a t k a n
.rpir,g telinga pada bay i. e mp a t y a n g d ip ilih t ic ia kb o le h
ganqguanperedaranda ra h s e p e rii" c y a n o s is " a t a u p u c a t '

IKINDONF5!A
*T:Y:'
fJ,Ij::::#IX
"i:Ji::Y

e
e
e
e
e
e

d
i

Gi

PE['@A#AN
PrakiekLaboratorium
YangBenar
(GoodI' uboratottl P"acticc)

biakan,har usdiambildi tempatyang sedang


b . S p e si meunn tu kp e me ri ksaan
m e n g a l a mi
i n fe ksike
, cu a ldar
i ahdancair anotak.
p e n g a mb i l adna ra huntukpemer iksaan
L oka si
:
I\4ikrofilaria: sampelberupadarahlengkapyang diambildari kapiler(jari
ta n g a n )
Gasdarair : sa mp e lb e rupadar ahhepar inyang diambiidar i pembuluh
a rte rid a nkapiler
6. Volume
Vo l r r mesp e si me nya n g d i a mbil har us mencukupikebutuhanpem er iksaan
ya n g d i mi n taa tau dapatm ewakiliobjekyar r gdiper iksa.
l a b o r a to ri u m
Volume
ya
n
g
pemer
iksaar
,
d i b u tu h ka n
spesim en
s p e si me n
u ntukbeber apa
dapatdiliha t
p a d ata b e ld i b a w a hi n i .
'
Tabel9.
Beberapaspesimendenganjenis antikoagulan/pengawet
dan wadahyang
pemeriksaan
pakaiuntull beberapa
laboratoriumdenganstabilitasny'a
Jen is
Pemeriksaan

Junrlah

Antikoagulan/
Pengawet

Stabilitas

HEMATOLOGI
Darah

2 ml

Na,EDTA
1 - 1,5m g/m ldar ah

G/P

Suhukam ar( 6jam )

LEDWestergrenDarah

2 ml

Na,EDTA
1 - i,5 mg/m ldar ah

ctP

Suhukam ar( 2jam)

LEDWintrobe Darah

2 rnl

Na^EDTA
1 -1,5n-rg/ml
darah

GIP

Suhukam :r(r2jam )

Lekosit,
hitung Darah
jumlah

2ni

Na,EDTA
1 - 1,5mg/m ldar ah

G/P

Suhukamar( 2janr)

(PL Darah
Hemostatis
APTT)

5 ml

Sitrat3,8%ciengan
per bandingan
1 :9

( 4jam)
20- 2s' C

Na,EDTA
1 - 1,5m g/m ldar ah

G/P

5uhukamar( 6jam t

Hematoknt

Serum

2 ml

Retikulosit,
Darah
h i t u n gj u ml a h

Trcmbosit

Itarah

2 ml

lvlasa
pendarahan
&
masa
p e m b e k ua n

Darah

2 ml

Na,EDIA
r ng/mldar ah
1 - ' 1,5

2jam )
Suhukanr (ar
Segera
ciperiksa

ffi

DEPARTEMEN
TESEHATANREPUBLIAIII DONT SI,I
Direktorat -.tL'oratorit'.' !'eseha'ar,

e
e
e
e

WW"WW W E A W
I'Id KLC N

LabcratoriumYangBenar

1L) :0,)Lt borator'l Prc ctice,1

S pesimen
Je n is
Jenis
Per ,r er iksa an
TJunn,'"h

e
e
e
e
e
,e

Stabilitas

Antikoagulan/
Pengawet

KIUIAKUNIK
G ulaJar a h

I D a ra h 2 rnl

Is""'

?-ml

G/P

l ml

G/P

Ise'r'n
I

N A F- Oksalat
4 ,5mg/m ldar ah

I
Bi tir u b in
Am ila se

As a mu r a t

Lip a se

P r o teinto tal

Na ,K,C l

I
I

20-25"C(3 hari)
4"C(7 hari)
-2 0 ' C(3 b u la n )
2 - B " C(1 2 ja m)
20-25"C(6 hari)
4 ' C (6 h a ri)
-2 O " C(6 b u la n )

Serum 1 ml

G/P

S e g e ramu n g k in

'l n rl

G/P

20-25"C(5 hari)
a"C(5 hari)
-20"C(7 hari)

.lI,",,*

20-25"C(2ajam)
4"C(5 hari)
-2 o " C(3 t a h u n )

S e ru m

S e ru m lml

20 -25"C(5 hari)
4 ' C (5 h a ri)
-20"C(6 bulan)

S e ru m i ntl

S e ru rn

G/P

20-25"C(6 hari)
4"C-(6 hari)
-2 0 ' C(1 0 h a ri)

GlP

'2O-25"C
(14 hari)
4 " C(1 4 h a ri)

G/P

2.0-25"C(>7 hari
aktivitasturun 1 o/o)
4 C (7 h a ri)
-20'C (7 hari)

Fosfatase
alkali S e ru m 1ml

Kalsium

S e ru m 1 ml

20-25"C(10 hari)
4 " C(1 0 h a ri)

Kreatinin

S e ru m 1 ml

4"C (24jam)
-.10'C(B bulan)

G
:

EI'IEN Kf SEEAI:d,NREPUBLI K I}T.!O}J;SIA


DE PART
DirektoratLaboratoiumKesehatan

c
e
6

FE

ruTAN
-:^ l-:::

Jen is

S pesimen
Pemeriksaan Jenis Jumlalr

y Glutamil

;;

A n t ik o a g u la n /

Wacfah

Ss,::::
l

t,.<:

S t ab ilit as

Pen
2 0 -2 5 " C(7 h a ri)
4"C (7 lari)
-2 0 ' C(7 h a ri)

1ml

ranSferase

GOT

",

S e ru m 1 ml

G/P

S e ru m 1 ml

G/P

S e ru m 2 ml

oro
)
GlP

|
|

3 hari I
2O-2s"C(>
o/o)

aktivitas
turun i 0
|
. r" C(> 3 h a ri)
I
a k t iv iia tsu ru nB o / o|)
-2 0 " C(7 h a ri)
|
2O-2s'C(> 3 hari I
a l. t iv it at u
s ru n ' l/ 9 b )|
4 " C(> 3 h a ri)
|
a k ' iv it atsu ru rr1 C% ; l
-2 0 " C(7 h a ri)

SE R O L O GI
Widal

Treponema,VDRL
S e ru m 2 ml
H B s Ag

S e ru m 2 ml

A n t iH B s

S e ru m 2 ml

Anti HIV

S e ru m 2 ml

c/PI
I

,tP
I

2 -B"C{2 -3 hzri),
Free:er
compartn,ent
1 1l' lu la n ),
-20'C
Deep r'reezer
(6 b u la nt,id a ko c le h
g e la s )

G/PI

TOKSIKOLOGI
Obat,logam

Darah

25 ml

Sodiumfluoride 1olr, GTutup S u h tkt a ma (7


r t ra ri)

Obat

Urin

25 ml

Sodium azide0,1olo

ulir
S u h uk a ma r(7 h a ri)

uRlNALrsa
P e m e r i k s a a n Urin
u r i n2 4J a m
Protein,
Urin
penetapan
kuantitatif
Urirr
Reduksi

Toluen
2-5ml/urin
5 ml

5 ml

G/P2
P

4jam
24 jam
20-25"C(4 hari)

20-25"C
(s e c e p a t n y a )
4 " C\ 2 4)a rn )
DEPARTEI,IEN
REPUBLIK(! ]IITSIA
KESEHATAN
Direktorat Labcratoiun(,'.eiehafa:i

Hffi

W 'ffi"{&{3 "Kr&
A N

e
e

YangBenar
PraktekLaboratorium
( (j ood L aLL
rt'rat rtry Pract ce)
"

Jen is
Pe m e r iksa atr

e si me n

Urinrutin(pH,BJ, U ri n
protein,glukosa,p a g i
ur o b ilin o g e n,
bilir u b in ke
, ton

1 5ml

Sed im e nU r i n

U ri n
pagi

1 0ml

Keh a m ila n

U ri n
pagi

5 ml

PARASITOLOGI
dan
MIKR OL O GI
Mala r ia
Darah
segar/
Darah
E DIA

Antikoagulan/
Pengawet

Stabilitas

S u lruk a ma r(1ja m)
4-B"C( 1 lrari)

G/P

S u h uk a ma p(1ja m)
4-B"C

Suhukamar(segera)
4 -E " C(2 h a ri)

3 tetes Na,EDTA
kapiler 1 -1,5m g/m ldar ah
( tetes
tebaltetes
tipis)

Secepatnya

F ilar i a

Daral', 3 tetes Na,EDTA


segar/ kapiler 1 -1,5m g/m ldar ah
Darah \r *- L r - )
-L-.
EDTA. +tcL.dt
-

Secepatnya

e
'

+^1 ^LC LC5

ti p i s)
T r i cho m o n as

( a n d id a

Keterangan:
,

Sekret Secukup
vagina nya
/u retra

L a n g s u ndgik e rja k a n

Sekret
vagina
/u retra

Langsung
dikerjakan

P : Plastik(polietilenatau sederajat)
G :Gelas
T :T abuncjreaksi

-:

7. le kn ilt'
Pe n g a mL',ilan
spesimenharusdilak s a n a k adne n g ; a n
c a ray a n gb e n a r,a g a rs p e s ime n
ter se b utmewakilikeadaanyang s e b e n a r; t y a .
[e<n ikpengambilanuntuk bebe ra p as p e s ime ny a rigs e rin gd ip e rik s a .

-
-

MEN KESEHATANREPUELIKI}IT,NITESIC
DEPARTE
DirektoratLabo ratoium l(esehat-an

px.

W ffi W,ffi
,&%We

PraktekLaboratorium
Yar.gBenar
(Goorl Lqboratory )',rictict)

Darah Vena
a . Po sisilengan pasienharuslu rt t s ,ja n g a n me rn b e n g k o k k a ns ik u .P ilih le rrg a n
ya ng balryakmelakukanaktiv it a s .
b. Pa siendimintauntuk menge p a lk a nt a n g a n
"c.' Pa sang"torniquet"+ 10 cm di a t a slip a t s ik u r
d. Pilihbagia,'r
vena mediancub it a la t a uc h e p a lic
e. Bersihkankulit padabagiany a n g a k a nd ia mb ild a ra h n y ad e n g a na lk o h o l7 0 0 lo
da n biarkankering untuk me n c e g a ht e rja d in y ah e mo lis isd a n ra s at e rb a k a r.
ja n g a nd ip e g a n gla g i.
Ku lityang sudahdibersihkan
f. Tusuk bagian vena tadi der, g a n lu b a n g ja ru m me n g h a d a p k e a t a sd e n g a n
su dutkemiringanantarajarumd a n k u lit 1 5 d e ra la t (b
, ilame n g q u n a k a nt a b u n g
vakum,tekantabung vakum s e h in g g av a k u mn y ab e k e rjad a n d a ra ht e ris a pk e
da lamtaburrg.B ilajarum berh a s ilma s u k v e n aa, k a nt e rlih a td a ra hma s u kd a la m
semprit.B iladarahtidak kelu a l g a n t ip o s is ip e n u s u k a n(b ilat e rla lud a la m,t a rik
sedikitdan sebaliknya),
usah a k a ri
d a ra hd a p a t k e lu a rd e n g a ns a t uk a lit u s u k .
9 . Se telalrvolumedarahdiangga pc u k u p ,le p a s k a nt o rn iq u e td a n p a s ie nd imin t a
m embuka kepalantangann y aV
. o lu me d a ra h y a n g d ia mb il + 3 k a li ju mla h
se rumatau plasmayang dipe rlu k a nu n t u k p e me rik s a a n .
jarum dan seg e rale t a k k a nk a p a sa lk o h o l7 O o / od i a t a s b e k a s
h. [- e paskan/tarik
su ntikanuntuk menekan ba g ia nt e rs e b u t s e la mat 2 me n it . S e t e la hd a ra h
be rhenti,ple,terbagianini se la ma+ I 5 me n it .J a n g a n. n e n a rikja ru m s e b e lu m
tor nrquetdibuka.

Ke s a la h a n -ke sa l adlara
l anmp e ngam bilan
dar ahvena:
a . M e n g e rra ka n " to rn i q u e t"ter
lalu
lama
danter laluker as
sehingga
mengakibatkan
terjadin;'ahemokonsentrasi.
b. K u l i tya n gd i t.rsu ma
k si hb a s aholeh.r lkohol.
c. J ar u ma i l e p a skase
n b e l u mtabung
vakum ter isipenuh,seh
inggamengakibatkan
m asu kn ya
u d a raked a l a ntabung
r
danm er usak
selCar ahm er ah.
d . Pa d asa a tme mi n d a l -rka
n ahke tabunglair r( ataudar i spuitke tabung),
d ar
m emi n d a h ka n nte
yarl a l rr
cepatatauspesim en
dikocok( busaetaugelembung
d a ra hd a o a tme n g a ki b a tkan
hemolisis) .
Darahkapiler
a . B e rsi h kabrra g i a nya n ga ka nditusukdenganatkohol70o/o
danhiar kansar npai
1
6
q
1
.
k e ri n g
b. Peganglah
bagiantersebutsupayatidak bergerakdan tekansedikitsupaya
r a san ye rib e rku ra n g .
c . T u su kl adhe n g a nce p a tme makai
lansetster il.Padajar itusuklahdenganar ah
is kulitja' i,janganseiajar
t e g a kl u ru sp a d ag a ri s-g a rsidik
denganitu.Pldaciau, r
jangan
t e l i n g atu su kl a p
sisinya.Tusukan
h rn g g i rn y a,
har uscukupdalamsupava
jar iatar telinga
d a ra hn rrrd a lh<cl traj ar,n q a nmettekan- nekan
r
untukm endapa t
keluarsem acam
c u ku pd a ra hD
. a ra hya n gd i per as
itutelahber cam pur
cr :ngan
j
a
ri
n
g
a
n
encerdan m enyebabkan
c a i ra n
se l ri n g gmer
a r jadi
dalam
ke,alal- an
p e me ri ksa a n .
DEPARTEI/IEN
BLIK IN, iONESIA"
KESET+
ATANREPU
| fE
!.-:ehatan1..r !{.]
DirtktoratLzbora':oriun

?r

wf fiwww Aw

PraktekLauoratorium
YangBenar
(Gocd L aborutory F rur:tice)

d. Buanglahtetestlarahyang pert a mak e lu a rd e n g a n rr, e ma k asi e g u mp a lk a p a s


ke r ing,tetesdarahberikutny ab o le h d ip a k a iu n t u k p e me rik s a a n .

Ke sa lahan-kesalah"n
Dalampenga mb ila nd a ra hK a p ile r:
a . M e rrga,'nbildarah dari tem p a t y a n g me mp e rlilra t k a na d a n y a g a n g g u a n
pe r edarandarah seperti vas o k o n t rik s (p
i u c a t ),v a s o d ila t a s (o
i le h ra d a n g ,
tr auma,dsb),kongestiataucy a n o s iss e t e mp a t .
o. Tusukanyang kurangdalamse h in g g ad a ra hh a ru sd ip e ra s -p e rakse lu a r.
c. Ku iityang ditusukmasihbasa ho le h a lk o h o l.B u k a ns a jad a ra irit u d ie n c e rk a n ,
tetapidarahjuga me!ebardia t a sk u lit s e h in g g as d k a rd iis a pk e Da la mp ip e t .
d . Tetesdarahpertamadipakaiu n t u k p e me rik s a a n
e. Ter jadibekuanpadatetesdara hk a re n at e rla lula mb a tb e k e rja .

Q,

Urin

Pa d awanita
Pa d ap engambilanspesimenur in p o rs i t e n g a h y a n g d ila k u k a no le h p e n d e rit a
sen d ir i,sebelurnnya
harusdiberik a np e n je la s a n
s e b a g ab
i e rik u t :
a. Pe nderitaharus mencuci ta n g a n me ma k a i s a b u n k e mu d ia n d ik e rin g k a n
d e nganhanduk.
pakaiandalam,le b a rk a rr
b . Tanggalkan
la b iad e n g a ns a t ut a n g a n .
c. Be rsihkan
labiadan vulvamen g g u n a k a nk a s as t e rild e n g a na ra hd a rid e p a nk e
be lakang.
d . Bilasdenganair hangatdan k e rin g k a nd e n g a nk a s as t e rily a n g la in .
e . Se lamaprosesini berlangsun gla
, b iah a ru st e t a p t e rb u k ale b a rd a n ja ri t a n g a n
ja n ganmenyentuhdaerahya n g s u d a hs t e ril.
Keluarkanurin, aliran urin y a n g p e rt a ma k e lu a r d ib u a n g k e d a la m lu b a n g
kakus.A liranurinselanjutnya
d it a n rp u n gd a la mwa d a hy a n gs u d a hd is e d ia k a n .
l l l ndariurin mengenailapisa nt e p iwa d a h .
Pengumpulanurin selesaiseb e lu ma lira nu rin h a b is .
f. Wadahditutup rapatdan seg e rad ik irirn k a nk e la b o ra t o riu r, r.

t
(
{

t
C
(

Pad alaki-laki
a . Pe nderitaharusrnencucitang a nme rrra k asi a b u r, .
b. Jikatidakdisunattarikkulit pre p u t iu mk e b e la k a n gk, e lu a rk a nu rin ,a lira ny a n g
pe rtamaxeluardibuang,aliranu rin s e la n ju t n y d
a it a mp u n gDa la mwa d a hy a n g
sudahdisediaK an.
Hindariurin me n g e n a ila p is a nt e p i wa d a h .P e n g u mp u la n
ur in selesaisebelurrr
aliranur in h a b is .
c. WadahditLrtup!'apatdan sege rad ik irirnk e la b o ra t o riu m.

G
{
:
{
(
i

Pad abayidan anak-anak


a. Pe ndelitasebelumnyadiberi minumuntuknr em udahkan
buangulrt.
".it.b . Bersihkan
alatgerritalsepert iyangtelahditer angkan
di atas.

!
I

DEPART
EMEN KESEHA.TAII
EI,IK IND'.IESI/
R.EPU
DirektoratLaboratorium Kesehat
an

{
i

i
I
I

ls t 3&FL. S&F\ 5
PraktekLaboratoriumYangBenar
(GoodLaboratony I'racti ce)

dengancar a:
c . P e n g a mb i l aunri nd i l a ku k an
per awat.
- A n a kd u d u kd i p a n g k uan
ur in,tar npungur indalamwadahata u
P e r,g a ruahni a ku n tu kmengeluar kan
ka n tu n gp l a sti kste ri l .
ur inpadaalatgenital
- B a yid i p a sa n ka
g n tu ngpenampung

UrinKateter
a. Lakukandisinfeksidenganalkohol7O o/opaciabagianselarrgkateteryang
" t e rb u a d
t a rika re t(j a n g anbagianyangter buatdar iplastik) .
1Oml.
sam pr itsebar r yak
u ri nd e n g a nme nggunakan
kur ar ,gler bih
b . A sp i ra si
tutup
r
apat.
c . Ma su l i kake
n d a l a nw a d ahster ildan
rr q e rake l a b o r ator ium .
d . K i ri ml l ase
Ur inaspirasisuprapubik
Ur inaspirasisuprapubikharu sd ila k u k a np a d a k a rrd u n gk e mih y a n g p e n u h .
a . Lakukandesinfeksikulit d id a e ra hs u p ra p u b ikd e n g a n P o v id o n elo d in e 1 O % ,
k emudianbersihkairsisap o v id o n eio d ir, ed e n g a nk a p a sa lk o h o l7 0 o lo .
s e mp ric .
Aspirasi
urin tepat dititiks u p ra p u b ikme rrg g u n a k a rr
b.
c. Ambil urin sebanyakkura n gle b ih 2 0 ml d e n g a n c a raa s e p t ik(d ila k u x a r,o le l r
petugasyang berwenang )
d . Masul<kan
ke dalamwadah s t e ritd a n t u t u p ra p a t .
e . Kirimkansegerake labora t o ' iu m.
Tinja
y a n g b e ra s a ld a ri d e f e k a s is p c r, t a n ,ji k a
Ti nja untuk pemeriksaanse b a ik n , v a
pe meriksaansangat diperlu k a n ,d a p a i p u la s a mp e l t in ja d ia rn b il d a ri re k rur n
de nganjari bersarungtanga n .
Sp utum
meng e n a pi e me rik s a adna n t in d a k a ny a n ga k a nd ila k u ' < a n ,
Pasiendiberipenjelasan
d a n dijelaskanperbedaansp L rt u md e n g a rrlu d a h .
Bi l a pasien mengalami kes u lit a n me n g e lu a rk a ns p u t u m, p a o a ma l; rm ha r i
se belumnyadiminta minum t e h ma n rsa t a u d io e ri o b a t g lis e rilg u a y a k c la t2 0 0
m g.
a
, . Sebelumpengambilanspe s im' e np,a s ie nd imin t a u n t u k b e rk u mu rd e n g a na i r .
Bilamemakaigigi palsu,se b a ik n y ad ile p a s .
berdiritegakataudu d u k t e g a k .
b. Pasierr
c. P aslendimintauntuk men a rikn a f a sd a la n n2, -3 k a li k e miijia n k e lu a rk a nn a f a s
bersamaandenganbatuky a n g k u a t d a n b e ru la n gk a lis a mp a is p u t u m k e lra r .
d . Sputumyang dikeluarkanla n g s u n gd it a mp u n gd i d a la m wa d a h ,d e n g a n c a r a
mendekatkanwadah ke mu lu t .

hF

DEPARTEMEN
REPUBLIKIN:,JNESIAI 'ffi
KESEHAIAN
tan lfri.ffi
DirektoratLabcro:orium /'eseJta

e
e

ffi ffi h3 ffi W-{e


"& Yl:'&
Prait c k Labor at o n u n Y a n g B e n a r
( () rtor] [. r,brtr al rtr-t.tI''rur,l,'ir;r,
)

A m a tike a d a a n
sp u tu m.S p u tumyang br er kltalitas
baikakantam pakkental
p u r ul e nd e n g a nvo l u mecu ku p( 3- 5ml)
e . T u t upw a d a hd a n,i e g e ra
ki ri mke labor ator ium .

e
e
e

5qkre!-Ulega
Pasierr
diberipenjeiasan
nreng e n a it in d a k a yna n g a l< a nd ila k u k a n .
Ken akansarungtdngan.
pr ? p u t iu md it a rikk e a ra hp a n g k a l.
Ba g iyang tidakdisi;'kunrsisi,
Be r sil-rkan
lekitar lubang kem a lu a nd e n g a n Na Cl f is io lo g iss t e ril,k e n rt t d ia n
derrganrnen e k a na t e u me n g u ru tu re t ra .
se kr etCikeluarkan
e , Se kretyang keiuardiambilden g a nlid i k a p a ss t e rila t a us e n g k e lit .
Apa biiatidak ada sekretyang k e lu a ra t a u t e rla lus e d ik it ,ma s u k k a ns e n g k e lit
atau iidi kapassterilberpenamp a n g2 mm k e d . rla mu re t ras e d a la mk ira -k ira
2 - 3 c m sambildiputarsearahja ru m ja m, k e mu d ia nd it a rikk e lu a r.
mik ro s k o p ikd a n u rrt u kb ia k a n .
f. SekretCianrbil2 kaiiyaitu untu k p e me rik s a a n

a,
b.
c,
') .

Sekr e t E ndocervic
a . Pa siendiberipenjelasannrenge h atiin d a k a ny a n g a k a nCila k u k a n
b . Pa sienberbaringtelentangdi a t a sk u rs io b s t e t rikd e n g a nk e d u alu t u td ile t a k k a n
pa d apenyanggan)'a.
c. Ken akansarungtangan.
air h a n g a tk e mu d ia nn ra s u k k a nk e d a la rnv a g in a ,
d. Spe kulumdibasahiciengan
e. M a sukkanlidi kapassterilke d a la m c a n a lisc e rv ic a liss e d a la m2 -3 c m, p u t a r
se a rahjarum jam dbn diamkans e la ma5 -1 0 d e t ik s u p a y as e k re t e rs e ra po le h
lidi k a p a st a n p a me n y e n t u hs p e k u lu m.
ka p askemudiankeluarkarr
d a n u n t u k b ia k a n .
f. Se kretdiarnbil2 kali yaitu untu k p e me rik s a a n rik ro s K o p ik
Spe kulumyang lrabisdipakaidire n d a md a la rt tla ru t a nh ip o k lo rit0 , 1 o / o .
g . Apa bilasetaputdara rnasihut u h , s e k re th a r' y ad ia mb il d a ri v u lv a d a n a t a u
m eatusuretra,sedangkanper la k u a nt e rh a d a ps p e s ime ns a mas e p e rt id i a t a s .

E.

Se kr e tvagina
Pe n g a mbilanbahan pemeriksa a np a d a v a g in a d is a ra n k a nh a n y a u n t u k wa n it a
s e k re td ila k u k a np a c iaf o n rixp o s t e rio r.
ya n gte lah hysterectomy.
P engam b ila n

Ap u sr ectu m
anal,putarbeber apa
3 cm ke dalamsafur an
l d alam
M a s u kkalni d i ka p a sste ri :;e
anal.
n kretdar icr yptadidalamlingkar an
d e t i ku ntu kme n d a p a tkase

.i

Ap u so ro fa ri n g
far ing.
S e k r ect i i a mb di l a ri to n sibl a g i a nposter ior

C
"

KES.EIIAIAI{REPUBLIKINDOII:SIA
DEPARTEMEN
Dir ektorat LaboratoriumKesehatan

ItF W& W* & r\


PraktekLaboratoriumYangBenar
(Gc.od L r'lnro.ton1Pnrctice,1

Pus dari luka Durulen / ulcus


a. Pasiendiberipenjelasanmen g e n a ti in d a k a ny a n g a k a nd ila k u k a n .
b. Bersihkanluka dengan kai n k a s ay a n g t e la h d ib a s a h io e n g a n Na Clf is io lo g i s
sebanyak3 kali untuk me n g h ila n g k a nk o t o ra n d a n la p is a n e k s u d a t y a n g
mengering.
c. Tanpamerlyentuhbagianka p a sb u k ak a p a slid id a rip e mb u rrg k u s n ykae mu d ian
u sapkanbagiankapasnyap a d alu k a / u lc u st a n p a me n y e n t u lrb a g ia nt e p i lu k a/
u lcus.Larukanseb"nyak2 k a lid e n g a nme n g g u n a k a n2 k a p a slid i.
d' KapasliCidapatlangsungdiin o k u la s ik apna d aa g a r,a t a ud a p a tp u lad ima s u k k an
ke dalarntabung mediatra n s p o r.
e. Patahkantangkailidi yang b e ra d ad i lu a rt a b u n g .
f. Tutup tabung denganerat.
g . Cantumkanidentitasdenga nje la sp a d at a b u n g d a n g u n a k a ns u ra tp e n g a n t ar
ke laboratorium.
Pus dari abses
a . Pasiendiberipenjelasanme n g e n a it in d a k a n
y a n g a k a nd ila k rik a n .
b. L akukantindakandisinfek sdi e n g a n p o v id o n eio c iin e1 O o lo
d i a t a s a b s e sa t a u
bagian yang akan ditusuk / d iin s is B
i. e rs ih k a ns is a p o v id o n e io d in e d e n g a n
l<apasalkohol70o,zo.
c' Tusukkanjarunrdan hisapd e n g a ns e mp rits t e rilc a ira rre k s u d a ta t a u p u s .
d . Cabut iarum,dan tutrrpdeng a nk a p a ss t e ril.
e . Teteskancairanaspirasieksu d a t / p u sp a d alid i k a p a ss t e ril.
f. Kapaslrdiclapatlangsungd iin o k u la s ik a n p a d a a g a r, a t a u d a p a t p u la d ima s u l k a n
ke dalam media transpor.S is ae k s u d a t / p u sp a c . las e mp rit d a p a t d ima s u k k an
dalam rvadahsterildan dikirimk e la b o ra t o riu m.
g. Rendamsisasemprity'angtid a kt e rp a k a ila g id a la rnla ru t a nNa t riu mh ip o k lo ri t
0,10lo
selama30 merritlalu d ia u t o k la f .
Da p atjuga clilakukan
incisipad aa b s e sd a n d e n g a nk a p a slid i s t e rilu s a p k a nb a g ia n
d a sa rabses.
Kap aslidi dapat langsungdiino k u la s ik a p
n a d aa g a r,a t a u d a p a t p u la d ima s u k k an
d a la m mediatranspor.
Usap nasofaring
a. Penderrta
duduk (kalauanak -a n a d
k ip a n g k u )
b. Petugasberdiridisampingp e n d e rit a .
c. Kepaladitegakkandan tan g a n p e t u g a srn e rrre g ? f ig
b a g ia n b e la k a rg l. e p a la
penderita.
d . M asukkarrlidi dacronkedala mro n g g ah id u n g F o s ishi d it e g a k iu ru s ,
Panjanglidiyarrgmasukkira -k ira ' / rja ra k u jr-rrrg
h id rt n gs a rn p a it e lin g a .
Putar searahjarum jarn sa rn p a ime n y e n t u h d in c i; n g b e la k ; ln q n a s o f a rirg ,
kemudiantarik keluar.
e. Masukkanlidi dacronl<edalam
mediatransporatau langsungtanarr parlarneoia
isolasi(AgarDarah,AgarThayer
Martin,AgarCystinTeliurite)
dan dibuatsediaan.

DEPARTE
MENKESEE ATANRE?IIBL! K I t t I tC:t tiSi A
ll,f
DirektoratLaborarctrumii e,ei a;an tiL&.

wEww& '"mAw,&

YangBenar
PraktekLaboratoriurq
( G rLod L ul-tr,'
r ut oty I' r,t r:tice)

U s a pt e n g g o ro k
a . P e n d e ri ta
d u d u k(ka l a u
a n a k-anak
dipar r gku)
b . P e n d e ri ta
d i mi n tame mb u kamulut.
c , L i d a hd i te ka nd e n g a nsp a telli dah.
d . M a s u kka nl i d i ka p a sya n g s udah dibasahidengan salinester il hingga
m e n ye n tudhi n d i n gb e l a ka nfar
g ing.
e . U s a pke ki rid a n ka n a nd i n d i ngbelakangfar ingdan tonsillalu tar ikkeluar
d e n g a nh a ti -h ata
ti n p ame n yentuh
bagianm ulutyanglain.
f. M a sul<kanlidi kapas kedalam me d ia t ra n s p o r a t a u la n g s u n g t a n a m p a d a
m ed iaisolasi(A garDarah,A gar T h a y eMa
r rt in ,A g a rCy s t inT e liu rit ed) a n d ib u a t
se d r aan.

e
e

D . PEM BERIAN
IDE NTITA S

Pem b e r ia nidentitaspasiendan atdu s p e s ime nme ru p a k a nh a l y a n g p e n t in g ,b a ik


p a d asr at p engisiansuratpengantar/ f o rmu lir
p e rmin t a a np e me rik s a a np,e n d ; rf t a ra n ,
p e n g isia nl abelwadahspesimen.
permin t a a n p e me rik s a a nla b o ra t o riu rns e b a ik n y a
Pad a su r a t pengantar/lrormulir
m em u a tse caralengkap:
1. Tan g g a permintaan
l
jam pengambilanspe s ime n
2. Ta n g g adan
l
3. ld e n t,taspasien (nama, umur, je n is k e la min ,a la ma t / ru a n g )t e rma s u k re k a m
m e d ik.
4. l de n ti taspengirim(nama,alamat,n o mo r t e lp o n )
5 . l {om o r l aboratorium
6 . D i ag n o sis/keterangar,
klinik
7. Ob a t- obatanyangtelahdiberikand a n la map e mb e ria n
8 . Pe n r e r iksaan
laboratorium
vano dimin t a
9 , Je n isspesimen
'1 0Lo
. ka sipenqambilanspesimen
I i . Volu m espesimen
yang dig u n a k a n
12 .Tr an sp ormedra/pengawet
'1 3N
. an iap errganrbil
spesimen
yangakandikirima t a ud ia mb ilk e la b o ra t o riu mh a ru sme mu a t :
La b e lwa r dah
spesirnen
1. [a n g g a lpengambilansp..simen
2.. N am ad an i'romorP asien
3 . .le n issp esirr,en
g a q i pa sie nyangdatangsendirike lab o ra t o riu rnb,e rla k up e rs y a ra t asnu ra tp e n g a n t a r
bu ti r 1, 3, 4, 5,7,8, 11.

D EPARTEI{E}f
KfSEI{Af,IN REPUBLIK IIIDONf,SI,I
Direktorat I abo ratorium Keseha
tan
I'!J,.,.l(1

e
E

'e

cd

pEwffisu?AN
PraktekLaboratoriumYangBenar
(GoodLaboratoryPractice)

E. PENGOLAHAN
1 . Serum
k a ma rs e la ma2 0 -3 0me ni t ,
a . B iarkandarahmembekute rle b ihd a h u lup a d as u h r-r
kemudiandisentrifus
3000rp m s e la ma5 -1 5me n it .
serum:Jilakuk adna la rnwa k t u2 ja m s e t e ia hp e n g a rr, b ilasnp e s im e n
b. P emisahan
yang
t a i' u st id a kk e lih a t a nt n e ra hd a n k e ru h(lip e mi k )
c. P lasma
memenuhisy a ra h
CarapembrratanDarahEDTA
- Sediakanbotol atautabung berisi2 mg EDTA
- Alirkan2 ml darahvena ke dalambotol terseb.rtdari semprittanpajarurn.
- Tutuplahbotol/tabungda n s e q e rac a rrp u r d a ra lrd e n g a n a n t ik o a g u la nE
s DTA
selama60 detik ataulebih .
- A mbilah darah untuk p e me n k s a a nla rrg s u n gCa ri b o t o l/ t a b u n g t e rs e bu t ,
tutuplahbotol segera.tsil ap e rn e rik s a at n
id a kd a p a td ila k u k a ns e g e ras, rrn p a ni a h
botol/tabungitu dalamlema rie s b
, ia rk a ns u l-, lr
k a ma rt e rle b ihc la h u lus e b e l u m
botol/tabungdaralrtersebutdiperiksa.
Plasma
a. KocokdarahEDTAataucitratdengansegei'asecarapelan-pelan
plasmadilakuk a n
b. P enrisahan
d a la mwa k t u2r ja m s e re ia hp e n g a rn b ilasnp e s imen
c. Serumyang memeni;hisya ra th a ru st iCa kre lih a t a nn re ra hd a n k e ru h' lip e rn i l < )
3 . Darah (Whote Btood)
D arahyang diperolehditampu n gd a la mt a b u n g)/ a r' rg
t e la rhb e ris ik ar a n t ik o a 3 ul a n
ya ng sesuai,kemudiandihom o g e n is a sdie n g a rrc a rame mb o la ko ; rlikt a b u n g k r r a ki r a10 -12 kalisecardperlaha n -la h adna n me ra t a .

4. Urin
U n trrku j i ca ri kce l u pu, ri nti dakper luadaper iakuan
khusus,
kecuaiipenr er iks aan
h a ru sse g e 1 C
3 i l a ku l <ase
rrbelum1 jam , sedangkan
penr
er iksaar
r nen
ur r tuk
sedir
,ar
a:
h a r u sd i l a ku kapne n g o l a h an
ter lebih
dahuludengan
( homogenl
.
a . Wa d a hu ri nd i g o ya n g kan
sam pel
yangtcr cantptr
agarmemper oleh
r
b . Ma su kka+1
n 5ml u ri nkedalamtabungsentr ifus
c. Putarurinselama5 menitpada1500-2000rpnr.
d . B u a n gsu p e rn a ta n n lsi
,a,
+ 1 ml,kocoklah
sakan
tabunguntukm er esuspen s i k an
se d i me n .
diber icat
e . S u sp e n si se d i me
ster nheimer -lbin
ma untr ,.k
i n inse baiknya
menonjo l k an
strukturnya,
unsursedimendanmemperjelas
5 . S p u tu m
tabungster ilyangber isiNaOl-4l o/o
sam abanyak .
a . Ma su kkasp
n u tu mke d alam
b. Kocokdenganbaik.
padasuhukamar(25-30'C)selama15-20menitdenganpengocokan
c. Inkubasi
teraturtial 5 menit.
tinggiselarna
8 -10menit.
d Sentrifu:r -:ungdr gankecepatan

Rr
, EPA
EMENr

;:: w
i'"ii:ly #:yi:lx:rf,i:::

w r w. w3 tm d f,& N

YangBenar
Priktek Laboratorium
(GooclL oborofory Pr,Lr:tir:e)

n d a l e ma irlysol
e . Bu a n gsu p e rn a take
fl.

pemer iksaan.
Am it iI e n d a p .iInr yaui rtuk cli l akukan

DA N P E NGIRIMA N
S P E S I ME N
F . PENYIM P.qNA N

1 . Pe n yimpanan

u n t u k d ip e rik s a ,
5p e simenyangsudahdiambilharuss g e rad ik irimk e la b o ra t o rit t m
kar e n astabilitasspesimendapatbe ru b a h .

yang mernpengaruhistabilitasspesimenantatalain :
Faktor-faktor
a . Te r lacii
l(ontaminasi
cleh kunan d a n b a h a nk imia .
oleh sel-s ehl id u p p a d as p e s ime n .
b . Te r jadimetabolisn,e
c. Ter jadipenguaoan.
d . Pen garuhsuhu.
e . Ter kenapaparansinarmatahari.

Be b e r apaspesimenyang tidak la n g s u n g d ip e rik s a d a p a t d is imp a n d e n g a n


m em p erhatikan jenis pemer ik s a a n y a n g a k a n d ip e rik s a . P e rs y a ra t a n
pe :r yi r r,panan
beberapaspesim e nu n t u k b e b e ra p ap e me riK s a a nla b o ra t o riu m
jenis spes ime na, n t ik o a g u la n / p e n g a wedta n wa d a h s e rt a
memperhatikan
harus
(terlihatpaCaTabel9).
stab ilitasnya
Be b e r apacarapenyimpananspes ime n:
a . D i simpanpadasuhukamar.
b. D i simpandalamlemaries den g a ns u h u 2 -B o C.
c. Dib ellukansuhu-20"C,-70"Cat a u-1 2 0 " C(ja n g a ns a mp a it e rja rjib e k u u la n g ).
d . Da patdiberikanbahanpenga we t .
spesimendarahs e b a ik n y ad a la mb e n t u k s e ru t na t a u lis a t .
e . Penyimpanan

'e

e
c

2 . Pen g irirnan
Spe simenyang akandikirimke lab o ra t o riu mla in ,s e b a ik n y ad ik i: ' imd a la mb e n t u k
ya n g r elarifstabil.

n e n g irima ns p e s ime na n t a rala in :


U ntukitu perludiperhatikanpers y a ra t a p
i s as t a b ilit a s p e s ime t r.
a. Waktupengirimanjangan me la mp a u ma
terkena
sinar
matahari
l
a
n
g
s
u
n
g
b. Tid ak
c. Kemasanharus mernenuhi s y a ra t k e a ma n a nk e rja la b o ra t o riu mt e rma s u k
n f e k s i' . 1ast"a u " B a h a n
pe mberianlabelyang bertul is k a n" B a h a nP e me rik s a a ln
ksaan Berbahaya'i
Peme.ri
d. 5u hu pengirimanharusmeme n u h is y a ra t .
mik ro b io lo g i.
mediatrasnporu n t u k p e me rik s a a n
e . Pe nggurraan

'c
t

(
iFI PTpanTEITEN KESEHA\AN REPUBLI K I NDOIi ESI I
.Itrif, lirekt orat Laboratonum
l(esehatan

C
d

:'l{!

WEDOMEaN
YanoEenar
PraktekLaboratorium
( Goort.La btrat ory Pr; cti ce)

BABVIII

METCDEPEMERIKSAAN
a

A. DASARPE MILIHA N
Be b e r a pafaktoryang menjadipert in rb a n g a nd a la mme milihme t o d ey a it u :

1. Tuju an pemeriksaan
a n t a rala in u n t u k u ji s a rin g ,d ia g n o s t ikd a n
Tuju anmelakukansuatupemerik s a a n
hasilpengobatansert as u rv e ila n .
'eva luasi
Tia p tujuan pemeriksaanmem e rlu k a ns e n s it iv it adsa n s p e s if is it aysa n J b e rb e d a b e d a,sehinggaperludipilihmeio d e y a n gs e s u aki a re n as e t ia pme t o d eme mp u n y a i
p u la .
yang b e rb e d a -b e d a
dan spesifisitas
se n sitivitas
Ii
;'
i'
a. S ensitivitas
klinisda n s e n s it iv it aasn a lit ik .
Dikenaisensitivitas
pe rs e n t a s e
h a s ilp o s it ifs e ja t id i a n t a rap a s ie n -p a s i e n
adalah
klinik
Sensitiv;tas
yang berpenyakit.
S ensitivitasklinis = P osit iv it a sd i a n t a ra y a n g b e rp e n y a k it
Positifsejati

x 100%
sejati+ NegatifPalsu
Positif
l OO%.
yas n gb a i ka d alahyangmendekati
Se n si ti vi ta
yaitukadar
S e n si ti vi ta a
s n a l i ti kse ringkalidiar tikansebagaibatasdeteksi,
olehsuatunr etode.
t e re n d a hd a risu a tua n a l ityangdapatdideteksi
Pemeriksaandengan sensitivitastinggi terutarna dipersyaratkanpada
pe me ri ksa aunn tu ktu j u anskr ining.
b. Spesifisitas
analitik.
klsi n i sdanspesifisitas
D i ke n asp
! e si fi si ta
pasien- pas i en
hasilnegatifsejatidi antar .?
klsi n i sa d a l a hper sentase
S p e si fi si ta
yangsehat.

i i r'

DEPARTEI']IEN-tr"#:lyXY::':I''!.:1':?

'?

wwt f f iu M A f\I

YanqBerrar
PraktekLaboratorium

glr,t t^!,,!! [y:ly

ti r,)

Sp esi fi si takls i n i s= N e g a ti vitas


di antar ayangsehat

Negatifsejati

x 100olr

I'legatifsejati+ Positifpalsu

Spesifisitas
yang baik adalahyang mendekati100o/o

5 p esifisitasanalitik berkaita nd e n g a nk e ma mp u a nd a n a k u ra s is u a t ume t o d e


un tuk memeriksasuatuanali tt a n p ad ip e n g a ru hzi a t -z a tla in .
jarangdiiku t id e n g a ns p e s if is it a1sO 0 od/ oa n s e b a lik n y a .
Se nsitivitas
1009/o
yang
M e tode
baikadalahmeto d ey a n gme mb e rik a rr
s e n s it iv it adsa n s p e s if is it a s
se tinggimungkin.
"
Ti dakada satupunmetodeyan g b e b a sd a ri p o s it ifp a ls ua t a rln e g a t ifp a ls u .

Kece p atanhasil pemeriksaany a n g d iin g in k a n

M en g ingathasilpemeriksaan
lab o ra t o riu m
s a n g a td ip e rlu k a nd a la mp e n g a mb ila n
ke p u tusan,makawaktu pemerik s a a yna n g d ip e rlu k a ns a mp a id ip e ro le h n y ah a s il
u n tuk berbagaimetodeperludip e rt irn b a rrg k a n .
M isa lpasiendi unit gawat darura tme me rlu k a nme t o d e p e me rik s a a n
yangdapat
m e m b erikanhasilyang cepatunt u k k e p e rlu a nd ia g n o s t ikd a n p e rrg o b a t a n .

3. Re ko mendasiResmi
Ber b a gaimetcde
pcmeriksaan
labo ra t o riu r, -rd a p a t d ipbilih
e rd a s a rk are
n k o me n c ja si
d a r i suatulembaga/badan
yang d ia k u ia t a uo rg a n is a spi ro f e s i,a n t a rala in :
o WHO (W orldfiealthOrgarriz a t io n )
o IFCC(l;rternational
l e mis t ry )
Federatio n
o f Clin ic aCh
o NCCLS (National
Cornmitteefo r Clin ic aLl a b o ra t o ryS t a n d a rc is )
o IC SH(lnierrrational
Committ e ef o r S t a rrd a ris a t ioinn He ma t o lo g y )

e
C
'

C
(
(

B. EV/.LUASI

C
M e tod eyang telahdigun:kan perlud ik a jiu la n gs e c a rap e rio d ikme n g in g a t:
1 . l l m u pengetahuandan teknolo q i me n g a la mi p e rk e mb a n g a nd a ri wa k t u k e
wa ktu.
2. Un tuk irremastikanbahwa metod e t e rs e b u tma s ih t e t a p me rn ilik ima k n a k lin is
scba g aimana
dibutuhkan.
C on toh
1. Pen e r ik:;aan
HB sA E : Carimet o d eh e ma g lu t in a ski e me t o d e E I A
Hb
2 . Pem e ril<sa;n
: dari nret o d eS a h lik e Cy a n me t h e mo g lo b in
Glukosa: dari met o d eO -t o lu id ink e e n z ima t ik .
3 . Pem e riksaan

e
(
i

;(
_(

d
I

I2
I{TN KESIIIA?AI,I REPUBLIKI1\IDO^I\DSI4
l;i{-'It DEPARTT
filil r':reki oratLanora:onumtlcseiatan

(
t

i
i

]3 ET T c } M AH
PraktekLaboratori-,-m
YangBenar
(GoorJ
Loborctrtry Proctice)

BAB IX

BAKUANMUTU
mutu dar iwakr uke waktu,diper lukan
d a n te rpelihar anya
D e m im e n j a mi nte rca p a i n ya
pedom anker ja
b a k u a nm u t ub e ru p asta n d a r/
b a ku a nyangter tulisyangdapatdijadil< an
b a g it e n a g ape l a ksa n a .

A. MANFAAT
1 . Tia p pelaksanayang ditunjuk me milik i p e g a n g a ny a n g je la s t e u t a n g a p a d a n
ba g a imanaprosedurmelakukans u a t ua k t iv it a s .
a a ru
2 ; Stan daryarrgtertulismernudah k a np ro s e sp e la t ih a nb a g rt e n a g ap e ra k s a n b
ya n g akandipercayakan
untuk m e n g e rja k a ns u a t ua k t iv it a s .
yang
3 . Keg ia tan
dilaksanakan
den g a n me n g ik u t ip ro s e d u rb a k u y a n g t e rt u t isa k a n
m en jaminkonsistennya
mutu h a s ily a n g d ic a p a i.

B. KL ASIFIK A S I

Baku a n mutu dapat dibagi rnenu ru t b e b e ra p aje n i: b e rd a s a rk a nje r, ja n g l^ ira rki


da la m suatu organisasi.S etiap jen ja r, g ja b a t a n me rn ilik i k e we n a n g a n I n a rrp u .l
ke wa jib antertentu dalam mencipt a k a nd a n me me lih a ramu t u , d a n n a l it u t e rc e rmin
d a r i j en is dan/atau nama dokrrmen / b a k u a ;ni lu t u y a n . qd ig u n a l< a nS. e n ra k int irg g i
j en ja n g j abatan,rya,semakinnorma t if s if a t d o k u me rrd a n a l< t iv it aysa l-rgb e ra d a d i
ba wa hta nggungiawabnya.
S einakinre n d a hje n ja n gla b a ra n n y as, e ma : (int e lt n iss if a t
d o ku m e ndan aktivitasyanng men ja d ik e we rra n g a d
n a n t a n g g u n g ja wa b n y a .
Pa d aum umnyajenjangdokurnenb a k u a nt e rb a g ia t a st ig aje n la n g:
1. Normatif : PedonnnMutu/Kebijakan
Mutu yang merruat segalakebijaka'rdalar-,r
yang
lr a l mutu
berlaku dala m lin g llu rrg a nla b o ra c c riu mb e r, , a n g k u t a nt.)a ri
p e d o man sepertiini harusterce rmins e c a rag a ; i-;b e s a rs a s a rd nmu t rt y a n g I n g n
d ica p aidansegalaupayayang C ila k u k a na g a rs a s a ra nmu t u t e rs e b u td a p a t b e n a be n a rtercapai.

2 . Tingkat fllenengah : Prosec!,tr


OperasiBaku/StandarOperatingProcedure/Proserlur
Tetap,yang memuat langkah-la n E k auht a ma d a la m me n g e rja k a ns u a t ua k t rv it a s.
Se b a gaicontoh : P rosedrrrB ak u P e n d a f t a ra nd a n P e n e rima a nP a s ie n / S p e s in re n ,
Pr o sedurP engendalianMutu I n t e rn a l,P ro s e d u rP e n g a d a a nRe a q e n ,P ro s e d u r
Pe m eriksaan,
dlsb.
yang mengaturbagaimanasegalalangkah
3 . Teknis: PetuniukTeknis/lnstruksiKerja,
te kn is harus dilakukan.S eba g a ic o n t o h : d a la m P ro s e d u rP e me rik s a a ny a n g
dise butkandl ar-.. secara'rmum d irin c i la n g lla h -la n g k ayha n g h a ru s d iia k u k a n
EMEN KESEH ATAN
DE PART
RR
EPUBLI K;:ri Orrl' s: -' irtrf,
dumKeselatanRHE
Laborato
Direktorat

ff i w&& N
w ,'try'ffi

Pl ak r ek L" ) or at o ri rrm Y a n q Bc n a r
((j,t oo [, rtLtor rt t or,I I?r'u,cti':e,)

e
e
e
e

da la mntnganalisa
sarnpel.S eb a g P
a ie t u n ju k T e k n is
L t n t u kme n d u k u n gP ro s e d u r
Te taptersebutperiu dibuatkanp e d o ma nb a g i ma s in g -rn a s inagn : rlit(p a ra me t e r
pe m e r tksaan),
ser,inqgaakan t e rs e d iarn is a ln y aP e t u n ju kT e k n is P e me rik s a a n
Giu ko sa,P atunjuklekrrisP emerik s a aHb
n s A gd
, ls b .

Se l"n ju tnvaoalam bab ir,iakanlebi h b a n y a kd ib a h a st e n t a n g P ro s e d uO


i aku
r p e ra s B
d a n Petuniuk-ieknis

C. PRINSIPiNT-NNN
ME[4BAI(UKANAKTIVTTAS
LABORATORTUM

.. 1. Da d a clasarnyasetiap aktivitasy a n ! a d a d a la m la b o ra t o riu m,h a ru s me milik i


p e d o maii baku yang menduku n g n y a d
, a ri s is t e m mu t u (n o rma t if ,k e b ija k a n )
se ca r ak eseluruhan
sampaidenga np ro s e sp a lin gt e k n iss e p e riic a rame mp e ro le h
a ir u n tuk analisayang baikatau pe me lih a ra a snu h u le ma rip e n d in g ind ll.

