Setelah mempelajari bab

ini, anda harus dapat:

memahami sifat-sifat
elektrolit dan bukan
elektrolit
menganalisis proses
elektrolisis sebatian lebur
menganalisis elektrolisis
larutan akueus
menilai proses elektrolisis
dalam industri
menganalisis sel kimia
Perhatikan barang kemas tiruan di atas. Barangan ini telah menjalani
mensintesiskan siri
elektrokimia proses elektrokimia sebelum dipasarkan. Barangan ini diperbuat
menerapkan kesedaran daripada logam. Warnanya tidak pudar walaupun selepas suatu
serta mengamalkan jangka masa yang lama.
sikap bertanggungjawab
dalam mengendalikan
bahan kimia yang
digunakan dalam siri Bagaimanakah suatu bahan baharu dapat dihasilkan dengan mengalirkan
elektrokimia arus elektrik melalui suatu sebatian?
Bagaimanakah arus elektrik dapat dihasilkan melalui tindak balas
kimia?
Elektrolit
Leburan
Siri elektrokimia Elektrokimia,
Pengekstrakan Tindak balas kimia yang berhubung rapat dengan arus elektrik,
Penulenan Proses elektrolisis,
Penyaduran Perubahan daripada tenaga elektrik kepada tenaga kimia,
Sel kimia Sel dan bateri,
Sel Daniell Perubahan daripada tenaga kimia kepada tenaga elektrik.
Tindak balas penyesaran

96

BAB 6.indd 96 9/21/11 3:37 PM

 Elektrolit dan Bukan
A
Elektrolit Anda harus dapat:
mengelaskan bahan
kepada elektrolit dan
Kita mengetahui bahawa sesetengah bahan pepejal dapat bukan elektrolit
mengalirkan arus elektrik. Apakah bahan dalam keadaan cecair menyatakan maksud
yang dapat bertindak sedemikian? elektrolit
mengaitkan kewujudan
Bahan yang dapat mengalirkan arus elektrik dalam keadaan ion-ion yang