2. 2 e m b aktrandibuat berjenjangb e rd a s a rk a nje n ja n g a k t iv it a sy a n g a d a d a la m


la b o r atorium.
Jenjangtertinggiad a la hP e d o ma nMu t u y a n g me ru p a k a nk e b ija k a n '
ter ti ngqi dalam tnenjainin mut u d i la b o ra t o riu m,d a n d ib u a t o le h p imp in a n
la b o r atorirrmbersangkutan.Je n ja n g k e d u a a d a la h k e io mp o k p ro s e d u r p a d a
j en ja n g keduatertirrggimisalny ad i s e k s i-s e k sdi,a n d ib u a t o ie lr p imp in a n s e k s i
yan g bersangkutan.
Demikians e t e ru s n y ah in g g a d ip e ro le hb a k u a n p ro s e d u rd i
je n ja n gterendahdandikerjakan
s e rt ad ib u a to le hme re k ay a n gb e rt a n g g rrn g ja wa b
ter h a dappekerjaantersebut.
Baku anyang berkedudukanber b e d as e b a ik n y ad ib e ri n a n la b e rb e d a .Mis a ln y a:
b a ku anpadajenjangtertinggida p a td is e b u ts e b a g a P
i A NDUA N
MUT U,k e rn u d ia n
b a ku attpadajenjangberikutnyad is e b u tP n O S E DURI
E T A Pd,a n p a d aje n ja n gp a lin g
tekn is disebut sebagaiP E TUI'l. . lUK
K E RJ AP. e n irma a nin i d ib a l< u k a nb e rd a s a rk a n
ke se pakatan
bersama.
lsti l ahyang lazimdigunakanada la hP ro s e d u O
i a k u(S t a n d a rdO p e ra t in g
r p e ra s B
Pr oce drrre)bagi prosedurjenja n g me n e n g a h d a n I n s t ru k s iK e rja (ln s t ru c t io n
M a n u al)bagi petunlukteknis.

3. Seti ap prosedur dibuat oleh p e ja b a t / s t a fy a n g b e rt a n g g u n g ja wa b d a la m


pe la ksanaan
prosedurbersangk u t a nS. e b a g aci o n t o h :
o Si stemmutu secarakeseluru h a nd,ib u a to le h p imp in a nla b o ra t o riu m
o Pr osedurpemeliharaan
alat dib u a t o le h s t a fy a n g c iib e rit a n g g u n g ja wa bb t a s
pe meliharaan
alat.
o Pr osedurpengendalianmutu h a ria nk imiad ib u a to le h p imp in a ns e k s ik imia .

'c

4. Prosedurdisusunbersamastafyang ikut terlibatdalam prosestersebut.


Keter libatan
dalam menentuka nb a g a ima n ap e k e rja a ns e b a ik n y ad ila k u k a na, k a n
m en imbulkankomitmenyang le b ihb e s a rp a d ad irio ra n gy a n gt e rlib a tu n t u k ik u t
m en jagaketertibanterlaksana n yparo s e d u rt e rs e b u td e n g a nb a ikd a n b e n a r.

_q
,

a
i
l

(
i
(

DEPARTEMEN
KTSEHAI.ANREPUBLIK INDANESIA
DirektoratLaboratoium Kesehatan
rl

p s s M " s ,s t
PraktekLaboratorium
YangBenar
(GooclI'lloratony

Pru< t lce)

n la t)/ a n gd ib u a to le h p e n a n g g u n g ja wa b
Seb a gaicontoh: P rosedurpemelih a ra a a
pe m e liharaanalat, sebaiknyad is u s u n b u k a n h a n y a o le h p e n a n g g u rrg ja lv a b
pe m e liharaanalat akan tetapi b e rs a map e la k s a n ah a ria ny a n g d it u n ju k u n t u k
k :n perneliharaanalat b e rs a n g k u t a n .
m ela ksana
J.

Baku anharusmengandungkomp o n e ny a n g me n ja n rirrb a h v rab a k u a nt e rs e b u t


digunak a nd i t e mp a t y a n g t e p a t o le h o rrn g y a n gt e p : t .
t,.la hbenardan selalt-r
pada
prosedur
baku p e rlud ib e ric iriy a n g n re n a n d a k a b
n a h wap ro s : d u r
M isa lnya,
te r se butadalahyang sedangbe rla k up a d a s a a tit u . Ha ru sd ic e g a hk e mu n g k in a n
ter ja dinyapenggunaan prosed u ry a n g s u d a h k a d a lu wa rs ay, a n g s u d a h t id a k
d ig u n akanlagi karenasudahme n d a p a t k a nre v is ib a ru .
ter d a p a td a la m s e b u a hP ro s e d uTr e t a pd a p a t d ilih a t
Kom ponenyar,gselayaknya
p a d a bagiarrraindalam bab ini.

6. Pr o sedurbaku ,rang dibuat ha ru s ma mp u me n ja wa b p e rt a n y a a nr Me n g a p a


,
n aa k t iv it a sit u d ila k u k a ns, ia p a
a kti vitasitu dilakukarlapa yan g d ila k u k a n Dima
ya n g melakukan,kapandilakuka nd, a n b a g a ima n ap e k e rja a nit u d ila k u k a n .

7 . Ti ap prosedurbaku harusdicluk u n go le h d o k u me n(f o rmu lir)y a n g d a la ma k t iv it a s


seh a ri-hari
membuktikanbahw a p ro s e d u rt e rs e b u tme ma n gd it a a t i.
Se b a gaicontoh : B iladibuat pro s e d u rb a k u u n t u k s e t ia ph a s ilp e , . n e rik s a ayna n g
, ka
m e n gandurrgiangkahpernerik s a ounla n g u n t i-rks e t ia ph a s ilrn e n y imp a n gma
a e me rik s a a n
p e r ludisediakanpula dokumeny a n g d it a rrd a t a n g a noile h p e la k s a n p
se b inggaakarrmenjadi bukti b a h wa la n g k a h p e n g u la n g a nb e n a r-b e n a tr e la h
, d ila kukarr.
Dengandemikianterja minb a h wap ro s e d u i' y a n gd it e ' . a p k a n
me ma n g
b e n a rdilaksanakern.
8. Pr osedurbaku perluditempatk a nd id e k a t o ra n gy a n g me n g e rja k a nS e h in g g a
t ia p
saa tdapat dija.likanpeganganp a d as a a tb e k e rja .
9 . Tia p bakuar,harusdidokument a sdi e n g a nb a ik .B a k u a ny a n g s u d a ht ld a kb e rla k u
j 'tg a harustetap disimpan,aka n t e t a p ija n g a nd is imp a nb e rs a mad o k u me ny a n g
m asibberlaku.
10 .Se ti apkali teriadiperubahanpa d a p ro s e d u rk e rja ,P ro s e d u rT e t a ap t a u P e t u n jrr k
Tekn isterkaitjtrga harusmeng a la rnpi e n y e s u a ia n .

D. KOMPONEN
P|IOSEDUR
TE'fAP
:
1 . N a map ro se d udr a n n o mo rp rosedur
jelas.
a . D itu l i sd e n g a nsi n g kant a mun
Air( W ater bath)
C o n to h: P e me l i h a ra Mi
a nngguanPenangas
yanghampirsama.
d enganpr osedu,' lain
b . Pe n a ma aj a
n n g a nra rrcu
jangan.ditulisPr osedr tr
Limbah
Sr
sa
Reaksi,
C on to h: P ro se d uPr e n a nganan
l 'n a akanr ancuder tqanli' r r bah
lain.
Pe n a n g a n at ,r" ,t)a l ka
DEPART:MEN
KESEHATAN
REPUBLIKIr{)TtNESIN| .7,,
n fgif
Dtrektct,ar LaboratoriumKesehata

e
e
e

WWWOf wT e. g6.
PraktekLabc.,rato;ium
YangBer,ar
((l'torJL, r,ltorutrrry
I'ru,ctk:r)

,e
c . Re vi si
: R i w a yapt e n u l i sanaskah
n
ter sebutper ludicantutnkan,
demikianpula
t a n d aka p a nmu l a b
i e rl a kunya
pr osetJur
( lihatbutir8 di bawah)untul<
ter sebut
,
me ma sti ka b
n a h w ap e n ggunabenar - benar
sedangmenggunakan
pr otap
y an gsa hp a d asa a ti tu .
Pro ta p
y'a ,rg
su d a hka d a l u war sa,
per luditar ikkembaliagar ttdak
lagidigunakan
d al am p e ke rj a ase
n h a ri -har i.

e
':

':

2 . T u j u a nd a n R u a n gl i n g ku p
N y a ta katu
n j u a nd a ri p ro se dur
yangditulis,beser tab a ia s a ny a n g s p e s if ik(a g a r
t i d a ktu mp a n gti n d i hd e n g a npr osedur
lain)
J.

e
e

Pe n anggungjawab
Tuliskansi a p a y a n g b e rt a n g g u n g ja wa ba t a s k e b e n a ra nis i
pr o sedurtersebut(sebaiknyaa d a la ho ra n g y a n g ju g a b e rt a n g g u n g ja wa b
atas
ter la ksananya
proseduritu)

4. R eferensi
Tu liskansumber-sumber(sur a t k e p u t u s a n ,p u s t a k a )y a n g me n ja d i d a s a r d a ri
p r o sedurtersebut.

5. De fi nisi
Tu liskan pengertian dari sem u a is t ila h y a n g < J ig u n a k a nd i s e lu ru h n a s k a h
ter sebut.

6 . Do kurnentasi
Seb utkanformulir-forrnulir
yan g d ig u n a k a nd a la m me n g o p e ra s lk a np ro s e d u r
ter sebut.Tiapformulil memilik iju d u ld a n n o n ro r/ k o d et e rs e rrd iri.
7. Prosedurkerja
Iuliskan rincian dari pros..du ry a n g d ik e rja k a ns, e c e p a t n y ad e n g a n a lu r k e rja
( Flo wchart).
L a m bcnqyangdigunakanpadaa lu rk e rjas e c a rau n iv e rs aal d a la hs e ra g a m,
dengan
n r a kr,akhususbagi tiapjenis la mb a n g s, e p e rt id a p a td ilih a tp a d at a b e l t o .

,:

C
C

F',:r lud;perhatikanbahwa lang k a h -la n g k a h


d a la m p ro s e d u r s e rin g k a lime mb u tuIrkankeputusan,misalny aa p a y a n g h a ru sd ila k u k a nd a ia m h a l k o n t ro lt id a k
ne m enuhisTarat.
K arerra
itu dala mme mb u a t a lu rk e rja
h a ru sd ; p e rh a t ik a n
adanya
ke,nungkinanseperiiitu.

REPUBLTK
rNDlMEsra
illlf
?lpf I 7t M!\ KEsEHArArr
8,r ltrektorat Laboratonun Kesehatan

q
I

rr @ & ffi A l s
PraktekLaboratoriumYangBenar
(GoodLobora,tory
Pructice)

Tabel 10
Lambang yang la z im d ig u n a k a n d a la rn a ! u r k e rja
Ma k n a

Lambang

o
il
C)

Konektor

K o n e k t o r(h a la ma nla in )

P e rs ia p ar r
Proses

I rrp u t / o u t p u t

Keputusan

_ l_
I

Alur

Kartukontrol

(=

Kontrol

C::)
B. Tan ggalmulaidiberlakukan
Ca n tumkan tanggal diterbit k a n n y a n a s k a h t e rs e b u t , a t a u t a n g g a l n ru la i
d ib erlakukan,
untuk menjamin b a h wa p e n g g u n as e d a n qme ma l< ani a s k a hy a ng
sahsetiapsaat.
9. Otorisasi
. e n s a h a nd a p a t
Setiapnaskahperlu mendap a t k a no t o ris a s si e b a g a ip e n s a h a n P
dila kukan bertingkat sesuai k e p e n t in g a n ,mis a ln y ap e mb u a t (y a n g mu n g k i n
a d a lah sekaligu5pcnanggung ja wa ba t a u " o wn e r" d a ri p ro s e d u rt e rs e b u t )d an
a ro s e d u rt e rs e b u t .
yang menyetujuidib e ; la k u k a n n y p
a tasannya

DEPARTEMEN
KESEHATANREPUELIK IND) NESIA' C'IT
ian LJEI
DirektoratLaboratoium i\.ese'ha

e
e
e
e
e
e
e
e

Fr#wffi uwru&w,&
Pr.I.tekLaboratorirrrn
YangBen.r
' (;r,,, I I. Lbrtnil,tr]1 i'.ttrL ice)

cor.tToH
50P
U NTU K PENYIM PANGAN PEMERIK5AAN 5I.:RUM KONTROL
Nomor : p M_0 0 2 0 0 1

I
I

L-

_
J

1 . T u j u a nd a n ru a n gl i n g ku p
Pr o s e d,tr
te ta pi n i d i tu j u ka nu n tukr nenjadi
peConr an
bakucialampenyelesaian
m a s a l ah
b i l ah a siko
t n trome
l n yimpang.

-e

2 . Tan g g ungjarvab

Pr o se durini beradadi bawahtan g g u n gja wa b l\ 4 a n a jeMu


r tu.

3 . R uju kan
3 .'1.M anualMutu RurnahS akitSe h a t1 9 9 8 .
3.2. Carsotl,PA, Dent, NJ, Good Laboratoryand ClinicalPractices,Butterworth,
1994.

e
e
e

4. Pe n g e rtian
4.1. Ou t of Control:hasilpemerik s a a sne ru mk o r-rt rokle lu a rd a ri h a t a sy a n g
ditentukan.
4.2. Fr eshrial :serum kontroldari b o t o l y a n g ma s ilrb a ru / s e g a r.
4.3. Re konstitusi
: pelar';tanulangd a ri b o t o l y a n g ma s iht e t . t u t u p .
5. Do ku mer"
Do ku menyang berkaitandenganp ro s e d u rin i :
Q C00 1 laporanharianhasilpeme rik s a a kno n t ro l
QC 00 2 laporanharianmasalahQC

e
e
e
i^

6 . Pr o se dur
6 .1. Bi l aterjadihasilout of contro l,u la n g ip e me rik s a a d
n e n g a ns e ru mk o n t ro l
da r;freshvial.
6 .2. Bi l ahasilkontrolmasihbelum me me n u h is y a ra t , la k u ra n
p e me rik s a a n
in strumen,sistemperhitung a nd a n u la n g ip e me rik s a a kno n t ro l.
6 .3. Bi l ahasilbelum memuaskanla
, k u k a nre k a lib ra saila td e n q a nla ru rt a snt a n c ia r
atau kalibrator.
6 .4. Bi l ahasilbelumjuga baik,pe rik s a la a
h p a k a hp ro s e d u rk e rjas u d a hd iik u t i
d e nganbenar, sertaperiksa la h
re a g e n .
6 .5. Ulanoipemeriksaan
kontrol,b ila ma s ihb e lu m b a ik , la p o rk a np a d ap imp in a n
d a n hubungi pemasok/pemb e k a l.

c
"
F

E
l
'l

KESEIIATAN
REPUSLIKINDONESIA
IE I DEPARTET,TEN
Direktorat LaboratoiunrKesehatan
Et*!

.i

wf f iwaf f iwhw&
P raktek Laboratori umY ang B ena r
(GrtodLrt lr t xrt on1 l)t'ttcl tce)

ALI"'RPEMECAHAN
MASALAHUNTUKFENYIMPANGAN
SERUM
KONTROL
P E ME R IKSAAN

T iUa k

--t-

--/

tlastl Kontr tl

-z/
-\'\

t 2 sd

*on,.o,Il-_l
l- Rskonstrukri
""-l- Lafrukanpemeriksaan
kontrolbsru
I

Tidak

- Cek instrumen (pipet.optik, suhu dll)


- Cek sistem kalkulasi
- Ulangi pemeriksaankontrol

Y
Rkalibrasialat,/ instnrmn
dengan larutsn standar
alau kalibralor

-'\\

t 2 sd

-----f--

pemoffia3anlSipoiasi,
ek p-sfiur
prrcampuran.waktu inkubasi)
- Apakah langk6h prneriksaan3udah
diikuti dongen bnar ?
- Cek kc,ndisi reagon
- Ulangi prneriksaan kontrol

T i!a k

---'---

xont.li\

--z/aesit
-.-_r

t 2 sd

Tidirk
Y

NEPARTEfuTEU
XTSTqMTTNKEPUBL\K I NDANESI/,
l-ese
h,.tta
rr
DirektoratLaboratorium

w 8 .ffi i { 3 m && w
P raktek Laboratori umY ang B ena r
( Gorrl Lrtbrt mt ory l'>ract
tce)

A L I'RP E ME C A H AMASALAH
UNTUKPENYIM PANGAN
N
SERUM
KONTROL
P E ME R IKSAAN

--'7;,t*;;

- Rekon3truk3i sorum konlrol baru


- Laf(ukan pemorikgaan
konlrol baru
Tidak

- Cek inslrumen (pipet, optik, suhu dll)


- Cek sistem kalkulasi
- Ulangi pmeriksaan kontrol

pase:l
dike rjakrn
. Hasil pasion dapat
dilaportaq

-Y
I
I
I

Rokalibrasialat / instnrmn
Oenganlaruian stsndar
atau kalibrator

Hasil Kontrol ----

s/
\____r

2sd

-r

-/

;Ca&-pr rseclui pemeilk=-tnl2iptasl


prtcampuran.waktu inkubasi)
- Apakah langkah pmerikaaar.sudah
diikuti dongen bnar ?
- C6k kc/ndisi reagn
- Ulangi pmeriksaan kontrol

T i!sk

--.--{ii},"-i-.-

---,!':--"'

.Y

T'df,r

I'EPARTEMEIi KESEITATANREPUBLJK I Ii DONESI 1


rr
!.esehata
DirektoratLaboratoriurn

www ael r Ar u

PraktekLaboratorium
YangBenar

( (] rLorl La bo r at rLry Proct ice)

7 . Pe n g e sahan

Ed isiNo

T a n gg abl e rl a ku

1 Januar' 1999
i

Ta n g galtlnjauulang

1 J u li 1 9 9 9

D o k un reya
n n gd i g a n ti ka n
L o k a si

P M- 0 0 1 0 0 1

Pe n yusun
Ta n d atangan

S e k sK
i imiaK lin ik

Tanggal
D* ah kan oleh
Tan d atangarl

Ma n a ie rMu t u

Penanggung
JawabLuUor otor ir m

Ta n g gal

E . KO M PO N ENP E TUNJT.TK TE K N|S / |NS T RUK


S|A.
K E RJ
l
Ko m r p o tr en
dalam petunju!<t-'knis d a p a t d ib u a t s e s u a id e n g a n k e p e n t in g a n a
, sal
,Ja p a dija
t
rnrnbahwalangkah-ianq k adhit u lis k a nd e n g a nje la s .
i
(ta h a p a na n a lit ik d
Petun ju kTeknis
bagi pemeriksaan
) a p a t me n g a n d u n gk o mp o n e n
se b a g abe
i ril<ut,
=
1. Na m apetunjuk/ir,struksi
dan nom o r
L ih a tb trtirr pada llcmponenP ro : e d u rT e t a p .
L.

? e la ksana
jabaiandari pelaksan a
Ditulr skan

3. Pr i nsr pkerja/metodeyang digun a k a n


C an iu ml,.anbilamanaada.
A

Bah a nyang digunakarr


Ca n tumkandengarr spes!fiksemu a b a h a n y a n g d ig u n a k a n (a t a u y a n g d a p a t
diEun akarr).
'i er n r a suk
disini adalah reagen de n g a n n a ma s p e s if ik(b ila me ru p a k a nre a g e n
ko n ,er sial
da!ambentuk kit,seba ik n y ad ic a n t u mk a np u la n o mo r k a t a lo g ).

(
,

C
1
!

Al atya rU digunakar,
Ca n t'l n,kannamaalatyang digu n a k a n

(
:l

b. Langkahkerja

(
{

iIQ}
ru'.

REPUBLIKINDONESIA
DEPARTEI'TEN
KESEHATAN
DirektoratLaboratoriun,
Kesenatan

{
I
I

(
5
*

SFE$O M AN

PraktekLaboratoriumvar.g Be:rar
(Gooc|,
L tboratury Practi.".e)

C an tumkanlangkahdemi lang k a hs e mu at a lra p a ny a n g h a ru sc . iik e rja k a n


hasil
7 . Interpretasi
Tuliskanbagaimanaperhitung a rr,
p e mb a c a a na t a L rin t e rp re t a sdi a ri h a s ilia n g < ah
ker jayang dituliskandi atas.C a rrt u mk a np u la b ila a d a ru mu s d ny a n g d ig u n a k a n .
B. N i l ainormar/nilairujukan
Ca n tumkarrnilai atau rentan g n il; ri y a n g d ig u n a k a n s e b a g a r ru ju k a n y a n g
m e ny.takanhasilyang Ciingi n k a nd a la m k e a d a a rrrro rma l/ s e h a t .
9. Pustakarujukan:
Ca n tumkanpustakayang digu n a k a ns e b a g a ru
i ju k a nb ila a d a .
da n o t c ris a s i
10 .Ta n ggalmutaidiberlakukan,
Lih atbutir 8 dan 9 padakcmp o n e nP ro s e d r. rrT e tdaipa t a s .
Contohdari Petunjuk Tel<n
is,'ln struksiKerja.

IN S T R U K KERJA
SI
JU D U L :
GLUK OS A

NO .DO K .
NO .RF V I S I
T A NG CA L
HALAI/IAN

I.

PE LA IiS A NA

S tafK imia

II.

PRINS IP

UVTest
Glukosa(sampel)+ f,TP(Rl) HxLtnzt,
G - 6- P + ADP
i h o s p h o rila sdi a ri
Heks o k in a sme
e n g a n a lis are a k s p
gluk o s ad a la ms a rn p e me
l mb e n t u kg lu k o s a -6 -p h o s ph a t
denga nb a n t u a nA T P
giukonat-6-P+ NADPH+ H +
G-6-P+ NADP+ G-6-PDH>
e ng o k s id as i
Gluk o s a -6 -p h o s p hdaet h y d ro g e n a s me
glukosa-6- phosphatdenganadanyaNADPmembentuk
glukonat-6-phosphat.
Tidakadakarbohidrat
lainyangteroksidasi.
p
e
mb
e
n
t
u
k
k
a
n
s
e
la
mare a k s i
K ece p a t a n
NA DP H
berb a n d in glu ru sd e n g a nk o n s e n t ra s ig lu k odsa rrd a p a t
diukur secarafotometrik

METODE

: Heks o k in a s e

L"g

DEPARTE
MEN KESEHATANREPUBI,I K INDOIiESIA
DirektoratLaboratoriumKesehatan

e
e
't

P r ak t ek Labor a fo ri u mY a n g B e n a r
(Gr. Luttorrttor' I'ruc:tice)
',I

5AMP E L
( i) -renis
( i;) Jr.'mlah
( iii) 5tabilitas

R E A GE N
(l) Jenis
P enyimpanan

vt.

KO NTROL
( l ) J enis
( i i ) Penanganan

Penyimpanan

K A L MR AT OR
( i ) Je n i s
Penanganan

e
e
e
e

Serdm,plasmaED1A/Heparin/Fluoride,
CSF
300 pL
15-2 5 ' Cs e la rn aB ja m
2-8'Cs e la ma-/ 2 ja m
Urrtu kp la s maf lu o rid ea t a u lo d o a s e a
l t,
stab il2 4 ja m p a d as u h t rk a ma r
P isa h k a ns a mp e ld a ri s e l-s e(s
l e n t rif u g ed)ila l< u k a n
dalam3 0 me n it s e t e la hp e n g u mp u la ns a mp e l.
CS F: s e g e rad ik e rja k a n

e
e

Rl Buffer/r\TPlNADP
siapdigunakan
R2H K / G 6 P DH
s ia pd ig u n a k a n
- 2 - 8 " CP l d a n R2s t a b ils a mp a id e n g a nt a n g g a l
ka d a lu wa rs (s
a e b e lu mv ia l d i b u k a r
Rlda n R2: 2 8 h a rid i s imp a np a d aa la ty a n g
dile n g k a p id e n g a np e n d in g in .

- P r e c in o rmU d a n P re c ip a t hU
,
B uk at u t u p b o t o l h a t i-h a tdi a n p ip e t d e n g a nt e p a t
5 ml aquabidest
kemudiarr
botolditutupdan campur
seca rap e rla h a ns e la ma3 0 me n it ,d a ; rh in d a ri
terb e n t u k n v ab u s a ,
- 2-B " Cd a la mb e n t u kly o p h ilis a t e
s a mp a id e n g a n
wak t u t a n g g a lk a J a lu a rs a
K ont ro ly a n gs u d a hd ila ru t k a ns t a b ilp a d as u h u :
25"Cs e la mai2 ja m
4'C se la ma5 h a ri
- 20"Cselama1 bulan (tidakb:ku r-,larrg)

e
e
6
A

5l :0, 9 %Na Cl
52 : Cfas
B uk ab o t o l d e n g a nh a ii-h a t id a n t a mb a h k a nt e p a t
3 ml la ru t a nb o io l 2
K em u d ia nb o t o l d it u t u p d a n d ia mk a ns e la ma3 0
menit .Ca mp u rp e rla h a nu n t u k me n c e g a h
terbe n t u k n y ab u s a .

'i
.J

'
,

DEPARTEI,{EN
KESEHATAII
REPUBLIKI}IDCIVXSI/4
Dtrektorat Labo ratoi, tm Kc'seJra
tan

rD pCIwewa

PraktekLaboratoriunYangBenar
(GoodLabomtory I' rocti ce)

( i i i)P e n yi mp a n a n

- 2- 8"Cdalambentukliofilisat
sampaidengan
tanggalkadaluar sa
- Kalibr ator
yangsudabdilar utkan
stabilpadasuhu:
25' Cselama12jam
4' Cselama
5 har i
selama
- 20"C
1 bulan( tidakbekuulang)

k) Intervalkalibrasi

1 . Kalibr asi
r eagendilakukan
setiaphar idengan
menggunakan
kalibr
atoi'5l ( NaCL)
2 . Kalibr asi
dengankalibr ator
52dilakukan
bila:
- Adapenggantian
lot num berr eagen
- Sesuai
denganper m intaan
dar ipr osedur
QC

ALAT

tx.

LANGKAH
KERJA

Hitacf,i
S a mp e lc u pHit a c h i
Clin ip e t t e2 5 0 p l
Ra ks a mp e l
Clin ip e t t e1 0 0 0; rl

1. Ca rak a lib ra s i
a . P ip e t2 5 0 p l k a lib ra t c rk e d a la ms a mp e lc u p
b . L e t a k k a np a d a ra k k a lib ra t o rd i a la t
c . K e rja k a ns e p e rt ip a d a p ro g ra n tk a lib ra sai la t
2. lvlengerjakan
kontrol
- K o n t ro ld ik e rja k a ns e s lrd a hh a s ilk a lib ra s i
memenulrisyarat
- Pipet250 prlkontrol kedalarnsanrpelcup
- Letakkanpada rak kontrol alat
- Kerjakankontrol
3. Me la k u k a np e rn e rik s a asna mp e l
S e s u d a hh a s iik a lib ra sdi a n k o n t ro lrn e ma n u h i
s y a ra tla
, k u k a np e rn e rik la a nu n t u l<s a mp e l.
P
ip
e
t2 5 0 r-' sl a rn p e kl e d a la rns a irp e l c u p
-

padar aksanr pel


Letakkan
Ker jakan
sam pel
PER}IITUNGAN
H AS IL

Konversifaktr:r

x 0.0555= filraol/L

: PAR'
I EMEN IG SEII ATIT.N
REPT]BLI K I NDONT.I i Ii, W i
j:&
n Kesehatan
DirekLorat Laboratoriur

e.
} T E D ( ) n ,l,1N

yangBenar
PraktekLaboratorium

( Cloorl L u.br.tr ut ory Pr actic r)

?v

e
e

K o n s e n s uDI
s U: <1 1 0r n g id l
CSF: 40 -70mg/dt
CSF:sampelsegeradikerjakan,
jikasampel
mengandung
presipitata
makadiscntrifirge
dahulu
sebelum
dilakukan
pcmeriksaan.

,e

e
e
e

Disetujui
:

e
e
e
e
e

Dib u a to le h ,

e
e
'e
e

,q

:
:

'd
1

.. l e
d
I .. PAP,TEMEN
KESEHATAIT
RE?UBLIKI}IDOIVES/A
.I.r,rjttoratLabcratoiumKesehatan

$3FEr(SnfiAh{
PraktekLaboratorium
YanoBenar
( GooclLaborat ot',1 Pft :ct i s ",

BAB X

PEMANTAPAN
MUTU
) b o ra t o riu rn k e s e b a t a n a d a la h s e mua
Pe lr a n tap an rnutu (quatity ass u rc n c e la
keg ia tanyang ditujukan untuk men ja min k e t e lit ia nd a rr k e t e p a t a nh a s il f )e me rik s aa n
l ab o r a tor ium.
n m utu (quality assuran ce)mengand rrn g kom pon err-kor,rponen :
Kegiatanpemarrtapa
A. PEMANTAPANMUTU INTERNAL(iiternal quality cttntrol)
Pe m a ntapanmutu internal ada la h k e g ia t a n p e n c e q a h a nd a n p e n E a ' / r/ a s ayna n g
dila ksanakan
oleh masing-masi n la
g b o ra t o ; iu ms e c a rat e rt rsme n e ru sa g a r d io e ro l e t r
yang tepat.
ha silpemeriksaan
Ca ku p anob;ek pemantapanmut u in t e rn a l me lip u t i a k t iv it a s: t a lra p p ra -a rra li t i k ,
tah a p analitikdan tahap pasca-an a lit ik .
Tuju a n:
1 . Pe mantapan dan penyempu rn a a n me t o d e p e n , e rik s a a nd e n E a n me rn p er ti m bangkanaspekanalitikdan k lin is .
2 . M e mpertinggikesiagaantena g a ,s e h in g g ap e n g e lu a ra nira s ily a n g s a la h t rd a k
te r jadidan perbaikankesala h a n
d a p a td ila k u k a ns e g e ra ,

3 . M e mastikanbahwa semua p ro s e smu la i d a ri p e rs ia p a np a s ie n ,p e n g a rn b il a n ,


p e ngiriman,penyimpanandan p e n g o la h a ns p e s ime ns a mp a id e n g a np e n c a t a t a n
d a n pelaporantelahdilakuka nc ie n g a nb e n a r.
4. Mendeteksikesalahandan mengetahuisumbernya
p e n d e rit ame la lu ip e n in g k a t arn
5 . M embantuperbaikanpelayan a n
n u t up e me rik s a a n
la b oratoriunr.

Be b e r a pke
a g i a ta p
yangakardibahas:
n e ma n ta p an
m utuinter nal
'
1. Persiapanpasien
pasienhar usdiper siapkan
S e be l u msp e si me d
n i a " n b il,
ter lebihdahulcrdengan
pengam bilan
padaBabVllSPtSlM EN .
spesim en
b a ikse su adi e n o a np e rsya r atan

.EPARTEINEN
KESEEATAN
REPUBLIKII{DOff?S'A V
LaboratoiumKesel,uL,,i
Ea"L.
Direktorat

g& We
as ,* #*, #,i*'i.WH
Pr ; . llt el Laber ato ri u .nYa n g Be n r.r
t r .,,ticr :)
i () , ' , - , i l ' r t b r t i ' r t l , t r . t Pt

?.. Pen g a mbilandan perrgolahans p e s in re n


Sp e simenlrarusdiarnbil sr,6; 3b e n a r d e n g a n me mp e rh a t ik a nwa k t u , lo k a s i,
vo lu m e,cara,peralatan,
rvaciahspe s ime np, e n g a we t / a n t ik o a g u lasne, s u adi e n g a n
pe r sya ratan
pengambilanspesim e ny d n g t e ia h d iu ra ik a np a d aB a bV ll S P E S I ME.N
p.jralatan
3. Kalib r asi
Sa la hsatrl faktoryang dapat m e mp e n g a ru h ih a s i! p e me rik s a a nla b o ra t o riu n r
ad .r l ahperalatanlab,-::'atoriun'1
ole h, k a re n ait u a la tp e rlud ip e lin a lad a n d ik a lib ra s i
5r - r c df di' e rk a l a .

e
e

e
e
e

e
e

Beb t'r apaper'latanlaboratoriu,'yna n g p e rrud ik a rib ra sai d a ra h:

a . Dituter Makro (Diluter macro l

Ka lib'asi dapac dilakukan de n g a n b e b e ra p a c a ra , a rrt a ra la in d e n g a n


pe r ba:idir
rganDengencet
an.
C ar .r:
l) Encerkanlaturanzat warira (E v a n sb lu e , B S Pa t a u b a t h o p h e n a n t h ro lin e )
denganak'radesrnenggLrn a k adnilu t e ry a n g a k a nd ik a lib ra s i.
Lakukanlahhal y,3nnsama d e n g a n me rrg g u n a k a np ip e t a t a u la b u u k u r
yang bersertifikatkelasA dariNationalBureatt
Standar(NBS).
2 ) B aca absorbans larutan wa rn a h a s il p e n g e n c e ra n d e n g a n c lilu t e r
mengg u nakan spektrotot o me t eyran g t e lah d ik aIi b ra s i.
Lakukanhal yano sama pa d a la i-u ' . a wa
n rn d h a s il p e n g e n c e ra nd e n g a n
pipet/labuukur.
3 ) Catatkecjuahasiltersebutda rrb a n d in g k a n .
4) Dilu.'erdalam keadaanbaik b rla p e mb a c a a nh a s il k e d u a n y as a ma a t a u
hampirsanta(berbeda0,5-1 o / o ).
b. Diluter Mikro (dilutermicro)

U ntuk kalibrasivoiume mikr o d ilu t e r d ig u n a k a n " Dilu t e r De liv e ry t e s t e r' l


yaitu kartonpenghisapdengang a mb a rlin g k a ra n -lin g k a radne n g a nd ia me t e r
te r tentuyang menunjukkanvo lu met e rt e n t u p u la .
M i salnyadiameter 0,9 cm me n u n ju k k a n v o lu me 0 , 0 2 5 (lih a t g a mb a r d i
ba wah)

T..23 N: I?'TEMENKESEIIATAN
REPLIBLIK
INDONESIA
t':'& D. 'tctratLaboratorium
Kesehatan

C
C

e
t
xF H **i d3 *dA8"%We

e
e
e

Prair t el.Labor at o ri u .nY a n g Be n e r


i (i, ul l-,tburut,tt'!Prr,'l_icc)

Pe nga mbilan dan perrgolahans p e s in re n


Spcsimenharus diarnbil ser.arab e n a r d e n g a n me mp e rh a t ik a nwa k t u , lo k a s i,
volu m e ,cara,peralatan,
r,vadah
spe s ime np, e n g a we t / a n t ik o a g u lasne, s u a id e n g a n
pe r sya ratan
pengambilanspesim e ny a n g t e ia hd iu ra ik a np a d a B a b V llS P E S I ME.N
pcralatan
3 . Kalib r a si
5a la h satrt faktoryang dapat m e mp e n g a ru h ih a s il p e rn e rik s a a nla b o ra t o riu m
ad a la hperalatanlab'>ratorium,
ole h k a re n ait u a la tp e rlud ip e lin a i' d
a a n d ik a lib ra s i
l ,erkala.
5 u 'cd l'd

e
e
e
.e

per,latanlaboratoriuiny a n g p e rlud ik a lib ra sai d a ra h:


Beb r ,r apa

a. Difrrter Makro (Dilutermncro)

Ka lib'asi dapat dilakukan d e n g a n b e b e ra p a c a ra , a rrt a ra la in d e n g a n


n o r l r : ' .r ' lir r n r n
, rJengencelan.
r - ,,.-,
Ca r a:
l) Ertcerkanlaturanzat warna (E v a n sb lu e , B S Pa t a u b a t h o p h e n a n t h ro lin e )
denganakrtadeslnenggLln a k adnilu t e ry a n g a k a nd ik a lib ra s i.
Lakukanlahhal ;,ang sama d e n g a n me rrg g u n a k a np ip e t a t a u la b u u k u r
yang bersertifikatkelasA dariNationalBureatt
Star.dar(NBS).
"'
2 ) B aca absorbaris larutan wa rn a h a s ii p e n g e n c e ra n d e n g a n d ilu t e r
menggunakan spektrofot o me trey a n g t e la hd i k a lib ra s i.
Lakukanhal yang sama pa d a la i' u ' . a nwa rn a h a s il p e n g e n c e ra nd e n g a n
pipet/labuukur.
3 ) Catatkeciuahasiltersebutda n b a n d in g k a n .
4) Diluier dalam keadaanbaik b ila p e mb a c a a nh a s il k e d u a n y as a ma a t a u
hampirsanra(berbeda0,5-1 o k ),

'

b. Diluter Mikro (dilutermicro)

Un tuk kalibrasivoiume mikro d ilu t e r d ig u n a k a n " Dilu t e r Delivery tester",


yaitu kartonpenghisapdenga ng a mb a rlin g k a ra n -lin g k a radne n g a nd ia me t e r
tc'r tentuyang menunjukkanvo lu met e rt e n t u p u la .
M isalnyadiameter 0,9 cm m e n u n ju k k a n v o lu me 0 , 0 2 5 (lih a t g a mb a r d i
ba wah)

'e
"

C
D: 1RTEMEN KESEHATANREPLIBLIK INDONESIA
D. :toratLaboraforiumKesehatait

!:,&

[rM NFSNgAF{
PraktekLaboratorium
Yar,gBenar
(G ood.Labora t o ry Prctct i ce
)

DiluterDeliveryTester

@@o@o
@oo@@

@@ @ @ @
@@@oo

&'

o oooo
@o @o@
@o @oo
oG)@Gl@
o o(Do@
@
oo
C'o
oo
@c
o@
oo
@o
ct

N
(tl

e
tn
7
\J

m
r
m

:5

m
ar,

{m
v

@ooo

oo@@
@oo@

@ o oo

@ oo @

oooo

ooc@

o@ o(D

oooo
oo
@o
o G)
g

{-c
l4

crn
.c ,
or n

JA

m
(t

-{
R

1 ) Te g a kkami
n krcd i h -l te ryang
telahter isicair ar ,diataskar toncengandiam eter
l i n g ka raya
n n gse su adi e nganvolum ennir <r ocJiluter
yangakanciikalibr asi.

A.PARTE}IEN
KESXHATAN
REPUBLIKIITDOA.'C4 I,I
Direkto:a!LaboraloriLm lksehatan tli&

L
p ,ixww,e&A.gv
YangDenar
Pra<tekLaboratorium
( (j q,t rJ I' u\rt rrt,rr.tL"g
Prri r:tice)

n kra md i l u te te
2 ) T e mp e l kaca
r patpadatengahlingkar an
3 ) Ap ab i l aca i ra nrn e rn b a sa lhi
ingkar ansampaibatastepinya,ber ar tivolume
d i d a l a mca kra mse suai
c a i r a rr
atautepat.
4 ) A p ab i l a ca i ra n ti d a kme n capaitepi,ber ar tivolumekur angdar iyangsehar us ny a,
I
d a nse b a l i kn ya
b i l aca i ra n
melebihi
melebar
ber ar tivolumenya
keluarlingl< ar an
d a r iya n gse h a ru srrya .
I

inkubator (lncubator)Cara:
l ) C a tasu
t h ui n ku b a topr a d akar tusetiaphar isebelummulaibeker ja
2 ) P e nyi mp a n g su
a nh uya n gmelebihi
2"C,pengatur
suhuper ludisetel
i<embali.
n h ud apatdilihatpadabagandi bar r r ah
C o n t ohka rtup e n ca ta tasu
ini

I
(

PENCATATAN
SUHUALAT

N am aala t
Su h uyan g seharusnya

Ruang: ....................
{

i
{

,l
d
KESEIiATANREPUBLIK'IIDO,IIIESIT
gIil|ij rRTEY.EIf
orat Labo ratoriur,rKeseha
tan

PETT{}NfiAN
P l aktek Laboi atori um Y ang B enar
(GttorlLlboratott1 ?racl ,cc:)

d. Lemari es (Refriget'otcr/freezer)
1) Catatsuhu setiapharidengarrtermomeleratau suhuyang terlihat oadadigital
displaypadafreezer
Termometryang digunaka nh a ru ss e s u a di e n g a rrs u h u a la t y a n g d ik a lib ra s i ,
misalnya2-8"C,-20"Catau -76'C.
n i' rn o n le t esrt a n d a r.
2) Secaraberkalaperiksadenga nme n g g L ' n a k are
s u h uy a n g c iit u n ju k k a nt > ie ht h e rmo me t e r
3) Cocokkanhasilyang didapa ta n t a l-a
digitaldisplay denganthermometerstandar

"
-

e. Oven
Cara:
1 ) Secaraberkalalakukanpem e rik s a asnu h ud e n q a nme n g g u n a k a nt h e rmo rn e t e r
standar.
2) Cocokkanhasilyang Cidapatantarasuhuyang tercantumdalarr,oven dengan
suhu yang ditunjukkanoleh t h e rrn o rn e t esr t a n d a r.
f.

otoklaf (Autoclave)
Dig unakanuntuk mengujiapak a hf u n g s ia la t s, u h u ,wa k t u d a n t e k a n a n n y as u d a h
b e n ar.
Pe n gujiandapat dilakukanden g a nme n g g u n a k a n:
i
1) Autoclaveindicatortape Cara: '
- Rel<atkanindicator tape secata melingkar pada kemasan yang akan
disterilisasi.
P adaotokla fy a n g b e s a r,k e ma s a nd ile t a k l< apna d a b a g ia na t a s
dan bagianbawahotok la f .
- A tur suhu,waktu dan tek a n a n
- Hidupkanotoklaf
- Setelahselesai,bacaindicatortapedengan.nrelihat
perubahanwarna yang
pada
garis-gari
s
p
ro
s
e
s
terjadi
s t e riiis a sbie rja la nd e n g a nb a ik ,
d ia g o n a l.B ila
garis-garis
p
u t il" rme n ja d i c o k la t k e h it a m diagonal
d
a
ri
beru
b
a
h
wa
rn
a
,
hitaman.
2) Bacillusstearothermophi lu s
Cara:
- Masukkan B acillusstea ro t h e rmo p h ilu sd a la m b e n t u k lio f ilis a s id a la m
otoklaf
- Atui'suhu,waktu dan tekanan
- Hidupkanotoklal
san tanam pada agar
- S etelahselesai,ambil B a c illu ss t e ro t h e rmo p h ilu d
i a d as u h u4 0 " -6 0 " Cs e la ma2 4 -4 8)a m.
darah(B loodaqa) dan in k u b a s p
b
a
ik
b ila t id a k a d a p e rt u mb u h a n B a c ill u s
P roses sterilisasiberja la n
stearothermophilus.

D' '.RTXI{TNKESEIIATAN
REPUBLIKINDONESI" T}
Di rektoratLabo ratori t'm KesehaLan "!f#*

wffi "ffi {3, ev L& %&


Prak l: eI r. abor at o ri u ' nYtn q p e n a r

((.,,, I.!L_:'ot,!-u_)?
n ctice)
!

g. Pe,'alatan Elisa(EIisa,app aratus)


Per a latan
E lisaterdirrdari :
t) E lisaReaoer
2) E lisaW asher
3) Incubator
4) HeatingB lcck

1) Elisa_eeader
Yanoperitrdikaribrasi
adalah:
a) l_iniaritas
alat
b ) Stabilitas
pembacaan
c) K etepatanpernbacaan
Ka lrlrrasi
harusdilakukan:
- P ertamakatialattersebutd ip a k a i
- Setelalrpenggantianlamp u
- Sc.cara
berkalauntuk ketep a t a np e mb a c a a n
Ca r akalibrasisangatbervaria s i,
t e rg a n t u n gd a ri me re k a la t , u n t u k it u p e rlu
m engikutipetunj.rkyangterda p a tp a d ama s in g -ma s in me
g re k .
2 ) El i saV /asher
va r r gperludikalibrasl
padaala tin ; a d a la h:
dl

V olumedispense'
v /aktucisperrsing,
volumed id a la m wa s h e rn a ru ss e s u a id e n g a ns p e s if ik a s i
;rasing-masing
alat.A pabilav o lu met id a k t e p a t ,d ik a lib ra ssi e s u adi e n g a n
petunjukyang ada padaal a t .

b) S isayangiertinggaldalams u mu r(re s tv o lu me ).
S isayang tertinggaltidak b o le h n re le b ih vi o lu me y a n g d it e n t u k a nu n t u k
masing-masing
alat.

Apabila
vo l u meme l e b i hdar
i iyangditentukan
m akaalatper ludikalibr asi.
c ) Po si si
su mu r
Ha l -h aya
l n gp e rl ud i p e rhatikan
yaitupadawaktudispensing
atauaspir asi,
b a g i a nh e a dti d a kb o l e hmenyentuh
tepiataudasarsunr ur .
?\

[
f"

lnkubator//ncubatorl
S u huya n gd i p a l <ahia ru sse suaidenganspesifikasi
masing- masing
alatdan
d i p an ta rr
se ti a pka l id i g u n a k an

"I'IEN KESEHATAN
REPUBLIKINDONESIA
;'l :'ti'aR:
tl Lirekt' t LaboratoiumKeseftatan

E
Q

e
e
e
e

e
e

q
d

E
4
d

4
q

E
d
d

rr'

rT E$O ruT AF {
PraktekLaboratoriumYangBenar
(GoodLabot'atory
Practice)

'

4) Heatingblock
Su h uh e a ti n gb l o ckh a ru sdikalibr asi
dengancar a:
p
a
d
a
a ) L e ta kkaanl a tN T C
r ir ar ,gan
inkubasi
b ) P a sa ndgi g i ta n
l i l a i Ohm
c ) A ma tip e ru b a h anni l a iOhm
d ) H a :i lya n gd i p e ro l e h
a dalahsebesar
702Ohr nuntuksuhu37"Cdan 557,5
Oh mu n .u ksu h u5 0 'C
B i l ah a siya
tidaksesuai
dengannilaid: atas,har usdilakukan
l n gd i p e ro leh
"e) p e n ye su a i adne n g a ncar amemutarpotensioP3 dan P4 yangter dapatd i
d a l a nh
r e a ti n ob l o ck

'"i

h. pH meter
Ka ti brasi perlu dilal<ukans e t ia p k a li a k a n d ig u n a k a n . Dila l< u k a nd e n g a n
m en ggunakan:

1 ) QH S ir-nulator
Cara:
a ) S iapkanalat pH rnetery a n g a K a nd ip e rik s ag la rrp H s imu la t o r.
b) HubungkanpH :imulat o rk e t o mb o ly a n gd ig u rra k a u
n n t rrkme n g ht rbu, n g k en
6gnr;dnelektrodapada p H me t e r.
c ) Hubrrngkanmasing-ma s in ga la t y a rrg t e la h d is a mb u n g < a nt e rs e b u t k e
listrik.
d) B erikaninput pH 7 dari p H s imu la t o rd a n a t u r z e ro .
e) Lflangi tindakan terse b u t s a rn p a i p e n u n ju ra , r p H me t e r k o n s t a n la n
menunjukangka7 atau 0 mV .
f) K ernudianberikan inpu t p H 4 p a c lap ll s in n rrla t oar,ma t i d a n t e lra t k a n
penunjuk pada pH me t e r s a mp a ime n u n ju k a n g k a 4 d e n q a n me n g a t ur
kompensasitemperatur.
g) Lakukanhal yan3 sam a u n t u k in p u t p l-19 d a ri p H s imu ! a t o rk e p li rn e t er
sampaipenunjukanko n s t a n .
h) pH nretersiapuntuk di g u n a k a n .
2) Larutanbuffer standarCara:
a) S iaplianlarutan-laruta n
b u f f e r s t a n d a rp H 4 , 7 d a n 9 s e rt aa k u a d e ss e rt a
kertastissuehalus.
b) HubungkanpH rneterde n g a ne le k t ro o ag e la s .
c ) NyalakanpH meter
d) B ilaselektrodadengan a k u a d e sy a n g b a ru t la n k e rin g k a nd e n g a n l: e rr a s
. tissue,masukkankeda la mb e a k e rg la s sy a n g b e ris ila ru t a nb u f f e rp H 7 ,
e) P eriksapenunjukan pH, t e p a t k a n s a mp a i me n u n ju k l< irnp H 7 d e n g an
mengaturzero.
Ulangisampaikonstan.

'_
DE

"TET"IEIT
KESEHATAN
REPUBLIKINDONESIA
atan
Di:ektoratLabaratonumKeseft

e
e
e
e

!r E t! (} $sxA'hl

PraktekLaboratorium
\ang Benar
(U,trt I I'u,b,trulur11 ltrr rclice)

e
e
e
e

f ) B i l a se l e ktro d ad e n g a nakuadesdan ker ingkander r ganker tastissue,


l a ku ka n
h a lya n gsa makedalam
lar utanbufferpH 4.
P e rrksa
p e n u n j u ka np H, tepatkarsampai
r
pH 4 dengan
menunjr r kkan
rrt g
fl d tu rsu h uko mp e nsasi.
U l a n gsa
i mp ame
i te rme nunjukkan
angkakonstan.
g ) L a ku kahna lya n gsa mauntuklar utanbufferpH 9.
h ) p H me te rsi a pu n tu l d
< i g unakan

i . Pipet

.!

,;

Ca ra:
1) Timbang botol timbanga n d ln g a n t imb a n g a n a n a lit ik ,k e mu d ia n c a t a t
hasilnya,
misalnyaA mg.
2 ) lsapaxuadesyang
sudahd iu k u rs u h u n y d
a e n g a np ip e t y a n ga k a nc lik a lib ra s i ,
masukkandalanrbotol tim b a n g .
Misalnyasuhuakuades25 , 1 " c .t,e n t u k a nb e ra tje n is n y a(B J )d e n g a nme lih a t
padatabel BJakuadesyaitu0,997017.
(daftarberatjenisakuade sd a p a td ilih a tp a d aT a b e l' r1 d i b a wa hin i)
4 ) Timbang botol timbang y a n g s rrd a hb e ris i a k u d e s d a n c a t a t h a s iln y a ,
rnisalnya
B mg.
5) Hitunqberatakuadesyai t u (B -A )mg .
6 ) Maka uolumeakuadesada la h:

C
r

B e ra ta k u a d e s(B -A )

V o l u me=

BJakuades(O,997017)
7 ) Hitungperbedaanantarav o lu meh a s ilp e rh it u n g a nd i a t a sd e n g a nv o lu me
yang dipipet.
B) B ataspenyimpangan
yang ma s ihd ip e rb o le l' rk asne s u aci ie n g a nje n is p ip e t
dapatdilihatpadaTabel1 2 d i b a wa h .
cara xalib:asi
ini dapatdila k u k a np u lau n t u k la b uv o lu me t rikd a n g e la su k u r
dan lain-lain.

'
,

.l

.C

_J

=q
-i

C
I

C
l

KESEHATAN
REPUBLIKIND0NESIA
lFi f1 nEP,l .'E.rv.EA'
i ". ,. i Jtirel ;.tt Labaratonl'rn
Keseiatan

C
,

F ' E KF rc q &d E N
?raktek Laborat,,ri umY ang Il ena '
(GootlI',tbo,ntrt1.'Practice)

Tabel 1 1
B erat Jenis A quades da la wrg ra miml p a d a b e rb a g a i s u h u

bjue- o.eirc 0.zrc--o.ar,:-

0
ii..

.0
t.0
2.0
3.0
4.0

999840
9998 9 9
999940
999964
999972

999846
999903
)99943
999968
?99972

999853
999908
999946
999967
999972

9998s9
9 9 9 9 13
999949
999968
999971

999865
9c)9917
999952
999969
99997

99987r
999921
999954
999970
9999'/0

999817
999925
999956
99997t
999969

999881
9e992)
999959
99997t
999968

999888 oss8e3
|
999913 999q37 i
999961 199')63|
9999'72
9999'7
)
999967 999965

5.0
6.0
7.0
8. 0
9. 0

999964
999940
99990r
9998 4 8
9997 8 0

999962
99993'1
999896
999842
999229

999950
999933
999892
999835
999215

999958
999930
999887
999829
999200

999956
99992b
99988r
999822
999t86

999954
999926
9998't6
9998i 6
999172

99995r
999918
99)81t
999809
9e9I 57

999949
9999t1
999865
999802
999t42

q99946
999910
999660
999-95
999128

9e',.943
c,9990 6
999854
99918'7
999107

10.0 999699
I 1. 0 9996 0 4
t2.0 999496
13. 0 9993 7 6
14.0 999243

999690
999s94
999485
999363
999729

99968t
999583
99e4'13
999350
9992t5

999672
99.9s73
999461
999337
999200

999662 999653 999643 99q$4


999562 999552 9995.11 99e530
999449 99943'l 9e9425 9994l3
99929't 999284
999324 9993r I
999r86 999t'12 999157 999t42

999624
99951)
99940r
9992';0
999128

999614
99v50 7
99918 8
o99't8'l
999t l i

r 5.0
r 6.0
17.0
i8. 0
r 9. 0

999098
99894r
998773
9985 9 3
9984 0 3

999083
998925
s98755
99857s
88838J

999067
998908
998738
998558
998364

999052
998892
998720
998s37
9 9 8 344

999036
998875
998702
9985! 9
998324

99902r
998858
998684
998500
998304

99900s
99884r
998r,66
998480
998284

998989
998824
998643
99846r
99t263

9989j3
9988C7
998630
e98542
998243

99t\957
998'790
9986t2
998472
998222

20.0
2t . 0
22.0
23.0
24.0

998202
99' 7 9 9 0
99"7168
99'7536
99't294

9 9 rll 8 l
991968
997746
997st3
997270

9 9 8r6 0
997947
997723
997489
997245

9 9 8 r 39
997925
997700
997465
997220

998rl 8
991903
99767'7
997441
99'/t95

998097
99788I
/)'7654
99' t4l ' 7
997170

998076
997tf58
997630
997392
991t 45

998055
997836
991606
)97368
997|9

998033
9978I 4
997584
99i 344
997094

9980| 2
991'79|
99'l560
e9' 13t9
997968

25.0
26.0
27.0
28.0
29.0

997043 9970r't
996782 996155
9965r I
996184
996232 996203
99s943 9 9 5 9 t4

996991
996728
996456
996t7s
995884

996966
996702
996428
996t48
995855

996940 9969I 3
996675 996548
99640r 9963'13
996n7
996088
99s825 995795

996887
99662t
996345
996060
99s765

99686r
996593
9963t6
99603|
995736

996835
996s66
996288
996001
995706

996808
996339
996260
995912
995676

30.0
3 L0
32.0
3J.0
34.0

995645
9953 3 9
995024
994101
994369

995585
9952't7
994960
9s4635
994302

995554
995246
994928
994602
994268

995524 995493 995463


995214 995| 83 995t51
994864 99483I
994't99
994559 994536 994503
994234 994201 9)41(t7

995432
995r20
994199
9944?0
994132

995401
995080
994166
994436
994098

995370
995056
994'1,11
99.14 0i
994064

35.0
36.0
37.0
38.0
39.0

994030 993995 99396t


993682 993647 9 9 3 6 ti
993326 993290 993254
992963 99?.926 992889
9925e2 992:54 992517

993926
9 9 3 5 76
993218
992852
992419

992891
993541
993182
992815
992442

993822 99)787
993459 993434
993t09 993073
992741 99270.1
992i66 992326

993752
993398
993036
992267
992290

9937t'l
993362
991000
992629
992252

995615
995308
)94992
994668
994336

9938s7
993505
991r 46
992'7't8
992404

Dikutifclari"Total
Qu;rlityCotrtrolin thc ClinicalLaboratory"

DEb TSI,IXNKESEHATAN
REPUBLIKI}TDOI{NSIA
t;,3
Direktora.'taboratoi um.(ese],atanHf,g

i:"' ":: .^-".',i ^,;fr,:,M'fu:"e

Pr aY Lz kLabor at o ;i r-r,n
Y a n g B e l ra r

rar l ict )

_9::_'_!:!!!lJ'

Tabal12
BatasToleransi Penyim pangan pengukuranPipet
d a n l a i u -l a i nb e rd asar kan
NationalBur eauof Standar ds

e
e

BatasTol eransi (nrl ,1

\/o llr t r r c
(n r l)

1l?.
I
L

-?,

4
l0
l(

20

2sI

50

r00
201
250
503

r0c0

Pi1:et
Pi p e t
Ukur
Vo l u m e tr i k
0,006
0,006
0.0l
0,0C'6
0,.0,
0,01
0,0r
0,01
0,t2
0,01
o,-0,
0,0I
0,03
0,c3
0,05
0,05
0,08
0,l0
.

:000

o,or
0,01
rl O?

0,0t5
0,01i
0,02
0,02

o,:,

C
C
o,os
o,.o'

U,U)

o,ol

0,05

0,05
0,08
0,l0
0,t2
0,20
0,30
0,50

n tn

:
-

0,14
0,20
0,3-<
0,65
0,l0
2,0

# Un tu k v o l u rn ed a l a m u l b a ta sto l eransirnaksi rnumadal al rI o/o

j.

Penangasair (Waterbath)
Yang perlu d:pa,-itauadalah s u h u . Ca ra p e ma n t a u a np e n g a t u r s u h u s a ma
se pertipemantauansuhu pad are f rig e ra t oar t a uo v e n .

k. Rotator (shaker)

Ka librasi
dapatdilakukandeng a nc a ras e b a g a bi e rik u t:
1) Merrg gu nakarrtechomete r
Bila kecepatanantaratec h o me t e rd e n g a n a la t p e n g a t u rk e c e p a t a np a d a
rotatormerrunjul(kan
angk ay a n g s a rn ab, e ra rt ia la tc ia la mk e a d a a nb a ik .

2) Menggunakancaraseder h a n as e b a g abi e rik u t :


a)
b)
c)
d)

P egangptnsilsecarateg a kd is a mp in gp la t e
Jalankanrotatorsambilme lih a tja m
Hitungsentuhanplatep a d ap in s ild a la mwa k t u , r me n it
B ilajumlah hiturrgans e s u a d
i e n g a n a la , .p e n g u k u r k e c e p a t a nb, e ra rt i
alatdalaml<eadaan
ba ik .

(
(

(
(
(

RE?UBLLKIIfD0NESTA
ffil.t# ,.Epl .'EMENKESEH.{TAN
f \ !': lireJ..",if l.aboratoriun't
Kesehatan

(
(

PffiWtffiYrffi&W . e
PraktekLaboratoriun'YangBenar
( CloodLulxt rut o n1 I'rt c t i ce)

'

l.

Sentrifus (Centrifuge)
Kalibrasi
sentrifusdilakuk a nd e n g a nme n g u k u rk e c e p a t a np e rme n itd a n wa k t u .
Padarefrigerated
centrifugeselainkalibrasirpm dan waktu juga perlu kalibrasi
suhu'

7,
1) K alibrasirpm
Dapatdilakukandeng a n me n g g u n a k a n:
a) Taclrometermeka n iky a it u d e n g a nk a b e ly a n g le n t u r.
\Cara:
- Ujung kabel yan g s a t u d ik a it k a np a d a k u mp a ra nmo t o r d i d a la m ,

;:?:::fil,i,,HxilHl::?.x[]?il*T,.';L';;l':'m
-

Catatrprn yang ditunjukkanoleh meter pada tachometer.


Ulangibebera p ak a li,h it ' ln g ra t a -ra t a .

b) TachometerelektrikCara:
- Letakkanbagi a n ma g n it d i s e k e lilin qc o il, s e h in g g ame n imb u lk a n
aliranlistrikbila a ia td ija la n k a rr.
- Set sentrifuspada rpm tertentu.
- A liranlistrikya n g t imb u l a k a nme n g g e ra k k a nb a g ia r,me : e r.
- Catatrpm yang d it u n ju k k a no le h me t e r p a d at a c h o me t e r.
- Ulangibeberap ak a li,h it u n g n ila ira t a -ra t a .
c) Strobetighr
A lat ini digunakan b ila t a c h o rn e re rt id a k d a p a t me n ja n g k a t ,mo t o r .
P emeriksaan
Cilak u k a nb e b e ra p ak a lid a n h it u n q n ila ira t a -ra t a .
K ecepatanputar/ rp m ma s ih d a p a t d it e rima b ila p e n y imp a n g a nni l a i
rata-ratatidak lebih dari 5olo.
2) K alibrasialat
pencatatwa k t u (t ime r)
Dapatdilakukandeng a n me n g g u n a x a ns t o p wa t c h .
Cara:
- S etsentrifuspadawa k t u y a n g s e rin gd ip a k a i,mis a ln y a5 me , rit .
- Jalankanalatdan b e : ' s a ma rnd e n g a nit u ja la n k a ns t o p wa t c h .
- Pada waktu sentrifusberhenti, matikan stopwatch,catat wak:r.;yang
ditu nju kkan stopwatch.
- Ulangibeberapak a li,h it u n g n ila ira t a -ra t a .
A lat pencatatwaktu (t ime r)ma s ihc la p a td it e rin rab ila p e n y ' imp a n g a n i l a i
rata-ratatidak lebih dari i 0%.

;
''
'iP

."T,I,TEN
RE?UBLIKINDOI{ESIA:O'YH
KESEHATAN
Kesehatan
Laboratoriui,t
Direk.torat
,: -+

e
t

w vffiw3{"&w.,ffi
& w@

Prak t ek Labor ato ri u rnYa rtqB e n a r


( Goor)Lrtbrtrrtt o ry P ractice)

m. Spektrofotometer
(spectrophotometer)

Ka li b ra me
si l i p u ti:

1) Kelcpa!alge_rg_u!_wa
n abserbarl

Kal i bras
diil ak uk an
s eri am
p in g g u

k alibrasidilaktrkan
der,ganme ma k a la
i ru t a n5 0 mg a t a u1 0 0rrg / L p o t a s iu m
bicnromat(K ,CrrOr)
0,8N a s a ms u lf a t(H2 S O 4 ).
formula larutan tersebutd a p a t d ilih a f p a c J at a b e l d ib a wa h in i. L a ru t a n
tersebutmennpunyai
nilaia b s o rb a np a d as e t ia pp a n ja n gg e lo mb a n g ,

panianggelomb a n g
2) K etepa'tan
Lakukairkaiibrasiini setia p6 b u la n
Kalibrasi
dapat r;tenggun a k abne b e ra p ac a ra:

a) Denganwarnasinar
K alibrasi
berdasarkan
p e n g a ma t a nwa rn a ,h a s iln y a! < u ra n g
t e lit i.

Lara:
P adaarahjalannyasina ' d ib e rik e rt a sp u t ihd a n a ma t iwa rn ay a n gt imb u l
padapanjanggelomba n gt e rt e n t uy a it u:
hijaukebiruan
pad ap a n ja n gg e lo mb a n g5 0 0 n n r
hilauterang
pad ao a n ja n gg e lo rn b a n g5 2 5 n m
kuningirrjau
pad ap a n ja n gg e lo n rb a n g5 8 5 n m

Toleransiyang
Inasihdia n g g a p! : a ika d a la h+ 5 n m.
b) DenE anlampu Deuteriu m
Hanyadapatdilakukanp a d as p e k t ro f o t o me t eUV
r - V is ,
cara:apakaho/o'fmaksimumadapadapar4anggeiombang656 +0,4nm.

6
'

c) Dergan filterDidyniuma t a uHo lmiu mO x id e


Cara:
Periksao/ornin/ Abs makscari filter Didyniumatau l-lolmiumoxide.
o/or dari Didyniumfrlte r a d a p a d a p a n ja n g g e lo mb a n g
5 g 6 + 3 n m,
o/oT
sed.,ngkan
min dari Ho lmiu mo x id ep a d ap a n ja n gg e lo mb a n g3 6 0 , 9
+ 0,75nm
d) Der.rgan
standarfilter bersertifikat
B eberapa spectropl,o t o me t e rd a p a t me n g g u n a k a n f ilt e r s t a n d a r
bersertifikatyarrg mem p u n y a io / oT ma k s u n t u k p a n ja n g g e lo mb a n g
. tertentusepertiyang te rc a n t u mp a d ala b e ln y a .
Cara:
- B ilaspectrophotome t evra n g a k a nd ik a lib ra sme
i mDu n y a le
i b ihd a ri
satusumber,gunak a nla mp uT u n g s t e n .

.C
C
C

t'..$eDEpr TE$"IEN
KESEHATAN
RFPITBLIKIilDOIIESIA
ff
tt'fl.br niret' :at Latoratorium
Kesthatan

q
C

N N N mS $ \)&z u
P l ,rki ek Labora.ori umY ang B en al
(GoorlLoboratnnl I\rrtc'i c<)

Masukkanstand a r p a n ja n g g e lo mb a n g 1 0 n m d i b a wa h s t i)r, da r
panjanggelom b a n g .
A tur %T selrin g g ame n u n ju k k a n8 0 -9 0 0T
/ o.
t d i ma s u k k a np e , rla h a n -la h as n
P anjanggelomb a rg
anb
l il' . fl rrQ fdi rdt i
o/cT,o/or harusn a ik ,b ila t id a k n a iku ia n g ila n g k a h -la n g k ar-o
h rs e o u t
di atas.

Carilahpanjanggelo mb a n gd ima n at e rd a p a to / o
T ma k s imu rnd a n c . e t a t
panjang gelomban g t e rs e b u t . B a t a sy a n g d a p a t d iio re r: n s ra d a l a l r
panjanggelcmban gs t a n d a rs e p e rt ip a Cat a b e l+ 5 n m

3) Linearitasalat
Lakukankalibrasisetia p6 b u L a n .
K alibrasilinearitasda p a r d ila k u k a n d e , rg a n rn e n g u k u r a b s o rb a n p a d a
parrjanggelornbangte rt e n t u t e rh a d a pk o n s e n t ra sla
i ru t a rr' / a rigb e rlred a yang
telah diketa h u in ila in y a .
beda
P emeriksaan
dilal<uk adne n g a n:
a) LarutanK alir-rm
bikro n ra t(K rCrrO r)
u n t u k d a e ra hUV (< 4 0 0 n r, r),d e n ga n
serialkonsentrasi.
Cara:
- B uatstok K rCr rO)'ua it ud e n g a n me la ru t k a n5 0 rn g K a liu mb ik ro nr a t
dalam 1liter as a ms u lf a t0 . 0 1N.
B uatserialpeng e n c e ra ns t o k l< a liu mb ik ro ma tc ie n g a nla ru t a na s a m
stol<diencerkanh irrg g ame n ja d i2 5 n rl
10 ml sulfat0,0 1n s e b a g a b
i e rik u t :
1Ornl stol<dien c e rk a nirin g g ame n ja d i5 0 rn l
5 stok diencerk a nme n ja d i5 0 ml
Ukurabsorban
d a rirn a s in g -ma s inpge n g e n c e radne n g a nme n g g u na kan blangkoas a ms u lf a t0 , 0 1l. lp a d a p a n ja n gg e lo mb a n g3 5 0 n m .
Hasil disebut lin ie r b ila n ila i a b s . rrb a n d a ; ' i ma s in g -ma s i n g
pengenceranse p e rt it e rlih apt a d aT a b e l1 3 .
T a b e l1 3
p
a
d
a
b
e
rb
a g a i p e n g e n c e ra nla ru t a n K rCrrO ,
Nilai absorban
Stok KrCrrO,

1 0n rl
1 0ml
5 rnl

V o l s e t e la h
p e n g e n c e ra n

Nila ia b s o rb a n

25 ml
50 ml
50 ml

0,214
0,107
0,054

( 3 so )

DEPARTEI,TEN
.ICNESIA
KESEHATAN' lU?t.IK,
Di re kto rat Labo ratori um Kesehat an

e
i ' ,,..,:*

i'u ,.jA fu^

'''le%

P r ak t ex Labor a to ri u mY a ,rgB e n a ;
/ Li,t,.'I.-ultorttton1L t uctice)

S elainitu dapatpu lad e n g a nme n c a t a th u b u n g a r,a n t a rak o n s e n t ra s i


dan ab-sorlran
deng a nme n q g u n a k a nk e rt a sg ra f ikd a n a ma t ia p a l(a h
grafikmenunjukk a ng a rislu ru sa t a ut id a k .

b') LarutanC''lbaltanrmo n iu m s r, lf a tu n t u k d a e ra h p a rija n gg e lo rrb a n g


lebihdari400 nm.
Cara:
- B uailarutanstokc o b a lt a mmo n iu ms u lf a ty a it ud e n g a nme la ru t k a n
8,0gr Colraltamm o n iu rnd a la m 10 0 ml a s a ms u lf a, . 1 o io
v/v.
B uatpenoencera n
y a n g t e p a t d e rrg a np e rb a n d ing a n l: 2 , 1 : d
3a n | : 4 .
- Ukur ab-sorban
dari ma s in g -ma s in gp e n g e irc e ra nd e n g a n b la n k o
asamsulfatl ozo
pad ap a n ja n gg e lo rr, b a n g5 1 2 n n r.
P lot hubunganan t a rak o n s e n t ra sdi a n a b s o rb a rry a n g d ib a c ap a d a
kertasgrafikdan a ma t ia p a k a hg ra f ik n y ame rru n ju k k a g
n a rislu ru s .
c) Filter standar bersertifikatyang telah cJiketahuio/oT pada panjang
gelombangtertentu.
Cara:
- Ma:ukkanstanda r| 0 0 o / o T .
-

S etpanjanggelom b a n gs e s u adi e n g a ny a n g t e rc a n t u mp a d ala b e l.


A tur o/o
T hinggam e n u n ju k k a n1 0 0% T .
GantistanCar100% T Ce n g a ns t a n d a r0 % T .
Ulangilangkah-la n g k adhi a t a ss u p a y ame n u n ju k k a n0 % T d a n 1 O O
o/oT
yang stabil.
T a n c a t a tn ila i% T n y a .
Masukkanstanda r5 0 o / o d
Ganristandar50 % T d e n g a ns t a n d a r1 0 o / o Td a n c a t a tn ila i% T n y a .
B atastoleransiya n g ma s ihd a p a t d it e rimas e s u a di e n g a n p e t u n ju k
produktersebut.

t
t
(

C
(

C
(
(
(
(
(
(
(

4) S traylight (strayenergy).
stray light adalahcahay ala in d ilu a r p a n ja n g g e lo mb a n gt e rt e n t u y a n g
diinginkan.S umbernyad a p a t b e ra s adl a ri s in a ry a n g o o c o r d a ri lu a r,s in a r
dari panjanggelombangla in a t a u d a ri a la t it u s e n d iri.lv lis a ln ykae ru s a k a n
monokromatordan pemb ia s a ns in a ry a n gja t rrhp a d a k . u v e t .
S tray light dapat menga k ib a t k a na la t k e h ila n g a nlin e a rit a sd a n t e rja d i
pergeseran
puncakabso rb s i.
Lakul<an
kalibrasisetiap6 b u la n .
K alibrasi
dilakukandeng a nb e b e ra p ac a ra:
a) Larutansodiumiodida
S odiumiodidadalama ir me mp un y a io / o le
T b ihk e c ird a ri 1 p a d ap a n ja n g
.
gelombang260 nm.
b) Gelasconringvicor
Gelastidak al<anmen t ra n s mis ik a cna h a y ap a d a p a n ja n g g e lo mb a n g
205 nm.

trFY!.. -

I,IENKE SEH
DEPARTE
A:TA}IREPUSTIKIVDOIVTSIA

b[:; Di rek t c,a! Laboratori un:(eseiatarr

(
(
(
(

fu" W,&
W W W2ry, W,.fz
PraktekLaboratorium
YanqBenar

c) Standarfilter bersertifikat
P adastandarfilter te rs e b u tt e rd a p a t3 b u a h f ilt e r S REd e n g a n p a n ja n g
gelombang220 nm, 3 4 0 n m, d a n 4 0 0 n m.

l:

Filterakan menyera pc a h a y ad i a t a s p a n ja n gg e lo mb a n gt e rs e b u td a n
akan melewatkanca h a y ad i b a wa hp a n ja n gg e lo mb a n gt e rs e b u t .
Cara:
- Masuklcan
T.
stand a r1 0 0o / o
S et pajanggeloma n g4 0 0 n m.
A tur %T hingga me n u n ju k k a n1 0 0% T .
- Ganti standar 10 O o / oT d e n q a n s t a n c la rS RE4 0 0 n m d a n c a t a t
pembacaano/tT
.
Ulangi
langkah-la
n g k athe rs e b u td i a t a su n t u k f ilt e rS RE3 4 0 n m d a n
. 220 nm.
Hasilyangmasihd a p a t d it e rimaa d a la f ,0 -0 , 6 o / o f .

n. Timbangan analit il<(Analytical Balance)


Kalibrasianak timhangan d ila k u k a nd e n g a n a n a k t imb a n g a n s t a n d a ,y' a ng
bersertifrkat
kelasM,;,ang me n rp e rlih a t k a n i lai n o min aI s e t iap an ak t in rb an g ar r ,
deviasisistematiklari nilain o r, rin a l,
k e la sk e t e lit ia nk, e t id a kp a s ria n ,n ila in ra s s a
jenis
dan massa
bal-ran
ata uv o lr-rme .
Carakalibrasr
anaktimban g a n:
1) P eriksalah
titik nol,jaru n rp , e n u n ju ka n g K ah a ru sme n u n ju k k rna n g k an o l
2) Letakkananaktimbang a ns t a n d a ry a n g t e rin g a n .
Timoanganaktinrbang a ny a n g d ip a k a is e h a ri-h a ri.
B acadan catathasilnya .
3) tJlangipenimbangande n g a na n a kt imb a n q a ns t a n d a ry a n g le b ih b e ra t .
4) A nak timbangaridiang E a pma s iht e p a t b ila L . e ra yt a n g d it u n ju k k a no lr - ' h
o /, ol d a ril. . re ra t ma s i r r g anaktimbangantidak me n y imp a n g le b ih b e s a rd a ri0
masinganaktimbanga ns t a n d a r.

o. Timbangan elektr ik (ElectricalBalance)

K alibrasir:imbangandilaku k a ns e t ia ph a ri d e n g a n me n ra k a a
i n a k t imb a n g a n
standaryang bersertifikakt e la sS .
Cara:
penimbanga na n a kt imb a rrg a ns t a r^ . d a r
1) Lakr.rkan
2) Catathasilperrimbang a n
3) Ulangisarnpai5 kali,h it u n g n ila i ra t a -ra t aT o le ra n spi e rb e ja a rrb e ra ty , n g
masihdapat diterimaad a la h:
= + 0 , 0 1 4n n 9
1 - 5 0 mg
Untuk berat
=
5
0
0
mg
100
+ 0 , 0 2 5mg
Untuk berat
= t ' 0 , 0 5 4 rn : i
1 -5 9
Untukberat
D0PAREI,IEI .

';^rLt '11 XP'.'BLII:..Ij1NESIAmffi


an W;AE
Drektorat Laboratoium Kesehat

3
E

e
e

w"f fi"ru &w&,w,,e

PraktekLaboratcriunYangBenar
( Grto111,,t6oru t on 1 Pra cticc.l

p. Terrnometer

K alil-lrasi
cJitakukan
sctia p6 b u l; rns e k a lid c n g rnc a ras c l)lg a ib c ril< rrt :
1) [ etakl<an thermom e t e r y a n g d ik a libra s i d a n t h e rmo me t e r s t a nd a r
bersertifikat
berdekat a nd a la mru a n gb e r A C (s u h u2 0 " -2 5 ' C)d a n d ia mk a n
jam.
selama1
2) Catatsuhuvangditun ju k k a no le h k e d u at h e rmo rn e t e r
" 3) Thermometermenre n u h is y a ra tb ila p e rb e c J a apne mb a c a a ns u h u a n t a i a
. keduathermometerad a la ht 0 , 5 ' C
4) Ulangipemeriksaan
di a t a sd e n g a nme n g g u n a k a ns u h u3 0 " C- 4 0 " C(d a l a r n
oven)

'

f
f
4 . U.;ikualitasair

- :. : , .1 . : r , . : : . N l

Air Ci Calam laboratorir-rm


d ig u n a k a n u n t u k b e rb a g a i k e p e rlu a n ,a n t a ra la i n
(air
pengenceran
reagerr dera ja tre a g e n ),a n a lis ab la n k o ,p e n c u c ia nd a n la in -la i n .
Kebutuhanmutu air berbe d a -b e d at e rg a n t u n g d a ri t u ju a rr a ir t e rs e b u t a ka n
digu:rakan,
misalnyaairderaja tre a g e nh a ru sb e b a sd a riz a t-z a ty a n gme n g g a n g g u
ar,alisa,
seda:-rokan
bila untuk p c n c u c ia nh a n y ad ib u t u h k a na ir y a n g b e rs ihs a j a . .
L abc.,ratc.,rium
harrrsmemerik s a p a k a ht e la ht e rja d ip e ru b a h a ns e la map e mb u a t a n
rrn t u kit u p e rlud ila k u k a np e n g u jia nk u a lit a sa ir.
sampaipenggrlnaannya,
U ntuk air yairq dibuat se rrd iri,u ji k u a lit a sd ila k u k a n s e t ia p k a li p e mb u a t a n ,
sedangkanunii.tkair yang dib e li,, . rjik u a lit a sd ila k u k a ns e ria pk e ma s a n .
Apabilahasilpenquiiantida k f f iern e rru hpi e rs y a ra t ayna n gt e la hd it e t a p k a nma
, ka
d ill kukan destil;rsia cauC..min e ra lis a suila n . J .

'

Pemeriksaan/uji
xualitasair b e rb e d a -b e d a
s e s u adi e n q a nje n isa irn y a .

a. ALsL{_lrg
P emeriksaan
/ang dilak u k a nme lip u t i:

I
(

1) P emerian
/ P emerik s a aFnis ik
A ir tersebutmemenu h is y a ra tb ila c a ira nt e rs e b u tje rn ih ,t id a k b e rb a ud a n
tidak mempunyairas a .
/l

P emeriksaan
K ea:ama nK e b a s a a n
Cara:
Pada l0 ml air tambahkan2 tetes larutanmerah metil atau 5 tet63lardtan
biru bromtimol.A ir t e rs e b u t me me n u h i s y a ra tb ila t id a k b e rwa rn a .Bi l a
berwarnarnerahden g a n la ru t a nme ra h me t il b e ra rt ia ir t e rs e b u tb e rs i f a t
asam,sedangkanbilab e rwa rn ab iru d e n g a nla ru t a nb iru b ro rnt imo l b e r a r t i
bersif;rtbasa.

C
(
(
.(

C
(

KESEHATAN
REPUBLIKINDOIIESIA
F'N iil DEPARTEMEN
f-- i DirektoratLaboratoiumKesehatan

C
(
E

)::} m f# {,LJ}i!l,,,ri,tl;, W,,


P l aktek Laboratori umY i :nq B enar
( Good l.,rLbrt
rrt t on, Pn t't i cc)

3) P erneriksaan
A lnonium
Cara:
(ll)
a) P ada50 ml air tam b a h k a n2 ml la ru t a nk a lir-rm
t e t ra io d o h id ra re irat
basa.
b) B uatlarutanpemba n d in gd e n g a nme n c a mp u r5 0 ml a : rb e b a slmo n i a k

c, ff::ilifi;T;::ilff;i1;:;;:,
)

denqan
rabuns
warna
airda,am

,uadari
ffT:;:3ilt H'J;if i,i.?li'l;,.
warnanya
tioak
utan
rebir-r
ra,
pembarrding.

4) P emeriksaan
B esi,Temb a g aT, imb a l
Cara:
P ada100 ml airtanrba h k a ni t e t e sla ru t a nn a t riu ms u lf id a1 0 , Coblo, ' v
A ir tersebutmemenuh is y a ra tb ila c a ira nt c t a p je rn il-,d a n t iCa kb e r' ry a r n a .

5) P emeriksaarrK alsi u m
Cara:
P ada100 ml air tamb a h k a n2 ml a mo n iu rno k s a la t2 , 5o / o b / v
A ir tersebutmemenuh is y a ra tb ilat id a k t e rja d ik e k e rrrh a n .
6) Pemeril<saan
Klorida
Cara:
a) P ada10 ml airtamb a h k a n1 ml la ru t a np e ra krrit ra t5 , 0 o / o b / v
b) B iarkanselama5 me n it .
Air tersebutmemenuhisyaratbilacairarrtetapjernrhdan tidakborwarna

7) P emeriksaan
Nitrat ,: -r : :
Cara:
a) Masukkansejum la ha ir d a la ms e b u a ht a b u n g .
b) iiranckan denganh a t i-h a t 5
i ml la ru t a nd if e n ila mind i a t a sa ir.
c) P erhatikan
warna p a d ab id a n ga t a s
Airtersebutmemenuhisyaratbilatidakterjadiwarnabiru padabidangbatas.

B ) P emeriksaan
S ulfat
Cara:

rarutan
harium
krorida
12'oo/ob/v
;] ;L1i#$.ili1T"'lkan
syarat
bilacairan
Airtersebut
rnemenuhi
tetapjernil'r
dantidakberwarna.

-9 ) P e rn e ri ksaK
aa
n rb ondioksida
Cara:
'
25 ml lar utankalsiumhicjr oksida
a ) P a d a2 5 ml a i rtambahkan
0,04Nl
b ) B i a rka se
n l .rrn5am enit.
syar atbilacair antetapjer nih.
A i rte rse b ume
t m enuhi
'a
DEPARTEI1E9
ktstn7i12; REPUBLIKIND6fTs;IAnt"
Di re ktorat Labor atorium Kelehat,,n wW;e

e
E

W W"WPary Wr'Jffi'" TazK

e
e
e

P r ak iek Labor a to ri u mY a n q B e tra r


(Guod L,lt,ttt.ttrt,'Ul)'ttctir:e)

10 )P e me ri ksaZ
aa
n tT e ro ksidasi
C a ra:
a ) P a d a.l 0 0rn l a i r ta mbahkani0 ml asamsulfatencer( 104gr amasam
su l fadt a n8 9 5g ra mair )dan0,5ml kaliumper mar r !dhat
0,01N.
b ) K e mu d i adni d i frka n.
A i rte rse b urn
t e me nuhi
syar atbilacair anber wainam er ahungLt.

e
e

1I )P e ;rre ri ksaSai n
saP e n q uapan
* Ca:'a:
a) Lakukanpenguapan1 0 0 ml a ir d i a t a sp e n a n g a sa ir h in g g ak e rin g .
b) Hasilnya
tidak lebihda ri 0 , 0 1g r.

b. Ai r Demineralisasi

PenE ujian
air demineralisas
i mas e p e rt ip e n q u jia ny a n g d ila k u k a nu n t u k a ir
sa
su ling,ditambahdenganpeme rik s a a d
n ib a wa hin i.

1 ) P emeriksaarr
A moniaalb u min o id
Cara:
a) P ada500 ml air tamba h k a n2 0 0 mg rn a g n e s iu mk a rb o n a t .
b) S ulingsebanyak200 ml d a n b u a n g s u lin g a nt e rs e b u t .
c) Tambahkan25 ml laru t a nk a liu mp e rma n g a n a bt a s a .
d) S ulinglagi sebanyak10 0 mld a n b u a n gs u lin g a nt e rs e b u t .
e) Tambahkanlagi25 ml la ru t a nk a liu mp e rma n g a n a bt a s a .
f) S rrlingsebanyak100 m l.
g) Padasulingantersebuttam5ahkan4 ml larutanl<alium
tetraiodohidrargirat
(li)basa.
h) B uat larutanpemban d in gd e n g a n me n a mb a h k a n4 ml la ru t a nk a liu m
tet:aiodohiorargira(ll)
t b a s ap a d ac a mp u ra n1 0 0 ml a ir b e b a sa mo n ia k
dan 4 ml larutanamo n iu mk lo rid ae n c e r.
i) B andingkanwarnaair y a n g d ip e rik s ad e n g a nla ru t a np e mb a n d in g .
A ir ;ersebutmemenu h i s y a ra tb ila wa rn a y a n g t e rja d i t id a k le b ih t u a
dariwarnalarutanpemb a n d in g .

'

e
(
(

2 ) P emeriksaan
ciayatahan lis t rik(re s is t iv it a s )
Cara:
UkurCayatahan listrikair d e min e ra sl e g a rd e n g a na la t p e n u k a rio n .
A ir tersebtrtme;nenuhis y a ra tb ila h a s iln y at id a k k u ra n gd a ri 1 me g a o h m
cm.
,:

c, ALBs5ih
Pe n re ri ksaaainr b e rsi hme ncakup
pem er iksaan
fisika,kim iadan m ikr obioloqi
s e p e l tiC a ra m
T a b e1l 4 .

C
(
(
i(

{
(

KESEHATAN
REpLtBLIi(IND?NESIA
TrtY Dt' 4RTEI4EN
3;dJt D;i .:torul Laboratorium
k'eseJratan

(
(

L
ffimffi fi# n* l#j ;,al F.;

P i aktek Laooratori umyanq Benar


(Glod Labr.intt or.;r pye6(iss1

T a b e l1 4
Daftar p e rs y a ra t a nk u a lit a sa ir b e rs ih
P a ra m e te r

S atuan

K adar Maksi mum

yang

K eterangan

di perbol ehka n

r
a
I

3.
4.
5.
6.

A. FISIKA
Bau
Jumlah z:rt
terlarut (TDS)
Kekeruhan
Rasa
Suhu
Warna

B. KIMIA
a. Kimia Anorganik
Air raksa
Arsen
Besi
Florida
Kadmiurn

Kesadahan(CaCO3)
Kh l o ri d a
Kronium, Valens-6
Mangan
Natrat sebagaiN
Nitrit sebagaiN
pH

t3.
14.
15.
t6.
t7.

tidak berbau

padat

Selenium
Se n g
Sianida
Sulfat
Timbal

mg/L
SkalaNTU

25

;
SkalaTCU

suhuudarat 3-C
50

mglL
mg/L
mgL
mg/L
mglt
mg/L
ntg/L,

0,001
0,05
1,0

mgL
mgiL,
mglL
mg/L

r500

0,005
500
600
0,05
0.5
t0
l0l 0
6,5- 9,0

ng/L
mg/L,
mg/1,
mg/I.
mg/L

C,I
400
0,05

nglL
mg/L
r;g/L
mgL

0,0007
0,01
0 0000I
0,007

mg/L
mg'mgL

0,03
0,r0
0,03
ns

,,OuO
O..u.u

merupakarr
batasnti ni nrum
dan maksi mum
khususai r l r,r.l an
pH mi ni rnum

0,cI
l5

b. Kimia Organik

5.
6.
7.
8.

AldrindanDieldrin
Benzene
Benzo(a)pyrene
Chlorodane
(total
iscmer)
Chloroform
2 4-D
DDT

:PARTEIIIENKESEI.ATANREPUBLIKj:NDOIi T.
F..-"
I, ffi
:.
DircktoratLaborato:ium Keseh.t
uu &'a,;rt

I
I

L
E

ss ffi ffi {3 n&e^we

PraktrkLaboratorium
YangBenar
(Gor.,
d L abrtrutor,1Prnctice
)

Q
Parameter

K adar Maks.i ti tunt


ysng

Kcterangln

(
(

I .2-Dichloroethane
I ,l -Dichloroethane
Heptachlordan
heptachlorepoxide
Hexachlorobenzene
Gamma-HCH
(Lindane)
Methoxychlor
Penthachlorophenol
Pestisidatotal
3,4,6-trichlorophenol
Zat organil<(KMnOr)
c. Microbiologik
Total Koliform (MPN)

d. RadiaAktivitas
Aklivitas Aipha (Gross
Alpha activity)
Ak ti v i ta s B e tr (G ro s s
Beta activify)

mg'L
mglL
mg/L

0,01
0,0003
0,003

mg/L

0.00001
0,004

mgL
mgL
mgiL
mg/L
mglL

0,10
0,01
0,l0
0,01
l0

Jumlabper 100 50
ml
l0
Jumlah100ml

e
e
c
e
c
c
Bukan air
perpipaan
Air perpipaan

BgL

(
(

BgL

t
t
5. U j i kualitasreagen
R ea genyang digunakandi lab o ra t o riu ma d a y a n g d a p a t d ib u a t s e n d irid a n a d a
ya n g sudahjadi/konrersral.
Baikr eagenyangdibuatsendir ma
i u p u ny a n g k o me rs iame
l mp u n y a ip e rs y a ra t a np e r syaratan
tertentu.

a. Eeaqen_bUelan_setd
iri

Hal-halyang perludiperhatik a na d a la h:
1) B ahankimia anhidrat(t iCa kme n g a n d u n gmo le k u l a ir) y a n g ' d ig u n a k a n _
untuk pembuatarrlarut a ns t a n d a rk a t ib ra sdi a n t it ra s i h a ru sd ik e rin g k a n
'terleb:hCahuludalarnov e n d e n g a n s u h u 1 0 5 " C- 1 1 0 ' Cmin ima l 1 -2 ja m,
sebaiknyasatu r,1alarn.
K e mu d ia nd in g in k a n s a mp a i s u h u k a ma r d a la m
desikator,
tirrrbangdalamju mla hy a n g t e p a t la lud ila ru rt k a n .

&

'.#bu Df t.,RfErlIENKESEHATAN
REPUBLIK
I TD0ATESIA
.U' :'3 tlir ^for:I Laboratoiun.l(eseftatan

(
(

a
(
(
(
(

ff3 W W#tbl '*aZ& Wq


P raktek l aboral tri um Y ang B e nar
(Gtt,t,L J,r'b,tntt,tny Prrtcticc)

2 ) U n tu kg a ra mh i d ra t( m engandung
molekulair )cukupdiker ingkan
daiam
desikato
r.
(
ri

3 ) P a d av.ra ktup e n g e ncer an


kualitasakuadestyang
har ur diper lr atlkan
d i p a ka iA. i rya n gme ngandung
kapor itakar m
r er npengar uhi
r eagenur rtuk
pemeriksaan
kalsiumd a n k lo rid a s, e d a n g k a na iry a n g. r-re n g a n d u nbga n y a k
logam akan mempeng a ru h pi e me t ik s a a n
io g a md a n p e wa r; ra .
" 4) Larutankerjasifatnyat id a k t a h a n la rn as e h in g g ah a ru sd ib u a t s e c u l< rrp n y a
sesuaikebutuhan
Untt,kpenyimpanans e b a ik n y ad a la mb e n t u k la ru t a ns t o k (ia ru t a nin d u k ) .
S) \ /adah reagen perlu diberi label yang berisi narra t'eagen(rur,rrrsk.imia),
tanggalpembuatanda n p a ra fp e rn b u a t .
6) Harusdiketahuisifatba h a nk imiay a n g c iib u a t
Reagentertentu tida k b < . , ledhis irn p a nb e rd e k a t a na t a u d i: a rn p . lr k a rer r a
dapat bereaksi.
7) P enylmpananuntul< re a g e r,t e rt e n t r: me in p u n y a i p e r5 y a ra t a nk h u s u s ,
misalnyatidak boleh t e rlie n ap a p a ra nc a ira y alra
, ru sp a o a s u h u ru a r' ) g a n ,
suhu dingin atau bek u d a n s e b a g a ir' y a .

yang:u_d-ahjadjlkomertal
b. Reagcn
Hal-halyangperlu diperh a t ik a na d a la h:
wadah
1) E til<et/label
Umumnya pada reag e n k o me rs ia ls u Ca h t e rc a n t . rm n a rn a a t a u k od e
sertanomor batch reagen
bahan,tanggal produksidan batas['.adaluv,rarsa
tersebut.
2) B ataskadaluwarsa
PerhatikanbataskadaluwarsanYa
Masa kadaluwarsaya n g t e rc a n t u m p a d a k e rn a s a nh a n y a b e rla k u u nt u k
reagenyang disimpa np a d a k o n d is ib a ikd a n b e lu m p e rn a hd ib u k ii,k a r e n a
reaqenyang wadahn y as u d a hp e rn a hd ib u k ame mp u n y a ima s ad a iu wa r s a
lebih pendekdari lea g e ny a n g b e lu m d ib u l< a .
fisik
3) Keaclaan
K emasanharus dalam k e a d a a nu t u h , is i t id a k me n g e ra sd a n t id a k ad a
perubahanwarna.

ll IARTEI{ENKESEHATAN
REPUBLIKIND?NE|'.l ffi,w
atan WW
m Keseh
DirektoratLaboratoriu

1
i

ip 5q ,3 3 Y,.&& u,a&
'/anq

( U t r o .! [ - ' t i L l r a t rtr .lt I' ,.ttt:!ict


)

PraktekLaboratorium

Benar

4) P e n vi mp a r,a n

P e n yi mp a n are
n a g e npada
dasar nyahar usm engikutiketentuanyang
o e rl a kuu n tu kti a pj e n isr eagenseper ti
telahdiur aikan
padaBabVl Bahan
L a b o ra to ;i u m.

e
e
e
e
't

5 ) P e n ca mp u ra n
B e b e ra pre
a a g e rme mer r ukan
pencam pur an
satudenganyangr ainatau
p e n g e n ce racfe
n n g a akuadest
n
seber um
digunakan.
nJugunyJng u"tun..,
. d i l a ru tkasi
n fa tn ya
l e b i hstabil
.r

:t

6 ) C a rap e ma ka i a n
U n ru mn yase ti a pre a genkom er siar
diiengkapidengan petunjukcar a
p e ma ka i a n
ya n g d i b u at or eh pr odusen.
pur akaian ini 6iasanya
b e rb e d ad a ri 1 p ro d u sen
der r ganpr odusenlaindan tidakbolehdiubah
a ta ud i mo d i fi ka si .
- ur u

U j ik u a l i tare
s a g e nh a rrrs
d i l a kukan
:
a . S e ti a pka l ib a tchl a ru ta nke r ja( wor king
solution)
dibuat
b . s eti a pmi :rg g u(sa n g apt e n tinguntukiar utan
pewar na
Zieh!Neer sen)
c . B i l asu d a hme n d e ka ma
ti sadaluwar sa
d ' Bi l ad i te mu ka n /te rl i htaant da- tar r da
ker usakan
( tir - nbul
keker uhan,
per ubahan
w arn ati, rrb u le n d a p a n )
e . Bi l ate rd a p ake
t cu ri g a ate
n r hadap
hasilpemer iksaan
P e n g u j i aku
n a l i tadsa p a td i l a kukan
dengan:
a M el a k'l kapne me ri ksa abnahankontr olassayed
yangtelahdiketahuinilainya
d e n g a nme n g g u n a kare
n a genter sebut.
.
b m en g g u n a kastra
n i nku ;n a n.

U j i b e rb a g aj ie n i sta ru ta np e war nadan r eagen


denganmenggunakan
kum an
d a p a td i l i h a p
t a d aT a b e1l 5 .

T a b e lt 5
Uji reagen denga n me n g g u n a k a n k u ma n
LARUTAN
PEWARNA
(REaGEN)/
TES
Per',,arna
Gram

Pervarna
Ziehl

:,,;.;:

MEDIA YANG
DIGUNAKAN

ORGANISlllE
KONTROI,

HASIL YANG DIHARAPKAN

Campurpada
sediaan
apus

Streptococcus
E.coli

CoccusGramposiIT
Basil Grarnncgatif

Sedia.an
apusdahak

M. tuberculosii

Tampakaa@
merah

Campuranflora
tidak tahanasam

Tidak ditemukanBTA

"

i !:

:.,. .i-.:
.*- ;.

@,F'

reij

DEP. .1TEMEN KESEH ATANREPUtsLI K


IIIDO}IXSIT
Irn .,orat LaboratoiumKesehafan

F3 ffi r!'1r:
{i 2i iU ti"S
P raktek I aboratori um Y ang B enar
( (/ rtrtrI [,u ln t'rt I ott./ Prar:t i r:r:.)

Basil/cocci
Berfluoresensi
Giemsa
Pewarna

Hapusan
darahtiPis

yangj el as sel darahmer ah


P ew arnaan
dan seldarahoutih

LarutanJodium

Tir,jayang
diawetkandengan
formalin

Terl i hatnucl eidari ki sta

Bacilres
species

SpJtatet*atn.*.tr., **n", b*tll"s


terwarnaiwarnalain/counterstain

Blcod agar

S. pyog,enes
S.faecalis

Ada zone pembatas.


TiCakadazonepembatas

Trypticsoyagar

S. aureus
S. faecalis

Terlihatada^rya
bubbles
{gelembung)
l'idakterdaoat
bubbles

Spores

disc
Basitracin

kuning
TSI atauKligeragar Serratiamarcescens,Berwarna
E.coli
S.typhymurium,
Tidakberwarna
Proteulsp
Optochindisc

I Bloodagar
Trypticsoyagar

S . pneumoni ae
S . mi ti s
P. aerlginosa

-fr
- +-

E. coli

Oxidase
disc

I
menj adi
I W arna kol oni
j hi tarn/ungu
dal am20 deti k
Kclt-rniti,iak uerubahwarna

me r i

St:phaurex
Stapnepiderrnis

T;tb"ttrk g"rp"lrr dal'dm4 Jam


Trdakterbentukg.i rnpal an

Ent aerogenes

Cincin merahpadapcrnrul.aan
C i rrci r,kuni ngpadapernrukaar

E. coli

VogesProskauer

i,ur rLr p..t.,r t^,nin-Ililfr-, aiti


di ;eki tardi sc
I A da pertumbuhan

Errt aerogcnes

Warrrarrrerah
Tidak berwarna

Errtaerogenes
E . col i

Warnamerah
Tilak berwarna

Warnaurrgudalar;r
30 detik
Tidakoerwarna
clalam
30 detik

}, ^,ARTEMEN
REPUBI,IKI!{DONES,/.
KESEHATAN
Dir ektorat LaboratoriumKeseltatan

u;
J

we'6,,ffiw w& w&


Pr ak t ek Laoor at o ri u mY a n g D e n a r
( (i r,,r'
rI L ubr,rrttoty Pru r:tice)^

e
e
e

6 . U j i k u al i ta sme d i a

U j ik u a l i tame
s d i ame n ca kuapspekyangI' las,baiknr ediabuatarsendir
mauput'
i
t
r
per hatian.
m e d i a j a doi ,l e hka re n ai tu p e n yiapan
m ediahar usmendapat

H a l - h a l ya npge rl ud i p e rh a ti kadalam
n
penyiapan
m edia:
\
a. Sa mpel media dehidrasiditi mb a n g d a n d it a mb a h k a nk e d a la m a ir s u lin g
da n bebas mineral,lalu dicamp u ru n t u k me mb u a t s u s p e n syi a n g h o mo g e n .
..
Ke mudianpanaskanuntuk m e la ru t k a nz a t -z a d
t a la m rn e d iu m.J u mla hp a n a s
yan g digunakarrharus diatur h a n y a c u k u p s a mp a i me mb u a t la ru t a n y a n g
sempurna,kecualidinyatakanla in d a la m p ro s e d u r.A g it a s iy a n g t e t a p s e la ma
pr o sespemanasan
pentingse b a bb o n g k a h a nk e c ila g a r,
s u s p e n s i,
k e c u a lid a la m
.
da pat turun ke dasarwadah d a n p e me c a h a n n y a
me me rlu k a nju mla h p a n a s
yan g tinggi. P emarrasan
lebih la ma a k a n me n g h a s ilk a nCe n a t u ra spi ro t e in ,
kar amelisasi
karbohidrat,inak t iv a szi a t -z a tg iz i d a n k e h ila n g a nk a d a ra ir y a n g
b e r artika,'enapenguapan.

, -e
E

b . M edra dilarutkan ke dalam wa d a h y a n g b e ru k u ra nc u k u p d a n s t e rilis a s i


d e ngar,otoklaf,seteiahsele s a h
i a ru ss e g e rad ik e lu a rl< adna ri o t o k la f u n t u k

d ip indahkanke penangasair b e rs u h u4 8 -5 0 o Cs a mp a ime n c a p a is u h u y a n g


dip erlukan.P enyimpanan
lebihla mad i p e n a n g a sa ir h a ru sd ih in d a ri.
c. pH setiap batchmediaharusd i p e rik s a
d e n g a np H me t e rs e t e la hme d iad ib ia rk a n
d in gin sampai suhu kamar .Un t u k me n g u ji me d ia a g a r, d a p a t d ig u n a k a n
ele ktrodeperrnukaanatau ele k t ro d eb ia s a .Me d ia y a n g me n y imp a n g> 0 , 2
un it pH dari pFtcptimum haru sd ib u a n g .

'
'

d . M ediadapatdituangke dala mt a b u n g a t a uc a wa np e t ri d a la mru a n g a nb e rs ih


atau di bawah aliran udara la min a r.Ru a n g a nt e rs e b u t h a ru s d ija g a c u k u p
te r ang,bebasda'i bahan-bah a nla in (k e c u a liy a irgd ip e rlu k a nu n t u k p ro s e d u r
p e mbagian)danbebasdari la lula la n gs e la map ro s e sp e mb a g ia nS
. e t ia pu s a h a
.
h a rusdilakukanunt'-rkmenc e g a hk o n t a min a sme
i d iap a d at a h a p in i.
Ku a litas.nedi.;haruscliperixsa
da h u lus e b e lu mme d iad ig u n a k a n .
(.ara
Ada be'macam-macanr untu k me n g u jimu t u me d iay a n g t e la hd ib u a t ,y a it u :
a . Secaravisual
Yaitu dengan rnemperharik a n
a t a rt me lih a twa rn a , k e k e ru h a nd a n la in -t a in-.
Co ntoh:
1) iledia gula-gulayz,ngdile n g k a p ti a b u n g Du rh a mb ila t e rlih a tg e le mb u n g
udaraberartisudalrtidakd a p a td ip e rg u n a k a nla g i.
2\ E:ilawarna media tidak sesuaidenganwarna standarmaka harusdicurigai
denganmenggunakanpH meter.
adanyaperbedaanpH,untukitu periksalah
pH
Bila rnediaberbeda+ 0,2satuan,tambahkanasamataubasaetaudibuatbaru
REPUBLTK
)EN KESEHAIAII
INDOITESIA
wt i 1).t,pAnT
Keseh.rtan
Lcbaratorium
iE- - - Direktc'..;

t
(

(
:
'(
=(
(
I

F Ef f i{ |3\ d?ASU
PraktekLabora.-c,rium
YangBenar
((royl\y:!:tt
Pnt : t i ce)

b. Uji sterilitas_
Uji sterilitasmerupakansua t uk e lra ru s : nt e ru t a map a d ame d ia\ / a n go ip e rr. ay a
denganbahan-bairarr
tert e rrt us e p e rt ia g a rr' la ra ha t a ua g a rc o k la t .
Cara:
1) A mbil sejumlah5 oz6
da ri t ia p b a t c h n , e d iay a n g d ib u a t
2) Inkubasiselama2 hari p a d as u h u 3 5 ' C
3) B ilaterdapatpertumbu h a nle b ih d a ri 2 k o lo n ik u ma np e r c a wa np e t ri p a da
satucawanpetri atau le b ih ,b e ra rt is e lu ru hme d iad a ' i b a t c ht e re b u r rid ak
dapatdipakai

c. Penanamankuman kontrol pos


atif
K uman kontrol prsitif ad a la h k u ma n y a n g s e h a ru s n y a
t u mb t rh p a d a n , e di a
tertentu,sedangkanllont ro l k u ma n n e g a t ifa d a la h k u n ia n y a n g s e lra ru sn y a
tidak tumbuh pada mediat e rt e n iu .
Uji mediadenganrr,engg u n a k a kn u ma n k o n t ro lp o s it ifd a n k o n t ro l, re q a t ifi n i
dapardilihatpadaTab-.l'16 .
Tabel16
Uji med ia d e n g a n me n q g u rt a k a nk u ma ir

B i l ea se cu l i n
a9ar

IN K UBA5I

O RG A NI S ME
KONTROL

HA S I LY A NG
DiHA RA P K HN

24 jam

S .f a e c a lis

T u mb u h& me n ja d i
h it a rn
I id a k t u mb u h

S .p y o g e n e s
B loodagar

24 jam

S .p y o g e n e s

c o2/
jar
Candle

S .p n e u mo n ia e

Chocolateagar 24 )am

D e ca rb o xi d a se
- l ysi n e
4 8j a m
- o rn i th i n e

4 8j a m

- a rg rn rn e
4 8j a m
(dihydrolase)
Gelatine{rapid 24 jam
test,l

24 jam
i ro n
K l i g l e r's
a g a rd a rrT ri p l e
su g d ri ro na g a r

Ha e mo p h ilu s
in f lu e n z a e

5.typhyr nur ium


Shigella
flexner i
5.typhymur ium
K.pneumoniae
S.typhym ur ir "r m
K.pneum oniae

Tum buhdan
B hemolisis
Tumbul-r
dan c/hemolisis
Tumbuh

P o s it if
Ne q a t if
P rs it if
Ne g a t if
P o s it if
Ne g a t if

E .c o li

f.legatif
Serratia
marcescensP o s it if
Citr obacter
fr eur r di A / A g a s+ H, S * )
S.typhim ur ium
K / A g a s+ HrS* )
S.flexner i
K/A
Acinetobacter
T id a ka d a p e rt t b a ha n

DEF',"..'EI"IEN
REPUBLIKIND?NESIA{ l,rll
KESEHATAN
Di r ektoratLabo ratorium Kesehat an hfe

e
e
e
e
e

K 3 f f i K $ SnffiA,&l
PraktckLaboratoriumYangBenar
((i ocrl L ubr',atory Prac:
i i ce)

M a cC o n ke y
a g ar

24 jan,
a e ro b

E .c o li
P .mira b ilis

Kolonim er ah
Kolonitakber war na

M alorratebroth 24 jam

E .c o li
K .p n e u mo n ia e

Ne g a t if(h ija u )
P o s it il(b iru )

M an i tosa
l lt

2 4p m
a e ro b

S.aur eus
T.epider m idis
E.coli

Kolonikuning
Kolonimer ahmuda
Tidaktur r buh

4E iam

E . c o li
K .p n e u mo rria e

Positif/negatif
Positif/neqatif

a9af

It4ethylred/
Vo ges
Peosk:uer

OF .lextrose
( wirhcutoil)

24iam
24 iam

Dia"neterzone yang
E.coli AfCC25922
d a p a td it e rima
5 aureusATCC
(lih a tt a b e t 1 7 )
25923
P.aerrrginosaATCC
27853
E . c o li
Acinetobacter

Positif
Ne g a t if

P.aeruginosa

O k s id a spi a d a
p e rmu k a a n
T id a ka d a p e ru b a h a n

Acinetobacter
c a lc o a c e t ic ubsio v a r
lwoffi
Peptonwater
( i ndole)

)-4 jam

Pl-'enylalanine 24 jam
deaminase
Rapoaport
24 j"^
broth
Selenitebroth
& kultur
Tetrathionate
b r oth
Salmonella/
24 jam
Shigella(S S )
aerob
a gar
24 jam
suhu
kamar
Si mmo n s
48 jam

citrate
TCBS

e
e

M ucller-Hrnton 24 janr
ag ar

N i tratebroth

24 jam

E .c o li
F .n rira b ilis

Positif
Ne g a t if

E .c o li
P .mira b ilisP o s it if

Neg a t if

S.typhim ur ium

Tumbuhsetelah
subkultur
Tumbuhtanpasub

E.coli

E.colr
S.typhim ur iur n

Tum buhkoloniTdak
ium buh

Yersinia
enterocolitica
flexiner i
Shigella

Tidakberwarna
Tidakber war na

E .c o lr
K. pneumoniae

Tidaktum buh
Tumbuhwar nabir u
Kolonikuning

Vibr io( non


agglutinabie
)
E.coli

(
(
(
(
.
"(
.(
(

Tidaktumbuh
(

.,EPARTEI,:
:N KESEHATAN
REPUBLIKINDONESIA
)irextora'; .'boratoriumKesehafan

I
(

[ rHmc] ef f iAN

YangBenar
PraktekLaboratorium
( (l oorl Lab or at on1 P roct ice)

Thayer-Martin
agar

T' r nr bulr
Tumbuh
Tunibuh
Tidaktum buh
Tum buh
B a c t e ro id efsra q ilis Tumbuh

24 jam
CO,

N. n re n in g it id is
M. g o n o rrh o e a e
S t a p h y lo c o c c u s
E .c o li
Ca n d id aa lb ic a n s

ThioglTcollate 24 jam
broth

U re ame d i u m

E c o li

24 )am

Keterarrgan: *) A/A : Iereng asam/Casarasam

Ne g a t if
P o s it if(me ra hmu da )

K,/A:Lerengbasa/dasarasam

kepekaankuman
d. Uji kLraiila_spcmqksaan
P emeriksaan
kepekaank u ma n d e n g a n me t o d ac a k ra m,d ia n ju rk a no le h W H O
i irb y -B a u e r.
a d if ik a sK
denganmenggunakanme t c . rdmo
Uji kepekaanstrainkuma n k o n t ro ld a p a td ilih a tp a d aT a b e l1 7 ' .
Tabel17
Uji kepekaan strain kumarr kontrol
(NCCL S1, 9 9 5 )

AN'fIBIOl-IK

Amikasin
Ampicillin
Cef:rlaxone
Cephalothin
Chlorarnphenicol
Ceprofloxacin
Clindamycin
Erytrhornyoin
Gentamycin
Nalidixic $,cid
N itrofurantoin
Norfloxac.in
Oxacillin
PenicillinG
Piperacillir:
Tetracyclinc
Tobranryr.in
Trirnethoprim
TrinrethoprirnSulfamethoxazole

\
|I
Dianreterzoncinhibisr/.-.,I rrrrrrrt
D. c o li
KEKIJATAI.I
S. aureus i
I P'";Bi"Jl
(A T CC
(ATCC 2592J) (ATCCZ'e22) r
;

2 0 -2 6
2 7 -3 5
2 2 -2 8
2 9 -3 7
t 9 -2 6
22.30
2 4 -3 0
2 ? -3 0
t 9 -2 7

l0 r""g
l0 mcg
30 mcg
30 mcg
30 mcg
5 mcg
2 mcg
15 mcg
l0 mcg
30 rncg
300 mcg
l0 rncg
I mcg

t 9 -2 6
t 6 -2 2
2 9 -3 5
t 5 -2 1
2 t -2 7
3 0 -4 0
t 9 -2 6

ff:r--J
|
i8 -2 6
l'7--23

z)

- J -1

to--l

ZZ-Zo

rs-:z
l' t -2 8
1 8-2 4
2 6 -3 7

t0u
100mcg
30 mcg
l0 mc g
5 mcg

1,25I 23,7i

l9 -2 8
t 9 -2 9
l9 -2 6
24 - 3?.

20- 25
28 -_35
24 - 30
t8- 25
18- 26
2t - 28
24- 32

ffiil

DEPL/iTEMEN KESEHATANREPUBLI K INDONESIA


Laboratoi'u.l Kesei,atan
Direktorat

h : ' P " f , ! , *eWAN

Pra.ktel:
Lalroratrrium
YangBerrar
(G

I 4t),rlufu,J_Ilvctice)

"d

e
e
e
e

n ne va l uasi
U n t ukp e n ca ta tacJa
hasiluji kepekaan
ter hadr pantibiotikdapat
d i g un a kaQC
n ch a rtse p e rticontohdibawahini
UJIKEPEKAAN
TERHADAP
ANTIBIOTIKA
C a kra m
ko ntr ol: Ampicillin
discI0 mca
S t;a i nko ntr ol:E.r _oliATCC
25922
t

23
21
23

t::ti .++;4

r .E

e
.e

,i $

-T
gl

i 22

E' tt

ol

iro

TI

$l

ie

il

;i B

Ftt
b 16
-g 15

e
e
e
e

tv
c
'c

(u

o
o.
o
I)
(t)
c

E
u
6

,G
6

13
12

ll

10

Tanggal

t
F

U ntuk menghindariterjadiny ak e s a la h a np, e rlrrd ip e rh a t ik a nh a l-h a ls e b a g a i


be r illut:

F;
a.
b.
c.
d.
e.
f.
g.

h.

Diametercakrannharusbenar(6,35mm)
K ekuatancakramharusben a r
P ersediaan
harusdisimpanb e k u (-2 0 ' C)
Janganmenggunakancak ra my a n g t e la h d is imp a nle b ilrd a ri s a t u b u la n
dalam lemaries (2'- B 'C)
HanyadigunakanA gar Mu e lle r-Hin t o sne b a g ame
i d iau ji
prl media yang tepat (7,2 - 7,4) sangatpenting untuk antihiotikatertentu
Inokuium harus distand a ris a sdi e n g a n k e k e ru h a n b a k u y a n g d ib u a t
dengancarasebagaiberik u t : i, 1 7 5 o /B
o a CL r, 2 H20o, 5mlc lit a mb a h k a n1 o / o
SulfuricA cic.i
sebanyak99,5 ml, k e mu d ia nd it u t rt p ra p a t u n t u k me n c e g a h
penguapandan disimpanp a d as u h u k a ma r.G a n t is e t ia p6 b u la n .
e
Diameterzona inhibisrharu sd i' . rk udr e n g a nt e p a t .

C;

e
6

,c

e
G
i

K o srA
ffi 1.,.'ft:::ff,'.::i:"v:##:{:Lr rNeNE

d
j

q
J

$$ ffi N.*\ils rvsS$x Nr!


P l aktek Labor:tc,,ri um)' ang 3enar
)
/(.oori[,rtborrttot'Put (tcLic{

i. Ukuranzonainhibisih a ru sd iin t e rp re t a sdie n g a nme irg q u rra k atna b e lb e r i s i


dianreterkritis.
). Hanyakultur nturnida rik u ma ny a n g t u rr, b u hc e p a t(ra p id l; ' g ro win cy) an g
dapat mernberikanhas ily a n g c la p a td ip e rc a y a ,
k. Lakrtkantes kepekaa na rn t ib io t ikd e n g a n n re n c jg u n 3 k a n
3 s t ra in k o n tr o l
standarpadawaktu :
B atchbaru cakrammu la id ig u n a x a n

ri

"

- iffln'Jl;ii#l,l,..i':,:tri'I"nn.n
yans
teskepekaa,
d;rakukan
ru ti n .
K etigastrainkontrols t a n d a rt e rs eb u t a d a la h:
aureus(AfCC25923,NCTC6571)
Staphylococcus
(ATCC
- Escherichia
coli
25922,NCTC104'lS)
Pse':d o rno n as ae rug i n osa (A TCC 27 65? t\rCTC1 0622)

7. P enreliharaanstrain kum a n
S trainkumandapat dipe ro le hd a ri :
a. lsolasidari soesimenk lin ik
b. l(oleksikultur kumany a n g re s mi
c. K omersial
d. Laboratoriumrujukan
S trainkuman yang ada d i la b o ra t o riu mh a ru s d ip e lih a rad e n g a n b a ik a ga r
kumrn-kumantersebuttid a k ma t i.
A da 2 macamcarapemelih a ra a n
s t ra ink u ma ny a it u :

a. Pclocliharaada[qkafan.jqrE_
Me mp u n yabia ta sw aktuantar abeber apa
bulansam patbeber apa
tanu n.
jangka panjangini yang ter baikadalahdengan
U n tu k p e me l i h a raan
me to d al i o p h i l i saasitaupenyim panan
dalamfr eezerpadasuhudi baw ah
-7 0 'Ca ta ud a l a mn i trooencair .
Metode-metode
ini dapatdilakukandenganmenggunakan
:.

1 ) Gl i se ro-2
l 0"C
Cara:
m ur nipadam ectia
a ) T u mb u h kabiakan
n
padatyangsesuai
b ) B i l aku ma nsudahtumbuh,ambilsedikitdenganmenggundkan
ose
kedalamgliser ol
d a nsu sp e n s ikan
netr alster il.
sebanyak
c) K e mu d i adni str ibusikan
1- 2nr lkedalamtabungter tut up

f*
F

;"rpA
R""'trE* *ttrT!"y
i:H m
:x:-r!,?!
#:y:,:

e
e
e,
e
e
e

ww" f fiwwe A,w{

Pral<tek
Laboratorium
YangBenar
(Go,,
d LaborutrtryPractice)

2) Mineraloil padasuhu k a mar


Cara:
a) S rapkantabung yang b e ris iB HI
lr) K emudiantumbuhk a nb ia k a n
mu rn i p a d aa g a rmirin gt e rs e b u t .
c) sterilkanmineraloil d e n g a nc a ran n e f f la n a s k asne la ma1 ja m p a d a
suhu 170'C
cl) B ila pertrrrnbuhar sr u d a h t a mp a k , t a mb a h lc a nmin e ra l o il s t e ril
sampai1 cm di arasp u n c a ka g a rmirin g .
e) simpan pracasuhu k a ma rd a n p in d a h k a ns e t e la h6 b u la n s a mp a i1
tahrrn.
?)

4"

Q
'

'

B ialtantusukanpadasuh u iu rn u ,
Cara:
a) S iapkantabung beris ia g a rb e b a sk a rb o h id ra(T
t SA)
5) Tusukkanl<umanke d a la ma g a rt e rs e b u td a n t u t u p la ht a b u n g
c) K em..rdia,r
inkubasi
c) Untuk S taphylococ c udsa n E n t e ro b a c t e ria c e adeiin k u b a s is e la ma
satumalanrpadasu h u3 5 " C
c) K emucian trrtuplah t a L . u n gd a n c e lu p k a n k e d a la m p a ra f in c a ir
' supa/arekat.
t) 5impanpadasuhu ka ma r
g) Dindairkan
biakarrini s e t e la h1 t a h u r,
B iakantus'rkarrrnediac rA (c ry ' s t in e
T ry p t ic a s eA , g a r)u n iu k r\ e is s e ria
dan Steptc;coccus

e
E

-1a ra :

a)
b)
c)
d)

S iapkantabung beris ime d iaCT A


-i-usrrkkan
o'ganism ek e d a la m me d iu n rt e rs e b u t .
lnkubasiselamasat u ma ia mp a d as u h u3 5 . C
K emuciiantutuplah t a b u n g d a n c e lrrp k a nk e d a la m p a ra f in c a ir
supaya:'ekat
e) S impansesrlaideng a nje n is k u ma n n y a
t) LlntukNeisseria
disimp a up a c a s u h u3 5 . c d a n d ip in d a h k a ns e t ia p2
minggu,sedangkanu n t u ks t re p t o c o c c udsis imp a np a d as u h uk a ma r
dan dipirrdahkanset ia pb u la ns e k a li.
g) S impanpadasuhu 35 ' C d a la mc a n d leja r.

'

C
C

s't Mediurr,CookedMeat un t u k k u ma n a n a e ro b
Cara:
a) Inokulasikan
kuman k e d a la mt a b u n g b e ris ime d iac a g in g
r,
b) Inkubaslkan
selamas a t uma la rnp a d as u h u 3 5 . C
c) K emudian tutuplah t a b u n g ra p a t -ra p a td a n s imp a n p a d a s u h u
kamar
d) P indahkansetiap2 bu la n .

'ff!!
i)il

C
C
C

or' <TEr,rEN
I::SEHATAT!
REPUBLTK
TND2NESTA
Dir. :oratLabor"torium
Kesehatan

C
r .e

PWffi&Wih&&^W, e
PraktekLaboratoriumYangBenar
(GoodLuborat
oru Practice)

b
P e me l i h a ra ai n i d i lakukansehar i- harDibedakan
i.
atas beber aoac ar a
j enn i sku mannya,
yaitu:
b e rd a sa rka
.
"
:,

1 ) R a p i dg ro w i ,rgo rganism
Y a i tuu n tu l <
ku rn anyangter golongcepattum buh
Cara:
k uinanpada mediaTSAmir ingyang ada tutup ny a
) l n o ku l a si kan
(screw-capped)
selam a
b ) K e n ru d i ain kubasi
satum alar npadasuhu35"C
i dan pindahkan
c) S i mp a rr
d i i e mares
setiap2 minqgu
2) Streptococcus
Caia:
a) Golongankum a nS t re p t o c o c c udsiin k u b a s ik a p
n a d at a b u n gt e rt u t u p
yang berisime d iu m a g a rd a ra hmirin g / T S Aa q a r
b) K emudianink u b a s si e la mas a t u ma la mp a d as r. rh u
35"C
c) S impandalam le ma rie s
d) P indahkanset ia p2 min g g u
3) Meningococcus
d a n Ha e mo p h ilu s
Cara:
a) lnokulasikan
ku ma n p a d a a g a rc o k la tmirin g a t a u le mp e n ga g a r
b) K emudianink u b a s ik a ns e la rr; as irt urn a la mp a d as u h u : 5 " C
c) S impanpadasu h u k a ma r
d) P indahkanset ia pmin g g u 2 k a li
4) Gonococcus
Cara:
a) Inokulasikan
k u ma n p a d aa g a rc c k la tmirin g
b) K emudianink u b a s ik a n
c) S imparrpadas u h u 3 5 ' C d a n p in d rh k a n s e t ia p2 h a ri

8. Uji kualitas Antigen-Antisera

Hal-haiyanghartrsdiperh a t ik a nd a la m p e n g g u n a a na n lig e nd a n a n t i; e r: :
haru sme n g ik u t ip e t u n ju kp a b rik .
a. P enggunaannya
b. S etiapakan digunak a n ,a n t ig e na t a u a n iib o d i d a la m b o t c -,h| a ru : d ik o c o k
d:hulu dan sc.suaik asnu h u n y ad e n g a ns u h t rk a n ra r.
c. S impanpadas,rhuya n g d ia n ju rk a n
d. A da beberapareage ns e ro lo g ik! a rrg t id a k b o le h d ib e k u k a n .
e. Hindaripembekuand a n p e n c a ira ny a n g b e ru la n g -u la n g .

.nr,PAI 'tENKESEHATAN
IND()NESIA
RE7UBLIK
Wfr
LaboratoiumKesehatan
Hlr;d
Direktorat

e
e
e
e
e
e
e

www{,3nfiAH
Prak t ek Labor at o ri u ml a n q S e n a ;
((ie,rrl I'uboru,llt rq I'nu.:lir:r)

f . Pe ri ksa
ma saka d a l u a rsanya,
janganmemakaiantigen- antiser
bila
a masa
l la d aIu a rsa n ya
te rl amp a u i.
antiser a,
gunakankulturkum ansegardanmur ni
I ' Un tu kme n g u jai g l u ti n a si
yang d;ketahui reaktifi
tasnya.
h . P e n te ri ksa se
a nl a l ud i l a kukan
denganm engikutser takan
beber apa
ser um
kontrolyang:udahdiketahuireaktifitasnya.
i . J ikame mu n g ki n ka n ya
, takan
l<ekuatan
ser umkor r tr olclalamlU per r nl
(fiA factor,Brucellaagglutinationtest,tcxoplasmaseroloqy,streptococcus
antibod'itest).

P asangan
serumbasaakut d a n k o n v a le s e d
n a ri p e n c le rit yaa n g s a mah a ru s
diperiksadengannomor bat c hy a n g s a ma .
k . Untuk diagnosaserologiks in lis h, a n y ad ig u n a k a np ro s e d rrrb a k u n a s io n a l
a tau internasional.
l . S etiapbatchpemeriksaan
s e ro lo g ish a ru sd iik u t i:
1) S erumkontrolnegatif(k o n t ro ls p e s if is it a)s
2) S erumreaktifyanglemah(k o n t ro ls e n s it iv it a s )
3) S erumreaktifyang kua t (k o n t i. o lt it ra s i)
m . T iterseluruhserumkontro lh a ru ss e la lud ic a t a t .

).

Ber macam-macarn
uji kualitasa n t ig e n:
a. Uji biokimia
Y aitu antigen diuji dari ku ma n h id u p (mik ro b io lo g i)d c n g a n t a b e l y a n g
sesuai.

b, Ujifisik-kimia
'
Y aitu antigen diuji dengan h a p u s a n u n t u k me n d a p a t k a nk u ma n y a n g
spesifik.

c. Uji agltrtinasi_
Y aituantigendiuji Cengana n t is e rap o liv a le n k, e mu d ia na n t is e rau n iv a le n
ur,tukmendapatkanantige ny a n g s e s u a i.

G
C

d , Ujititrasi
Y aituantigendiuji dengan a n t ib o d ;y a n g s u d a h s t a n d a rd a n n ila i c u t -o f f
n va sudahdiketahuipacias u h u ,p H d a n wa k t rry a n g t e rt e n t u .B ilaa d a t it e r
a glutinasipositif( + ) yang b e ra d ad i b a wa hn ila ic u t -o f f ,ma k a b e ra rt ia d a
kontaminasidan antigenha ru sd ib u a n g .

e . Uji kemurniarr
Yaituantigendirrjisecaraaglu t in a s id e n g abne rb a g a ia n t ib o d iu n t ume
k lih a t
adanyareaksisilang.B ilaad a le b ih d a ri s a rure a k s iy a n gp o s it if ,b e ra rt iib a
r eaksisilang.

f.

Lljibinatangper'-9baa;r
B iasanya
digunakanrrntukp e n e lit ia n .

IEE. .'E},Til KT",EHT,TdN


REEUBLIKINDONESIA
lire. rat Labor"'oium Kesehatan

te

'ffi w" *

i i; ,{:;2 .;a u:'i

P l aktek Labora;ori um' f,l ,o B er , at


/C l rtrtl J.ttl trtt'ttl 'tr''/ P nt,;l i r' t,

r.rjiantibodi :
Bermacam-macam
a. UJirglutinasi
Y aituantibodidiujide n g a na n t ig e n1 ' a n g: t a n d a r p a d as u h r. ,pr,H d a n wak t u
tertentu.B ilareaksiag lu t in a spi o s it if ,b e ra ri:ai n t ib o d it e , ' s e b ust p e s rf ik .

t2

b. Ujititrasi
Y aitupengujianantibo d id e n g a nrn e n g g u n a k a na n t ig e ns t a n d a ry a n g ni l a i
cut-off nya sudah dik e t a h u i.P e n g u jia nin i d ig u n a k a nu n t u k mL . ma st i k a n
tidak adanyaantibod iy a n g n o n s p e s if ikB. iiaa d a t it e r a g lu t in a spi o s ; t ic(i + )
yang beradadi bawahn ila ic u t -o f f ,ma k a b e ra rt ia d a k o n ra min a s i.
c. Ujidenganbebagai a n t iq e na t a u lf f i
P engujianini untuk me y a k in k a nb a h wa a n t ib o d i s p e s if ikt e rh a d a p s a t u
macanlantigen.

9 . Uji ketelitian - Uji ketepatan


Hasil laboratoriumclig u n a k a nu n t u k me n e n t u k a n d ia g rro s is p
, e ma n t au a n
pengobatandan merama lk a np ra g n o s is ma
, k a a ma t la h p e rlu u n t u k s e l a l u
menjagamutu hasilpeme rik s a a nd,a la m a rt i me mp u n y a it in g k a t a k u ra s da
i n
presisiyang dapatdiper t a n g g u n g ja wa b k a n .
Hal-halpenting yarrgharusdiperhatikan:
a. P resisidanA kurasi

1) Nilai presisimenu n ju k k a ns e b e ra p ad e k a t n y as u a t u h a s ilp e me rik s a a n


bila dilakukanbe ru la n qd e n g a ns a mp e ly a n g s a ma .K e t e lit ia nt e ru t a m a
dipengaruhioleh k e s a la h a na c a k y a n g t id a k d a p a t d ih in d a ri.P r e s i s i
biasanyadinyatakandalamnilai koefisienvariasi(o/o
KV ataLl9/oCV)yang
dihitunqdenqanru mu sb e rik u t :
KV (o/o)_ S Dr 100
X

7
b

( sim pangan
S D= S ta n d aDr eviasi
baku)
X
h asilpem er iksaan
ber ulang.
- R a ta -ra ta
jug;r sebagailm pr esisi( keti dak
ser ingclinvatakan
P re si si(ke te l i tian)
te l i ti a n ).
sem akintelitisistem/metooe
5 e ma l <ike
n c:ln ilaiY.V( o/o)
ter sebr rt
dan
sebalil<nya.

)EPART|! ,N KESFHATIIN
REPUBLIKINDONESIA
Direl:to:at Laboratorium KeseLLa
"an

F'W,DW M A ' N
PraktekLaboratoriumYanqDenar
( (j r,rJ L uttrtrut rtnl Pru: tir*)

2) Akurasi (ketepatan) atau inakurasi (ketidaktepatan)dipakai untuk


menilai adarryakesalahanacak atau sistematikatau keduanya(total).
Nilarakurasi:^nenunjuk k akne d e k a t a nh a s ilt e rh a d a pn ila i s e b e n a rn y a
yangtelah,lrtentukanole h me t o d es t a n d a r.

e
Hasil
pomoriksaan

i- t,

Kesalshansistematik

Keralahan total

Konsep Kesalahantotal Akurasi

Distribusi
nasilpemerik s a adni s e k it a n
r ila ip u s a tme n u n ju k k a nk e s a la h a n
acak.P ergeser;rn
hasilp e me rik s a a dn a ri h a s ils e b e n a rn y a
me n u n ju k k a n
keselahan
sistematikKo n s e pa k u ra ssi e b e lu mn y ah a n y ' ame n ila ia k u ra s i
sebagaikesalahan
sistema t ik .

jik a k o mp o n e n
K esalahan
total menun ju k k a nb e ra p ab e s a rk e s a la h a n
kesalahan
acakdan sis t e ma t ikt c rja d ib e rs a ma a np a Caa ra hy a n g s a ma .
dapatdinilaidari h a s ilp e me rik s a a n
b a h a nk o n t ro ld a n d ih it u n g
-A k'rrasi
sebagainilaibiasnya( d 0 z)6:

cl (o/o)=x-N A
NA

= hasilpemeriksaa n
x
b a h a nk o n t ro l
=
NA
niiaiaktual/sebe n a rn ydaa ri b a h a nk o n t ro l

Nilaid (o/o
) dapat positifatau negatif
Itlilaipositifmenunj'rk k a nn ila iy a n g le b iht in g g i d a ri s e h a ru s n y a
Nilainegatifmenunjuk l< annila iy a n g le b ih re n d a hd a ri s e h a ru s n y a .

dengan melakukan
Akurasidapat pula dinilaidari strrdi'Recovery'yaitu
pemeriksaanbahan s a mp e l y a n g t e la h d it a mb a h k a n a n a lit mu rn i,
t'
kemudianhasilnyadih it u n gt e rh a d a ph a s ily a n gd ih a ra p k a n:

(observasi)
Hasilpemeriksaan
R(o/o)=

( dihar apkan)
H a sipl e rhitungan

x 100

C
r n
|

DE?A. !(-N KE |TATAN


REPUBLTK
IrrDorVtSlA

. fE Direk. ir I abora , ium Kesehatan

t
e

w w v fe & w r A w e

PraktekLaboratorium
I'angBenar
( (| octd Lalto rut o ry Pract icel

A ku ra si
me to d eyangbaikadalahyangmember :ikan
nilaiR m ende k ati
lQAo/o.

A ku ra si
d a p a jtu gadlnilaiber dasar kan
per bandingan
hasilpemer ik s aan
d e n g a nsi ste m( r eagenkit) lain m elaiuiuji kor elasimencgunak an
persamaan
berikut:
y =a x+b d a n r( kcefisien
kor elasi)
y = prSdt'fldan
regresi
a = slope,sernak inme rrd e k a t1i me n u n ju k k a nk o re la s iy a n gb a ik
b = intersep,sema k inme n d e k a t i0 me n u n ru k k a nk o re la syi a n g b a i k
r = koefisienkore la ssi e ma k inme n d e k a t i1 me u u n iu k k a nk o re la si
yang baik.
3) A kurasidanpresis ia d a la in
h d e p e n d e ns a t ud e n g a ny a n g la in n y a .

A.Akurasiburuk
P re si si
b u ruk

B.Al<urasi
buruk
Pr esisi
baik

c . A k u ra s b
i : ik
P r' e s isbia ir

Metodeyang baikadalahyang rnempunyaiakurasirjan presisiyangbaik.


Un';uktujuanpena n g a n a np e n y a K it
d a n a t a rrp e ma n t a L ra h h vpde, mili h a n
metodedenganpre s is iy a nbga ikle b ihd ia n g g a pp e n t in gd a rip a d aa k ur a s i
yang baik.Untukpa ra me t e p
r e me rik s a ayna n g me mb u t rrh k a np e n iia i a n
cliagnosispada kadar yang sanqat rencjah,misalnya1'sH,ciperrukarr
metodedenganakurasiyang tinggi padakadartersebrrt.
4) Daftar dari bata s min irn u rn p re s is i (c v
pemeriksaan,
dap a td ilih a tp a d aT a b e l1 8 .

ma k s imu m) b e b e r a p a

Tabal 18
Daftar BatasMinimurn Presisi(CV Maksimum)
Ir - -

Paramet*rr

B i l i ru b ito
n ta l
Kolesterol
K re a ti n i n
Gl u ko sa
Proteintotal
A l b u mi n
Ureunr
A sa mU ra t

CV Ma k s imu m

7
6
a

5
3
6
8
6

'PARTEM.I
: T KESEHATAN
REPUBLIK
N,T'OiWTN
Direktorat Laborato lnumKesehatan

e
e
e
e
c
e
e
e
e

ffiffiiffiffi*trv#ffi"ffiw
PraktekLaboratorium
YangBenar
r'G oorl L altora t o it1 P ru ct i ce)

T ri g l i se ri d a
GOT
GPT

7
1

:I'

}GT
LDH
Fosfatase
alkali
Fosfatase
asam
K o l i n e ste ra se
Kreatinkinase(CK)
N a tri u m
Kaiium
K l o ri d a
K a l si u m

-7

7
7
11
7
B
2
2,7
2
3,3
5
4
7

e
e
.e

b . Jeniskesalahan

Dalamprosesanalisisdrke n a 3
l je n is k e s a la h a n
y a it u :

1) InherentRandomE 'ror me ru p a k a nk e s a la h a ny a n g h a n y ad is e b a b k a n
oleh limitasimetodikpe me rik s a a n .
t)

systematicshift (kesalahansistematik);suatu kesalahanyang terusmenerusdenganpolay a n gs a ma .Ha lin i d a p a td is e b a b k a no le hs t a n d a r,


karibrasi
atauinstrume n t a syia n gt id a k b a ik .K e s a la h ain
n i b e rh u b u n g a n
dengarrakurasi(ketep a t a n ).

3) Randomf ;p6r'(kesala h a cna k );s u a t uk e s a la h a cn ie n g a np o lay a n gt id a k


ietap.P enyebabnya
ad a la hk e t id a k -s t a b ila nmis
, a ln y ap a d a p e n a n g a s
air,reagen,pipet dan la in -la in .
K esalahan
irriberhubun g a nd e rrg a np re s is(k
i e t e lit ia n ).

e
(

t
;(
(
(
It
l4'

'#, sEpA:'. r"IEItKES UATANRE?UBLIK INDONESIA


afr )trekt ,,t I aborz'. ium Kesehatan

(
{

L
$s ffi gF # tr,fr;:\ w",B

P i aktek Labora;ori umY ang B enar


('.]ootlL.,rrbrtrtttrtrr1
Pt u"ticci

TRUE VALUE
30 rncg
Inherent Random Error

SystematicShift

RandomError

L
Pooledsera
Cara pembuatan pooled ser a ter gantung dar i kebutuhan ;eni s
p e me ri ksa a n n ya .
U n lu k ke b u tu l ra nper ner iksaan
patologi klinik, hal- hal yang per l tt
d rp e rf,a ti ka: n
1 ) P e rsi a p a n
a ) A l a t-a l aya
t n gakandipakaiper ludister iikan
ter iebitr
dar "' ur u
b ) K u mp u l kasi
n s aser umpasiendalar nlabuEr lenmeyer
di,nd,sim par ,
bekudalamfreezer.
,
se ru mp a si e nhar usdipilihyangjer nilrtidak
ker uh,tidakl- ,emol i s i s
d a nti d a ki kte rik.

.'| SFHATAtiRE?UBLIK IND0NESI A'


L :.'l.tl?'ErvF'.
Wl"rt"&
Lirektorct Laboratotium Keseha':an
h"ii&L

$" H W {,} W&AW

YangBena.r
PraktekI-aboratorium
(Gr'rtrl
LuburntoryPractice)

c) 5 e ti a pl ra ri d i ta mbahkan
sisa ser unl ke dalam labu ini tanpa

me n g e !u a rKlaanb udar ifr eezer .


c) L a ma [)e rtg ri mpularper
volum e yang
r lu memper tim bangkan
d i i n g i n kadna nu m urser um( biasanya
kur angdar i1 bulan) .
P e rh i ti :n g avo
n l u r neser umkum pulan
:
yangdiper lukan
K e b u tu h a nse ru m kontr ol setiap har i ter gantungdar i jumlah
p a ra me te rd a n metode yang digunakandi masing- masin g
Ia b o ra to ri u m.
Sebagai
corrtchlaboratorium
yangmelakukan
ujikctelitian
terhadap
yaituglukosa,
4 parameter,
proteintotaldan SGOT.
l<olesterol,
U n tu k.p e rn e ri k saan
:
- Gl u ko sa
d i p e rl ukan
:0,2r nl
- K o l e ste ro
d ilp e rlukan
:0,02m L
n
- P ro te i ttrta
dl i per lukan :0, 1 m L
- S GC Id i p crl u kan
:0,2m L

t
(
(
{
(
(
(

K e b u tu h atina ph ar i
:0,52mL
pengulangan,
p e mip e t a n ,
U n tu kme n j a q are m ungkinan
kesalahan
me n e rn p e l nse
yarumdalambotoldanlain- lar volum
n,
es e ru mp e rlu
o/c
ditambahsekitar30 % -50 darikebutuhantersebut.
Dengan
d e 'n i ki a :n
A sumsikebtrtuh a ns e ru mk u mp u la nu n t u k t h a ri = 1 mL
- K ebutuhanseru mk u mp u la nu n t u k 1 b u la n = 2 5 (h a rik e rja )x1 mL
= 25 rrL
- K ebutuhanseru mk u n n p u la nu n t u l<6 b u la n = 6 x 2 5 mL = 1 5 0 mL
Untukmenjagakem u n g k in a ir
b o t o lp e c a ha t a up e n ra k a ia n
le b ihd a ri
6 bularrapabilama s ihs t a b il,ma k a b o t o l a liq u o ty a rn gb e ris is e ru rn
perlu ditannbal-,
se k it a r5 0 o / ts e h in g g aju mla h v o lrrmes e ru my a n g
diperlukanmenjad is e k it a r2 2 5 mL .

I
(
(
(

a
(
'(
(

2) Carapernbuatan

(
(

yang
a ) S e ru mya n g te rkumpul1 225 mL dalam labu Er lenm eyer
,
te rsi mp a b
n e kud alamfr eezerdikeluar
,
kan
dan dibiar kanm encair
padasuhukamar.
b ) D e n g a nme n g g unakan
batangpengadukser umkumpulandiaduk
agarhornogen.
c) P ipetdarrbuangse ru mk u mp u la ns e b a n y a k1 5 o /(+
o 3 4 mL ).
d) Tambahkanetileng lik o ls e b a n y a k3 4 mL k e d a la rnla b u b e ris is e ru m
kumpulan,kemudia n a d u k h in g g a b e n a r-b e n a rt e rc a mp u r (b is a
dengarrshaker).
e) Setelahtercampur homogen, saring dengan beberapa lapis kain
kasasterilke dalam la b u E rle n me y ela
r in y a n g s t e ril.F ilt ra sdi a p a t
dilakukanlebihdari 1 k a lis a mp a if ilt ract u k u pje rn ih .F ilt ra sdi e n g a n
alat lain tentu sajadapat dilakukan(asalsteril).

F!'j

DEPJR:'' :TI KESE;'ATAN


REPUBLIKINDONESIA
Dire.<ta.; Laboratc .m Kesehatan

(
(
(
(
'(

_l

@w w & w & e t&

PraktekI-aborato:ium
YangBenar
(GoodLaboratoryPtvctice)

3) Pembuatanaliquot

"

i e n g an
a) B agikansecaraa liq u o t k e d a la m b o t o l k e c il(ju mla hs e s u a d
(le
b
ih
b a iks c re we d
rencana)denganv o lu n re+ ' l mL .S e t e la hd it u t u p
cup) kemudian d ila p is i d e n g a n p a ra f ilm d a n d is irn p a n k e rn b a l i
dalam freezerhingga beku.
untrrkmendeteksiadanyapenyakit
b) Lakukan(essecaraacak(rand<;m)
berbahayasepertiHIV HBVdan HCV.
B ila hasil tes ne g a t if , ' ; e ru my a n g t e rb a g i s e c a raa liq u o t t e rs e b u t
dapat dipakai, n a mu r, h a ru s t e t a p wa s p a d a me n g in g a t p o t e rr s i
serurnyang dap a t me n g a n d u n gs u n rb e rp e n y a k itb e rb a h a y a .
n ru m k o : t t ro l ,
c) S etiapbarikerjaa, p a b iraa k a nd ila k u k a np e me rik s a a ie
s eb a n y a k1 b o t c I
makaserumyan gt e rb a g is e c a raa liqu o t d ik e lu a rk a n
pemeriks
a
a
rt
p
a
d
d
s
e
ru
t
nin i t ld a k b o le h
t
e
rs
e
b
u
t
.
S
is
a
b
a
ri
untuk
n a rib e rik u t n y ame n g g u n a k a n
dibekukankemb a lid a np e me rik s a a h
y
a
n
g
la in .
serumbotol bar u
, s A g ),
imu n o lo g i(V DRLHB
c a rap e mb u a t a ny a n g o e rl u
Untuk pemeriksaan
diperhatikan:
VDRLdan l-lBsAg
1) Setiapada sisaserum penderitauntuk perneriksaan
(ja n g a nlu p au n t u kme rn b e r r
yangpositif,dikum p u lk adna la mE p p e n d ro rf
pengawetmathiola t e1 % )k e mu d ia nb e k u a nd a n s imp a nd a la mf re e z er .
2) S etelahjumlah yan g d ib u t u h k a n me irc u k u p i(k u ra n Ele b ih 2 0 0 ml ) ,
cairkandalamsatuwa d a lrb a s a h k, e mu d ia nd ip e rik s at rt e rn y a
3 ) A pabilatiter terlalut in g g i y a it u u n t u k V DRL: > 1 / , rr,e n : e rk a n d e n g an
s'3rumyang negati f( - ) s a mp a ti it e r y a rrgd iin g in k a n
pernantapan
4) Serumsiapdibagiuntukpemeriksaan
mutuVt)ql CanHBsAg,

d. Bahan kontrol
Dalam penggunaann y ab a lra nk o n t ro l h a ru sd ip e rla k u k a ns a rn ad e n g an
bahan pemeriksaans p e s in re nt,a n p a p e rla k u a nk h u s u s b a ik p a d a a la t ,
, a g c nma u p u nt e n a g ap e rn e rik s a n y a ,
metode pemeriksaanrc

Ujikelelr-tian

uji ketelitianini dapat digunakanbahankontrol


D a l a m'me l a ksa n a kan
assaycd
atauunassayed.
dalar npengujian
ini adalah:
K e g i a taya
n n gh a ru sd ilakukan
a. Perioclependahuluan
nilaidasarVangmer upakarnilai
, r ujuk an
P a d ap e ri o d ei n i ditentukan
selanjutnYa"
p
e
me
ri
ksaan
u n tu k
dilakukan
kimiaklini k ,
baikuntukpem er iksaan
P e ri o d ei n i u mrrm nya
maupun
kimialingkungan.
h e ma to l o giimu
, n oser clogi
DTPA 'sMET]T
Kf : 'qATANREPUBLIKINDONESIA
atan
Dn e ktorat LaboratonumKeseft

e
e
e
e

f f i e W r u f f i W,ffiffi^W''&
Pra kt ek Labor at or iu mYa n g Be n a r
((jr)rLti
Ltinrulory Pi uctice)

C ara:
bahan kontrol b e rs a n ra a nd e n g a n p e me rik s a a ns p e s ime n
1) Periksalah
d ip e rik s a
s etiapharikerjaatau padah a rip a ra me t e yr a n g b e rs a n g k u t a n
s ampaimencapai25 harike rja .
2 ) Catatsetiapnilaiyang dipe ro le ht ia p h a ri k e rjat e rs e b u td a la mf o rmu lir
periodependahuluanpadak o lo n rx .

e
e
e
e

Formulir P e rio d eP e n d a lru lu a n


Uji Ketelitian - Ketepatan
B ulan
....Tahun

=Q

e
e
e

Parameter:
Metode :
Bahan kontrol :
Bataskadaluarsa:
No . B rt c h / lo t :
RentangNilai Normal
(Pabrik):
Satuan:

ll

I
1
1

4
T

5
5
1

I
9

l. Nilai rata-rat6(x )

1U

TX

x -:

i1
12

-E

Deviasi Standar(SD)
-x)2
, [--F(-x1

IJ

-ilT\ sD:

1A
TT

15
lo
l7
r8
19

Koefisien variasi (CV)

sD =100%

./-v
21r

X
CV:
4. Batasperingatat
'
x + 2SD

5. Batastontrol
x + 3SD

22
L-T

25
x=

/
t=(x-

-\
x/

'c
.

Nffi ,::ii::Y,

::i::::

INDONESIA
:SRXPUEUI(

C
C

{ii} fttr ,& Fg


$.sffi tT".+
P raktek Laboratori umY anq B enar
( t] rtotl Lalxt trtt o r'11
P rrtct i cc)

3 ) S etelahdiperoleh25 rrila ip e me rik : a a hn it


, u n g n iia ira t a -ra t a n y(me
a a n) ,
standarcieviasi(S D ),k o e f is ie nv a ria s i(CV ),b a t a sp e rin g a t a n(me a n+ 2
S D)danbataskontr o l(me a n+ 3 S D).
1. | Ttliti kembaliapak a ha d a n ila i y a n g me le b ih ib a t a sme a n + 3 S D.B il a
. u n gk e mb a lin ila ime a n ,5 D,CV,
ada,makanilaiters e b udt ; h ila n g k a nHit
mean + 2 S Ddan me a n+ 3 S D.
s) Nilaimeandan 5 yan gd ip e ro le lrin id ip a llasi e b a g a in ilarui ju k a nP e rio de
l<ontrol.
Nilairujukanini ber la k uu n t u k b a h a nk o n t ro ld e n g a nrro mo rb a t c hy a n g
sama.A pabilanorn o r b a t c h b e rla in a n h, a ru sd imu la i d e n g a n p e rio de
pendahuluanlagi u n t u k me n e n t u k a nn ila iru ju k a n n y a .
Untuk pemeriksaa nimu n o s e ro lo gdi e n g a nme t o d e E L I S Aa d a c a rala i n
yaitu dengan penet a p a nS t a n d a rDe v ia s i/ S Db e rd a s a rk a nra s io n ila i
OpticalDensity- ExternalControlterhadapcut off (OD/EClcut-oft).
Cara ini lebih aku ra t k a re n a s u d a h me n c a k u p f lu k t u a s ih a r, a n d ar i
absorbenExternalControl(OD-EC).

Cara:
( OD- EC)
dannilaicut-offyangdiperolel'r
t ti a pn i l aiabsor ben
1 ) C a ta se
ti a pse rip e me r iksaan.
2) Hitung rasioOD-EC/cutoff yaitu denganmembaginilai OD- EC
dengannilaicut o f f .

3 ) Hiturrgmean dari ;asioOD/cutoff.


4) Fiitungn:lai abs o lu t n y ay a it rrs e lis iht ia p -t ia pn ila i ra s ioO D/ c u t o f f
d e n g a nme a nrasioter selr ut.
5 ) H i tu n gj u ml a hnilaiabsolut.
( jumlahnilaiabsolut) 2
6) HitungSD= :L
"
b. Periode kontrol
Dada
I\terupakanperiode uritul<rrenentukan ketelitianpe"mcriksaarr
haritersebut.
P rosedurpada perio d e k o n t ro l irri t e rg a n t u n g d a ri b id a n g p e rne riksaannya.Untuk p e me rik s a a nk imia k lin ik , h e t n a t o lc g i d a n k im i a
lingkungancarany aa d a la hs e b a g a bi e rik u t :
1) P eriksabahan k o n t ro l s e t ia p h a ri l< e ijaa t a u p a d a h a ri p a ra met e r
d in e rik s a '
yang bersangk u t a n
2) Catatlahnilaiy a n gd ip e ro le hp a d af o rrn u lirF e rio d ek o n t ro l.

,EPlRil

'dj:|'i ,|:ESI, TA.NREPUBII;( IND?NESIA


Di t c t-.'t) at Labor e tor' tttn l( esehat ar-

g3 L:

e
e
e
e

Cu 5+&ffi^ W

Pra k t : k Labor at . .rrru nYa n g Ee n a r


' GucI Ltt'ttt,'tt r.tryI't ucticel

FormulirPeriodeKontrol
Uj i Ketelitiarr-Ketepatan
Bulan
Tahun. ....

e
e

X I-X

dalarn
satuanSD
Parameter:
Metode
Bahan kontrol
Bataskadaluarsa
No. batch/lot
Rentang nilai kontrol
(Pabrik)
Satuan
Nilai rata-rata

'

l1
12
13
t4
l5

SatuanSD =

xl - x-

SD-

lo

t/

l8
l9
20

2l
22

z)

24
25

'(

Hfifif
U,r&'i

-Ylrtu.

I .(ESEHATI
N REPUBLIK
INDaNESIA

.bktot,t l-bc]a'tcnum' ,:selatan

,.1

^ *"

L
s,$ffi ss s$ $x,f$
A s,H

PraktekLaboratori umyang B enar


( (inotI l.rbrt rt t t ot.y Ii .,, I
c it t )

3) Hitung penvimp a n g a n n y at e rh a d a p
rrila ir ujukanCalamsatuarS
r
(S tandarDerriasI in d e x )d e n g a n
ru mu s:

S a tu an,o -

Xl - m ean

5D
4) satuans yangd.iperoror'r
criprotpadakertasgr.rfikkortror.
S u mb u X d alar n gr afik l< ontr ol,.n"nr n;r f.i.i"
har i/tanggal
p e me ri ksa asedangkan
n
sumbuy menunjukkan
satuanS.
FormulirGrafik Ujt Ketelitian_Ketepatan

Bulan:.................. Tahun
B a h a nko n tro:t
Nilaitarget/nilai
rara-rata
:

R.rtci.Nc :
Met( ) ce:

x+3S

x+2S

x+IS

x-lS

r-2S

x-3S

hari

I'EPARI'EI| I KT:SEH Ii REPUBLIK;NDONE.SIA


itiie<ta^; t LaboratoriumKeseh atan

L
e
e
e
e

WbW""#e,ffi e-ffie" W&


Pra k t ek I abor at ori u m Ya n g Be n a r
( () tt0tl J,eit,, ilt1,, i',./ It tu:l irn)

U n tu k p e me ri ksa ainm unoser ologi


dengan m etocieEt- lsAcar anya
a d a l a hse b a g abi e ri ku:t
1) P eriksabahan kontr o l s e t ia ph a ri k e rja a t a u p a d : lra ri p a ra me t e r
yang bersangkutan
d ip e ; ik s a .
2) B uatgrafikkontrolde n g a nb a t a s -b a t ame
s a n ,me d n + 1 S (S ), . me a n
(S
)
+25
dan meant3 S (S ).
;.
S umbu X menunjuk k a nt a n g g a l p e me rik s a a n / ru nd a n s u mb u y
menunjukkanoD-E C / c u o
r f f s e p e rt ic o n t o h p a d a g a mb a rd i b a wa h
ini.

e
Q

e
C
C

e
e
e

OD/CO

+ 3S
+ 2S

,fls

tTlearl

-ls

- 2S

- 3S
(

t2

c . E va l u a si
l ra si l

t
(

t
I

^J)

-ls

: selutulrpemeriksaa n
c ia ris a t u s e ri c in y a t a k a nk e ru a rd a ri k o n t ro l
(out of corrtrol),apa b ila h a s il p e me rik s a a ns a t u b a h a n k o n t ro l
melewatibatasx-35
: seluruhpemeriksa a n
c ja ris a t u s e rid in y a t a k a nk e lu a rd a ri k o n t ro l,
apabilahasilpemerik s a a 2
n l< o n t robl e rt u ru t -t u ru tk e lu a rd a ri b a t a s
yang samayaitux + 2 5 a t a ux - 2 5 .

(
(

t
(
(
(

RTEI,4;A SFI.ATA]IEPUBLIKINDONESIA
torat i-al ,iolurn i .itatan

(
(

Si3ffi iL,,:.,*: ,,1$..ift $$


Praktek Lal..roratorium
Yang Benar
( GoodLrtlxtrti o rt, P rttct i cc)

R o :, S e l u ru hp e mer iksaan
dar isatuser idinyatakan
dar ikontrol ,
kelr tar
a p a b i l ap e rb edaanantar a2 hasil kontr ol yang ber tur ut- tu r ut
me l e b i h4i S (satukontr ol. diatas+ 2 S,lainnva
dibawah- 2 S) .
4 ,r: S e l u ru lpr e mer iksaan
dar isatuser idinyatakan
keluardar ikontrol ,
apabila
4 ko n tr olber tur ut- tur ut
keluardar ibatasyangsamabaikx +
S ma u p u n x-S.
l 0 *: S e l u ru hp e mer iksaan
dar isatuser idir yatakan
keluardar ikontrol ,
a p a b i l a1 0ko n tr olber tur ut- tur ut
ber adapadapihakyangsam ada r i
n i l a i te n g a
Aturan-aturan
kontroldiatasdapat mendeteksigangguanketelitian
(ke sa l a h aanca k)a taugar r gguan
( kesalahan
ketepatan
sistem atik) .
Arurankontrolyng mendeteksi
kesalahan
acak(randomerror), i r'Ro,
(systematic
Aturankontrolyangrnendeteksi
kesalahan
sistematik
error)
"2 ,s,4 ts,lox,13s.
P erludiingat dalam me n ja la n k a np ro s e d u rp e ma n t a p a nmu t u in t e rna l
dengansiste,n\Ues t g a rds,e t ia ph a rid ip e rik s a2 b a h a nk o n t ro l,r, ris a lny a
kcntrol rendalrdan k o n t ro lt in g g i.

l,

Nama lengkapdar i s is t e mWe s t g a rda d a la h: 1 rrl2 . rR, , r4 , rlO


mu*lt i rul e
shewhart procedur (Westgard).

b
r
7

Cara kerja sisternWe s t g a rdd a p a t d ilih a t p a d a g a mb a r d i b a wa h in i .


It4r-rla-mula
diperha t ik a na p a k a hn ila i k o n t ro l re n d a h a t a u p u n k o n t r o l
tinggi ada yano me le wa t i b a t a sk o n t ro l lrr, a p a b ilat iCa ka d a , b e ra r t i
yremeriksaan
kontro l p a d a h a ri it u b e rja la nd e n g a n b a ik . Ha l in i lu ga
berarti srr,uapen re rik s a a np a d a h a ri y a n g s a rn a b e rja la n d e n g an
baik. S ebaliknyaa p a b ila s a la h , a t t r k o n t ro l me le wa ri b a t a s k c n t r o l
1rr,diperlratil<an
a d a k a h a t u ra n k t -rn t rola
! irry a n g o : ia n g g a r(d ile w a t i
batasnya).A pabila t e rn y a t a t a k a d a a t u ra n k o n t ro l y a n g d it : n g g a r ,
berartipemeriksa a np a d a h a ri it u b a ik (in c o n t ro l,a c c e l_rr
rf n ). , \ p a L r i l a
terniata ada attrrank o n t ro l y a : rg d ila n g g a r,ma k a p e me rik s a a np a da
l'rariitu mengalamig a rrg g u a n(o u t o f c o n t ro l,re je c tru n ).

'q
l
I

TvARTET, K|JSEb! iN REPUBLIK|NDONESIA


''I
Keseh:
tan
DirektoratLaboratorium

e
e
e

W W . W r y W' ffia 6%W


YangBenar
PraktekLaborator.unr
(GocI Lubon.tory P,'crcti
ce)

Contoh.

x+ 3S
x+2S
x+ lS

x- I S
x- 2S
x- 3S

---

Konsentrasirendah

x+3S
x+2S
x+ I S
x
x- I S
x- 2S
x- 3S

s 68

1 l 1 3 t4

25 2'7 29

c
G

'

l nter pretasi;
H ar ike 5
H ar ike 6
H ar ike 8
H ar ike 11
H ar ike i 3
H ar ike 14
Ha r ike 17
Ha r ike 25
Ha r il<e27
Ha r ike 29

Ditolak,b:rdas a rk a n1ls
Diterima
Ditolak,berdas a rk a2n2 s
Ditolak,berdas a rk a R4
n s
Diterima
Ditolak,berdas a rk a2n2 s
Ditolak,berdas a rk a4n1 s
Diterima
Ditolak,berdas a rk a lO
n x
Ditclak.berdas a rk a 1
n 3 sa t a u2 2 s

C
C

.C

"C
C
(
F
KE'
lE|E; DEPATTEMEN
'T/'IAN
ICJ'- Dirci:.arat
Labora ir*r Kes

UBLIK IATDONXS/A
-dn .

(
s._

W WW ffi W && W
Praktek Laboratcrium Yang Benar
(GoodLuLtorotor.tl
Practice)

Dibawah ini diberikan pet u n ju k u mu n t me n g e n a i t in d a k a n -t in d a k a rr


yang
diambil ap3bilagraftkpem a n t a p a nmu t u t id a kt e rk o n t ro l.
1. A matisumberkesalahayna n gp a lin gm. l Ca ht e rliha t ,mis a ln y ':ap e rh it un E a n ,
pipet, probe tersumbat.
2. Ulangi pemeriksaa.ns e ru m k o n t ro l. S e rin g k e s a la h a t r d : s e b a b k an
pencemarantalrung rea k s i,s a rn p e cl u p , k o n t ro ly a n g t id a k h o mo g t n a t au
faktor lain.
b. A pabilahasilpengulang a ma
n s ihb u ru k ,p a k a is e ru mk o n t i' o lb a rrtMu
. n g k in
sajaserumkontrolyangd ip a k a it id a kh o mo g e na t a ume n g u a pk a re n ala n r a
dalamkeadaanterbuka.
4. A pabila tidak ada perba ik a n ,a ma t i in s t ru n r, e r, t aysai n g d ip a k a i,a p a k a h
pemeliharaanalat (ma in t e n a n c e )t e la h Cila k u l, . a nB
? a g a ima rrad e rrg a n
temperaturinkubator.
5 . P akarserum kontroI ya n g d ik e t a h u i n ila in y a .A p a b ila h a s il p . ' me rik s a a n
menunjukkanperbaikanb, e ra rt it e rd a p a tk e : u s a k a ns rurn k o nt rcl.
6. A pabilaada keraguan,p a k a i s e ru m k o n t rc l k e d u ay a n g mr-' mp u n y ani ilai
krerbeda.
7 . Gunakanstandarbaru.
8 . Gantireaqen.
9 . A mati :;etiaplangkah/t a h a pp e me rik s a a n .
Limitasi

Didalampemantal)an
lnLrtub a ikin t rr la b o : -. rt o riuma
rn rrp u nc k s t rala l. ro ra t o ri u m
disepakatisuatuasumsibal' rwak o n d is ib a h a nk o n t ro ls a mac l' ln g a nb a h . rnd ar i
penderita,dengandenriki a nb ia sy a n g t ir-rrb ualk ib a tp e rb c d a a nk o n d is ib a lran
k ontroldan bahanpenc.leritdaa p a td ih in d a rk a rr.
Na mu np a d ak e n y a t a a rt rry
b ia
a s
i ni tidak dapat dihilangkans a mas e k a li.B ia sirrib ia s a n y at imb u l a k ib a ta d a riy a
perbedaanmatrix (rnisalnyaseru:nkontrol yang berasaldari b;natang),variasi
daiam prosespembuatan(p e n c a mp u ra nf ,ilt ra s i,Cia lis isc a n lio f ilis a s i),
v a rias i
dalam kemasan(kesalah a np e n g is ia n )d a n k e s a la h a nre k o n s t it u s(p
i ip e t a s i ,
penangairan).
Dikenalasumsilain dalam p e ma n t a p a nmu t u la b o ra t o riu m,y a it u b ila t e rja d i
v ariasihasilpemeriksaanb a h a n k o n t ro !b e ra rt iv a ria s yi a n ? s a mat e rja d iju ga
pada pemeriksaan
bahanpe rrd e rit au n t u k b a t c hy a n g s a ma .
Demikianjuga sebaliknya
tid a k d it e mu k a n n y av a ria shi a s ilp e me rik s a a b
n a h an
kontrol mencermin!:anha s ilp e me rik s a a nb a h a n p e n d e rit ab e b a sd a ri v a rias i ,
atau dengan perkataanla in h a s ilp e me rik s a a nb a h a n p e n d e rit ap a d a h a ri itu
bebaskesalahan.
Asumsiini menjaditidak benar apabilaterdapatkesalahandalam prosesprainstrumentasi
seperti: pengambilanbahan,pengiriman
dan pascainstrumentasi
o ,b a t -o ba t ,
bahanmaupunpenangan a nb a h a ns e b e lu md ila k u k a np e me rik s a a n
llesalahan
pendataan.
penyakittertentu(uremia,diabetesmolitr.rdll)dan
'PARTIIM:].:I:)I:HA REPUBLIK
INDONESIA
^I
ffi

i;.rekt

z66a

'

t-abo'atoriumKesehatan

e
e
e
e
e

i." ;; * c: k;aiw"*&
PraktekLaboratorium
YangBenar
( (jrrqrl f . rtltoi'ctto t't1Pruct i ce)

Uji ketepatan
Padauji ketepatarrini dipakaiserumkontrolyang telah diketahuirentangnilai
ko n tr olnya(assayed).
Ha silpemeriksaan
uji ketepatanin i d ilih a ta p a k a ht e rle t a kd i d a la ma t a ud i lu a r
r en tangnilaikontroimerrurutm e t o d ep e me rik s a a yna n g s a n t a .
[Jilate rletakdi dalam rentangnila ix o n t ro l,n t a k ad ia rrrg g , _l-ra
rp s pil c n t e rik s a a rr
ba h a n kontrol masih tepat seh in g g a d a p a t d ia n g g a p h a s il p e me rik s a a n

;:,??ff:,:?:i'ffi ',-tX?iil'ii
Iui kon,,,or,
dianssap
hasirpe,neri
anbah
ksa
an
"

e
.e
c
a
e

ko n tr ol tidak tepat sehingga h a s il p e me rik s a a nt e rh a d a p s o e s ime nju g a


dia n g gaptidak tepat.

1 0 . Pen catatandan pelaporan

Ke g ia tan pencatatan dan pela p o ra n d i la b o ra t o riu m h a ru s d ila k s a n a k a n


de n g ancermatdan teliti karenad a p a t me mp e n g a ru hhi a s ilp e me rik s a a n
dan
da p a t mengakibatkankesalaha n
d a la mp e n y a mp a ia nh a s ilp e me rik s a a n .

H al- h alyang perludiperhatikana d a la h:


Ke sesuaian
antarapencatat a nd a n p c la p o ra nh a s ilp a s ie nd e n g a ns p e s ime n
yang sesuai.
h
Penulisan
angkadan satuany a n g d ig u n a k a n .
Khususmengenaiangka,pad a p e la p o ra n n y a
p e rlu d is e s u a ik a n
me n g e n a i
d e simal angka dan saiuan y a n g d ig u n a k a nt e rh a d a p k e p e rlu a np a s ie n
m aupunterhadapnilainorma l.
Bila diperlukarrsatu angka b u la t , c u k u p d ila p o rk a nd a la m a n g k a b u la t
ta npa desimaldi belakangko ma .
Sa tuanyang digunakarrseb a ik n y a d a la hs a t u a nin t e rn a s io n a l.
c. Pencantumannilainormal
Padapelaporanjuga perlu d ic a n t u mk a nn ila i n o rma l,y a it u re n t a n g n ila i
yang diarggap merupakanh a s ilp e me rik s a a no ra n g -o ra n gn o rma l.P a d a
p e ncantumanhasilnormal p e rlu d ic a n t u mk a nme t o d e p e me rik s a a n
yang
digurra[:anserta kondisi-ko n d isla
i in y a n g h a ru s d iin f o rma s ik a ns e p e rt i
b a tasusiadan jenis kelamin.
SatuanpelaporanjuE a haru ss a maa n t a rah a s ilp e me rik s a a d
n e n g a n h a s il
no rtnal.
d. Pencantuman keterangan y a n g p e n t in g , mis a ln y a b iia p e me rik s a a n
_
d ilakukandua k.rlioan seba g a in y a .
e . Pe,ryampaian
hasil
W'aktuper,eriksaansangatme n e n t u k a nma n f a a tla p o ra nt e rs e b u tu n t u k
kepentingandiagrrosispery a k it d a rr p e rrg o b a t a np a s ie n ,o le h k a re n ait u
ha sil pemerrksaanperlu d; s a mp a ik a ns e c e p a tmu n g k in s e g e ra s e t e la h
p e inerik..ar selesaidilaksan a k a n .
DEFAI'.',MEN KE: :LIAN Rf - {JBLIK IND?NESIA
I t r e, - - ' ; f - .rb o r" rtr,:' :n L e s e h a n

e
.e
e
'
(

t
(

t
(
"(
(
(
(
{

SNm f f iR$lRS*
P raktek Lahoratori umY ang B enar
( Gorx),I' tb rtralory Pruct ice)

f.

Dokumentasi/arsip
S etiaplaboratoriumharu sme mp u n y a is is t e md o k u me n t a syi a n g le n g k a p.
Hasilsuatukegiatanpen c a t a t a nd a n p e la p o ra nh a ru s la hb e ru p ad o k u me n
yang lengkap,jelasdan mu d a h d ime n g e rt is e rt at id a k me lu p a k a ne f is ie n s i
waktu penyampaiandok u me nt e rs e b u tk e p a d ap e min t ap e me rik s a .
P eriupula disediakanbu k u e k s p e d isdi i d a la m d a n d i lu a r la b o ra t o riu m .
K asustertukardan hilang n y as p e s ime nd ap a tt e rja di b ai k d alam t ran s p o rt a si
di dalam maupun di luar la b o ra t o riu m,s e h in g g ah a l in i h a ru sd ih in d a rk a n .

B. PEMANTAPANMUTU EKSTERNAL(PME)
PemantapanMutu Eksternal
adalahkegiatanyang diselenggarakan
secaraperiodik
y a n gb e rs a n g k u t aunn t u kme ma n t a ud a n me n ilai
ole hpihaklaindi luarlaboratoriu m
p e n a mpilansuatulaboraioriumd a la rr b id a n gp e me rik s a atne rt e n t u .
Pen yelenggaraarl
kegia,tanP em a n t a p a nMu t u E k s t e rn adl ila k s a n a k aonle h p ih a k
pemerintah,swastaatau internasional.
Dalampelaksanaannya,
kegiatanPemantapanl/lutu Ekste,'nal
ini mengikutsertakan
se m ualaboratorium,
baik nrilikp e me rin t a hma u p u n s wa s t ad a n d ik a it k a nd e n g a n
akreditasilaboratoriumkesehatansertaperizinanlaboratoriumkesehatanswasta.
Kar e na di Indonesiaterdapa t b e ra n e k a ra g a m je n is d a n je n ja n g p e la y a n an
laboratoriunrserta mengingat luasnya wilayah Incionesia,maka pemerintah
m e n yelenggarakanpemanta p a rt mu t u e k s t e rn a l u n t u k b e rb a g a i b id a n g
pe m eriksaan
dan diselenggara k apna d ab e rb a g ati in g k a t a ny, a it u:
1. Tingkatnas,onal/tingkat
pusat: dengan pesertadari RSkeiasA, B, C dan yang
(BalaiLabkes)dan laboratoriumkeseh;rtan
setarafSalaiLaboratoriumKesehatan
(Ll(S)
yang setaraf.Penyelengga
swasta
raanl<egiatarr
!n i adalahPusatLaboratorium
yang bekerjasama
Kesehatan
prcfesidaninstansilain.
denganorganisasi
2. TingkatP ropinsi/wilayah:
de n g a n p e s e rt ad a ri RSk e la sC, D d a n y a rrgs e t a ra f ,
laboratoriumkesehatanDati ll- LKSyang setarafdan laboratoriumPusk:srnas
di
propinsi/wilayah
yang bersangxutan.
Penyelenggara
kegiatar,ini ad a la hB a la L
i a b k e sp ro p ; n s iy a n g b e rs a n g k u : a n .
pemantapanmutLteks t e rn it
Keg iatan
a lris a n g abr e ima n f a abt a g is u a rula b o ra t o rium
sebab dari l',asilevaluasiyang diperolehnyadapat menunjukan pttrt:ormance
(penampilan/proficiency)
laboratorium yang bersangk'.rtandalam bidang pe'treriksaanyang ditentukan.Untuk itu pada waktu melaksanakan
keqiatanini tidak
jadi
pada rvakturnelat<ukan
boleh diperlakukansecarakhusus,
penrcriksaan
fra'us
yang
petugas
biasa
melaksanakan
dilaksanakan
pemeriksaantersebui se'ta
oleh
menggunakan peralatan/reagerr/rnetoda
biasa
dipakainyasehingga hasil
)'anE
pemantapanmutu eksternaltersebut
benar-benar
penamF''ilan
dapatmencerminkan
Setiapnrlaiyar,g
penyelengqala
laboratorium
tersebutyangsebenarnya.
dari
diterima
di catatdan dicvaluasi
untuk mencaripenyebab-ner,yeitab
dan mengarnbiltangkalrlangkalrperbaikan.
Di

TEI4EI;L:: ,fEiilA . TIIBLIKi.NDANESIA


REt?H
/iesehatanl*&Td
;-r,'ekloratLaooratoriwn

L
e

W W ffiJ'ry Y".#& Y;""&

c
e
c
c

YangBenar
PraktekI aboratorium
( (i 0rtrlLlLt) rft t on 1 P racticc)

Ke g ia tanPME tingkat nasionalya n g t e la h d is e le n g g a ra k a n


o le h p e me rin t a h
sam p a isaatini adalah:
1 . Pe m a ntapanmutu eksternalun t u k b id a n g k imia k lin ik y a n g b ia s ad ik e n a l
se b a g ai P NP K LK -K(P rogram Na s io n a lP e ma n t a p a nK r. ra lit aLsa b o ra t o riu m
Ke se l"atan
B idangK imiaK linik).P e n y e le rrg g a ra naydaa la hP u s a tL a b o ra t o riu m
Ke se h atan
bekerjasama
denganHK I (ld a nRS UP N
Cip t o t V la rrg u n k u s u mo .
Pe n ila ian dilakul<andengan me n g g u n a k a n p e rh it u n g a rr V lS (V a ria n c e
l nd e x 5core),denoan nilai 0 - 400 . Ma k in k e c iln ila iV l5 y a n g d ip e ro le hs u a t u
l ab o r a toriumberartimakin bail<pe n a mp ila nla b o ra t o riu mt e rs e b u t .

C
C
.

C
C

' 2. Pem a ntapanmutu eksternalbid a n g h e ma t o lo g i,y a h g b ia s ad ik e n a ls e b a g a i


- H (P rograrnNasiona lP e ma n t a p a nK u a lit a sL a b o ra t o riu mB id a n g
t']NPKLK
He m a tologi). P enyelenggaran y aa d a la h P u s a t L a b o ra t o rirrmK e s e h a t a n
b e ke r jasama
denganP DSP atkli nd a n RS UP N
Cip t oMa n g u n k u s u mo .

Pen ilaiandilakukandengan ine n g g u n a k a np e rh it u n g a nlD { ln d e x De v ia s i)


d e n g a nnilai0->3.
M a kin kecilnilai yang diperoleho le h s u a t u la b o ra t o riu m,b e ra rt irn a k inb a ik
p e n a ,npilanlaboratonumterseb u t .
3. Pe m a rrtapan
nrutu eksternalbid a n g mik ro b io lo g i(F ME -M)t e rd iri d a ri is o la s i
& i C entifikasi
kunran,sertauji kep e k a a nd e n g a na n t ib io t ik P
. e n y e le n g g a ra n y a
a d a la hP ':satLaboratorirrm
K es e h a t a nd e n g a n B a la iL a b o ra t o rilt mK e s e h a t a n
Yo g yar
kai'ta sebagaiiaboratori u m p e la k s a n a .
Pe n ilaiandilakukandengan me n ra k a is is t im s k o r d e n g a n n ila i a n t a ra0 - 9
u n tuk isolasidan identifikasiku ma n ,s e rt a0 - 1 0 u n t u k u ji k e p e k a a nd e n g a n
i.:n ti biotil<a.
l vl akintinggi nilai yang didapa t o le h s u a t u la b o ra t o riu m,b e ra rt ima k in b a ik
p e n a mpilanlaboraroriumterseb u t .

'
(

4. Pem a ntapan mrrtu ei<sterna lb id a n g mik ro b io lo g i u n t u k p e me rik s a a n


oakteriologiBTA(PME-M-BTA).
n e k e rja sma
Pt:nye
lerrggaranya
a dengan
adalah P usatL ab o ra t o riu mK e s e h a t a b
R SPe rsahabatan.
Pe n ilai4rr
s is t e ms k o r,d e n g a n n ila i a n t a ra
dilakukandengar,me n g g L , n a k a n
0-4.
M aki:rti;rggi nilai yang didapat o le h s u a t u la b o ra t o riu m,b e ra rt i ma k in b a ik
p e n a mpilanlaboratoriumterseb u t .
5. Pem a ntapanmutu eksternalm ik ro b io lo g iu n t u k p e me ril< s a apna ra s it o t J g i,
ter d ir i dari parasitologimalaria(P ME -M-M)d a n p a ra s it o lo gpria ra s its a lu ra n
pencernaan(PME- l/l -TC).
K e s e h a t ab
n e k e rja s a ma
Pe n yelenggaranya
adalahP usatL a b o ra t o riu m
dengan
Ba g ianP arasitologi
FK rJl.

e
(

I
(
(

.l
(
l

I
I'EPAR'l|j.l.IKr SI. ' -'A:;nEP ':IK IND?NES:A

I irekto.

t ,,horato:'

]",.-.eh;

I
t

"r\

qq

tf*

:**

T" '''3 li'r . t l''l

PraktekL a l 'l o r r t r , r i r r m

/ a 'r o R p n a l
( ( i r r t t l l . t l ', t t 't t t r t r t l] ) r n c l i c tt

Penilaiandilakukandengan rn e n g g u n a k a ns is t e ms lc o rin gd e rrg a nn ila i 0 -2 0


unruk P ME -M-Mdan 0 -10 u n t u k P ME -M-T C.
M akin tinggi nilai yang dida p a t o le h s u a t u la b o ra ro riu m,b e ia rt i ma lc rnb a ik
p enampilanlaborator'irrm
te rs e b u t .
6

Pemantapat'l
mutu eksternabl id a n g imu r, o lo g i(P I \ 4 E
l)
M eliptttipemeriksaarr
V DRLWid
,
a ld a n HB s A gs e rt aHlV .
Pc nyelenggaranyaadalah P lrs a t L a b o ra t o riu m K e s e h a t a n b e l< e r, ' a s a . n a
d engan RSDr S utomodan B L KS u ra b a y as e b a q a ila b o ra t o riu nru
r ju k a nu rrru k
pemeriksaanV DRL,lV idal Ca n f lF ls A g ,s -. d a n g k a nu n t u k p e me rik s a a nHI V
d iselenggarakan
oleh P us a t L a b o ra t o rru mK e s e n a t a nb e k c rja rs a rndae n g a n
RS UP N
CiptoMangunkusumo .
Penilaiarr
dilakukandenganme n g g u n a k a ns is t ims k o ; ' in gd e n q a nn ila i0 - 4 .
M akin tinggi nilai yang di da p a t o le h s u a t u la b o ra t o riu m,b e ra , ' t irn a llinb a ik
p enampilanlaboratcriunrte rs e b u t .

7 . Pemantapanmutu ekstern a lb id a n g k imia k e s e h a t a n(P MEK K )T e rdri Ca r i


p emeriksaan
kimia air dan k imiap e s t is id a .
Penyelenggaranya
adalahPu s a tL a b o ra t o riu mK e s e h a t a d
n e r: g . rrB L KS u ,a b a va
sebagailaboratoriumrujuka n .
Penilaiandilal<ul<an
dc-nganme n g g u n a k a ns is t e r-,s -r
k o rin gd c n g a n n ila i0 -, l0
Makin tinggi nilai yanq di da p a t o le h s u a t u la b o ra t o riu n r,
b e ra rt ir, ra k inb a ik
penampilanlaboratoriumter' s e b u t .
(P ME -L l)
8. Pemantapanmutu eksternaul rir, a lis is
Penyelenggaranya
adalahPrrs aLt ab o ra t o rium K e s e h a t a n
Penilaian
dilakr-,I<an
denganme n g g u n a k a ns is t ims k o rin gd e n g a nn ila i0 - 4 .
Makin tiitggi nilai yang di d a p a t o le h s u a t u la b o ra t o riu m,b e ra rt ima k in b a ik
penampilanlaboratoriumte rs e b u t .
K egiatan pemantapan m u t u e k s t e rn a l t in g k a t Re g io n a l y a n g t e la h
diselenggarakan
sampaisaa iin i a d a la h;
1 . P emantapanmutu eks t e rn a lre g io n a lu n t u k b id a n g k imia k lin ik (p ME R K ) dengan pen;'eleng g a ra n yaad a la h B a la i! -a b k e sB a n d u n g ,y o g y a k a rt a ,
S urabaya
dan P alemban g .

2 . P e i rra n ta p ar,ru
n tue kster nal
r egionalunttr kbidanghem atologi( pM ER H ) ce n g a np e rrye l e nggar anya
adalahBalaiLabkesMedan,par em banq,
B a n d u n gS, e ma ra n S
danUjungPandang.
g ,ur abaya
n tu e kster nalr egionaluntuk bidangur inalisis
3 . P e ma n ta p amu
( PM ER- U )
adalah
d e n g a np e n ye l e n g g ar anya selur uhBalaiLabkes
di Indonesia.

,".!'M.: ' .I'


{ ;
T/^] .'PUBI.:|( INDOI{ESIA
u i rc kLo: a t La'rtora tr.,ri urn (.c:;r.:
h a i an

e
-:;

',:: *b ,,*t *ul& &, 'jr=

Pra l r er Labc taLor


,
it rn ' (a n g B e ri ,.r
((ioot l t . t t t u t n t l , , . 1 /I \ , ! r !:( )

e
e
e

C . r'ERIFIKASf

v e r i r : k a smi e r u p a katinn d a ka n 'p e n cegahan


ter jadinya
kesalahar
r
dalam
m elakukan
k e g i a t a nl a b cra to ri u m
mrl i a id a ri ta hap pr r aanaliiiksampaidenganm elakukan
p e n c e g a h aulrta n gse ti a pti n d a ka n
,/p roses
pem er iksaan.

l, d a p u nv e r i fi ka ya
si n gh a ru scJi ra ku ksebagai
an
ber ikr - r t:

1 . T a h a pp r a a n a l i ti k

e
e

a. Fo r m Llirpe:.mintaan
perneriksaa n
1 ) Ap akah identitas pasien, id e n t it a s p e rrg irim (dokter,
lab. pengirim,
Kcntraktor,dll), No. Lab,tang g a l p e me rik s a a np, e rmin t a a n
p e me rik s a a n
su dahlengkapdan jelas.
2) Apakahseri'luapermintaanpemeriksaans u d a hd it a n d a i.

e
.

b. Pe r siapan
P asien

Apa ka hpersiapanpasiensesuaip e rs y a ra t a n

c. Pen g a mbilan
dan penerimaansrre s ime n
Ap a l'a hspesimendikurnpurkans e c a rab e n a r,d e n g a n
me mp e rh a t ik a nje n is
sp e simen.

d
Fi

Pen a n ganan
spesimen
1) Ap akahpengolahanspesimend ira k u k a ns e s u a pi e rs y a ra t a n .
2) Ap akal-,
kondisipenyimpanans p e s irrresnu d a ht e p a i
3 ) Apakah penanganan spes ime n s u d a h b e n a r u n t u k
p e n re rik s a a n p e meriksaan
l<husus
4) Apakahkondisipengirimanspe s ime ns u d a ht e p a t .
e. Pe r sia pan
sampeluntuk analisa
1 ) Apa kahkondisisampelmemen u h ip e rs y a ra t a rr
2 ) Apa kahvolumesampelsudahc u k u p
3 ) Ap a kahidentifikasi
sampelsu d a hb e n a r

e
r

e
e
e
fr

2 . Ta h a pAna litik
,

gt

a . Per sia pan


Reagen/media
1) Apa kahreagen/mediamemenu h is y a ra t
2 ) A,pakahmasakadaluwar:atidak t e rla mp a u i
3) Ap a kahcarapelarutanatau pen c a mp u ra n n ysau d a lrb e rra r
4) Ap a kahcarapengenceransud a hb e n a r
5 ) Ap a kahpelarutnya(aquades tme
) me n u h is y a ra t

. ,i RxpuBL\: IlfDol{EsIA
DEPARTEM:,r
KESE!{A.
DirektoratL, oratorLu.r. ,serra
tan

,t{

e
e
e
e
F
"

ffi? ffi i{;i fn i,s]i ;i

$';

P l aktek Labcratori umY ang B enar


( (,]rtorlLr lxt t'tt t'.ru I' tuct i cc)

b . Pi p e ta si
R e a g e dn a nsa mpel
yangdigunakan
ber sih,
m emenuhi
labor ator ium
l ) A p a ka hse mu ap e ra l atan
persyaratan
sudahdikalibr asi
2 ) A p a ka hp i p e tya n gd i gunakan
denganbenar
d i l a kukan
3 ) A p a ka hp i p e ta si
p
ro
se
dur
diikuti
denganbenar .
4) A p a ka hu ru ta n
c . l n ku b a si
sesuai
denganper syar atan
l ) A p a ka hsu h ui n ku b a si
2 ) A p a ka hw a ktui n ku !:asitepat
:,

d. Pemeriksaan
Apakah alat/instrumen b e rf u n g s i d e n g a n b a ik (d a p a t c iip e rc a y a )h a s i l
pemeriksaan
fungsidarrhas ilma in t e n a n c e n y a .

3 . Ta lrappascaanalitik
a. Pembacaanhasil
pe n g u k u ra nid
, e n t if ik a sdi a n p e n ila ia ns u d a hb e n a r.
Apakahpenglritungan,
.
b. Pelaporanllasil
form hasilbersih
l) Apat<ah
2) A pakahtidak salahtran s k rip
3) A pakahtulisansudahje la s
4) A pakahterdapatkecen d e ru n E al'nra s ilp e n re ; ik s a aant a u f r. s ila b n o rma l

D. AUDIT
k e mb a lis e c a : arrit is b e . ri; a g akie g ia t a n
Au d it adalahprosesmenilaiatau me n re rik s a
ya n gd ilaksanakan
di dalarnl.rbora t o riu m.
Au d itd ibagidalamauditinterna d
l a n a u d ite k s t e rn a l.

.
,

ll

'
:

yang sudahsenior
Audit internaldilakukan
olelrtenagalaboratoi'ium
Pe n ila ianyang dilakukanharus la hd a p a t me n g u k u r b e rb a g a irn d illa t < -rr
p e n a mp il a n
, e t e lit ia nia p o ra rrh a : il p e , n e rik sa a n
l ab o r a toriummisalnyakecepat a np e la v a n a n l<
t
it
ik
le
ma
h
<lan
l ab o r a torium,
mengidentifik a s i
d a la m k e g ia t a nla b o : a t o riu f rr
!?r'r!
menyebabkankesalahan
seringterjadi.
nrasukan
bertujuanuntuk memperoleh
dari pihaklaindi luarlairoratorittm
Auditeksternal
terh a d a pp e la y a n a n
d a rr. rn u t ula b o ra t c riu m.
ataup emakaijasa
laboratorium
l
a
b
o
ra
t
o
riu
m
u n t u k me : n b a h a sd a n m: rn b a n c in g k a n
Pe r temuanantarakepala-kepal
be r b a gaimetoda,prosedurkerja,b ia y ad a n la in -la inme ru p a k a ns a la hs a t uL re n t u kc J a r i
audit eksternal.
" '-:

DEI'

:t.!El:<i

,.ft',

t.:

',ELIK INDIN;,IIA
bkr'lu

L-, - t,;u: at Lab'rl atolium.Kesehafa.t WW

e
e

Wf f i f f i f f i WM&W&
Pra kt ek Labor at ot iu mYa n g B e n a r
( ()rLr.'
rJI-' it orut rtry P ructice)

E. V ALID ASIHA S IL
V a lr d a siha sil pemeriksaanmerupaka n u p a y a u n t u k me ma n t a p k a nkualitashasil
yarrg telah diperoleh mela lu i p e me rik s a a nu la n g o le h labor atcr ium
p e n r e r iksa a n
r uju ka n .

e
e
e
e
e
e
e
e
e
e
j

ini dapatCilakukand e n g a nc a ra:


P e m e r iksa aularlg
n
1. L a b o r a torium mengirim spesime n d a n h a s il p e me rik s a a nk e la b o ra t o riu m
t e rh a d a ph a s ilp e me rik s a a n
r uju ka nu ntuk dipenksa,dan hasilny ad ib a rrd in g k a n
pengirim.
l ab o r a tori'.rm
L. Pe r se n tasetertentu dari hasil peme rik s a a np o s it ip d a n n e g a t ip d ik irim k e
l aSor a torium
rujukanuntttkdiperik s au la n g .

F. P EN D IDIKA NDA N LA TIHA N

dan iatihantenaga labora t o riu mme ru p a k a nh a l y a n g s a n g a t p e n t in g


Pe r r d id ika n
r l ala mpr o g r anrpemantapanntutu.
P e n d itJi katrdan latihan ter,aga haru s d ire n c a n a k a ns e c a ra b e rk e la n ju t a nd a n
n a rnd ip a n t a u .
ber ke si
n a n rbungan,sertad llaksanaka d
tentangdiklatdapatdilih a tp a o aB a bll O RG A NI S A S I .
Ur a ia nle n g l<ap

e
e
e

e
ftl

,( I.IIDOAESIA

::i:xf"
.:I:^:y:'
tEI
"i,:Ji::y!

1-d"
- .:

!!,

f$-$SX NS 13 x'\,* ,i\ F'


P raktck Laboratori urnY ang P enal
((l oott Lul tn' tr t ot'q I't, t.'t i t'r)

B ABXI

KEAMANAI\ LABORATORIIJM

A. PED OM ANUMUM
yang dilakukand i d a la rrrla b o ra t o riu m,b a ik a k ib a t s p e s if ire n
Be r b a g a'tindal<an
i
m a u p u n alat laboratorium dapat me n imb u lk a rr b a h a l, s b a g i p e t u g a s . J n t u k
m en g u r a ngi bahaya yar,g terjadi, s e t ia p p e t u g a s la lro ra t o riu mh a rL ' i me la k u k a n
' p e ke r ja a nnya
menurutprakteklabora t o riu my a n g n e n a r.
Ha l- h aya
l ng harusdiperlratikan:
1 . C ar am encegahpenyebaranba h a n in f e k s t

t
I

I
t
T

6 ctn
a . Lin gkaransengkelitosefrarusp e ru h d a n p a n ja n gt a n g k a irn a l< s imu m
s
e
n
g
k
e
lit
.
Ha
l
in
i untuk
u
n
t
u
k
me
mb
a
k
a
r
b. G unakan alat insinerasimik ro
r a me rn b a l< asre n g k e litd i a t a s
m e ncegahtimbulnyape,'cil< abna h a n in f e k s jik
p e mbakarB unsen
a u n a k a nt a b u n ga t a u
di a t a sg e la so b y e k .S e b a ik n y g
c. Jan ganlakukanteskatalasa
g e lasobyekyang memakaipe n u t u p .Ca rala ir,a d a la hd e n g a n me n y e n t u h k a n
pe r mukaanl<olorrirrrikroorg a n is me
d e n g a n t a b u n g k a p ile rh e ma t o k rity a r. g
be r isihidrogenperoksida
d. Te mpatkansisa spcsimc.nddn me d ia b ia k a n y a n g a k a n d is t e rilis a sdi a la r, r
w adahyang tahan bocor
permukaanme ja k e rjad e n g a n d is in f e k t a ny a n g s e s u a is e t ia p
e. De kontaminasi
bekerja.
kali habis
2. Cara mencegah tertelan dan terkenanya kulit serta mata oleh bahan infcksi

Sela m abekerja,partikeldan drop le t(d ia me t e r> 5 u m) a k a nt e rle p a sk e u d a rad a n


m e n e mpelpada permukaanmeja s e rt at a n g a n p e t u g a sla b o ra t o riu m,u n t u k it u
d ia n ju rkanuntuk mengil<uti
hal- h a ld ib a wa hin i:
a . C ucitanganseseringmungkind e n g a ns a b u n / d is in f e k t a Jna. n g a nme n y e n t u h
m u lut dan mata selamabeke rja
Jangan
b
.
makan, nrinum, me ro k o k , me n g u n y a h p e rme n a t a u me n y imp a n
,
m akanan/minumandalamlab o ra t o riu m
c. Janganmembubuhkankosm e t ikd a la mla b o ra t o riu m
mata / mu k ajik a t e rd a p a tris ik op e rc ik a nb a h a nin f e k s i
d . G unakanalatpelindr-rng
saatbekerja.

nr-,ART'

t IGS\:H ,.',tt
t:EpL ':( )NDt)1,{E{;tA
Di rtrL -,t,.ttl-abora'ot t u IrtKeseltatan

e
i;j" ;: *

')), iF'\ ah Y:&

e
e

Pra k t rk L; r Lor at ori rrrn


Y ,rn gIl e n a r
: r r r tironl1 n tc l i c c )
1 (i u ,t i 1. rlr

3. Ca r am e ncegahtertusuk bahan in f e k s i

Jar u msr lntik,pipetP asteur


dan peca h a nk a c ad a p a tme n y e b a b k a!nu k at u s u k .Un t u k
m e n g h indarinya
dapatdilakukan:
a . Be kr :rja
denganhati-hati
jarum suntikse ja ra n gmu n g rk in
b . M em pergunakan
c. G un a kansempritdengankanulat u mp u l s e b a g api e n g g a n t i
d. Pilihp ipetP asteur
yarrgterbuatd a ri p la s t ik .

\4. C ar am enggunakanplpr:tdan alat b a n t u p ip e t


a. Ja r r g anrnemipetdc,ngarr
nrulut ,g u n a k a na la tb a n t r:p i1 ; c t
b . Ja n g anmeniupkanttdaramaLt p , ume
, e rin f c k s<i J e n g a cna ra
rr n c a mp u rl-l; rh a rr
m er r ghisap
dan meniupcairanle wa tp ip e t
c. Jangankeluarkancairandaridalampipet secarapaksa
d. Se d iakan
kapasyangdibasahidis in f e k t a p
n a d ame jak e rjau n t u kme mb e rs ih k a n
jika
nneja terkenatetesancairan/bahan
infeksidari pipet.Kapasdiotoklafsetelah
sele sai
digunakan
e. G un a kanpipetukurkarenacaira nt id a kp e rlud ik e lu a rk a sna mp a it e t e tse ra k h ir
f. Rendampipet habispakaidalamwadahberisidisinfektan.
Biarkanselama18-24
ja m sebelumdisterilisasi
g' D i samping
kabinetkeamanan
biolo g is h a ru s d is e d ia k a n wa u
Ca
n thu k me mb u a n q
pip e t
h . Ja n g angunakansempritdengana t a ut a n p aja ru rns u n t iku n t u k me mip e t .
5. Caramenggunakansentrifus/alatpemusing
a . La ku kansentrifugasi
sesuaiinstr u k spi a b rik .
b. sentrifus harus diletakkan pada ketinggian tertentu sehingga petugas
l ab o r atorium
dapat melihatke da la ma la td a n me n e mp a t k a nt a b u n g s e n t rif u s
d- .ng anmuoah.
c. Periksarotor sentrifusdan selonsong(bucket)sebelum dipakai atau secara
be r kalauntukmelihattandakor o s d
i a n k e re t a k a n .
d. Selo ngsong
berisitabungsentrif u sh a ru ss e imb a n g
e' G un a kanair untukmenyeimoan g k asne lo n g s o n gJ.a n g a rrg u n a k a nla ru t a nNa Cl
atauhipokloritkarenabersifatkorosif.
f' Setelah dipakai, simpan selo n s o n g d a la m p o s is i t e rb a lik a g a r c a ira n
p e n yeimbang
dapatmengalirke lu a r.
g. Lakukansentrifugasi
dengancarayang benar.Tabungyang tertutup rapatdan
se lo n gsongyang terlluncidapat rn e lin d u n g ip e t u g ; a sla b o ra t o riu mt e rh a d a p
ae r o soldarrseba:'an
partikeldari mik ro o rg a n is me .
6. Caramenggunakanalat homogenisasi,alat pengguncangdan alat sonikasr''
a. Ja n g angurrakanalat homogenis a syia n g d ip a k a id a la m ru ma ht a n g g a ,k a re n a
o a p a t bocor dan rrienimbulk a na e ro s o l.G u n a k a n b le n d e r k h u s u s u n t u k
l ab o r atcrium
D . M an g kuk,botoldarrtutupnyaha ru sd a la mk e a d a a nb a ikd a n t id a kc a c a t . T u t u p
b o tol haruspas.

e
C

e
d
C
:

C
3

.e

D;PARTE}'I:
.' KESEITA:
'. P.IPI]BI < INDONESIA
Direktorati

.ora;onut . :seh.rtan

..-}.{lr'R.f,ij
i,i) ffi [i.i. ':,1,3.;

YangBenar
PraktekLaboratorium
(Cl,trl Lrrborrt.tory Prur:licr:)

i a p a t k e lu a rd a ri c e la ha n t a rat u t u p
c. Aeros,tlyang mengandungb a h a nin f e k s d
d a n a la ts o n ik a s i.
d an tabungalathomogenis a sai,la tp e n g g u n c a n g(s h a k e r)
(PTFE)
karenatabung
Gunakantabung yang terbuat dari politetrafluoretilen
gelasdapatpecah.
d. Saatbekerja,tutuplahalatdenganpembungkusplastiktransparanyang kuat
,
kantongplastiks e t e la hd ig u n a k a nJ. ik amu n g k in ,a la td ip a k a id a la m
Disinfeksi
k abinetkeamananbiologis .
e . Setelahdigunakan,bul<aala td a la mk a b in e tk e a ma n a nb ro lo g is .
f. Gunakanalatpelindungtelin g as a a tme la k u k a ns o n ik a s i.

7 . Ca r amettggunakanlemaripen d in g ind a n le ma rip e mb e k u


dan tai:ung es kering
lemaripembeku (freezer)
a. Lemaripendingin(refrigeratorl,
(defrost)
secarateratur
(dry-icr)ha,-us
dan esnyadicairkan
dibersrhkan
p
e c a h s e la mad is imp an .
y
a
n
g
wa
d
a
h
la
:
n
b . Buang ampul, tabung, bo t o l d a n
m u rk ad a n s a ru n gt a n g a n k a re t t e b a l s a a t b e k e r j a .
Gunakanalat pelindr-rng
pc'rm u k a a d
n a la m le ma rip e n d in g ind a n lc ma rip e mb e ku
Setelahdibersihkan,
dengandis in f e l< t ayna n gt id a kk o ro s if
harusdidisrnfeksi
c. Semuawadah yang disimp a nh a ru sd ib e rila b e ly a n g je la sb e ris in a ma b a h a n ,
tanggaldisimpandan namao ra n qy a n g me n y in rp a n
d . W adahyangtidakberlabedl a n b a h a ny a n g s u J a hk a d a lu wa rshaa ru sd io lo k laf
n la mle ma _prie n d in g in .
e. Cairany'angmudahterbak a trila ll b o le hc iis irr, p aCa
8. Caramembuka ampul berisi bahan infeksiyang diliofilisasi
a e n g an
infel<siyandgls imp a nd a la mb e n t u k iio f ilis ahta ru s d ib u k d
Am pulberisibahan
ha ti-hati.B ahandi dalan arnp u lb e ra d ad a t a mt e k a n a i.yra n g re n d a h s, e h in g g al, i l a
, k as e b a q ia nis in y ad a p a tme n y c b a rl< eu c . ja ra.
am puldibrrkadengantiba-tibama
Am pul harrrsselaludibuxa d a la m k a b in e t k e a ma n a nb io lo g is .Dia n ju rk a nu n t uk
m e ngikutipetunjukdi bawahin i s a a tme mb u k aa mp u l :
permukaa nlu a ra mp u l
a . Dekorrtaminasi
b . Beritandapadabagranamp u ld e k a ts u rn b a tk a p a sa t a us e lu lo s e
t e rb u n g k u sk a p a s
c. Pegangampul dalamkead a a a n
d. T empelkanbatangyang m e rn b a rap a d ad in d in ga mp u l y a n g t e la hd ib e rit ln d a
agaranrpulmudahdipata h k a n
s e b a g a ib a h a r ,
e. Lepaskanbagianatasamp u l d e n g a r,p e rla h a nCa n o e rla k u k a rr
!ang terkontaminasi
denoar,forsepstc'ril
f. .Jikasumbatmasihada di atasbahan,lepaskan

t:-.

'

'

raem
bahan
lilT::il.':ililJ^1ffi];:il:Hl:]:JilLln*emb:'ri

9. l Vlenyimpanampulyang beris ib a h a nin f e k s i


Am pul berisibahaninfekslja n g adnire n d a md a la mrrit ro g e nc a irk a re n aa mf J uyl er n g
r etak atau tidak tertutLrprapa t d a p a t p e c a h a ia u n , e le d a ks a a t d ik e lr: a rk . lnJ.i k a
m embutuhkansuhurendah,s imp a na mp u ld a la mf a s eg a sd i a t a sn it ro g e nc . iira t a u
si nrpandalamlemaripend:n g ina t a ud a la me s k e rin g .
Gu nakan pelindung tangan d a n ma t a s a a t rn e ; n in c . ia h k aanmp u l d a ri le rna r i
p e mbeku.

F.

t,a*r,

fr

/,,l\InEp, -.IK INDINESI,I


Di:pARr- 't{ /iIsEi
filel..,, at Labora'u rittmKesehatan

W f f i r f f i { f f iwWA M

e
e
e
e

Pra k t ek Labor at or i u mYa n g B e n a r


( Gor.td t, ubora I orV P rc:ctir:e)

10 . Tin d a ka nkhususterhadapdarahd a n c a ira nt u b u h .


fi nd a ka n di bawah ini khususdibu a t u n t u k me lin d u n g ip e t u g a sla b o ra t o riu m
terhadapinfeksiyang drtularkanmelaluidarahsepertivirusHepatitisB,HIV(Human
l m m un o deficiencyV irus
) dan lain-la in .
M e n g ambil,
memberi,melabelda n me mb a was p e s imc ,:n
1) Gunakansarungtangan;
2) danyapetugaslaboratorium
yangbolehmelakukanpengambilan
darah
3) setelah pengambilandarah, lepasl<an
jarum dari sempritnyadengan alat
kh ususyang sekaligusmerup a k a nwa d a h p e n y imp a nja ru m h a b is p a k a i.
Pi ndahkan
darahke dalamtab u n gs p e s ime n
d e n g a nh a t i-h a t id a tnu t u p ra p a t
n r uiuttabl'ng spesimen.
Jaru ms rin t ikh a b isp a k a is e b a ik n y a
d ib a k a rd a la m
insinerasi.
fasilitas
jarum
insinerasi
tidak tersedia,
"rika
suntikdan sempritnya
drotoklafdalarnkantongyangterpisah;
4) Tabrngspesimendan formuiirpermintaanharusdiberilabelBAHAYA
INFEKSI
5) Masr:kkantabrl;1gke Calamkantongplastikuntuk dibawa ke laboratorium.
5ornruIir pernrintaan
dibawasecaraterpisah.

e
e
.f

e
e
e
e

M e:r rbrrka
tabung spesimendan rn e n g a mb ils a mp e l
1) Bukatabung:pesimendalamk a b in e tk e a ma n a nb io lo g isk e la sI d a n k e la sll
2 ) Gunakansarungtangan
3) iJtttukmencegalrpercikan,
buka sumbattabungsetelahdibungkuskainkasa.
Ka cadan bendalajam
1) Ji k a mungkin,gunakanalat t e rb u a t d a ri p la s t iks e b a g a ip e n g g a n t ik a c a /
g e las.
2) Bahankaca,/gelas
dapatdipa k a ijik at e rb u a td a ri b o ro s ilik a;t
3) Sedapatmungkin hindaripenggunaanalat suntik selainuntuk mengambil
d arah

r-,i

e
e
e
I

-e

cl . Se d iaandarahpadagelasobye k
l) e g a nqgelasobyekclenganfors e p .

e. Peralatanotc.rmirtis
1) Sebaiknya
gunakanalatyan g t e rt u ru p (e n c lo s e C
type)
2) Cairanyang keluardari atat / e f f lu e n th a ru sd ik u mp u lk a nd a la m t a b u n g /
wadahtertutup ataudiburan gk e d a la ms is t e mp e mb u a n g a nlimb a h
3) Ji k amemungkinkan,
aiirkania ru t a nirip o k lo rita t a u g lu t a ra ld e h idk e d a la m
a latsetiaphabisdipakai.A ird a p a td ig u n a k a ns e b a g api e n g g a n t di is in f e k t a n
ir anyapadakeadaarr
tcrtentu .

e
e
e

f. M ela kukansentrifugasi
1) G unakantahung sentrifusya n g me mp u n y a ti u t u p
2 ) G unakanselonsong/rotor
i enutup.
va n g d ile n g k a p p
Ber b a g ai
peralatanumurnyangdap a tme n imb u lk a nb a h a y ad a rrc a ra
me n g a t a s in y a
da p a td ilihatpada l-abel19.
DEPARTI::I,If
KXS^ET.
'SN REPU'IK INDONESIA
Direktori!

aboratoit

e
e
e
.Q

e
e
;.,

Kesehat.::
.3"

$s f f i TF{ry 1., ,} Y"3


Prrktek Labcratori un.Y ang B enar
((:l tntLII Lt,,ot rtl ot'.t,1'ri .t'. i t'r' )

Tabel19
P eralatanLabora t o riu rn ,b a h a y a d a n c a t a me lrg a t a s in y a
Fbralatan
laboratorium
Jarum semprit
\

Sentrufus/alat
pemusing

Bahaya

Cara mengatasinya

Tusukan,aerosol,, Gunakan jarum selnuritdengansistem lengLrnci untuk


j arurn dari semnri r,j i ka mungki n
mencegahterl epasn;,a
tumpahan
gunakan al at surrt,k sekal i pakai . S eoot bah.:n
pemeri ksaan dengrn hati -hati untuk mengur" rrngi
gelembung udara. l-ingkari jarum dengan. llapas
i k j arum dari botol spesi mcn.Ji ka
di si nfektansaatnrenar
mungki n, l akukai r oal am kabi net keamanan bi ol ogi s.
S empri t harus d;otok!af sebel um di buang, j ar.i m
di bakarci engan
al at i nsi nerasi .
sebai knva
Aerosol,percikan, Jika diduga ada tobrrngpecah sa;.t sentrifuga,i,matikan
mesi n dan j angan di buka scl ama30 meni t. Ji ra tabur" g
tabung pecah
pecah setelah nresi'r be,-henti,sentrif'rs harus ditutup
kembalidan biarkanselanra30 rnenit. Laporkankejadian
ini kepada petug,asKearnanankerja. Cunakan sarung
tangankaret tebal darr fcrsep untuk nienganrbilpecahan
kaca.Tabungyang pecah,pecal rangel as dan sel onson g
sertarotor harusdidisinfeksisecaraterpisah.Ruangdalam
sentri fus(chantbcr) di di si nfeksi di
, bi arkansatu mal arrr .
B i l asdenganai r dan keri ngkan.
_

Alat homogenisasi Aerosol,


dan alat pengaduk kcbocoran
(stirrer)

yang terbuat dari tefl on .


Gunakan al at hor,-rogeni sasi
Tabung dan tutup al at harus dal am keadaanbai k. S aa t
bekerj a,tutup al at dengarrpl asti k. S ebai kn.,apekei ' _i aan
di l akukandal amkabi netkeantanan
bi ol oei s.

Alat pemecah
iarincan (srinder\

Aerosol,
kebocoran

Opcratorharusrnemakaisarungtangandan al at di pegang
denganbahanabsorben
vans l unak

Alat pengguncang
(shaker\

Aerosol, percikan,
tumpahan

Cunakantabung yang tertutup rapat, dilengkapi dengan


filter padamulut tabuns.

Alat liofilisasi

Aerosol, kontak
langsung,
kontarninasi

Gunakan filter untuk udara antara pompa dan daerah


hanrpa udara. Gunakan konektor berbentuk ci nci n O
untuk menutupscl rrruhuni t. Lengkapidenganpenyari n g
kelembabanyang terbuat dari logam. Periksa semua
saluran hampa udara yang terbuat dari gelas terhadap
adanya kerusakan.Gunakan nanya al at gel as yang
di rancanguntuk al at i ni . P akai di si nfcktanyang bai k
sepertidisinfektankimia.

Penangas
air

Lakukan di si nfeksi (j angan gunakarrdi si nfektan yang


Perturnbuhan
nrikroorganisme be" si fat korosi Q dan pengganti anai r secara berkal a .
air r
Tabung harus tertutupj i ka rnenggunakan
penangas
r 4r tEar ar
' [J c r
(:;h ukiils wdlerbath\
licrqurtcarrtr

DEPARTEMEN
KESEHATAI!
REPUBLItiIND?. siA l"!*r
tan YH,#&
Direkl.oratLaboratoriunKeseha

e
W Y. fl3 fl; S"{ i& Sfi
Pra l < t ekLabor at c r i u r,rYa n q B e n a r
(ClootlLttborut on1 I' ratt i ct')

Ultrasentrifus

Aeroscl,tabung
pecah

Pa;angHEPA filter diantarasentrifusdan pompa vakum.


scti ap
i arn pctl ggtttl aatl
Adakanbul .u l og urrl ukrrrcncal rrt
rotor dan tindakanpemeliharaarr
alat ',intuk mengurangi
ri si kokegagal an
mekani k

A lat s onik as i

Gangguan
pendengaran

Pasang insulator / peredarn suara untuk rnelindungi


tc r hadapketi dakl l annorri san
srra.a.

e
e
e
e
e
e
e
e
:C

LABORATORIUM
B. TATARUANGDAN FASILITAS
1 . R ua n g a nlaboratorium
a. Selu r uhruangandalam laborat o riu mh a ru smu d a h d ib e rs ih k a n
b. Pe r temuanantaradua dindingd ib u a tle n g k u n g
c. Pe r m ukaanmeja kerjaharustida k t e mb u sa ir.J u g at a h a n ? s ? rna, lk a li,la ru t a n
o r g a nikdan panasyang sedangT. e p ime jad ib u a tme le rrg k u n g
d. Pe r a botyang digunakanharuste rb u a td a ri b a h . rny a n g k u a t
e. Ad aj arakantarameja kerja,lema rid a n a la ts e h in g g amu d a l-rd ib e rs ih k a n
f. Ad a d inding pemisahantararua n gp a s ie nd a n la b o ra t o riu m
g. Pen e rangan
dalamlaboratoriu mh a ru sc u k u p
dinding,langit-lan g it
d a n la n t a ih a ru sra t aa g a rmu d a hd ib e rs ih k a n ,
h. Per m ukaan
ti da ktenrbuscairansertatahant e rh a d a pd is in f e k t a n
i. Te r sedianyabak cuci tangan d e n g a n a ir me n g a lir d a la m s e t ia p ru a n g a n
l ab o ratoriumdekat pintu kelua r
j . Pi ntu laboratoriumsebaiknyad ile n g k a p d
i e rrg a nla b e l K E L UA R,
a la t p e n u t u p
p in tu otomatisdan diberilabelB A HA Y A
I NF E K S(B
I I O HA Z A RD)
k. De n ah ruang laboratorium y a n g le n g k a p (t e rma s u k le t a k t e le p o n , a la t
p e n r adamkebakaran,
pintu kel u a rd a ru ra t )d ig a n t u n g lla nd i b e b e ra p at e mp a t
yan g mudah terlihat
l. Te m patsampahdilengkapiden g a nk a n t o n gp la s t ik .
m . Te m patsampalrkertas,sarungt a n g a nk a re t / p la s t ikd,a n t a b u n g p la s t ikh a ru s
d i pisah kan daritempat sampah g e la s / l< a c a / b o t o l
n. Ter sediaruangganti pakaian,ru a n gma k a n / rn in u md a n k a rn a rk e c il
o . Tan a manhiasdan hewan piara a nt id a k d ip e rb o le h k a nb e ra d ad iru a n g k e rja
la b o ratoi-ium.
2, Ko r id o r ;gang,lantai dan tangga
a. L a n tailaboratoriunr
harusbersih k, e rin gd a n t id a k lic in
b. Ko r iCor,tanggadan gang harrrsb e b a sd a ri h a la n g a n
c. Ta n ggayang rnernilirilebih dari 4 a n a l<t a n g g ad ile rrg k a pdi e n g a n p e g a n g a n
:a n g dn
,J. Pe r r rukaa'ranaktanggaratada n t id a k lic in
e. Pen erangandi koridcrdan gan g c u k u p .
DEFARTEMElll
i:. -.EA.4TAi\rEPUBLIKIND0NESIA
xtoratLabo:-.criun,
Di-e
iG-' t atan

e
e
e
e

e
e
e
e
I

e
e
q

%,3%1e, ,r.'2
w%w,'%::,2
P rak.ek Laboratoi i um Y ang B enar
( (,1
oorI ['r rInn t,Lrtn/ I tr tr:l.iu:)

3 . SistemVentilasi
a. Venti!asilaboratoriumhar u sc u k u p
yangdapatdibukaharusdilengkapikawat
antinyamuk/lalat
b. Jendelalaborzitorium
c. Udaradalam ruanqanlab o ra t o riu md ib u a t me n q a lirs e a ra h .
4 . FasilitasA ir dan Listrik
aliranlistrrkda n g e n e ra t o rd e n g a nk a p e rs it aysa n g n re ma d a i
a. Tersedianya
r rt e s is d e n g a n k u a lit a s 3 iv v s h g
b.'T ersedia fasilitasair P A M / p o mp a / s u rn u a
memadaisesuaidengank e b u t u h a nla b o ra t o rirlm.

C. PERALATANKEAMANAI,ILABORATORIUM
yang perlu disiapkanda la m k e a ma n a ,kr e rjad i la b o ra t o riu rr'
:
Pe r a latan
l . Ba jukhususuntuk bekerja
2. Sarungtangan
3. Wastafelyang dilengkapide n g a ns a b u n(s k ind is in f e k t a nd) a n a ir me n g : lir
4. Lemariasam(fumehood),dilengkapidenganexhaustventilction
syste,n.
5. Pipettingaid,rubberbulb
untuk inse n e ra s ij; rru m,
la n s e t
6. Ko ntainer[<husus
(emergen.-y
7. Pemancurair
shower)
8 . Kabinet keamanan bioiogi s l< e la sI a t a u ll a t a u ill (t e rg a n t u n g d a ri je n i s
yang ditanga n id a n d ip e rik s ad i la b o ra t o riu m)
m ikroorgarrisme
M ikroorganismekelompokris ik os a t ud a n d u a me rrg g u n a k a nk a b in e tl, . e a ma n a n
bio logis latau ll, sedangkanmik rc o rg a n is mel< e lo mp c kris ik o t ig a d a r. e rn p a t
m enggunakankabinetkeama rra nb io lo g isk e la slll.
Be berapacontoh mikroorg a n is meb e rd a s a ' ' k a nk e lo mp o k ris ik o in f e k s i J a pa r
d ilihatpadatabel 20 clibawa h irri.
Tabel 20
Klasifikasi B eberapaMikroo rg a n is me b e rd a s a rk a nK e lo mp o k Ris ik o l, rf e ks i
KELOM
POK
RISIKO

VIRUS

BAKl'ERI,
IVIYCOPLaSMA,
RICKET'TSIA

JATUUP.

Pr{oTozoAI cAcrf'G
I

- Eb o l a
- V a ri o l a
- Yellow fever
- Chikungunya
- HepatitisB*

Bacillus
anthracis+
C l ostri di um
b otul i nutnI

Histoplasrna'
**
capsulatum

DEPARTEI'.E-r';,:#::!X!r;:^f
li'f,i';;3JT:ifrffi

3_

e
e
e
e

ffi ffi KFffi W ffi"W,&


lraktek Laboratori'rm Y,ing Benar
((j,'rtI Laborutt,ty I'ructice)

H e p a ti ti sC *

Neisseriae
gonorrheae*
N e i s s e ri a e
m e n i n g i ti di si

- Dengue

Coryncbacterium - C andi da
diphteriae
al bi cans

Helpes

Escnerichiacoli

simplex
Hun.anrota

l._

"l
I

HepatitisA

- Mycobacterium
tu b e rc u l o si s
typhi
- S a l mo n e l l a

InfluenzaA,

- Sh i g e l l as p

B,C
Polio

t
':-l

R u b e l ta

- Gol .Mi cro


' sporurn
- Gol.l'ri
chopyton

e
e
e

- Entamoeba
col i

- S chi sto
solna
spp
Entamoeba
- Strongy
h i stol i ti cs
l i desspp
P
l
asrnodi
urn
-Taenia
spp
sol i um
-Toxoplasma
- Oxyuris
gondi i
-Trichomonas
vagi nal i s

e
e
e
e
e
e

- Staphylococcus
aureus
- Streptococcus
pyogenes
Vibric cholerae

yang tidal<termasukdalamkelompokrisiko di atas


Scrnuarrikroosganisme

_ Il

K e t er a n g a n

e
e

R i si koi nfeksir nenjadikelompokdua jik a t id a k ;


- f 4e n g g u nakankulturun.uk percob a a n
- Dig u n a kanuntuk he'ruan
frercobaa n
- Be r p o tn simenimbulkandroplet(a e ro s o l)
- l /e n g h a silkantoksindalarnjurnlahbe s a r/ me mu rn ik atno k s in

e
e

** Ri s,koi nfeksinrenjadikelompokdua jik a t id a k :

M e n g o la hkultrrrciaritanah atau dari lin g k u n g a n

B er b a g aba
i h ayay3ng dapat dicegahdap a td ilih a tp a d aT a b e l2 1.

e
e
e

T a b e l2 ' l
Peralatankearnanan,bahaya yang dicegah dan keamanan yang diperoteh
Bahayayang dicegah
Kabinet keamanan Aerosol,percikan

bioloeiskelasI
Kabinet keamanan
biologis kelasII

percikan

Keamanan

Aliran udarayang masuk ke


daerahkeria seCikit
Aliran udarayang masuk ke
daerahkerja sedikit. Udara yang
keluar dari daerahkerja sudah
terinfiltrasi bail<

E
:

-.

'g

DEPARi'ME}I KES}' ATANREPIIBLIKINDONESIA


-Di.'ektr, t Laboratoirm Kesehatan'

I
I

TT' '; ii",$t, , i.,.:," ,". '*i


PraktekLaborrtnriumYa.ngBe;rar
_

II

l'

(GortrlLrtl,'trrtl \J ?r'trr:ti':r:)

Kabinet keamanan
biologiskelasIII

Aerosol,percikan

yangmaksinrum
Carapengamanan

Alat bantrlipipet

Bahayapemipetandengan
mulur, yaitu : tertelannya
mikro- organisme
patogen,inhalasiaerosol
dan kontami-nasipada
ujung tempat raenghisap

Dapatdi disinfeksi,mudahdrgunakandanmencegah
kcntaminasi sertakebocoranC.ariujung
pipet

Pelindung
pernafasan

Inhalasi aerosol

Tertahannyaprrtikel sebesarI - 5
nrikron.Melindungi :lata jika
pelindungnruka
menggunakan
oenuh

Pelindungmuka
dan pelindung
mata

Pecahatr,perclkan

P c lin d u n gmu k a : Me lin d u n g i


seluruhmuka

Otoklaf

Kontamrnasi
mikroorganis-me pada
alat sekalipakai dan alat
yang digunakankembali

Pelindungmata : melindungimata
dan bagiann:ata
Sterilisasiyang efektif

Botol dengantutup Aercsol.tetesan


berulir

Perlindunganyangefektif

Alat insenerasi
mikro

Aerosol

Mengurangipercikandan
penyeba:anbahaninfeksi

Lemari asam

Percikanbahankimra

Menrisabkan
daerahkerjadengan
operator

D. STER ILIS A SDIS


I, INFE K SDE
I, K O NT A MI NA S I
l. Disinfektan

dapatdilihatdalam Tabel
22.
J e n i sd i si n re ktadna nca rap e nggunaannya

.'ARTEUL'KFSihAii,,'iREPUPLIK
INDON8srA
kffii
iatan ffi{gtil
Kese
Direktciat Laboratoriun

eI
.t

w w"i3 w w &Y.&'

q
q

Pr;rktc k L. r bor lt o' iuu r Y a u g B e n a r


(()qrll Lrit(/ r'rtlttrr/ I'rut:l'iru)

Pa ram et er
P E nggun a a n E ti l e n
okida
Konscntrasi'at
ak,.i!'

('C)
Suhu
Kelembaban
rclatif(%)
L a rnak ont ak( m enit )

400800
milL
I 5-60
30-60
| 05240

Effeklilif terhadap
Bakterivesctatif
Sporabakteri
Vi ru sber s elubunp
lc r n a k
Vi ru shidr ot llik
Ba si tl uber c ulos is

Ik a ta n
amo
nium

>23
>60

Ikatan
fenol

l katan
khl or

0,1-2% 0.2-3% 0,0r-

l katrn Dtil/
isopr
i odo
onil
for
0.41',Yo 70-

5%

0
0

r0-30

r0-30

r0-10
+
n

0
60-r80 | 0-30

tl

+
+

+
+

0
0
0

.f

0
0

+
+

+
+

0
0
0

0
0
0
0
I 0-10 l0600

0
0
l030

+
+
+

H BV

4-ti% 2%

{.

For
Glutn
rrlde
nral
dchrd hid

8 5ori,

I llv

Pe nggu
naan
CairanIerkonlanrinasi
Al a ts elast er k unt am i n a s i
Al a tt er k ont am inasi
Dckontaniinasi
tctalalat

Para
formll
d e hi d
l l ,i
mgl
cm2

-{0
T

1
1
5
5
' q5
q
:

e
q
j

0
i

0
0

0
0
0

+
0
n

0
0

+
+

Ke te rangan: + : s ang a te fe k ti+f :k u ra n g e fe k ti i 0 :ti dakefekti fatautrdakdapatdi gunakan

2. Disin feksi/sterilisasi
cara kirnia
a . N atr i r rmhipoklorit
kuat,koros ifd a n a k t ift e rh a d a ps e mu amik ro o rg a n is me
1) Be rsifatc,,ksrdatif
2) Konsentrasilarutan natrium h ip o k lo rit y a n g d iju a l u n t u k k e p e rt u a n
la b oratoriumadalah5,25 o/oy, a n g me n g a n d u n g5 0 9 / l (5 0 . 0 0 0p p m) z a t
klo r aktif
3 ) Ko nsentrasiyanE UrnUhldig u n a k a nu n t u k d is in f e k sai d a la h 1 g / l (1 0 0 0
pp m) zat klor aktif.K onsentra s1i0 g ll (10 . 0 0 0p p m ) z a t k lo r a k t ifd ig u n a k a n
b iia ada turnpahandarah at a u b a h a n b io lo g isy a n g b a n y a k .K e k u a t a nd i
da lam larutannrak;nlanram a k in me n u ru n ,u n t u k it u p e rlu d ib u a t la ru t a n
b a ru setiapmmggu
4 ) Ta blet atau butiran kalsium h ip o k lo rit (k a p o rit )me n g a n d u n g7 0 o / oz a t
klo r aktif.Larutankalsiumhi p o k lo ritd e n g a nk o n s e n t ra s0i , 7 -1 , 4d a n L g / l
akanmenga n d u n g5 0 0 -1 0 0 0d a n 5 0 0 0p p m z a t k lo r a k t if
m a sing-masrng
5 ) Padakeadaandaruratdan saa tb e k e rjad e n g a nmik ro o rg a n is me
k e lo mp o k
r e siko empat, digunakan kon s e n t ra s4i -5 g / l (4 0 0 0 -5 0 0 0p p m) z a t k lo r
aktif.

e
'e

c
:^

'!

a
DFPARTE9I{ KES.EI'.,AN REPUELIK I}IDONXSIA
. -ab crator;-r Keseiatatr
Direkt,.:,'

WnW W

W,,,M
,{:uW

PraktekLaboraiorium
YangBenar
(Goorl Laborntonl Ptnct ice)

b. Formaldehid
1) Dapat dipakai untuk se mu a mik ro o rg a ; ris n reT. id a k e f e k t ir p a d a s u h u
rendah(dibawah20"C).E f e k t ifp a d a k e le mb a b a nre la t ift in g g i (7 } o t o )
2) B iasartyadijual dalam b e n t u k p o lime r p a d a t (p a ra f o rma ld e h id ),
d a la m
benttrkserbuk,tablet a t a u g a s d a la rna ir (f o rma lin ).K o n s e n t ra sf io rma l i n
. t u k me n s t a b ilk a nf o rma lin ,d ig u n a k a nn re t a no l
adalah 37Og/l ('i7oh)Un
,. 100 m/l
3) Formaldehiddengan k o n s e n t ra s1i 8 , 5 J / l $ o rcf o rma lin Ca la ma ir) d a p at
digunal:ansebagaidis in f e l< t acna ird a n d ia n ju rk a nu n t u k d rp a k a ti e rlia d a p
virusE boladan virushep a ' rit is
B
4) Gas formaldehid dan f o rma iin d a p a t d ig u r' a k a n u n t u k d e k o n t a rn in : s i
ruangan(fumigasi)
c. Fennl(Asamkarbol)
1)
2)
3)
4)

ifektif untuk semuabe n t u k mik ro o rg a n is mek e c u a lis p o ra


Digunakansebagaipen g g a n t ,n a t riu rnh ip o k lo rit
Turunanfenolset'ir'gm e rt , p a k a nd is in f e k t a nk u a t . n is a ln y ah e k s a k lo ro ie n
lV lernberikan,efek
yang b e rv a ria st ie rlra d a pv iru s

d. Y odium
1) Carakerjanyasepertina t riu n rl' , ip o k lo rit
2) P ermukaantempat ke rjad a p a t d ib e rs iirk . rn
d e n g a n la ru t a ny o c ! irrmC, 0 7 5
gll (75ppm) kecualijik at e rd a p a tb a n y a kp ro t e in
3) Y odium yang dilarutk a nd a la m e t il a lk o h o l c ia p a tme mb u ; ru h s p o ra d a n
digunakanuntur(menc u c it a n g a n
4) K onsentrasiO,45 g/l (1 5 0 p p m) d a p a t d ip a k a i u n t u l< d is in f u . k smik
i ro
oroanismekelcmpokre s ik oe mp a t
5) Formulayang seringdi ju mp a ia d a la hp o v id o n e io d in e(P \ rl)b e ru p ala ru t a n
dengan konsentrasilo o io(me n g a n d u n gy o d iu m ' l% ).Un t u k p e n g g u n a a n
klrusus(misalnyatne n c u c i mu k a )' d a p a t d ie n c e rk a n4 k a li d e n g a n ai r
matang.Larutanbaru dib u a t s e t ia ph a ri.
6) Jangandigunakanterh a d a pa lu min iu md a n t e n rb a g a .
e. Alkohol
1) Merusakstrukturlipid de n g a nc a rap e n e t ra ski e d a la md a e ra hh id ro k a rbo n
proteins e l;
dan derraturasi
2) A lkoholrantaipendekme n y e b a b k a nk e ru s a k a nme mb ra ny a n g le b ihb e s a r
dari padaalkoholrant a ip a n ja n g ;
3) Y angumum digunakana d a la he t a n o ld a nis o p ro p a n o l;
4) P adasulrukamar,alko h o la lif a t ik t id a kd a p a t me mb u n u lrs p o rak a re n ait u
jangandigunakan.rfltu ks t e rilis a saila t ;
ja mu rd a n v iru sb e rs e lu b u ng ;
5) A ktifterhadapbakteri(k e c u a lib e n t u ks p o ra ),
6) Palinqefektifpada konsentraii70-910/,
.: ,ElATAli .:EPUBLIKINDONESIA
-ITEM]:N
1,r
irektorat Labor aton um Kese.h
atan

L
f

ww,ffi 3 ff iK s $, N

e
e
e
e

Pra k t ek Labor at c r i u rnY a n g Be n a r


( (),rotlL ubo"utory P t.ot'tice)

7) C ampuran dengan disinfe k s ila in a k a n me mp e rk u a t d a y a


d is in f e k t a n
:l kohol,misalnyaalkchol 70 % d it a rn b a hf o rma ld e h id1 o og ; , / l
a t a u a lk o h o l
ditamhrahzat klor aktif2 g/1.
f. G l utaraldel'rid

1 ) untuk membunulrbakterida n s p o ra g, lu t a ra rd e h id
1 0 xre b ihk u a td a rip a d a

..

formaldehid.
A ktivitasnya
ma mp u rn e n e mb u sla p is a np ro t e in
zl R elatifkurang toksik d ibandin g k a nf o rma ld e h id
<l
D i dugagluta,-aldehid
bekerjac le n g a nrn e le k a tp a d a g r-rg u s u lf h id rila t a u
aminc.S asaran
sebenai.nya
da la ms e lb e iu m d ik e t a h u i
/) 5 er;ngdigunakanuntuk sterilis a s i
a la t b e d a h
Dijualdalarnbentuk larutandengan konsentras
i 20 gll (2o/o)
danumumnya
pe rlu diaktifkandengan m e n a mk , a hb ik a rb o n a t .L a ru t a n
a k a n b e rs if a t
a lkailsdan harusdigunakand a la m 2 min g g u .J ik a t a ru t a nme n ja d i
k e ru h
h a rusdibuang
6) Efeksamping: bersifatiritati ft,o k s ikd a n mu t a g e n ikHin
. c ja rik o n t a kd e n g a n
ku lit,matadarrsalurannapa s .

q
:

e
e

tJ

F\

JJ

3. Ster ilisa siCaraFisik


Sterilisasi
basah
'l ) ca;a
irridipakaiuntuknrenste rirk abna h a n -b a h a yna n g me n g a n d u n gc a ira n
atauperbenihan-perbenihay n
a n g t id a kt a lra niJ a n a s a rn p a 1
i 00.c;
2 ) DilakukanCenganuap pana sp a d at e k a n a nt e rt e n t umis a ln y ap a d a
o t o k la f ,
atau deng3n cara mendidihk a : r.S t e rilis a sdie n g a n o t o k la f p a lin g
e f e s ie n
kat'enasuhu yans dicapaime le b il' rit it ik d ilih a ir y a it u l2 1 o C d a n
la ma
sterilisasi
pada umunrflla 20 me n rt . L a ma : t e rilis a s d
i ih it u n g mu la i d a ri
saatsuhu rn,encapai
12ioc. u n t u k b a h a ns e p e rt ik a in k a s ad a n k a p a s la
, ma
sterilisasi
30 menit:
3) iir a dididihkandengan air, la rn a s t e rilis a sai d a la h 1 5 , n e n it (s e t e la h
a ir
m endidih).Jikadi kukus(de n g a nu a p a ir),la ma s t e rilis a said a la h3 0
me n it .
KeCuacaraini tidak dapat me n )b u n u hs p o ra ;
4 ) Sterilisasi
cairanatau setenga hp a d a ty a n g mu d a h ru s a ko le h p a n a s d
, apat
d itakukandengancaraTynd a lis a syia it u p e ma ; 1 a s abna s a hp a d a
s u h ug 6 " C
se lama30 menityangdilaku k a ns e n ra la3 h a rib e rt u ru t -t u ru t ;
5 ) Sterilisasi
sus':dan vaksindila k u k a nd e n g a n c a ra p a s t e u ris a spia d a s u h u
60 'C selama30 nrenit;
6 ) U ntuk mengawasikualitasst e rilis a sbi a s a hd ig u n a k a ns p o ra
tahan panas
rr isaInya sporaBaciIIus stearotherm op h iIus.

b. Ste r ilisasi
kering
1) Cara ini dipakai untuk mensterilkanalat-alatgelas seperti
erlenmeye4
pe tridish,tabung reaksi,labu t a k a r,g e la st a k a rd a n la in -la in .
2) D i l akukandi dalamoven;

e
-

e
e
e
e

e
t3
.,

DEFARTETI|V
KESEHAtttI R.FPJB/IK LND2NESIA
DirektoratI ^horatoiutr fesehatan

_,

ry' w Yk3 ftff ,9, iu

P:aktekLaborrtoriumYangB,"nar
( ( i oorI It LIt,tru t o tt 1 I' r,tc t i ce)

3) Me mb u tu h kasu
n h uyanglebihtinggiyaituum umnyaantar ai50- 170' C
d a nw a ktuya n gl e b i hl amadar ipada
otoklaf;
4) D i g u n a kate
n rb a ta su ntukalatgelasdan ba:r anm r nyak,
gel ataububuk
,l
a
p
ya n gru sa kd e n g a n
;
5) U n tu kme ma ti kasp
n or adibutuhkan
waktu2 jam padasuhu180' C

4. SterilisasiCaraGas
Eti l onoksida
a. Digun.rkanuntuk sterilisa sbi a h a n y a n g t id a k t a h a n p a n a s s e p e rt i t a b u ng
poliettlen,alatel,:ktronikda n k e d o k t e ra nz, a t b io lo g ikd a n o b a t -o b a t a n;
b. Merupakanzat pengalkidi(alkylatingagent);
'c. Bekerjaaktif terhadap se mu a b e n t u k mik ro o rg a n is met e rma s u ks p o ra d an
k umantahanasam;
d. Z at ini bekerjaterlraciapDNA d a n RNA ;
e . Untuk mengawasikualitass t e rilis a scia ra in i d ig u n a k a ns p o raB a c illu s u b t il i s
varnigerlglobigii).

5. Steri!isasiCaraPenyaringan (Filtrasi)
a . Merupallanmetode sterilis a syi a n g d ip a k a i u n t u k la ru t a n y a n g t id a k t a h a n
panassepertiserum,plasmaa t a ut rip s in ;
, a mb e rla inS, e it z )s a a tin i t e la h d ig a nt i
b . Jenisjaringanyang lama ( B e rk e f e ldCh
dengan penyarincl(firter) me mb ra n y a n g t e rb u a t d a ri s e lu lo s a b e rp or i .
P enyaring(filter)ini menga b s o rp shi a n y as e d ik itc a ira ny a n g d if ilt ra ssi e h in g g a
bergunauntuk sterilisasi
;
c. Ukuran penyaring(filte4 y a n g d ig u n a k a n u n t u k s t e rilis a sar d a la h 0 , 2 2 u m
karenaukuranini lebih kec ild a ri b a k t e ri.

6. Ste rilisasiCaraP enyinaran

'

a. Penyinaranultra violet
1) Tcrutamadigun,,rkarr
uh t u k me n g e n d a llk a n
in f e k s yi a n g d it u la rk a nm: la lui
udarapadaruangantert u t u ps e p e rt iru a n g a nk t rlt u rja rin g a n ;
2) S inar ultra violet (UV) me ru s a k DNA d e n g a n c a ra me mb a n t ' . rs t ru k tu r
siklodimersehinggapro s e st ra n s la spi ro t e int e rg a n g g rr;
3) Efektivitas
sinarUV sebagaizat yang mematrkanberhubunganerat dengan
parrjanggelonrbangnya.Pan;anggelombang yang paling efektif unluk
adalah240-280
menrbunuhbakte:ri
nm Panlang
gelombang2(,0nm merupakan
patrjarrg
gelombanqyan gma k s imu md ia b s c rp soi le hDNAb a k t e ri;
4) S atuanenergisinarUV d in y a t a k a nd e n g a n mik ro wa t t / lu a sp a p a ra n / v , , ak t u .
Lampu UV 15 watt ma mp u me ma n c a rk a ns in a rUV s e b e : a r3 8 n rik ro u ra t t r
cm2ldetikpadajarak1 metcr;

DEr"
*"'EI'tEt"
.;,;f r","!!r!lrlril?:J::ii
W

U.

6kaW
W ''ffiWffieruWVa

YanEBenar
PraktekLaboratorium
(Grtr.'d L ul'oruton7Pnrctice)

qI

Dosisletaluntukbakteriberkisarantaraj800-6500mikrowatt/cm2.
Spora
b a i<teme
ri mb u tu h kadno si s10kaiilebihbesar ;
6) Si n a rU V ti d a k d a p a t me nem b' r sbenda padat dan kur angmampu
m e n e mb uca
s i ra n ;
7) Ef e ksa rn p i rtgme
: ru sa re
k ti nam atadan sel- sel
yar r gber mitosis
sehingga
t i d a kd i p e rb o l e h kabne ke rjadibawahsinarUV.Selainitu sinarUVjuga
b e r si famu
t ta g e n i k.

5
5
5
5
q
1
1
q

R ad ia sisinargama
1 ) Digunakanuntuk steriliasi
ala tru ma h s a k itd a la mjr, . mla hb e s a r;
2) Sumberradiasiyang dipakaiad a la hCo 6 0 d a n Cs 1 3 7d e n g a nd o s isra d ia s i
bervariasiantara2,5- 4,5 Mrad ;
tergantun g p a d a je n is b a h a n , s u h u , k o n s e n t ra sdi a n
3) Efi s iensisteriiisasi
resistensi m i kroorganism e terhadap radioaktif.

I
I

7.. De ko n taminasi

ruang laboratoriumme me rlu k a ng a b u n g a na n t a rad is in f e k sci a ir


D eko n taminasi
tempat kerja didekontaminasidengan disinfektancair,
dan fumigasi.Pei'mukaan
sed a n g kanuntuk ruangar)darr alat d i d a la mn y ac lig u n a k a nf u mig a s i.Umu mn y a
(1 0 , 8 g rlm3 ) y a n g
fu m ig a si dilakukandengan meman a s k a np a ra f o rrn a ld e h id
dica m p u rdengan2 bagianK MnO4,a t a ud e n g a nme n d id ih k a nf o rma ld e h id(3 5ml/
m 3) .Fu m igasi
dapatjuga oilakukand e n g a r g a sf o rma ld e h idy a n g Cid a p adt e n g a n
(1tl,Bgrlm3)yang dicampurdenganair.
paraiormaldehid
cararne,T,anaskan
'' S.r n r uje ndeladan pintrrharustert u t u p ra p a ts e b e lu md if u mig a s i.L a ma f u mig a s i
n r in im u mB jam padapada suhu 21 o Cd a rrk e le rn b a b a nk u ra n gd a riT O o /So e. t e la h
fum ig a si,senluaruanganharusdibuk amin ima lja ms e b e lu mo ra n gd ip e rb o le h k a n
m a su k.Hirrdari re5ervc)arair
karenaforma linrn u d a hla ru td id a la mn y aP. e t u g a ys a n g
m e la ku kanfumigasisebaiknyameng e n a k a nma s k e rd a n k a c ama t a p e lin d u n g .

q
-i
I

e'i
i

t:

ei
e.i
tru
FJ
1

E . PENG EL O LA A NS P E S IME I{

grl

t. Pen e r ir n aahspesimendi labcratoriu m


harusmempunyailo k e tk h u s u su n t u k p e n e rima a ns p e s ime nJ.ik a
a. l- a b o ratorium
j um ia h spesinrentidak banyak ,ma k a p e n e rima a ns p e s ime nd a p a t d ila k u k a n
p a d ameja l<husus
oi dalanrlabo ra t o riu m
' t e rt u t u p
ra p a t u n t u k
b. Spe sinrenharus diternpatkand a la m wa d a h y a n g
nr e n ceqahtunrpahnya/bocorn y as p e s ime n
c Wad ahha;usCapatdidisinfeksat
i a ud io t o k la f
d . M /ad ahterbuatdari baharrtidak mu d a h p e c a h / b o c o r
e. \U ad alrdiberilabeltentangiden t it a ss p e s ime n
padabaki khus u sy a rrgt e rb u a td a ri lo g a n ra t a u p la s t iky a n g
f. Wao andiletakkarr
da p a tdidisinfeksi
atau diotokla fu la n g
g. Bakiharusdi disinfeksitdiotok lasfe c a rat e ra t u rs e t ia ph a ri
h. Jikan ,ungkin,vvadahterletakdi a t a sb a k id a la mp o s is ib e rd iri.
(
LrEPAS.T
EI,iEi :' ESEHATA!
": FiIBLI I IwDOIIES/A
lire'krorat lal'. :toriun: L

'hatan

._

tl l

rri
ftri
s'
1

Fri
-l

lll

e
e
.

e
e

&, W
tm ffi ;e ffi ir',ira

YangBenar
PraktekLaboratorium
(Grxtrt J'rLltttrt tot'!JPi'ucti cr:)

2 . Pe tugaspenerima spesimen
a.
b.
c.
d.
e.
f.

SemuapetugaspemeriK s sap e s ime nh a ru sme n g e n a k a nja s la b o ra t o rirt n r


i a n d it a n g a n id e n g a nh a t i-lla t i
Semuaspesimenharusdia n g g a pin f e k s d
e t ia p h a t i
d
ib
e
rs
ih k a nd e n g a nd is irrf e lit e ,rn
Meja penerimaanspesime nlra ru s
Janganmenggunakanluda h u n t u k me re k a t k a nla b e l
Dilarangmakan/minuntda n me ro k o ks a a tb e k e rja
Cuci tangan clengarr sab u rr/ d is in f e k t a ns c t ia p s e le s a i b e l< e t jr c r h t fi l l

rS pSlf I \ ef l

g. T amu/pasientidak diperbo le h k a nme n y e n t u hb a ra n g a p a p u n yan! ter dapat


pada meja dimanaspesiine nt e rs imp a n '
3. Petugaspembawa spesimendalam laboratorum
a . Mengenakanjas laboratoriu rn! a h ! t e rt u t u p ra p a t p a d a b a g i; rnd e p a n s aa t
membawasP esimetr
b. Membawaspesimencjiata sb a k i
c' Mencucitangan dengan d is in f e k t a ns e s e rin grn u n g k ind a n s e b e lu m r' ra k an '
jika terk e n at u mp a lra n / p e : c lk adrra ' i s p e s ime n
Gunakandisinfektan
d . Jika spesimenbocor/tum p a h d i a t a s b a k i, b a k i d id e k o n t a t rin a s ,d a rr s i s a
spesimendiotoklaf
e . Lapor pada petugas/timk e a ma n a nk e rja la b o ra t o riu injik a t e ' lu k a p a d a s a a t
bekerja.
4. Pengirimanspesittrendan b a h a n in f e k s i d a ri la b o ra t o riu m
a . P rodukB iologis.
P rodukbiologisdapat ber u P a :
1) P roduk biologis akh ir u n t u k ma n u s ia d a n h e wa n , d ib u a t m: n g ik u t i
dan izinyan g h e rwe n a n g ;
persyaratan
2) P rodukbiologisakhiru n t u k t u ju a n p e n e lit ia rrp a d a ma n u s iad a n h e wa n ;
3) P rodukbiologisbagi p e rc o b a a nh e wa ny a n q d ib u a ts e s u adi e n g ar iiin; ' an g
berwenang,terrnasu kp ro d u k y a n g b e lu n r s e le s a yi a n g c ris ia p k a ns e su a i
dari b a d a np e me rin t a ht e rt e n t u .
detrganprosec.lur
4) Untukvaksinhidup un t u k ma n u s iad a n l' , e wa nme ru p a k a np ro d u k b io lo g i s ,
bukan balraninfeksi.
mu
r n g k in b e rb a h a y au n t u k
B eberapavaksinyang t e ia hd ip a s a rk a n / b e re d a
y
a
n
g
t
e
mp a t it u d a p a t me mint a
d
i
b e rwa jib
daeralrtertentudi dun ia .P ih a k
n a h a nin f e k s ia t a u p e mb a t a s a nlai n
agarvaksinini memen u lrip e rs y a ra t a b
yang berlakudi tempa t t e rs e b u t .B a h a nln f e k s id a n s p e s ime nd ia g n o s t i k
yang diperkirakanme n g a n d u n gb a h a n in f e k s ime mb u t u h k a nk e ma s a n3
i H. O .P e ra t u ra nd a n re k o me rrd a si in i
lapis sesuaidengan r e k o me n d a sW.
dapatberubahsecarab e rk a laP. e n g irimk e ma s a nh e n d a k n y ame n y e ju a i k aI
diri denganpersyarat ayna n g p a lin gb a ru .

dandokumentasi
kemasan
b. Persyaratan
har usdikem asdalam3 lapis,dar i dalamkeluar
B a h a ni n fe ksid a n sp e sim en
terdiriatas:

DEP"":I'EN.i,,:ii::'Ji::i,"y:,:::{f
:::;m
"?!f

e
E

W W.'ffiffi W,e W{
^

Pr,-.ktekLaboratorium Yang Ber.ar


( GoodL iLboratory Practice)

1 ) W a d a hke d a pa i rb e ri sisp e sim en


2 ) ' # ad a hke d a pa i r b e ri sib antalanabsor benyang cukup banyakuntuk
m er)g h i sase
p rn u ca
a i ra nsp esim en
yangbocor
3 ) ' { a d a h u n tu k me l i rrd u n gi
wadah ke dua clar i r r engar uhluar seper ti
k e ru sa kafinsi kd a na i rse l a ma
dalamper jalanan

e
e

L ln t uk ke j e l a sa rrnse
;,ab a g affrd
i itdter cantum
dalamgam bar.
Ba h a rr
i n fe ksi
d i ka te g o ri kase
n bagai
bendaber bahaya.
Kem asan
ber isibahan
i n f e k sl ird i u sn re mp L tn ya
i e balr
lab
l
aya
seper titer cantum
dalamgam bar2.

C
.

r*r

,.-rd

r,.lr,

..-i

r*r

*.,1:.

;;ii.l

B A H A N IIIFE K S IU S

e
e

Ga mb a1r
r

Gam bar2

Salin andari formulir berisi dat a s p e s ime n ,s u ra t a t a u in f o rma s ila in y a n g


m er r gidentifika:i
atau meneran g k a nt e n t a n g s p e s ime nh a ru sd it e mp e l p a d a
b a g ian luar waCah kedua. Dua le mb a r s a lin a nla in ma s in g -ma s in gd ik irim
ke la boratoriumpenerirnadan a rs ip s i p e n g irim. Ha l in i rn e mu n g k in k a n
la b o r atoriumpenerimauntuk me n g id e n t if ik a ssi p e s in re nd a n me n e n t u k a n
b a g a imanamenanganidan meme rik s a n y a .
Jikab ahanakandiserahkandida la mn it ro g e nc a ira t a u d e n g a np e lin d u n gla in
ter h a dapsuhutinggi,semuawa d a h d a n k e ma s a nh a ru sd a p a t me n a h a rrs u h u
r e n d ah.
Kem asanpertamadan keduaha ru sd a p a tme n a h a np e rb e d a a nt e k a n a ns a mp a i
95 kPadan berbedaansuhu anta ra-4 0 ' C d a n + 5 0 " C.J ik ab a h a nmu d a h ru s a k ,
can tumkanperingatanpada do k u me n p e n g irin g ,mis a ln y as lMp A N DA L A M
KEADAANDlNGlN,ANTARA+20'C DAN+4'C.

c. Pen g irimanpaket/kemasan
Pengiriman
bahaninfeksimembutuhkankoordinasi
yang baikantarasi pengir:im,
p e m b erijasatransportasi
dan la b o ra t o riu mp e n e rit n au n t u k me n ja minb a h wa
'
b a h a rrdikirimdene-n aman dan t ib a d it u ju a n d a la m k e a d a a nb a ik .
DEPARTEMET;
) ISEIIATA] i.PUBLIKTilDONXSIA
DirektoratLa, :;tciutn K.

e
a.-

e
e
e

e
'G

.e
e
e

h;ian

P M F.S,{): ftq ,% FA
PraktekLaboratcrium
Yanr;3enar
(GoodLrhoratory Pructi cc)

Y a n gh a ru sd i l a ku ka on l e hsi pengir im:

il.:il,ili11,?:i:i:ffi
ri;ilf,r}::fTiHill?#:{"'[::li:r

a,]

3 ) A tu r ru te p e n g i ri man,jika m ungkin m enggunakanpener bangan


l a n g su n o ;
4 ) K i ri mka np e mb e ri ta huan
secar a
ter aturtentangsemuadatatr anspor t as i
ke
P
a
d
a
si
P e rre ri ma '
..

_'
b

,'

Ba h a ni r,fe ksise h a ru sn ya
tidal<dikir imsebelumada kcscpakatan
Cianta r a

"

l"#llTlX"il[:iX:1Ji]*T:1,,*i:1"iil;;:::,Ti,"ii
;i;:ifi[:
-

k e daerahtersebutdenga n s a h s e rt at id a k a k a n t e rja d i k e t -. rla mb a t a Ca


n lam
pengirirnanpaketke tujua n n y a .
Penerimabertanggungjaw a b u n t u k :
1) Mendapatkanijin yang d ip e rlu k a nd a ri y a rrgb e rwe n a n g;
2) Merrgirimkanijin impor, s u ra t y a n g d ip e rlu k a na t a u d o k u me n la in y a ng
disyaratkanoleh pejab a td a ri t e mp a t a s a ls p e s ime n;
3) S egeramemberitahuka ns i p e n g irimjik a b a h a nk irima nt e la hd it e rima .

F. PENGELOLAAN
LIMBAH
.

L a b o r a toriumdapat menjadi sala hs a t u s u mb e r p e n g h a s illimb a h c a ir,p a d a t d an


g a syan g ber'canaya
bila tidak dita r, g a nsi e c a rab e n a r.K a re n ait u p e n g o la h a nlimb ah
h a 'u sd ilakukandengansemestin y a g a rt id a k me n imb u lk a nd a mp a kn e g a t if .
1. Sumber,sifat dan bentuk lim b a h

L i m b a hl a b o ra to ri u d
ma p a tb er asal
dar iber bagai
sum ber :
a . ba h a nb a kuya n gsu d a hkadaluar sa;
i :a l nya
b . ba h a nh a b i sp a ka (mi
yangtidakter pakai) ;
m ediumper benihan
s i d a l a n lrabor ator iu.n
c . pro d u kp ro se d
( m isalnya
sisaspesimen) ;
jar umsuntiksekalipakaisetel ah
d . pro d trku p a yap e n a n g a nan
limbah( m isalnya
d i o to kl a).f
P e na n g a ttal inmb a ha n ta ral air rditentukanolehsifatlimbahyangdigolongk an
menjadi:
a. Buanc;an
bahanberbahaya
dan beracun;
b. Limbahinfektif;
c. Limbaf'radioaktif;
d . L i mb a hu mu m.
ciiber labei
i
sesu ai
S e t ia pj e n i s l i rn b a hd i b u a ngdalamwadahter sendiryang
i
yangada.
peraturan

nsPAE
:' "*l'iiJ,,
li'JrrS?!:":,:
*'!,if"I!";,,i
mffi

'6.
"p *e "ffi Yffi,& Wq

e
e
e

YangBenar
PraktekLaboratorium
( (jortrJL ut',rrut o i'y Pract ice)

Ben tukl i mbahyang dihasilkandapat b e ru p a:


a. L im b a hcair
Pela r utorganik,bahan kimia unt u k p e n g u jia n ,a ir b e k a sp e n c u c ia na la t ,s is a
sp e simen(darahdan cairantubu h ).

b. Lim b a hpadat
habispakaisepertialats u n t ik ,s a ru n gt a n g a n ,k a p a s b, o t o l s p e s in re n ,
Pe r a latan
kem a sanreagen,sisaspesimen(e k s k re t ad)a n me d iu m p e mb ia k a n .
c. L im b a hgas
.
D i l r asilkarr
dari penggunaangen e ra t o i-,
s t e rilis a sdi e n g a n e t if e n o k s id aa t a u
',
d a r i te rmometeryang pecah(uapa ir ra k s a ).

,=c

e
c
e
e
e

2. Pen a n g a nandan penampungan


a. Pe m isahandan penguranganda la m p e n g e mb a n g a ns t ra t e g i p e n g e lo la a n
. d u k ski e s e lu ru h a n
i nd ip ila h -p ila hRe
l i m ba h,alrrrlimb'ahharusdiiden t if ik a sCa
dan
p
ro
s
e
s
y
a
n
g
k o n t in y u .P ila h -p ila h
vo lu me limbah,hendaknyamer u p a k a n
r ed u ksivolrrmelinnbahlllirrisme ru p a k a np e rs y a ra t a kn e a ma n a tyt a n g p e n t in g
i, a n ma s y a ra k a t .
, e t u g a se n t e rg e n s d
un tuk petugaspembuangansamp a h p

, ,

h a lPila h -pilahclanreduksivolume limb a h h e n d a k n y ame mp e rt imb a n g k a rr


n a l b e rikutini :
penanganandan p e n a mp u n g a nlimb a h
1 ) Kelarrcaran
jtrmlahli"nbahy a n g me me rlu k a np e rla k u a nk h u s u s d, e n g a n
2) Pengurangan
o e misahanlimbah83 dan no n - 8 3 .
me n g g u n a k a nb a h a nk imian o n - 8 3 .
sedapatn-,ungk in
3 ) L) iusahakan
pemberia
n
la b e l y a n g je la s d a ri b e rb a g a ije n is limb a h
4) Pengemasarr
dan
biaya,ten a g ak e rjad a n p e mb u a n g a n .
un tuk rrrengurangi

e
t

lin,bah berbahayad a ri s e mu a limo a h p a d a t e mp a t p e n g h a s il


Pem isal-ran
l i m b:fr adalahkunci pembuait g a ny a n g b a ik . De n g a n limb a h b e ra d ad a la m
kan tong atau kontainer yang s a ma u n t u k p e n y imp a n a n ,p e n g a n g k u t a n
da n i:embLranganakan meng u ra n g ik e mu n g k in a nk e s a la h a np e t u g a s d a n
pe n a nganarrnya.
b. D en a mpungan
penampunganuntuk lim b a hh a ru sme ma d a i,d ile t a k k a np a id at e mp a t
Sa r a rra
yan g pas,amandan hygienis.Fak t o r-f a k t ot er rs e b u tp e rlumc n d a p a tp e rh a t ia n
da la m pengembanganseltrruhs t ra t e g ip e mb u a n g a n lir' b a h u n t u k ru q a h
saki t.
Pemadatarradalah cara yang efisiendalam penyimpananlimbah yang bisa
d ib u ang dengan lancifill,namu n p e ma d a t a nt id a k b o le h d ila k u k a n u n t u k
dan limbahben d at a ia m.
l i m bafr infeksius

t
a

c
!

t
DEPARTEMEN
KLIqHMAN P. 'JBLIK/N?bff}'SIA
Dilekta'atLabor,;;riun Kese tan
r.r.1.

t
t
a

W W W MW

fu T *

Fraktek Laboratori umY a,tq B ena r


( G oorl I. uborato i'y lt,'ctt ! i cr,.)

c. P emisahanlimbah
limbahyang akandibuangadalafr
Untuk :"nernudahkan
mengenalberbagaijenis
. mu mn y ame n g g u r a k a n K o C e
d engancaramenggunaka nk a n t o n gb e rk o d c(u
warna).Namun penqguna a nk o d et e rs e b u tp e rlu p e rh a t ia ns e c u k u p n lau ilt uk
d e n g a n s is t e m ia in y a n g mu n g k in
ti dak sampai menimbulk a nl< e b in g u n a n
j uga menggunakankode wa rn a , mis a ln y ak a n t o n g u n t u k lin e n o ia s a ,lin e n
kotor,dan linenterinfeksid i ru ma h s a k itd a n t e rn p a t -t e mp aot e ra wa t a n .
Pada-nb'el 23 disajikanc o n t o h b a g i u rrit y a n g b e rt a n g g u n gja wa h c a la m
p enangananlimbahklinisde n g a nme n g g u n a l< al<
n o d ewa rn a .
Tabei 23
y
a
n
g
K ode warna
d is a ra n k a nu n t u k limb a lt k lin is .
Warna Kantong

J e n is L imb a h

Hitam

lin rb a hru ma ht a n g g ab ia s at,id a k c iiE u n a k a n


u n t u k me n y imp a na t a u me n g a n g k t rtlimb a h
k lin is .

Kuning

S e mu aje n is limb a h, v a n ga K a nd ib a k a r

K u n i n gd e n g a nstri p
h i ta m

Je n islimb a hy a n g s e b a ik n y 'darb a k a rt e t a p i b is a
j u g a d ib u a n gd i s a n it a ryla n d f illb ila d ila k u k a n
p e rlg u mp u la :tre rp i: a hd a n p e rrq a t u ra n
p e mb u a n g a n .

Birumudaatau
tra n sp a radne n g a n
stri pb i rutu a

L irn b a hu n t u k a u t o c la v in g(p e n g o la h a ns e je n is )
s e b e lu mp e mb u a n g a na k lrir.

pembuangan
d . Sta n d a ri saka
sin to n gd a nkontainer
lim bah.

,.
pemisahan
limbahtergantungkepadakesadaran,
proseduryang
Keberhasilan
j e l a sse rtake tra mp i l apne tugassam pahpadasem uatingkat.
sta
r ntongdankontainer
Ke se ra g a ma
n n d aka
limbahm empunyai
keuntung an
se b a g abi e ri ku t:
1) Me n g u ra n gbi i a ya d an waktu pelatihanstaf yang dim utasikanantar
instansi/unit.
secar umum,
a
baikpadapeker jaan
di lingkungan
n a manan
2 ) Me n i n g ka tkake
penanganan
lim bahdi luarr um ahsakit.
ru ffrd hsa ki tma u p u npada
kantongdankontainer .
3) P e n g u ra n g abni a yap roduksi

Dk'ARr!;'rlt!J,!,..:'":::o:X,,,,'t::-f,?!f
:#[E

e
G

F' rti W C:#W,&


&'fun

e:
e
e

Pralr r ekLabor at o ri u mYa n g B e n a r


1()ut,d Lubttrat ory .?rrtctice)

Ko d estandaryangdigunakanun t u k3 g o lo n g a ns a mp a hy . ln gp a lin gb e rb a h a y a
yaitu':

e
e
e
e
j

Sarnpahinfeksius: Kantongberwarnakuning
dengansimbol biohazar dyang telah dikenal
secarinter
a
nasional
ber war na
hitam .
=

Sa mp a h s it o t o k s ik: k a n t o n g b e rwa rn a u n g u
de n g a ns imb o ilimb a hc it o t o k s ik(b e rb e n t u kc e ll
da ! a mt e lo p h a s e ).

e
C

#"e

Sampah radioaktif : kantong berwarna merah


dengan sinrbc.ilradioaktif yang telah dikenal
s e c a rain t e rn a s io n a l.

e
e

Be b erapapropir,sidan kabupa t e nb is a me milik i k a n t o n g t a mb a h a nu n t u k 3


sp e sifikasi
di atassesuaidenganp e ra t u ra ny a n q b e rla k u .
Kan tongdan kontainerlimbah h a ru sc u k u p b e rrn u t ud a n t e rja mina g a r t id a k
so b ekatau pecah,tidak bereak sCe
i n g a ns a mp a hy a n g d is imp a n n y aK. a n t o n g
lim b ah ini biasanyamemiliki ke t e b a la ny a n g s a ma d e n g a n k a n t o n g limb a h
dornestik.

e
e

3 . Pe n g o lahanlimbah

Pe n g o lahan
limbahdilakukanberd a s a rk asnif a tlimb a h:
a. Bu a nganbahanberbahayadan b e ra c u n .
1) Netralisasi
Limbah yang bersifatasam dinetralkandengan basa seperti kapur tbhor"
( CaO)atau Ca(OH)r.S ebalik n y alimb
,
a h y a n g b e rs if a t b a s a d in e t ra lk a n
d engan asam sulfat atau as a n rk lo rid a .P a ra me t e rn e t ra lis a sai d a la h p H
Car,sebagaiindikatordapa t d ig u n a k a nf e n o lf t a le in . Z a in
t i a k a n b e ru b a h
warnapadapH 6 - B sehing g ac u k u pa ma nd ig u n a k a niik a s y a ra tp H limb a h
berkisarantara6.5- 8.5

e
t

.'UBLIK

DEPARTET{EN
KL, IHATAN'
Direktorai
Labcri. rum.lest , fan

I}TDOIIESIA

i
t

t_
W W W 'ffi *',n,e^Wz

FraktekLabcratonumYangBenar
(Goorl.Labotntont Pt .tctice)

2) P engendapan,
koagulasdi a n f lo k u la s i.
K ontaminanlogam bera t d a la m limb a h c a ir d a p a t d ip is a h k a nd e n g a n
pengerrdapan,
koagrrla sdi a n f lo k u la s i.
T a wa sg, a ra m b e s id a n k a p u r a ma t
efektifuntuk mengenda p k a nio g a m b e ra td a n p a rt ik e lk o lo id n y aCo
. ntoh:
50 rng/FeCl,yang memb e n t u k F e (o H), d a p a t me n g ik a t a rs e n , s e n g ,
nikel,rrrangan,dan air ra k s a .P e n g e n d a p a nd a p a t p u la d ila k u k a nd e n g a n
menambahkansulfida.
\
1
: r 1!{/'
3) Oksidasi-reduksi.'
Terhadapzat crganikto k s ikd a la m limb a hd a p a t d ila k u k a nre a k s o
i k s id a s i reduksi sehinggaterbe n t u k z a t y a n g k u ra n g / t id a kt o k s ik . Di b a wa h ini
adalahbeberapaoksida t o rd a n re d u k t o ru n t u k me n q o la hlimb a h:

Oksidator
- cl2,ocl

Lmah

- HrO,
- Ozon (O3)
- Oksidasibasah
- Elelctrolisa

CNFenol,Sianida
A k rilo n it ril,
CNCN-,Cr*6

Reduktor
SCr,sulfat
Fe504
Fe

Cr*o
Cr*6
Cu*2

cN-

Lim bah

4) P enukaranion
lon logam beratnikelda p a td is e ra po le h k a t io rr,s e d a n g k a rr
a n io n b e t . a c u n
dapat diserapoleh resina rio n .
b . LimbahInfeksi
Semua timbah infeksi har u s d io la h d e n g a n c a ra d is in f e k s i,Ce k o n t . rmin as i ,
sterilisasi
dan iirsinerasi.
Insinerasiadalah
metodayan gb e rg u n au n t u kme mb u a n gt imb z , hla b o ra t o rium
( cair/patlat),sebelum atau s e s u d a h d : o t o k la f d e n g a n me irrb a k a r limb , al r
tersebut dalam alat insin e r: s i (in s in e ra ro r).
I n s in e ra s bi a f , e n in f e k s i o a p a t
digunakan sebagai pengga n t i o t o k la f h a n y a jik a a la t irrs in E : rabs ei ra d a dr
b awah pengawasanlabor a t o riu md a n d ile n g k a p id e n g a n a ia t p e n g o n i. - o l
suhu Canruanganbakarse k u n d e tA. la t in s in e ra sdi e n g a nrL ra n gb a k a rt u n : , 3 a r
i, y a t h e , wa np e rc o b a a n
tidak memuaskanuntuk m e n a n g a n ib a ira n; n ie ! < sma
d an plastik.B ahan tetsebu tt id a k d iru s a ko e n g a n s e mp u rn a ,s e h in g q aa s a p
yang keluardari cerobongn y ame n c e ma ria t rn o s f e rd e n g a , rmik ro o rg a n is m e
d an zat kimiatoksik.A da be b e ra p amo d e l ru a n g b a k a ry a n E b a ik ,t e t a o i y a n g
idealialanyang menlungk in k a ns u h up a d aru a n gb a l< apr e rt a rn ap a l: n ; s e d ik i t
800"Cdan pada ruanq bak a rk e d u a1 0 0 0 " C.
W aktu retensigaspadaruan g b a k a rk e d u " s e b a ik n i' ep a lin g s e d ik it0 . 5 d e t ik .

nE!*
:T;r"'
#,X,fl;;,
l)loll"'.]i,',,,:'i"i!f:,:i
ffi

t
Q

&lsfig K$ {} tud A, ffi&

Pl a kt ek Labor at ori u mYa n g B e n a r


1(irtotl L ubortt t ttry P ruct ice)

Ba h anuntuk insinerasi,
bahkanb ilah a ru sd io t o k la fle b ihd a h u lu ,h a ru sd ik e ma s
d a la m kantongplastik.P etugasp e la k s a n a
in s in e ra shi a ru sme n e rimain s t ru k s i
ya n g benartentangjenis bahand a n p e n g e n d a lia ns u h u .
c. Lim b ahradioaktif
M a salahpengelolaanlimbah ra d io a k t ifd a p a t d ip e rk e c ild e n g a n me ma k a i
r a d io aktif sekecil mungkin, me rrc ip t a k a nd is ip lin k e rja y a n g k e t a t d a n
nten ggunakanalatyang mudah d id e k o n t a min a s i.
Ada 2 sistempengelolaanlimba hra d io a k t if:
1) D ilaksanakan
selu;-uhnya
olehp e ma i< a is e c apra
e ro ra n g a nd e n g a nme ma k a i
pr osespeluruhan,peng u buran a t au p e mb r. ra n g a n .
2 ) Dilaksanakan
secarakolektifo le h in s t a n s ip e n g o la h a nlimb a h ra d io a k t if
,.,
sepertiB adanTenaga
A tom Na s io n a(B
l A T A N).

e
e

e
=

e
e
e
e

Pe n g olahanlimbahradioaktifdib e d a k a nb e rd a s a rk a :n
1) bentuk : cair,padatdan gas
2 ) tir rggi-rendahnya
tingkatra d ia sgi a ma
3 ) tinggi-rendal-rnya
aktivitas
4 ) panjang-pendeknya
waktu p a ru h
5 ) si fat:dapardibal,.ar
atautida k .

Seb e lumdiolah lirnbalrcair ha ru sd ik u mp u ik a nd a la m wa d a h k h u s u sy a n g


ter b u atda'i plastik.Tidakcliben a rk a n
me n g g u n a k a nwa d a l' rd a ri g e la sk a re n a
da p a . pecah.Jika!rrnbahmenc ra n d u n g
p e la ru to rg a n ik ,wa d a h h a ru st e rb u a t
d a r i bahanbajaanti karat.
Lim b ahcair dapat Cibuangke s a lu ra np e mb u a n g a njik a me me n u h is y a ra td i
oa w.,hini :
1 ) Kc nsentrasi
!inrbahradioal< tbife ra k t iv it atsin g g i d a n me milik iwa k t u p a ru h
< l0 haridibiarkannrelurufr s a mp a ime le u ra t5i x wa k t u p a ru l-rn y;a
2t l i 4udahlarutdan terseb.:rda la ma ir;
3 l L imbah radioaktifberaktiv it a sre n d a h d ie n c e rk a ns a mp a ime n c a p a in ila i
batasyang Ciijinkanuntuk d ib u a n g .

e
e

Lim l.;ahpadat harusciikumpulk a nd a la m k o t a k iimb a h y a n g t u t u p n y a d a p a t


d ib tr k adengankakidan sebela hd a la mn y ad ila p is ki a n t o n glc e rt a a
s t a u p la s t ik .
Ka n tongharusdiikatdenganselo t ips e b e lu md ia n g k a td a ri d a la m k o t a k .
Pe n g olahanlimbahpadatselan ju t n y a
me n g ik u t ih a l b e rik u t :
1) tr iarkanmelurirhsehinggame n c a p a in ila ib a t a sy a n g d iijirrk a njik a limb a h
m engandungzat radioaktifd e n g a nwa k t u p a ru h p e n d e k(3 0 h a ri).
2 ) Tarnbahkan
tanahdiatome,la ru t afno rma ld e h idk, a p u ra t a uh ip o k lo ritu n ' t u k
l i mbahpadatyang in'rdahb . rs u k(n ris a ln y:ab a n g k a ih e r, v a n
p e rc o b a a n ).
3 ) Lallukaninsinerasijika
a
ln
y
a
lirnba hCa p a td ib a l< a(mis
r
: k a in ,k e rt a s ).

t
'i
-!

t
DEPARTE
I"TEN KEs'T;"AfAIf I].EI
INDOIIESIA
DirektoratLaborabr. n l(e."pha "!I(

q
i

{2sW{;%"Yn
W W fu?""
PraktekLaboratrri um Y ang B ena r
(Qrrtrl {.rlt'tnttrtn1I'n

h
Il

l-

"tice)

me la lu ip e n y a rirrg(f ilt e r)s e b e lu mCib u a n gk e


L inrbahgas harusdibersihk a r-r
harus dip e ril< s sa e c a rat e ra t u r.J ik a p e n y a rir, gru s lk a t a u
u dara).P eny,aring
, e n y a rin qh a ru s
tingkat radiasinyarncndek a t ib a t a sy a n g t e la h d it e n t u k e t t p
p
e n y a ' in g , rn a ka
d
a
ri
z
a
t
ra
c
iio
a
k
t
if
d iganti. Untuk mencegah t e rle p a s n y a
. t u k k c t e ra rg a nle b ih
perryaringharusdibungkusd e n g a np la s t ; kp o lie t ile nUn
r inci mengenai pengolaha nlimt ra h ra d io a k t if d, a p , a td ilih a t p ' a d aP e t u , -t l u k
p errgolahanlimbah radioak t ifd, a n K e t e n t u a nK e s e ia ma t aunn t u k p e n q o l: l. ra n
l i mbah radioaktifyang dikelu a rk a no le h S a t a n

G. PEN GA MA NA NTE RHA DA PB A H A N K I MI A


1. Pen ggolonganB ahan K irnia
s e r; n g k a lit e rp a p a r
D alam menjalankan aktivita s n y a ,p e t u g a s la b c ra t c . rriu m
be r bagai bahan kimia. Di la b o ra t o riu m,b a h a n k irn ia u mu n rn y a d ig u n a k an
da la m jumlah sedikit na:'nu n me n c a k u p je n is y a n g s a n g a t b c ra g a rr, . F a da
da sarnyabanyakbahan kimia b e rb a h a y ak a t e n ad a p a t me n imb u lk a nk e b a x a ran
. (F-flammabilityhazard), ledakan (R-reactivitytstabilily
hazard) atau gangguan
Karena ,tu rrutlak
kesehatan (H-Healthhazard) b,agi petugas lab<-:ratorium.
p e r lu diketahui penggolonga n b a h a n k irn : a h e rb a h a llau n t u k me , -ru d a l' k an
p e n genalan,carapenangana rrd a n p e n g irima n n y a .
Secaraumum bahankimia be rb a h a y ad ib a g ime n ja d ib e b e ra p ag c lc , n g a n:
a. B ahanK imiaB eracun(Tok s ik )
b a h a y at e rh : : d a pk e s e h a t a n
Merupakanbahankimiaya n gd a p a tme n y e b a b k a n
t
e
rs
e ra pk e Ca la mt u b u h k a re na
k
e
ma
t
ia
n
a
p
a
b
ila
manusiaatau menyebabk a n
tertelan,terhirup,atau terkenakulit.
b. BahanK imiaK orosif
Merupakanbahanyang terk e n are a k s ki imiad a p a t me n g a k ib a t k a nk e r' -rs a k a n
apabllakontakdenganjar in g a nt u b u h a t a ub a h a nla in .

c. BahanMudahTerbakar(FlammableSubstunces)
Merupal<anbahan kimi a y a n g mu d a h b e re a k s i d e n g a n o k s ig e n d an
menimbulkan kebal<aran.
Reaksikebakaranyang san g a tc e p a tju g a d a p a t me n imb u lk a nle d a k a n .
Jenis bahan kimia mudah t e rb a k a r d a p a t d ig o lo n g k a n me n ja d i t ig a s u b
golongan,yaitu:
1) Zat padat mudairterba k a r
Zat padat yang mudah t e rb a k a ra d a la h: b a h a n p a d a t y a n g t id d k mu d ah
, b s o rp s iu ap ,
mc'ledak,dapat menimb u lk a nk e b a k a ra nk a re n ag e s e k a n a
perubahankimia yang s p o n t a nd a n p e n y in rp a n a np a n a ss e la map ro s e s .
P adaumumnya zat pa d a t le b ih s u k a rt e rb a k a rd ib a n d in g k a nd e n g a n z at
cair,tetapi zat padat be ru p as e rb u kh a lu sle b ih mu la h t e rb a k a rd a rip ad a
zat cair atau gas. Con t o h y a n g t e rma s u kg o lo n g a n in i a d a la h b e le ra n g ,
fosfor,hibridalogarn,lo g a ma lk a lid a n la in -la in .
|NDONESIA
DEP.^I'TEI4T"'"SEHI TA' |:.TI'UBLIT.
,-lekit;e;'

J 0 , 3 t u r i 'J t r ' Y e s e h a t a n

w 'w,ru r y tu\%tuw a

Pra , it ek Labor at c ri u mYa n g B e n a r


( (i ur,r L rritoratont Pructi ce)

2 ) Zat cairmudahterbal(ar
Zat cairyang mudahte'bakara d a la hb a h a nc a iry a n g f it u d a hme n g u a pd a n
uapnya mudah terbakarpad a s u h u d ib a wa ir2 5 . 5 " C.G o lo n g a nin i p a lin g
ban;'ak dijumpai diindustrid a n d i la b o ra t o riu m,s e rt a d ik e n a l s e b a g a i
pelarutorganik,Contoh:ete r,a lk o h o l,a s e t o n ,b e n z e n a h
, e k s a nd a n la in l ain.P elaruttersebutpada s u h u k a ma rd a p a t me n g h a s ilk a nu a p y a n g jik a
bereaksidengan udara pada p e rb a n d in g a nt e rt e n t u d a p a t d ib a k a r o le h
adarryaapi atau !oncatanlis t rik .
<l

( l as mudah terbakar

C
C

q
e

Yangterntasrrtt
golonganini a d a la hg a s \ / a n g a ma t mu d a ir t e rb a k a rd a n
sei'irrgmenirr,brrlkanlcdaka n .Co n t o h : g . : s a la m u n t u k b a h a n b a k a r,
hidrcgen,asetilen,etilenok s id ad a n s e b a g a in y a .

d . ea h a nkimiamudalrmeledak
Beb e rapacontoh bahankimiaya n g mu d a h me le d a ky, a it u:
1) Az;-Ca
Apabilaazidabereaksideng atne mb a g a n
, ris a rln ydaa la mp ip a p e rn b u a n g a n
a ltaukran air,makatembag aa z ic iaa k a n me n imb u lk a nle d a k a nh e b a tjik a
terhenabenturanrinqan.
2) As amperklorat
jika dibiarkanmengeringpa d a p e rmu k a a nme ja y a n g t e rb u a t d a ri k a y u ,
b atu bataataukain,akanmele d a kd a n rn e rrimb u lk akne b a k a ra niik at e rk e n a
Frenturan.
?\

Asarnpikratdan garamnya
Akanterbakaroleirpanasata ub e n t u ra n .

Bahankimia oksidator(Oxidation
Agents)
M e r upakanbahan kimia,yang mu n g k in t id a k rn u d a ht e rb a k a r,t e t a p i d a p a t
oksigenyang dap a tme rry e b a b k akne b a k a ra nb a h a nla in n y a .
m e n ghasilkan

Bahankimiayang reaktifterhadap air(WaterSensitiveSubstonce)


M e r upal<an
bahankimiayang mu d a h b e re a k sdi e n g a na ir c ia nme n g h a s ilk a n
p a n assertagasyang mudahte rb a k a r

g, Bahankimiayano reaktifterhadapasarn(AcidSensitive
Substance)
M er upakanbahankimiayangm u d a hb e re a k s id e n g aans a md a n me n g h a s ilk a n
pa n assertagasyang mudahterb a k a r,a t a ug a sy a n g b e ra c u nd a n k o ro s if .
h. Gasbertekanan(CompressedGases)
M er upakangas yang disimpa nc li b a wa h t e k a n a n ,b a ik g a s y a n g d it e ia n ,
m au pun gascairatau gasyang d ila ru t k a nd a la mp e la ru td i b a wa ht e k a n a n .
i.

Bahanradioaktif(Radioactive
Substctnce)
M er upakanbahan kimia yang me mp u n y a ik e ma mp u a nme ma n c a rk a ns in a r
m icrocurielgram.
radioaktif dengan aktivit^s lebih besar dari2.10-3

DEPARTEM.EN
KfSf 'r ITANREPLt,-'-IK
IND0:IESIA
.DirektoratL tbc ratc..-, n Kesebati

e
'

.t

e
5
*

ii;'',frr
i#^ it'"&

W 'ffi"{;* f

PraktekLaboratorium
YangBerar
(Gr;crlLrtb'nrttonyI' ructice.)

2. Bahan Kimia Yang Tidak Boleh Tercampur (lnccmpatibleChemicals)


Ba n yakbahan kimia di labora t o riu my a n g d a p a t me n imb u rk a nre a k s ib e rb a h a y a
jika tercanrpursatusamalain,a n t a rala in:
. A ir raksa: denganasetilen,a s a mf u lmin a t ,h id ro g e n.
. A monia,anhidrat:dengana ir ra k s ah, a lo g e n k, a is iu mh ip c k lo ritd a n h id ro g en
fluorida.
. Amoniurn nitrat : dengan a s a m,b u b u k lo g a rn ,k lo ra t , n it ra t ,s u lf a t d a n z a t
mudah .erbakar.
. Anilirr: denganasamnitratd a n h id ro g e np e ro k s id a

:
E:

ikatan
hidroksir,
eriren
srikor,
f:il;:ilil,.1il?:ffi:Tjl?:*ffn:i:"''

:
.
.

.
.
.
.
.
,
.

.
.

.
'
,
.
.
.
.

A samllromat:denganasama s e t a tn, a f t a le nk, a mf e r,a lk o h o l,g lis e ro l,


t e rp e n t i n
d an cairanmudah terbakar.
A sanrnitrat : dengan asam a s e t a t ,a s a mk ro ma t d a n a s a mh id ro s ia n a ta, n ilin,
karbon, hidrogen sulfida,c a ira n / g a/sz a t la in y a n g mu d a h b e re a k s"id e n g an
nitrat.
A samoksalat: denganper a kd a n a ir ra k s a .
A samperklcrat:denganas e t a ta n h id ra t b
, is mu td a n ik a t a n n y aa, lk o h o l,k e rt as ,
kayud"n bahanorqaniklain .
A samsulfat: denganklora t ,p e rk lo ra tp, e rn a n q a n adt a n a ir.
A setilen : dengan tembag a , h a lo g e n , p e ra k a ir ra k s a d a n ik a t a n y a n g
mengandungkomponent e rs e b u t .
A setcn: oengancamprlra na s a ms u lf a td a n a s a , nn it ra tp e k a t .
Brom : denganamonia,ase t iie n, b u t a d ie n ,b u t a n ,lrio ro g e n n
, a t riu rnk a rb id a ,
terpentin,logam.
cairan mudah terbakar : d e n g a n a mo n iu m n it ra t , a s a m k ro ma t , h id ro g en
peroksida,asam r,ttrat,nat riu m p e ro k s id ad a n h a lo g e n .F o s f o rp e n t o k s id a:
denganair
Hidrollarbon: dengan flu c , rin ,k lo rin , f o rrn in , a s a m k ro ma t d a n n a t rirr m
peroksida.
Hidrogen peroksida : de n g a n k ro m, t e mb a g a , b e s i, lo g a m a ir, g a ra m
l ogam, cairanmudah terb a k a rd a n p ro d u k y a n g m' t d a h t e rb a k a r,a n rlind a n
nitrometarr.
Hidroqensulfida: denganu a o a s a mn it ru tCa ng a so k s id a n .
Kaliurrtpermanqanat: de n g a rrg lis e ro l,e t ile n g lik o l,b e rrz a ld e h idd a n a s a m
sulfat.
Karbon(diaktifkanoleh kals iu mh ip o k lo rit ): d e n g a ns e mu az a t o k s i. J a n .
Klorat : dengan garam amo n iu rn ,d s c t F fbl,u b u k lo g a m, s u lf u r,z a t T , u , ; ah
terbakar,k.rrbon.
Klorin : dengan amorria,a s e t ile n ,b u t a c ie n ,b e n z e n ,d a rr k o mp o rre nr" t i, ry a k
bumi lairr,hidrogen,natriu mk a rb id a t, e rp e n t ind a rrlo < la m.
Klorindioksida:dengan am c n ia ,me t a nf o s f in ,h id ro g e ns u lf ic ia .
L ogam olkali (kalsium,ka liu rn d a n n a t riu rn ) : c le n g a na ir; k a rb : , rc io t < s i C a ,
k arbontetrakloridadan hid ro k a rb o ny a n g me rrg a n d rrn kqlo r

*
DEPARTEUEN
I'I
qla

T\TLI{ T 'ITii,IK T

t ., :ritJIlt L)-,)raLuiln

CNESIAtr,P15

i . e s : n a i a 't L . a | 'l

L-l

FI

*i

WWWr y W ,& & W&

u-

Pra ktek Labor a' , or i u l nY a n g B e n a r


( Grtod L abor ut on1 I'ru ctice)

e-

ffi sr kuri: denganasetilen,asamf u lmin a t ,h id ro g e n


N atr i um:dengan karbontetraklo rid ak,a rb o n d ic , k s iddaa n a ir.
N atr i um azida : clengantimbal, t e mb a g a d a n lo g a m l; rin .B a h a n k imia in i
um u m nyadigunakansebagaipen g a we t t, e t a p ijik a b e rik a t a nd e n g a n lo g a n r
d a p a tmembentukikatanyangtid a ks t a b ild a n mu d a lrrn e le d a kJ.ik ac a mp u ra n
i ni d ib uang melaluiwastafel,komp o r, e nlo g a m a k a n t e rp e ra n g k a pd a n p ip a
air d a p at meledakpadasaatpipa t a d i Cip e rb a ikoi le h t u k a r, gle d e n g .
N atr i umperoksioa: denganzat o k s id a ns e p e rt ime t a n o l,a s a ma s e t a tg la s ia l,
ase tatanhidrat,benzaldehid,
karb o nd is u lf id ag, lis e ro l,e t il a s e t a td a n f u rf u ra l.
Oksig en: denganminyak,lemak ,h id ro g e n ,c a ira n / z apI a d a t / g a sy a n g mu d a h
rerbakar,
Pe r a k:denganasetilen,asamoks a la ta, s a mt a rt ra td a n ik a t a na mo n iu m.
Sia n id a: denganasamdan alkali.
Te m b aga:denganasetilen,azidad a n h id ro g e np e ro k s id a .
Yo d iu m: denqanasetilendan am o n ia .

ti

ei
ui
ti
ti

e'1
ei
uri

"i
-T
Fir

3. Efef<tokslk bahan kimia

5rr
Be b e r a p abairan kimia dapat mem b a h a y a k a nk e s e h a t a np e t u c la sla b o ra t o riu m
jika te r se ntuhkulit,terhirupatauter t e la n E
. f e ky a n g o it imb u lk a ns a n g a tb e ra g a m
, rn ja l,h a t i, s a iu ra n
da n da p a t rnengenaisistempenla p a s a nd, a ra h ,p a ru -p a ru g
ce r n ada n organ tubuh maupunjarin g a nt u b u h la in .B e b e ra p ab a h a nk imiaju g a
d ike tah u ibersifatkarsinogenik(da p a t me n imb u lk a r,k a n k e r)a t a u t e ra t o g e n ik
( m e n in r b ulkancacat pada ianin).Se la ine f e k s e p e rt iy a n g d is e b u t k a nd i a t a s ,
p a p a r a r terhadapbahan kimia iniju g a d a p a t me mp e n g a ru h k! o n d is ik e s e h a t a n
ya n g ti dak langsungtcrlihat sepe rt i b e rk u ra n g n y ak o o rd in a s ia n g g o t a g e ra k
tub u h , m enurunnyakewaspadaan
at a ug e ja la)/ a n gs e ru p a G
. a n g g u a nk e s e h a t a n
i nid a p a tmeningkatkanrisikoterjad in y ak e c e la k a akne rjad ila b o ra t o riu m.P a p a ra n
b e r u la n g iberkepanjangan
terhada pb e rb a g a ip e liiru to rg a n ikd a la m b e n t u k c a ir
d a o a t m erusakkulit karenaefek pe n g h a n c u ra nle ma k ,a le rg i a t a u s if a t k o ro s if
yan g ciim ilikinya,
sepertitercantump a d aT a b e l2 4 .

Tabel24
B a h a nki mi aci a np e n gar uhnya
ter hadapkesehatan

-l

,1
"T

Itl

.-'i
Frr
trr

.*FI l T

-I

-l

F) l

el

er
er

Bahnu Kimia

ruh terhada

kcsehatan
t

n ir raksa
Akrilirr
4,noniak
A nilin ( am i n o b e n z e n ,
fenilarn in)

Muntah, diare, sakit kepala,


mual, sakitmata
Kel.rarai'mata, iritasialuran
nafas
Iritasimata
Sianosiskarena
methemoglobinemia,
narl:ose
ringan, paralisis saluran nafas

9EPARI'ET,{EN
KESEHT.T.
"I REPUB : INDCNESIA
DirektoratLa"r,ratoi-.,. .,sehat:n
,'
' ,'t**tU*

Gangguansistemnsaraf
pusat,gusi bengkak dan gigi
tanggat

Edemaparu

ei

er

e
e
F

e
e
u

W f f iS* * % $SSf
P ::aktekLaboratori urnY rrg B enar
(GrLtrl Lrtbc.,
r',t t rtn1 Pt.trt ice.)

Pengaruhterhadap.kesehata
Kronik
Akut
I

Bahan Kimia

Asetaldehid(aldehid aserat, Iritasi matadan salurannafas,


markose( menurunkan
ethanali'r.

hrti
i s, kerusakan

kesadaran)

Asetat anhidrat(asetil oksida, Iritasi krat padamatadarr


salurannrfas, efek korcsif'
ethanoikanhidrat)
Aseton (dimetil keton, 2propanol)

Iritasi ringanpadamata,hidutrg
darrtenggorokan,narkosc

Asetonitril(metilsianida)

Iritasi saluranpenafasan,
keracunansianida

hati,
Le.rkemia,l,.erusakan
anemi aapi asti k

Benzen

Narkose

is
Karsitrc,gei',es

Benzidin

Sakit perut,mual, iritasikulit

Kecandu:.n

Dietil eter

Muntah, iritasi mata, narkose

K errrsakan
hati dangi nj al ,
is
karsi nogenes

Dioksan

Narkose

Cangguansistemsaraf,
koma

Sakit perut,muntah,diare,
iritasi kulit, sakit rnata,efek
korosif

i d (formalin)
Formaldeh

Iritasi saiurannafas,
membranmukosa

Glutaral

Iriiasi salurannafasdan
membramukosa

Karbontetraklorida
(tetraklorometan)

Sakit kepala,mual, ikterik


ringan,
Hilang nafsumakan,narkose

Kloroform(triklorometan)

idem

Metanol(metilalkohol)

Narkose,iritasi,mukosa

Edemaparu

K erusakanhati dan gi nj al ,
gangguansalurancer,ra

Kerusakanretinadan saraf
opti k

a-Naftilamin

Didugakarsinogen

p-Naftilamin

Karsinogensis

(nitrobenzo!)
N itrobenzen

Sinosiskarena
Anemia,tekanandarah
methnemoglobinemia,
narkose menurun,
ringan
methemogl obi nemidenga
a
n
si anosi s,i ri tasikandung
hati
kemi h,kerusakan

Piridin

hatidanginjal
Kerusakan

K erusakansaraf

Seleniunr

sakitmata,
Kulit terbakar,
batuk

Cangguansisternsaraf
pusat,terotogenesis

DEPAFTf'{f.N '

WA

'iIATAryi' 'Un! IK I!, .)NES;A


r" iekto;a t L-' oratcr ium Kesehatan

g:v# *jt u* a',,f.&


ffi" T&

P..a] , t el:Labor a. t c ri
u m Ya n q Be n a r
(.(),,i ;, ctl.to
ra toi.y Ply!! r)_

Ba h a n K imia

P e n g a ru ht e rh a d a kesehatan

Akut
S ianoge nb ro mi d a

S"[rt p*"t, rr"t, aU*,

Kronik

Edernaparu

ganglluanpenglihatan
Sitcrkaias
in
Tetrahidrofuran(dietil oksida,
t et r am ei i o
l k s rd a )
T lr allir r rh

O - T olidin

Mutagenesis

Sakit perut,muntah,rnual.dia

i -:'

Narllose,kerusakanhati dan
ginjal, irirasimatadan saluran
nafas

Cangguansaraf,gangguan
pengli l .atan,kel emahanotot,
ataksia

:Q

K a:' si nogenesi s

l' oluen (m e ti l b e n z e n , fe n i
benz en,t o l ' ro l )

Nalkose

T r ik lor oe til e n (e ti n i l
t r ik lor ida .l

N a rk o se

Gangguansaraftidak
spesi fi k,mungki n
kecanduari

Kerusakanhati, gangguan
sarafnc,nspesifik

m - ) iy lene11 ,2 d i rn e ti l b c n z e n ) Narl:ose,sakitkepala,lelah
kurangwaspada,rnual

Gangguansaraftidak
spesi fi k

O-Xylene ( 1,3 dimerilbenzeril

Id e m

Iden

p- X y lene( 1 ,4d i me ti l b e n z e n )

Id e m

Iciern

4, Pr o se d urpenanganankecelaka a n

U ntuk m encegahtirrlbulnyabaha y ay a n g le b ih lu a s ,wa jib d is e d ia k a nin f o rma s i


:n e n g e naicara
penanganan
yangb e n a rjik at e rja d it u mp a h a n
b a h a nk imiad i d a la m
la b o r a torium.
A gar mudah terbac a in
, f o rma sirri
i h e n d a k n y ad ib u a td a ia m b e n t u k
ba g a n Tang sederhanadan dipas a n gp a Cad in d in g d a la m ru d h g la b o ra t o riu m.
Sela initu, haruspula di sediakanp e ra la t a nu n t u k me n a n g a n ik e a d a a nt e rs e b u t
se se r ti:
a.
b.
c.
d.
e.
f.
g.
h,

pa ka ianpelindungdiri,sarungt a n g a nk a re t ,s e p a t ub o t k a re t
seko pCanpengumpuldebu
for se puntuk mengambilpecah a ng e la s
b u lu ayam,kairrlap dan kertaspe mb e rs ih
e m b er
a b u rsodaatau natriumbikarbon a tu n t u k me n e t ra rk a a
nsam
p a sir
d e ter jenyang tidak mudah terb a k a r.

'

e
e
e
e
t

e
!!
-:

:r
J i k at e r j ao tu
i mp a h a na sa md a n bahankor osif,
net"alkan
denganabu sodaatau
n a t r i u mb i ka rb o n a se
t, d a n g kajnika yangtumpahber upazat alkalis,
tabur kan
p a s i rd i a ta sn ya .
DEPARTEMEN
KESEHATAA'EPUB'-I::IOI{ESI,
Direktarat
Laborafcriunt
.
.Lrtar:

e
T
I

ffi.'.,.!
ry: l1;; i) -',i,1i.a Di

Prakt.:kLaboratori umY an3 B enar


(Goorlhrlr,t'rrt,trll Pt rtrt ice)

Tin dakanyang harusdilakuk a njik a t e rd a p a tt u mp a h a nb a h a nk imiab e rb a h a ya:


a . Beritahupetugas keaman a nla b o ra t o riu ' nd a n ja u h k a n p e t u g a sy a n q t id a k
berkepentingan
dari loka s it u mp a h a n;
b ' Upayakanpertolonganba g i p e t u g a sla b o ra t < , , riuym
a n g c e d e ra;
c. Jikabahankimiayang tump a h a d a la hb a h a nmu d a h t e rb a k a r,s e g e rarn a t ika n
s emuaapi,gasdalamruang a nt e rs e b u td a n ru a n g a ny a n g b e rd e k a t a nf .u ia t ik a n
peralatanlistrik!ane n,un g k inrn e n g e lu a rk a b
n u n g a a p i;
d . Jancran
rnenghirupbau dari b a h a ny a n g t u mp a h ;
e . 'Nyalakankipasangin pen g h is a p(E x h a u sfta n ). 1 ikaama n u n t u k d ila k u k a n
5 . G as bertekarrandan ctasdal a n r b e n t u k c a ir
a. Ruanglaboratoriumyang b e ris it a b u n g g a s mu d a h t e rb a k a rf ia ru sd ib e ri la b e l
peringatanpada pintunya .
b. Tabung yang b.'risi gas mu d a h t e rb a k a r J ib e ri s imb o l/ la b e lq a s mu d a h
terbakar.
c. Hindaripenempatanlebih d a ri s a t u t a b u n g g a s mu c la ht e rb a k a rd a la m s a t u
ruangpadasaatyang sama .
d . T abunggas cadanganharu sd is imp a nd a la m ru a n g y a n g b e rja ra kc u k u pja uh
dari ruanglaboratorium.
e . Ruangpenyimpananini ha ru sd ik u n c id a n d ib e rit a n d a p a d a p in t u n y a .
f. Tahrunggas bertekananha ru sd iik a t / d it a mb a tp a d a d in d in g a t a u me ja k e r j a
dengankokolragartidak mu d a h t e . le p a s .
g' Jangarrletakkantabung g a s b e rt e k a n a nd a n g a s d a la m b e n t u k c a ir d e k a t
r adiatol sumber api, per a la t a nlis t rik y a n g me n g e lu a rk a nb u n g a a p i a t a u
dibavrahsinarmatalta:i.
h. K atuptekanantinggi utam a h a ru sd ima t ik a njik a t a b u n g g a s t id a k d ig u n a ka n
ataulika tidak ada oral)gda la rnru a n g la b c ra t o riu m.
i' Tabur,ggas bertekanatrha ru sd ia n g k a td e n g a nt ro lle yd a n d ile n g k a p ci ie n g a n
penutupnyapadasaardiba wa .
j Setiaptabunggasditandaid e n g a nwa rn at e rs e n d iri.
k' Reser'/oar
dan instalasiunt u k ma s in g -ma s in g a s h a ru sme mrlik iwa rn a v a n q
5ama.
6 . Pe nyimpananbahan kimia
a . S ediakanlahbahan l<imia d a la m ju mla h s e c u k u p n y a d i d a la m r. u d l g
laboratorium.
b ' S tokbahankimia haru; dis irn p a nd a la m ru a n gk h , -rs ubse ria n t a b
i cton.
c. B ahankimiayang nruciahte rb a k a rh a ru sd is irn p a nd a la m ru a n Et e rp is a h .
d. Untuk mencegahtimh,,uln ykae b a k a ra nc J a nle d a k a nd a ri , o , -' k u ru n u. : e rk e n a
bunga api dari alat listrik ,t o mb o l la mp u u n t u l<ru a n g p e n y imp . rn a rrh a rus
beradadi luar ruangdan la mp u d ile n g k a p id e n c ra r,
k a p la mp u .
e . Jangan menyinrpatrbalra n k imia b e rd a s a rk a nu ru t a n a l. , . 1 a Ha
d . l in i Ca r_ . r a t
menyebabkanbahanyang s e h a ru s n y a t id a k t e rc a mp
(inuc ro mp a t t b t e c h e , m i c a ! s )
terletakberdekatansatusamala in .

DEPANTETIE}/
K;SI '',.' ,ANR;PL'' ,!K INDO':SIA rw{r?
Di;,.,

r a L L a L , o , , : , , r - i u . ,l:. e t , , i t a i a :

1i'r.li
'

tr ffi il}

W'a&
&Wil

Pra k t ek Labor at o ri u mYa n g Be n a r


(G,-,,tiLubo rtttot'y Pructice)

l l en g a b aikansifatfisikdan kimiad a r! b a h a ny a n g d is imp a nd a p a t me n imb u lk a n


ba h a ya :
a. keb akaran;
b. l ed a kan;
c. kelu arnyagas beracun,uap da n d e b u ;
d. kom binasidari hal diatas;
Un tuk menghindari hal tersebu t ma k a p e n y imp a n a n b a h a n k imia p e rlu
m e m p e rhatikanhal-haldi bawahin i:
a. Pe n garuhpanas/api
Ke n aikansuhuakan menyebab k a nt e rja d in y are a k sai t a up e ru b a h a nk imia .
D i sampingitu, pei'cikanapi me mu n g k in k a nt e rb a k a rrry ba a h a n y a n g mu d a h
te r b akar.
b . Pen garuhkelembaban
' Zat higroskopismudah :nenye ra pu a p a ir d a ri u d a rad a n re a k s ih id ra s iy a n g
e ksotermisakanmenimbulkanp a n a sd i d a la mru a n gp e rry irn p a n a n .
denganr,vadah
c. In te,'aksi
Ba h an kirria tertentu dapa t b e rin t e ra k s id e n g a n wa d a h n y a d a n a k a n
m e nimbulkankebocoran/keru s a k a n .
d. In teraksirntar balran
Ke r nungl<inan
ir,te'aksiantar ba h a nc la p a tme n imb u lk a nle d a k a n k, e b a k a ra n ,
atautimbulnyagasya;rgberb a h a y a .
n a h a nh a ru s
D en gan mempertimban gkanf a k t o rt e rs e b u tma
, k ap e r, y imp a n a b
Fo frr11Uhi
syaratsebagaiberik u t:
1) EahanB eracun
Contch: :ianida,lrsenida,d a n f o s f o r
Syaratpenvirrtoa,ran'
a) ruangannyadingin dan b e rv e n t ila s i
b) jauhkandari bahayake b a k a ra t t
c) jauhkandari bahanyan g mu n g k inb e re a k s i
C) di ten)pat penyimpan a nd is e d ia k a na la t p e lin d u n g d iri, mis a ln y a:
pakaiankerja,masker,d a n s a ru n gt a n g a n .

e
e
e
=

e
t

e
e
t

e
=e
t

t
e
t

2\ B ahanK orosii
Contoi'r: asam,anhidridaas a m.d a n a lk a li
S yaratpenyinrparran
:
a) ruangannyadingin dan b e rv e n t ila s i
b) wadahnyater(utupdan b e rla b e l
c) jauhkandari bahanbera c u n .
Zal tersebrrtdapat rr.erusakwadah dan bereaksidengan zat beracun,
'
menghasilk;rn
uap/gasb e ra c u n

t
i
(

t
:(
a

t
DEPARTEMEN
KESEEI.TA''AEPUBLI' {TOffES.I
DirektoratLaboratoium.I- eftatan
1t

r
W ''"3ffi {re ,tr%g- S"

YangEenar
PraktekLabr,ratoriunr
((jortrLLrrltot'rtlonl ltrrrr:tir;e)

3) B aharrMudahTerbakar
Contoh: benzena,aseton,eter,heksana.
S yaratpenyimpanan:
a) ruangannya
dinginda n b ' e rv e n t ila s i
b) jauhkandarisumbera p i a t a up a n a st,e rma s u rk
lo n c a t a na p i lis lrikd a n b a r a
rokok
c) di tempat penyimpanantersediaalatpemacianrl<ebakaran
. dr jaulrkandari bahano k s id a t o r.
4) B ahanMudahMeiedak
Contoh : amoniumnitrat,nitrogliserin,
Trinitrotuluen(TNT),natrirr,r azida,
asamperklorat.
Syaratpenyimpanan:
a) ruangannya
dingirrda n b e rv e n t ila s i
b) jauhkandai'ipanasd a n a p i
c) jauhkandaribaharry a n g mu d a ht e rb a k a r
d) hindarkandarigesek a na t a rlt u mb u k a nn re k a n is
5) B ahanOksidator
Contoh: perklorat,permanganat,peroksidaorganik.
pertyimpanan
S ),arat
:
a) ruangannya
dingind a n b e rv e n t ila s i
b) jauhkandarisu,mbear p i d a n p a n a st,e rma s u klo n c a t a na p i lis t rikd an b . r a
rokok
c) jauhkandaribah"n c a ii mu d a ht e rb a k a rd a n z a t re d u k t o r
Catatan: pemadamk e b a k a ra nk u ra n gb e rma n f a a kt a re n az a t c , k s id a i o r
dapatmengh;rsilk aonk s ig errs e n d iri.

'

6) BahanReaktifTerhadapAir
Contoh: natrium,hidri d a , lla rb itn,it rid a
S yaratpenyimpanan:
a) ruangannya
dingin,k e rin g d
, a n b e rv e n t ila s i.
b) jauhkandarisumbe rn y a laa p i d a n p a n a s .
c) bangunannyakedapair.
d) tersediaperr,adamkebakarantanpa ait misalnyaCOr.
7) BahanReaktifTerhadapAsam

:
'

C o n to hn: a tri u m,
dansianida.
h i b rida,
P a d au mu mn yag a ster sebutdenganasamakanmeng,r asilkan
gasyang
mudahterbakar
atauberacun
S ya rapt e n yi mp a n a rr :
a ) ru a n g a n n ya
cl i rrg in
danber ventilasi
c) ru a n g p e n yi mp ananper lu dir ancangagar tidak m emungkin k an

*r,

terbentuknyakantunghidrogen

&i-.

:'r
:.,.

l. a.r'i!'':ri:

DEUARTEMI:I,KES.4M REpt--.IK INDoI,ssIA


VG{u

L
e
'.f. 'A

r#'{:' RS S K:$

e
e
e

vangBenar
Pral{t(kLaborato;ium
1(]ooriL,t( ,,irtlr,11,[ *t':li.r:c)

cl) tersediarryaalat peiindunE diri seperti kacamata, pakaian kerja, dan


5drUrlQtangan.

t) CasB ertekan:n
fontoh : gasnltrogen,asetile nb, id ro g e rrk io r,y a n gd is irn p rnd a la ms ilin d e r.
Svaratpenyirnpanan
:
a) disinrpandalamkeadaant e g a kd a n t e rik a t
b ) iuangannyadingindan t id a k t e rk e n as in a rma t a h a rila n g s u n g
A jauhkandariapi dan pana s
d) jauhkancjaribebankorosifyang dapat merusakkrandan katup
e) pisahkangasn'rudahterbakarciarigasbersifatoksidator
.J-

q
j

e
-i

q
I

'q
d
c

TERHADAPBAHANRADIOAKTIF
H. PET{6AMAI\IAN

1 . Satua ndan DosisRadiasi


Za t r ad ioaktifmerupakanatom tak s t a b ily a n g b e ra s adl a ri b a h a n a la m ma u p u n
ha sila ktivasidi dalamreaktor.Zat r a d ro a k t if
a k a nme n g a la rntira n s f o rma s ip o n t a n
m en ja d i3tomyanolebihstabil.
pema n c a rara
n d ia s id a dn is e b u p
n d io a k t if
Pr o sein
s i selaludisertaidengan
t , : lu ru h a ra
(radioactive
decay).Radiasiyang dipancarkandapat berbentukpartikelbermuatan
(partikelaifadan/ataubeta)ataugelonrbangelektromagnetik
(sir.argama).
i.
(8.1)yang didefinisikan
Satuanradioaktifyang berlakusaat ini adalah Be<-querel
sebagaidisintegrasi
inti per detik.SatuCurie(Ci)=3.7',''0r0
disintegrasi/detik(Bq)
Un tuksistembiologisepertitubuh ma n u s iad, o s isra d ia syi a n g d is e ra pd in y a t a k a n
yangditerimaoleh
dengandosisekivalen(satuanSievert,
dosiseki''ualerr
5v).Besarnya
yangb e rd irid i d e k a ts u mb e rra d ia sbi e rg a n t u n g
pada:
se o r a n gpetugaslaboratorium
a. r a d ioaktivitassumber
b. ja r a kdarisumber
c. la m anyaberdiridekatsumber .

e
e

e
d
e
:j

e
e
q

2 , EfekR adiasiP adl Manusia


padamanusiadapatmenimb u lk a ng a n q g u a nk e s e h a t ayna n g b e rs if aat k u t
Ra d ia si
jam setelahseseorang
maupunkronik.Beberapa
terkenaradiasidapattinrbulgejala
be r u p amual dan muntah-munta hP
. a p a ra nra d ia syi a n g re la t ift in g g i ju g a d p p a t
menimbulkankanker.Jikaradiasimerusaksel benih/nrudigahCapatterjadimutasi
pa d age n/kromosomselsebinggame n imb u lk a nc a c a tb a wa a n .
3. Kesela;natanTerhadapRadiasi
lnternationalCommisionon RadiologicalProtection(ICRP)telahmenganjurkannilai'
b a tasd osis (NB D)untuk para pet u g a sla b o ra t o riu my a n g b e rh u b u n g a nd e n g a n
r a d ia sidarr masyarakatumum. NB D u n t u k p e t u g a sla b o ra t o riu ma d a la h5 0 mS v
( 5 0 0 0r nrem)pertahunsedangka nu n t u k ma s y a ra k aut mu m a d a la h5 mS v (5 0 0 0
i D,ma k au n t u k s e me n t a ra
m r e m ) .Jika
seseorang
telahmene rimara d ia sme
i le b ih NB
s
a
mp
a
i k t u NB Dd ile wa t i.
wa
i
a
dengan
w aktu dilarangbekerja
z a t ra d io a k t if

'

:t

DEPARTETIEN
KESEHATAN
.' :PUBLIK 'n0}IESIA
DirektoratLaborator'tmK
atal

C
G

tt
$$'?ffi ffis {,-,: ij\,{ "..$-$r5
P raktek Laboratorj umY ang B enar
(Gr,orlLnl rt rn t o rt1I'ntct :cc)

4. Tata Ruang LaboratoriumY ang Me mp e rg u n a k a nZ a t Ra d io a k t if


Tata ruang lal:oratoriummik ro b io lo g i d a n b io me d is y a n g me rn p e rg u n a k a n
zat r adioaktifdalam pekerjaan n y a d a la hs a ma d e n g a n t a t a ru a n g d a n f a s ilit as
l ab o ratorrum sebagaimana t e rc a n t u m d a la m p e d o ma n u mu m d e n q a n
m en ambahranhal sebaqaiberik u t:

a . Sistemventilasi: adafilterya n g e f is ie nu n t u k me n a h a nd e b u ra d io a k t if .
b. Perisai
: perisaitim b a l u n t u k p e rlin d u n g a nt e rlra d a ps in a rg a ma d a n
perisaialu mu n iu mu n t u k p e rlin d u n g a nt e rh a d a ps in a rb e t a ,
c. TandaRadiasi : pasangtand a ra d ia s is e c a raje ia s / me n c o lo ko i p in t u rn a s uk
dan ditemp a t b e k e rjad e n g a nb a h a nra d io a k t if .

5. Kecelakau
R i si ko kontaminasi zat radio a k t if Ca p a t t e rja d i jik a p e t u g a s la b o ra t o riu m
te r tumpahioleh larutanzat radio a k t rf
a t a ud e b u n y at e rh iru p Z
. a t ra d io a k t ifs a n g at
su litdikeluarkatr
dari dalanrtub u h d e n g a nc e p a t ,k a re n ait u s e t ia pp e t u g a sh a ru s
be r u sahamencegahmasuknyaz a t ra d io a k t ifk e d a la rrrt u b u h n y a .P e t u g a sh a ru s
be kerjasesuaidenganperatura ny a n g t e la hd it e t a p k a rr,
t e rma s u kme n g g u n a k a n
pa ka ianpetindungdiri yang se s u a i.

t
r

Ji katerjadikontaminasi,
lakuka n la hh a l d i b a wa hin i :
,a. Periksaaparahorangterseb u t e riu k a .
Bilaterluka,:;egeraberil<an
p e rt o lo n g a np e rt a ma .
b. Hilanqkankontaminasi.
Cari lokasikontaminasipada p e rmu k a a nt u b u lt d e n g a n a la t mo n it o r ra d ia s i .
Cuci bag,an tubun tersebu t s e b a ik mu n g k in d e n E a n s a b u n . J ik a ra rrb u t
te rkontaminasi,
cucilahram b u t d i b a k c u c i a g a ; z- a t rd d io a k t ift id a k ma s u kk e
d alam mulut. Lakukanpeme rik s a a nu la n g u n t u k me lih a ta d a t id a k n y are s id u
kontamirtanyang tertingga l J ik a ma s ih a d a re s iCu p
, e n c u c ia nd iu la n g i.J ik a
seluruhtubuh terkontamin a sla
i k u k a nt in d a k a nb e ru ru td ib a r. n , a: h
1 ) B ukapakaianpelindungd a n c u c i ra mb u t d i b a k c u c i
2 ) Cuciselurr.rh
tubuh deng a ns a b u nc lib a w. lhp a n c u ra na ir
3 ) P atttauresidukontamin a nJ. il< ama s iha d a k c n t a min a s r,
p e n c u c ia nd iu la n g
sanrpaibersilr.

I. PEN GAMA NA I{
TE RHA DA PII.IFEK SMI
I K RO O RG A NI s ME
Se m u al aboratoriumyang nrenyele n g g a ra k apne la y ' a n a la
n b o ra t o riu nmik
r ro b io lc g i
da r rb io medisharusmelaksanakaunp a y ak e a n ra n a rr
k e rjad i la b o ra t o riu m.
Pe n g a mananyang dilakukandida s a rk a na t a s rn ik ro o rg a n is me
y a n g d it a n g a n id a n
d ip e r iksa.

DEPARTEME I'l K ESEII A:.'tt, ItEP Uh LI li i ND 0 NESI A dn:ffi


i ;t.rf,
Djrektorat Laborato riurn (esei ; i.r isi"d&i.&t

f f i f f i * f f i f fis& w

Pr ak t ek Labor at c ri u mYa n g Be n a r
(Cia,rrrJ
LrtbrtrulrtrU Pntr:tk:c,)

l ,4kr
i o o r g anisrne
dan laboratoriu m da p a td ik la s ifki a s ik a ns e b a g abi e rik u t:

1 . Kl asifi kasimikroorganisme

Dike lo mpokkan
dalam4 kelompo k ,y a it u :

a . KelompokresikoS atu
Kelompokini merupakankelo mp o ky a n g t id . rl<
rn c n irrrb u ll< a
rerrs il<aot a ure s il< o
sa n gatrcndahbaik padaindiv id uma u p u n p a d ama s y a ra k a t .
M ikroorcyartisrnr:
p;rd;r kelc,rrrp c -rk
iirr p a d a rL rn L ln u ry at id a k rrre t ry e b a b l< ar r
p e r ryakitpadantanusiaataut e rn a k .

..

b. KelcrnpokresikocluaK elomp o kin i me ru p a k a nlie lo mp o ky a n g me mp u n y a i


r esikosedangpada indivicu d a n re s ik ore n d a h p a d a ma s y a ra k a tK. e io mp o k
m i k roorqansimepatogen ini d a p a t me n imb u lk a n p e n y a k it p a d a ma n u s ia
d a n ternak,namun oada um u mn y a t id a k me n imb u lk a nb a h a y ay a n g s e riu s
pa da petugaslaboratorium,m a s y a ra k a t e
, rn a ka t a u lin g k u n g a nI.n f e k s yi a n g
ter jadi di laboratoriumur:umn y a d a p a t d ic e g a h d a n d io b a t i s e rt a re s ik o
p e nyeba;'annya
terbatas.Dala mk e a d a a nt e rt e n t u ,mik ro o rg a n is me
k e lo mp o k
in i dirnasukkan
cialar..r
risikoti o a .
Ke lompokrisikotiga
pokirri merupakankelo mp o k y a n gme mp u n / a iris ik o t in g gpi a d ain d iv id u
Ke ronr
da n r;sikorerrdahpada mas y ra ra k aKt .e lo mp o kmik ro o rg a n is mep a t o g e n in i
bia sanyamenyebabkanpenya k its e riu st,e t a p i u mu rn n y at id a k me n y e b a rd a ri
saiuorangke orang lainrrya.
Ur numnyatersediatindakanp e n c e g a h a nd a n p e n g o b a t a ny a n g e f e k t if .

'
'

d. Ke lonrpokrisikc,
empat
Ke iompokini rnerupakankelo n ' p o ky a n g n t e mp u n y a re
i s ik ot in g g i b a ik p a d a
i nd ividu maupu;t pada mas y a ra k a tK. e lo mp o kmik ro o rg a n is mep a t o g e n in i
da patmenimb.rlkanpenyakitg e n u sd a n s a n g a tme n u la rs e c a rala n g s u n ga t a u
tid ak langsung.Umumnya be lu m t e rs e d iat in d a k a n d a rr p e n g o b a t a ny a n g
efektif.

:. Kla sifikasilaboratorium

Be r d :sarkan klasifikasimikroorg a n is rn ey a n g d it a n g a n i d a n d ip e rik s a d i


laboi-atcrium, maka setiap lakroi'atcriurndapat menetapkan klasifikasi
l ab o r atoriu
mnyamasing-masing .

Klasifixa:i
laboratorirrrn
tersebut,
adalah:
a . L a b o ra to ri utimn g ka ke
t a manan
satu
biologis
l l e r u p aka nl a o o ra to ri uya
m ngr nenl,elenggar akan
kegiatan
dengankelom pok
mi kro o rg a n i sme
ri si kosa tu .
DEPKP,TEMEN
KESEHATAN
l EPUBL;K. ' OITESIA
DirektoratLaboratcriumKe- rtan

'
,(

rP K K-" f 1 3,"$,& ,,'.g


P raktek Laboratori umY arg B ena t
(Gur ! Lttl ,r' ,rtt
r t' ' ttl ' nt<! i cc )

b. Laborato:'ium
tingkat l<eam a n abnio lo g isd u a
Merupakanlaboratoriumyan g me n y e n E q a ra k akrre g ia t a nd e n g a n k e lo ' n p o k
risikodua.
m ikr'oorganisme
t
c. L aboratoriumtingkat keam a n a nb io lo g ist ig a
M erupakanlaboratoriumyan g me n y e le n g E a ra k akne g ia t a nd e rr3 a nk e lo ; rp o k
risikotiga.
Tikroo:ganisme
,

d. Laboratoriumtingkat keam a n a nb io lo g is: mp a t


Merupakaniabotatcriumy a n q me n y e n g g a ra l< akne g is lu nd e n q a n k e lc ' n rt , ok
risikoemp a t .
mikroorganisme
Kea manan kerja disetiap klas if ik a s ila b o r' a t o riu n rp a d a d a s a rn v a me n g ik ut i
ketentuandar proseduryang t e la hd iu ra ik a nd a la m b a b in i.
Ha l spesif,kyang harus diiku t i u n t u k k e a ma n a nk e rja d ila b o ra io riu mt ir' g k a t
ke a mananbiologis1,2 3 dan 4 me n c a k u pt a t a ru a rlgd a n f a s ilit a sla b o ra t o riu m ,
p e r alatankeamanankerjalabora t o riu mt e rma s u kp e n 3 9 u n a a nk a b in e tl< e a rn a na n
b io logis/laboratorysafety cab in e t , s e rt a c a ra re rja k h u s u s , a c ia la l' s' e b a ga i
be r ikut:
K eama n a nB io lo g is1 d a n 2
a. L aboratoriumTingkat
1) Tataruangdan fasilitasla b o ra t o riu m
S esuaidenganuraianda la mP e d o ma nUmu m
K eamananK eriaL a b o ra t o riu m
2 ) P eralatan
S esuaidenganuraianda la mP e d o n ra nUmu m.
P eralatan
keamanankerjala b o t a ro riu : m
a d a la h:
a) alatbantu pipet
b) oioklaf (khusus unt u k la b o ra t o riu m y a n g me la k u k a n p e me rik s a a n
biakankum.rn)
c) botol dengantutup b e ru lir
d) kabinet keamananb io lo g isk e la s I a t a u ll p a d a la b o ra t o riu mt rn g k at
keamanan biologi s 2 , k h u s u s n y a la b o ra t o riu m y a n g me la k u k an
pemeriksaanbiakan(b ilat id a k a d a ,h a ru sd is e d ia l< apna k a ia nd a n a la t
pelindungdiri)
e) lcmariasam
3) CaraKerj: Khusus
a) P etugaslaboratoriu mh a ru sd ila t ih s e h in g g ame milik ik e a h lia nk h u s u s
p a ro g e n;
untuk menanganimik ro o rg a n is me
yangmung l< inme n g h a s ilk a an e ro s odl ila k u k a nd a la mk a b in e t
b) P ekerjaan
keanrananbiologis ;
c) P intulaboratorilrmh a ru sd a la m k e a d a a nt e rt u t u p ;
d) S emua limbah d a ri la b o ra t o riu m s e b e lu m d ib u a n g h a ru s d i
dekontaminasi
sesu adi e n g a np e ra t u ra ny a n g d d a .

h'' d" ,ffiw %ra


A w.&

Prll:.ekLaboratorium
YangBenar
I'"act,,ce)
_ _

e:Z:l!:rut:1;

b . L a b t>ratorium
TinqkatK eaman a nB io lo g is3
Se r nrlapedornankeamanandi la b o ra t o riu mt in g k a t k e a ma n a nb io lo g is1 d a n
2 be rlakuuntrjklal.,oratoriuri rri
, r d it a mb a hd e n g a nh a l b e rik u t :
1 ) T ataruangCanfasilitasrab o ra t o riu m
a) Ruang kerja labcratoriu rnme mp u n y a i p in t u rn a s u k g a n d a y a n g
dilengkapialatpenutup p in t u o t o ma t is;
b) Jendelaterbuatdari kac ay a n gt id a k rn u d a hp e c a hd a n t e rt u t u p ra p a t ;
( ) K rancucitangandapatd ib u k ad e n g a ns ik ua t a u p ija k a nk a k i;
d) rika mungkin,laboratoriu md ire n g k a p id e n g atne mp a t ma n d ip a n c u ra n
(shower)dan ruanq ga n t i p a k a ia ns e rt a p e rle n g k a p a nla in n y ay a n g
terletakdiluar ruang ke rja la b o ra t o n u mu n t u k p e t rrg a sla b c ra t o riu m
. yang akanke luarmasu kru a n gk e rja .

eQ

2) P elaiatankeamanankerjala b o ra t o riu m
a ) K abinetkeamananbiolo g isy a rrgd a p a t d ig u n a k a na d a la hk e la sI a t a u
kelasll ataulielaslll.Jikala b o ra t o riu mt id a k me milik ik a b in e tk e a ma n a n
biologis,petugas labora t o ; iu rnh a ru s me la k u k a np e k e rja a nd e n g a n
mengenal<an
alatpelin d u n gd iriy a n q le n g k a ps e b a c ; a ima nt e
a rc a n t u m
dalamtabelciibawahini ;
b ) otoklaf harusdisediak a nd i d a la m ru a n gk e rjala b o ra t o riu m.
3) Carakerjakhusus
a ) P intulabo'atoriumharuss e la lud a la mk e a d a a nt e rt u t u p ;
b ) P etugaslabcratoriumd e n g a n ris ik ot in g q i u n t u k t e rk e n ain f e k s i,t id a k
diperbolehkanmasuklab o ra t o riu md a n k a ma rlre wa np e rc o b a a n ;
c) S enruabaharlyang a kand ic ie k o n tmin
a a s id ilu raru a n gk e rjala b c ra t o riu m
harusditenrpatkandalamk a n t o n gk h u s u sy a n g t e rt u t u p ra p a t .

=
'

c. LaboratoriumTingkatKeamananBiologis4
1) TataRuangdan Fasilitas
Lab o ra t o rru m
a) Ruangkerjalaboratoriu md ip is a h k a nd a ri ru a n g a nla in
b) S emuaruanqandilengk a p ila mp u U' / a g a rd a p a t d is t e rilis a spia d a s a a t
tidak digunakan,S aklarla mp u UV d a n la mp u in d ik a t o rt e rle t a kd ilu a r
ruanoan
c) Dinding,lantaidan lang it -la n g ith a ru st e rt u t u p ra p a t ,t a n p ac e la h t, id a k
dapatdimasukiserangg as e rt ad a p a t c iif u mig a s i
d) P ermukaanmeja kerjatid a k b o ie h a d a c e la h
e) Harus tersedia tempat ma n d i p a n c u ra n d a n ru a n g g a n t i p a k a ia n _
dan perlengkapannya
y a n g t e rle t a kd i lu a r ru a n g k e rja la b o ra t o liu muntuk petugas laborat o riu my a n g a k a n k e lu a r rn a s u k ru a n g k e rja
laboratorium
f) lnstalasi
air dan gasharu sd ile n g k a pdi e rig a na la ty a n g me n c e g a ha lira n
balik
s) !larusdisediakandisel/generatoruntuk keadaandarurct.
DEPARTEMEN
KESEHAT.\N
R;:':BLIK IN,
Direktorat
Laboratoriw:L
Kes^- -.an

-IESIA

t
t
"Q

f
rl{
rt

t-{i"^ry ,'}zfu"8:
W W W"V
^:da

PraktekI-aboratori un.Y ang B ena r

(GoorlI'rrbotutot'tlI r'.r(.ttcc)

2) PeralatanKeamananKerjaLaboratorium
a) Harusmemilikikabin e tk e a ma n a nb io lo g isk e la slll
Filterkabinetharusd ip e rik s as e c a rab e rk a laK
. a b in e tk e a ma n a nb io lo g i s
tersebutharusdapatd if u n rig a stia n p a me min d a h k a np o s is in y a
b) Jikapekerjaandilak u k a nd i k a b in e tk e a ma n a nb io lo g isk e la sl, p e t u g as
p a k a ia np e lin d u n gle n g k a py a n g b e rt e k a n a n
diharuskanInenggun a k a n
positif.
|\
3) CaraKeriaKhr,.;sus
a) Hanvaorang yang me milik iiz in s e s u adi e n g a n p e ra t u ra nla b o ra t o riu m
yang diperbolehkanrr, a s u klz
. in d ib e rik a nd a ia m b e n t u k k a rt u k h u s u s ;
b) S emuapetugaslabo ra t o riu mh a ru sme n g is ib u k u a o e n d ay a n g b e ris i
catatantentangtan g g a l,ja m ma s u ks e rt ak e lu a rla b o ra t o riu m;
c) S emuapetugaslab o ra t o riu mh q ru sma n d i d a n g a n t i p a k a ia ns e b e lu m
dan sesudahbekerja;
d) P etugaslaboratoriu my a n g p e rt a mad a t a n g ,h a ru sn " re ma t ik ala
n mpu
UV yang terpasangy; a n g t e ra k h irp u la rrgh a ru sme n y a la k a nla mp u UV
untuk seluruhlabor a t c riu m.

J. PEN GA MA NA NI
LA B ORA TORIUM
DE NG A NF A s I L I T A sHE WA NP E RCO B A A N
Pa d al aboratoriumyang menggun a k a nh e wa np e rc o b a a nh, a ru : d ip e rlra t ik a nb a h w a
ba n ya k penyebabinfeksipada h e v . , a nd a p a t rn e n u la rin ra n u s iat e rma s u kp e t u q a s
l ab o r a torium.

Un tukmencegahpenyebab',
infek s i, lo k a ;ru
i a n gh e wa ns e b a ik n y a
t e ro is a hd a li ru a n g
l ab o r a toriumlain.Dibedakanpula h e rv a n y a n g(i)t e rin f e k sdi a n t a k t e rin f e lls i,
dan {ii)
h e wa n berlainanspesies.
Tata rua n g d a n f a s ilit a sru a ; lg h e wa n t e ru t a mad ia ra h l< a n
u n tuk mempermudahpembersih a nf,re n a . a a nd a n p e r-, g e lo la ahne rv a nt a d i. Hr, wa n
p e r co b aanharttsdrberitempatyan gn y a ma nd a n b e r: ih s e rt ama k a n a rtd a n min u man
yang cukup.
Ai r d a lam lingkunoankandanglra rt t sc u k u p d a rrp e : n b u a n g a nk o t o . a n lre wa ; rt id ak
bo le h mencemarilingkungan.P a d aa k h ir p e rc o b a a ra t a rrjik a a d a h e wa n
)/ a n gix a ti
kar e n a diinfeksi/terinfeksi
peny a k it , s e t e la h p e me rik s a a np a s c a k e m, rt ia n (p o s t
m or ten ),l'rWd1'l
tersebutharusseg e rad ima s r. ik k adrr
a la mwa d a ht e rt u , . u pd a n s e c e p a t
m un g kin dimusnahkandenganc a r?y a n g e t is d a n : e la njrt t n y ad iin s irrt : ra sFi.u rrr, ga s i
kan d a nghewanpercobaanharusd it a k u k a ns e c a rat e ra t u rp a d as a a tk a , rd a n qs e f a n q
koso n gatau padaakhirsuatuper c o b a a n .
Tabel 25 memperlihatkansecararingkas keainanarrlaboratoriu''t''
dq1r,ia11
fasiiitas
h e wa npercobaandan peralatank e a ma n a ny a n g d ib u t u h k a n .

ttBLIZ I!''.lh ll.^I.l r


DEPARTEITIEIY
K}Sf ".'::4N
?I
DirektoretL;r' - ratariun: --cse;laiari",!"*d#

t_

h3 ; L3 t

A'zn&^ W&

Prak t ek Labor atc ,ri u mY a n g B e n a r


({i,.tti
I I-, tlt,t ruto t',1l' t'acti ce)

T a b e l2 5
Tin g ka t keamananbiologis labora t o riu m p a d a f a s ilit a shewan percobaan,
pe d oman kerja yang harus dila k u k a n d a n p e ra la t a nk e a n ra n a ny a n g
dib u t u h k a n

K elom pok ri s i k o
m ik r oor gan i s me

Tingkat
k e a ma n a n
biologis

S at u

n.O-n.rn L"rp

P eral atankeamanan

'e

Akses Ir:rbatas, pakaiarr


pel i ndung,sarungtangan

Dua

Akses
terbatas
dan
dipasangtanda BAHA''/A
IN FE K S I, pakai an pel i ndung dan saru!-.9tangan,
dekontanri nasi
l i rnbah dan
kandangsebel urn
di cuci .

Kabinet keamananbiologis
kelas I atau II untuk cara
yang memproduks,iaerosol , al atpel i ndungdi ri .

' l- :
r l6q
-,-

Akses terkendali, pakaiarr


pel i ndung khusus, atau
ti ngkat
seperti untuk
keamanan
bi ol ogi sI dan2

Kabinet keamananbiologis
kel as I dan II untuk semua
pckerj aan,al at pel i ndung
di rr.

e
Emp,at

Akses sangat terbatas,


pedonran kerja
untuk
ti rrgkatkeanrananbi ol ogi s
3 ditarnbah karnar untuk
bcrgantipakaiandan rnandi
pencuran, semua limbah
di dekontami nasi sebel um
di buang

K ab:netkearnanan
bi ol ogi s
kelas ll
atau kabinet
bertekanan positif yang
cocoli
untuk
sernua
kegiatan.

.
.-
'

Ti ng ka t keamananlaboratoriup,"
pa' d a f a s ilit a sh e wa n p e rc o b a a na d a la h s e b a g a i
be r iku t
1 . Tir r g katK eamananB iologis1
D i gu n akanuntul( pemeliharaanh e wa n s e h a t (s e t e la hd ik a ra n t in a a
) tau untuk
he wa ,tvangterkenar,rikroorgan is me
lle lo mp o kris ik os a t u .Ca rak e rjay a n g b e n a r
paCaPe d o ma nUmu rn .F a s ilit ausn t u k h e wa np e rc o b a a n
ad a la hsepertitercantum
h a tusbebasdari kemungkinanma s u k n y ah e wa n la in t e ru t a mah e wa n me n g e ra t
oa n serangga.
2. Tin g kat K eamananB iologis2
Dig u n akanuntuk hewanyangte rin f e k sdi e n g a nmik ro o rg a n is ; nkee lo mp o kris ik o
du a .Perludiperhatikarr
tindakanp e n g a n la n a nd i b a wa hin i :

(
;-

:Q
,

t
DEPARTEMEN
KESE:IATAN I.)UBL,K. 'OITESIA
DirektoratLaborator''
rr. l'.
i tan

r
#rsffi y:* t'*, ?,{HtS W,e
P raktek Laborato-i umY anq B en al
(O'torl l ,,tl t,trrttr."'t1 P t'acl rtt t

Labelbahay'aharusditulisk a ,pr a d a p in t u a t a ut e mp a t y a n q . lia n g g a pp e rlrr


F asilitas
harusmucialrdibe rs ih k a n
Pintuharusterbukake dala md a n d a p a cme n u t u p s e n d iri
p3nerangandan s u h u ru a n g a ny a n ! t e rk e n d a li
V entilasi,
, d a ra t id a k b o le l. d ia lirk a nb al i l r
Jika dilengkapidengan v e n t ila s :me k a rrik u
ja,d i ' n e ru p a l' a ns' is t em
ke bagian lain maupun ke d a la m b a n c lu n a nre rs e t f t . rt
hi lang total (totalloss)
f. .Hanyaorang yang berkep e n t in g a nb o le h ma s u k
n a k b o le h n ra s u k
g . Selaindari hewanyang di g u n a k a nu n t u k p e rc c , , b a at id
prog
ra
m
p
e
n
g
e
n
d
a
lia
t
r
s
e
ra
n
g
g
ad a n lre , wa rr
terdapat
rr, e n g e r a t
h . Seyogyanya
i. JendelaruanganCankan Ca n gd ip a s a n gkr a rv a ta n t i t t y a mu kc i. rnr3 y a p
j . Sesudalrbekerja,perrr,uk a a n
me ja h a ru sd id e k o n t a n rin a :di e n g a nd is in f e k t a n
k. K abinet keamanan biolog is k e la s s a t u a t a u Cu a h a ru s d ig u n a lla rrt rn : u k
pekerjaanyang memungk in k a nt e rja d in y aa e ro s o l
Tersedia
c,toklafdi tempat yang cukup dekat
l.
m . B ahan yang akan diotokla f a t a u d iin s in e ra shi a ru s d ib a wa d a la m k c : d a a n
tertutup darraman
. n. Pembersihankandang he lv a n h a ru s d iia k u k a rrd e n g a n c ? ra y a n g t ida k
rnenimbdlkanaercsoldan d e b u
o. Sisa pemeliharaanhewa n p e rc o b a a n(a la sk a n d a n g ,t e mp a t ma k a n a n d a n
minuman hewan sertal<an d a n gh)a ru sd id e k o n t a min a ssie g e ras e t e la hs e le s a i
digunakan
p. Hewan percobaanyang t id a k d ip a k a i la g i, s e b e lu m d imu rs ra h k a nd e n ga n
insinerasiharusdibunuh de n g a nc a ray a n g e t is
q. T ersediafasilitasrrntuk c t rc i t a n g a n . P e t u g a sla b c ra t o riu m h a ru s me n c u c i
s ebelummenirrqgalkan
ru a n g a nh e wa n
r . Pakaianpeli,-rdungharu s d ip a k a i s e b e lu m ma s u k ru a n g a n d a n d ile p a s ka n
s ebelumke luar ruangans a ru n gt a n g a rry a n Es e s u a hi a ru st e rs e d ia
s. Semual<ecelakaan
harusd ila p o rk a n
t. T idak diperkenankan,rra k a nmin
,
u m, me ro k o kd a n me mb u b u h k a nk o s me t i k
di dalarnruangan
u . T idak diperkenankanme ma s u k k a nja ri k e d a la m mu l. rt ,h : d u n g d a n t e lin g a
selamabekerja
v. K andanghewan harusdib e rs ih k a ns e c a rab e rk a la .
a.
b.
c.
d.
e.

ll

F.

3 . Tin gkat K eamananB iologis 3

U n tu kh e u 'a nya n gte ri n fe ksi


dengdnm ikr oor ganisme
kelom pokr isikotiga,per l u
pengam anan
d i p e rh a ti katinrrd a ka n -ti ndakan
sebagai
ber ikut:

tingkatkeam anan
biologis1 dan2
; . B e rl a ku
se mu ake te n tu an
b . l j i nm:su kru a n g a nd i p er ketat
h ar ir .r anglabor ator ium
laindenganr uangantar aya ng
c . F a si l i tahsa ru ste rp i sa d
g
a
n
d
a
b e ;C a '-rn -p i n tu

DEPA 'EIfEN KESEHATAN


REPUBLIKINDONESIAFTi||I
rtan \.^I-;l
DirektcratLaboratoriutnKeseh,

t
G

W W"KJi'3 liffi & s.$

P:a k t ek La; or at ' r ri u m Y a n g Be n a ;


(Gotrl l,rLbrtittrtnl Pr',tctice)

d, H ar usada fasilitascucitangand a n ma n d i p a n c L lra d


n a la mru a n ga n t a ra
e. Ha r usada ventilasimekanikun t u k me n g e n d a lik a na lira nu d a rad a la m s e mu a
r u a ngarr.Udarayang dihisaph a ru s me la lu if ilt e r HE P As e b e lu md ib u a n g k e
a tm c;fer'.S istemharusdiranca n qa g a r t id a k t e rja d ia lira nb a lik d a n t e k a n a n
p o sirifdimanapundalam ruan gh e wa n
f. H ar usterdapatotoklafyang let a k n y ,cau k u p d ek a t
q. Te r sediaalat insinerasi.
Jikatida k a d a ,h a ru st u ' rd a p a t f a s ilit alasin y a n g s e s u a i
d a n telahdisetujuioleh yang b e n v e n a n g
h. H e'vantcrinfeksiharusberadad a la m k a n d a n gd a n d it e mp a ik a nd a la m ru a n g
i solasiatau ruangail yang me rn p u n y a ik rp a sa n g in p e n g h is a pd i b e la k a n g
kan dangirewan
i. H ar usmemakaipakaianpelind u n g , t u t u pk e p a lad a n ma s k e rd a np e : le n q k a p a n
ter sebutharusdiotoklafsebelu n d
r ip a k a ik e rn b a li
dipertimbangkanim u n is a syi a n gs e s u aui n t u k p e t u g a sy a n g b e k e rja
i . Se b aiknya
disini.
.

e
t

e
a

..q
q
e
q

4 . Ti ng ka t K eamananB iologis4

U ntuk hewan yang terinfekside n g a n mik ro o rg a n is mek e lo mp o k ris ik oe mp a t ,


pe r ludiperhatikantindakanpeng ? ma n a nd i b a wa hin i :

q
-.i

a.
b.
c.
d.
e.

f.
g.

lr .
i.
j.
k.
l.

Ber lakusemuaketentuanting k a t k e a ma n a nb io lo g isf , 2 d a n 3


ljin masukke laboratoriumleb ihd ip e rk e t a t
Petugastidak boleh bekerjasen d iri,p a lin gs e d ik ith a ru sd u a o ra n g
Petugasyang bekerjadisini ha ru ss u d a h me milik ik e t e ra mp ila nmik ro b io lo g i
ya n gtinggi dan falramakanba h a y as e rt ac a rame n a n g a n in y a
Ha r usada ventilasimekanikun t u k me n g e n d a lik a na lira nu d a rad a la m s e mu a
r ua ngan.Udara ya:rg di UV h a ru s me la lu if ilt e r HE P As. e b e lu m d ib u a n g k e
a tm osfer.5istem harusdiranc a n ga g a r t id a k t e rja d ia lira nb a iik d a n t e k a n a n
p o sitifdimanapundalam ruang h e wa n
Ha r usada otoklaf dengan pint u g a n d a y a rrgp in t u b e rs ih n y ab u k a n d iru a n g
h e wan
Petugasharusmemakaipakaia np e lin d u n gs e b e lu mma s rt kru a n g a n . S e s u d a h
se lesai
bekerja,pakaiandiotok la fs e b e lu ndr ib u a n g .Dih a ru s k a ma
n n d is e b e lu m
m eninggalkantempat
H ar usterdapatruang antaraun t u k me ma s u k k a nb a h a n
Se muamarripulasi
dengan frewa nh a ru sd ik e rja k a nd a la m k a b in e tk e a ma n a n
bio logiskelastiga
.r Se muarandang lrewanharusd iis o la s i
Se mualimbahharusdiotokla fs e b e lu md ib u a n g
Ha r usada pengav\/asan
s e s u a id e n g a n
medisd a n imu n is a s iy a n g
p e k e rja f in y a b a g i petugaslaboratorium.

d
t

_:e

e
e

e
e

Q
-
.

DEPART
E|,1EN KESEHATA. REPU.qU ::''IrD 0ITESI/1
Direktorat
Labc,atoiun,' e]ratan

S' i{ \.i' {# i:li," rH -iu'$


P raktek Laboratoi i urnY ang 3enar
(Gotxl [,r:lxtt'tt
t o,t/ l)t',rt't i cc)

K. PENGAMANANPADA I(EADAANDARURAT
Sistemtanda bahaya
Sistemevakuasi
pertolcnganpe rt a map a d ak e c e la k a a (P
Per lengkapan
n 3K)
Ala t komlrnikasidaruratbaikdi d a la ma t a u k e lu a rla b o ra t o riu n r
Si steminformasidarurat
berkalatent a n gp e n a n g a n a nk e a d a a nd a ru ra t
Pe latihanl<husus
Ala t pemadamkebakaran,ma s k e r,p a s ird a n s u mb e ra ir t e rle t a kp a d a lo k a s iy a n g
m udah dicapai
8. Al at sepertikampak,palu,obe n g ,t a n g g ad a n t a li
9 . Al at pengukurkekuatanradio a k t if
1 0 .No mor telepon ambulan, pe ma d a m k e b a k a ra nd a n p o lis i d i s e t ia p ru a n g

1.
Z
3.
4.
5.
6.
7.

,:- |a b o r atorium.
K E A MA NA NLA BO RA T O RI UM
L. PETUGA S /TIM

r
F

P-

Ke p a la laboratorium adalah pe n a n q g u n g ja wa b t e rt irrg g i d a la m p e la k s a n aa n


kea m ananlaboratorium.
D ala m pelaksanaannya
kepalala b o ra t o riu md a p a t me n u n ju ks e o ra n gp e t u g a sa t au
m em b entukrim keamanankeriaia k ' o ra t o riu m.

Pe t u g aasta uti m ke a ma n alna bor ator ium


m empunyai
kewajiban
dan
mer encanakan
n a manan
m e m a n ta up e l a ksa n a ake
ker jayangtelahdilakukan
petug
as
oleh setiap
l a b o r a to ri u m,
me n ca ku :p
1 . M elakukan perneriksaandan o e n g a ra h a ns e c a ra b e rk a la t e rh a d a p me t o d a /
p,- osedurisn pelaksanaann y a
b ,a h a n h a b isp a k a iCa n p e ra la t a nk e rja ,t e rma su k
penelitian.
un tuk kegiatan

2 . M emastikarrsemua petuga s la b o ra t o riu mme ma h a mid a n d a p a t me n g h in da r i


bahayainfeksi.

3 . M elakukan penyelidikan s e md a l< e c e la k a a nc ii d a la m la b o ra t o riu m y a n g


memungkinkan tcrjadi nya pelepasa
n/kebocoran/ penyebara
n bal'an infektif.

4. M e lakukanpengawasandan n re n ra s t ik a sn e mu at in d a k a rrd e k o n t a min a syi a n g


jika ada tump a h a n / p e rc il< abna h a rrirrf e k t if .
te lahdilakul<an

5 , M e mastikan bahwa tindak a n d is i' rf e k s it e la h d ila k u k a n t e rh a d a p p e ra lat a n


la b oratoriumyang ak;indise rv iso t a ud lp e rb a ik i.
6. M e nyediakankepustakaan/ ru ju k akne a ma n a nk e rja y a n g s e s u a id a n in lo rn ,a s i
u n tuk petugas laboratoriumt e n t a n g p e ru b a h a : tp i' o s e d u r,rn e t e ' rdtae k iris c a n
p e ngenalanpadaalatvang b a rt t .

r,E!. :.TEMEN
]ITDONESIA
REPUBLIK
KESEHATAN
iffi;
Di rc.V
tor af.I.aboratoriu n Keseh at en L"lJ#;

wffi ffi ss$' s $s & *K

Pra k t c k Labor at o ri u rnYa n g Be n a r


(GoorlLu br,truloty,ltvq 1;"t1

7 . \4e n yu sunjadwalkegiatanpeme lih a ra a n


k e s e h a t a nb a g i p e t u g a sla b o ra t o riu m
6.

M e m a ntau petugas laboratoriu m y a n g s a k it a t a u a b s e n y a n g mu n g k in


b e r h u b ungan
' p imp in a n
de n g a n pekerjaan di laborat o riu m d a n me la p o rk a n n y a p a d a
laboratorium'..

9 . M e m a stikanbahwa bahan bekasp a k a id a n limb a lrin f e k t ifd ib u a n gs e c a raa ma n


se tela hmelaluiprosesdekontamin a ssi e b e lu mn y a .

'-

sistempencata t a ny, a it u t a n d a t e rima ,p e n c a t a t a np e rja la n a n


..10 .M e n g e mb.rngkarr
d a n p e mbuangan bahan patoge n ik s e rt a n re n g e mb a n g k a np ro s e d u r u n t u k
pe m b e r;tahuan
kepadapetugasla b o ra t o riu mt e n t a n ga d a n y ab a h a nin f e k t ify a n g
ba r u di dalarnlaboratori,rnr.

e
e

y a n g h a ru s
11 .M e m b eritahukepalalaboratoriu mme n g e n a a
i d a n y ' amik ro o rg a n is me
pejabat kese h a t a ns e t e mp a ta t a u p u n n a s io n a ld a n b a d a n
dila p o r ka"rkepa<1a
tertentu.

'2. M e m b ':atsistenrpangE iluntrrkk e a d a a nd a ru ra ty ' a n 9t imb u l d i lu a rja m k e rja .

e
a
e

l3 .M etnb uat rencanadan rnelaks a n a k a p


n e la t ih a nk e a ma n a nla b o ra t o riu mb a g i
p3trrgas
selu r u h
labcratoriun.
l 4.N te n catatsecararinci setiap kec e la k a a r,
k e rja y a n g t e rja d i d i la b o ra t o riu md a n
r r e la p orkannya
kepadakepalalab o ra t o riu m.

.:C

c
M. KESEH ATA P
NE TUGA SLA B ORA TORI UM

Pad a se ti ap calon petugas laborat o riu mh a ru s d ila k u k a np e me rik s a a nk e s e h a t a n


le n g ka p termasuk
,
foto thoraksdeng a ns in a rX .
petugdslaborat o riu mlra ru srn e me n u h is t a n d a rk e s e h a t a ny a n g
Ke a d a a nkesel'ratan
te la hditentukandi labroratorium.

e
a

U ntuk nr enja:ninkesehatanpara p e t u g a s la b o ra t o riu mh a ru s d ila k u k a n h a l-h a l


seb e g abi erikut:

1. Pem e r iksaarr
radioloqiparu-par u(f o t o t h o ra k s )s e t ia pt a h u n b a g i p e t u g a sy a n g
b e ke r jadenganbahanyangdidu g ame n g a n d u n gb a k t e rit u b e rk u lo s is
s e, d a p g k a p
b a g i petugaslainrrya,
toto thoraksd ila k u k a ns e t ia p3 t a h u n .
2. Pe m b erianimunisasi
Se ti aplaboi'atoriumharusmem p u n y a ip ro s e simu n is a s i,t e ru t a mab a g i p e t u g a s
tingk a t k e a ma n a nb io lo g is2 , 3 d a n 4 .
) /an gbekerjadi labr-,ratoriu;x

e
..)

rt

3|lm
lliall

DEPARTETfEN
KESFiIAT}I' .9PUBLI},'
".DONESIA
Dir ektorat Labot atr rium . -. .,-'-ra.'an

tl
W eff m {& Wf:-ffi. Wril

yanq B:n.r
PraktekLaboralorrum
_

r&

(Gr.,,l|.l,ai;otrilt-t, Itracttce,)

Vaksinasi
yar-,g
diberikan:
a . Vaksinasi
flepatitisB untuk s e -u a p c t u g a sla b o ra t o riu m
b. Vaksinasi
Rubellauntuk pet u g a s . ry a n itt a
rs iai. e p ro d , . . rk s i.
P ada wanita hamil dilaran g b e k e i. iad e n g a n I O RCH (T c x o p la s ma ,
Ru b e l l a ,
Cytornegalovi
rusdan Herp e s , riru s ).
3 . Pe r lindungan
terhadapsinarU lt raV io le t
Pe tugaslaboratorium.
yang be k e rjad e n g a ns in a ru lt rav io ie t h a ru sn . ' e n g g r-rrra k a n
p a kaianpelindungkhususdan a la tp e lin d u n gma t a .
Bi l a ruangannya tertutup, ja m k e rja h a ru E s e rin g c lig ilir u n t u k
me n c e g ah
kelemasan.
4. Pemantauankesehatan
Kesehatansetiappetugaslabo ra t o riu mh a ru s s e la lud ip a n t a u ,u n ru k
it u s e t ia p
p e tugasharusmempunyaiKa rt u K e s e h a t a ny ' a n Es e la lud ib a wa
s : t ia p s a a rd an
dip erlihatkankepadadokterb ila p e t u g a st e rs e b u ts a k it .
Bila pe tugas laboratorium sakit le b ih d a ri 3 h a ri t a n p a k e t e ra n g a n
y a n g je la s
te n tan g penyakitnyamaka petug a sy a n g b e rt a n g g u n oja wa b t r-rh a d a p
k e a ma n a n
la b o r a torium harus melapor pa d a k e p a la la b o ra t o riu m t e n t a n g
k e mu n g k in an
ter ja d inyapemaparanyangdip e ro |e h d a ri|a b o ra t o riu mrla n me n y " ria it in y . . -

;
br

Kh u su s untuk petugas laborato riu mt in g k a t k e a ma n a n b io lo g is


3 d a n 4 , h a ru s
d ila ku kanpemeriksaan
serumsec a rab e rlc a la .
Seti apl aboratoriumharusmemilik ib u k u la p o ra na t a u c a t a t a n
me n g e n a ik e s e h a ta n
da n kecelakaan
yang disebabkano le h p e k e rja a n .

N' Setiap laboratorium sebaiknya membuat pokok-pokok


keamanan laboratorium
ya n g penting ditempatkan dilo k a s i y a n g mu d a h
d ib a c a o le h s e t ia p p e t u g a s
laboratorium.

DEPARTEItEtt''t;:,::;,".^'.'I,I{*"irJ,.:,??,?!i;,

j'tu 't" ,,;kry, "*"8,%


a:9,''#".a

Prar t ek Lobo; at o i i u rnYa n o 3 e n a l

(, i, ' t . t dL t t b r tr t t I o n I I) vtct ice )

DAFTARPUSTAKA

l.

ASEANC ood ControlI aboratoryP ra c t ic eG u id e lrn e s

2.

Asi aPa c;frc


A nalytelJotes,S pecime rr
Ha n d iin gG u id lin e sa n d S e le c t e dNo n -A n a ly t ic a l

\/a r ia b le s,
r\o. 1,V ol.4,1998.

3
4.

tsit-r
Safety- Philiphines.

5.

\VHO,BrowningLrlVl,
H:ll PG,OlazabalAVR.Preparationof stabiiizedliquid quality
co n tr olSrUn-r
to be usedin clinica cl h e mis t ry1. 9 8 6 .
Carsonand N.JDent.fiood Laboratorvand ClinicalPracticesPatclogyAnatomi.

6 :'

D ep a r temenK esehatanRl, P edom a nP e n q e lo la a nI n s t a la sLi a b o ra t o riu rnP a t o lo g i

i o re n s ik / K a ma
Klin ik,PatologiA natomikdan P ato lo g F
J er n a z a hRu ma hS a k itK e la sB
da n C.
7.

tentang
Departemen Kesehatan Rl, Permenkes 514lMENKES/PERNI/1994

K eseharan
S wasta;19 9 4
L a b o r a torium

Dharan,Murali.1977,Ictal QualityControlin The ClinicalLaboratory,


The C.V.Mosby
Coftipany.
9 . DSN- 01 - 1991
10. Healthr-aboratory
Servicesin Supportof PRLCin developingCountries
1 1 . H i r np u n enK imia K lirriklndonesia(HK K I ),P e rh imp u n a nDo k t e r S p e s ia lisP a t o lo g i

8.

Kl i nik In donesia(P DSP atklin).P an d u a nP e rn a n t a p a nMu t u l-a b o ra t o riu mK lin ik


bid a n gkimiaklinik.Jakarta;1995
12 . lm a m kh asani,
S .,'1990,K eselamat aK
n e rlaCa la mL a b o ra t o riu mK imia ,P TG ra me d ia ,
ia karta.

_
;

't

1 3 . ISOGu ide25

e
t
e

14. Mahon,C.R.,
ManuselisJr,G.,1995,LaboratoryWorkbook
in DiagnosticMicrobiology,
Company,P hiladelp h ia .
W.B.Sa u nders
15 . M ed ica Society
of WestGermany1, 9 8 8
l
l
ro b io lo g y ,
1 6 . M i l l er J.Michael,
,
1996,A Guideto S p e c ime nMa n a g e me n tin Clin ic a Mic
A5 M Pr ess.

1 7 . M . R ob e rtHicks,LaboratoryInstrume n t a t io n2, n de d it io n

ClinicalLaboratoryW asteM a n a g e me n t ;A p p ro v e dG u id e lin eV, o l.1 3 t rlo . 2 2 ,


18 . N C C LS,

D ece m ber1993
19 . N C C L5L, abcratoryInstrunrents
and d a t a Ma n a g e me n S
t y s t e ms; De s ig no f S o f t wa re
User Interfacesand Software SystemsValidation,Operatiorrand Monitoling i
Guideline,
Pr o p r o sed
V ol.14 No. 14,No v e mb e r1 9 9 4 .
OfficeLaboratoryG u id e lin e sP, O L I-T v o l 9 No 4 .
20, N C C L5Physician's
,

t
'
:(
(
(

REPUITIII',1D.IIES.L'
DEPARTSMEN
KESEHATAI'
i( : :hatan
D.'.rektorat
Laboratorium

s)f f is$ssAh&
PraktekLaboratoriumYangBenar
( Good Labo rctto n 1 Pru ct i ce)

21 . N C C I-SS,electingand E valuati o na Re f e rraLl a b o ra t o ry ;P ro p ro s e dG u id e lin e , V ol . 5


No . 1 9,Novelnber1995.
22. NCCLS,Assessmentof the ClinicalAccuracyof LaboratoryTests Using Receiver
(ROC)P lo t s; A p p ro v e dG u id e lin eV, o l.13 No . 2 3 De
, c e mb e r
._ O pe r atingClraracteristi,:
199 5 .
a

s?

23. NCCLS,
ClinicalLaboratorySafety,Vol.16 No.6, September1996.
2 4 . N.WTietz,Fundamental
ClinicalCh e mis t ry3, ' de d iiio n ,1 9 8 7
25 . Pe d o manP elayanan
RumahS ak it(re v is i)
P edonranK eamana nL a b o ra t o riu m.
26 . Pu slabkes,
Mik ro b io lo gdi a n B io me d is1, 9 9 7
Petr-rr,juk
27. Puslabkes,
PernantapanMutu Interrral,1997
Pelaksanaan
28. QualityAssurancein ClinicalBiochemistryASEANConferencein lvledicalLaboratory
Technology.
29. V:ndepitte,J.,et al, 1991,Basiclaboratoryprocedurein clinicalbacteriology,WHQ
Geneva.
30. Washington,John.A., 1985,LaboratoryProceduresin ClinicalMicrobiology,2ndEd.,
Springer - \,e'lag.'Tokyo.
31 . WesgardJO,K leeGG.Qualitya s s u ra n c eI n
. : T ie t zNW e d s .F u n d a me n t a ls
o f c lin ica l
ch e mistry.3'ded. P hiladelpl^ ,W
iaB
: - S a u n c le rs
Cc t . 1 9 8 7: 2 3 8- 5 3 .
32 . WH O- B asicQualityA ssuranc e
3 3 . WH O,P rincrpl-'ofQualityContro l
34 . WH O,Transportand handingof s p e ime n .
35. WHO,Fundamerrtal
DiagnosticHaernatology,
2ndediticn, 1992
36 . Wo r ld HealthOrganization,
[-ab o ra t o ry
B io s a f e t vMa n u a l,2 n de d it io n ,G e n e v a 1, 9 93 .

,:r{

D EPART
E IiT
EN KI.'Sc TiAI,
L',rt,kLct
;"

:::^fi
_:,:,:y:::,::,,'r:",:f
[fl

.?.ii

}fagrffgffi tun.ns
r,

,.

:1:r,
.:l'[

Microlab300
VitalSci ntific
matis
s

r"i
.,s
J,

,a.6
xi.

;'&

t,ff

MAS100ECC

Visitect
0mega

rcQ\irSampei

Tesserologi
untukdeteksi
demam
berdarah,
malaria
danTBdalam
2 menit.

mikrobiorogi
udair
infeksinosokornie
danmedia
bias;

rfi

i",.:'
,'tA

b
1a

Dengue
lgG&lgM
Milaria
Pf/Fv
' Tuberculosis

t
#

*
f [
*

I,t

ii$"*, fffiT
-* qrf
"itb'',:
'-:
,.-. ';
-ddi{

Spectroquafit@
Colorimeten
PiCeo
COi

ed{F
'
'!*

limbah
- SWAPANTAU
rumah
sakitmenjadi
mudah
- cepat- akun

nae'na,i.li:n:i*.,:i1'ffffi
iff:i8ifi:'Jifl
3li??
L

-ri[\r

Urine
Test
Strip
Macherey-Nagel
Analisis
urine
s.d11parameter:
Darah,
Urobilinogen,
Bilirubin,
Protein,
Nitrit,
pH,Berat
Asam
Askorbat,
Keton,
Glukosa,
Jenis,
Leukosit
I

PT Multiredjeki
Kita
r/r\
\ /

Diagnostic
andLaboratory
Solrl:i,'.s

Plaz,r
PPLt.4,Jl.TBSimatupang
No.57I r . i...bo. ':

'.

'i')

En t a i l : , irt ; llt i r l: rir)r:;'i(:k.io.ir'


rjariin :. ,tlnt _ i;jl {}4.1 f:l:,r
o/,r 2eeo Fev /1?4Rd45537
^,rr

lf

fRCf
0
"$/f
?!

t
G

ReagenKimia

MikroskoPi

u,u.l-ebihdari25.000
Lebihdari250produkin"6,5tif
tersedia
untul<Cell Diagnostics
iii:ri{itir
,,l.]1:]

Bakteriologi
Sitologi
Pewarna
Hematologi
Histolcgi

iri,.,
'..:l:

ALPA
LEUCOGNOST

ReaksipositifPadaLeukocYte

Methanol , :,.,
Ethanol
Xylene
Formaldehyde
Parafin
;
Histosec

NASDCL
LEUCOGNOST

sQl-sel
Reaksipositifidengan
Linebadasumsumtulan$
ti/iveloic

ffisl

'

Tb-Golor

t!

Pewarnaandingin
pada MYcobacteria

ri .

nohistokim

HEMACOLOR
PewarnaancePatHematologi
dan sitologiklinik

'::'.\

ri

AntibodY
Monoclonal

Avidin/StrePtavidin

Chronlogen

TissuGnostUni-PakA[3C-' C
HematocnostFe

yangdi
tissue,
,',lmmunotistokimia':breast"carcinoma
'
(Ab-3).
,
Anti-Bcl-2
parafin,
dengan
dalam
tanam
'' ;:

(
(
{

t
C

t
(
{

Anda mungkin juga menyukai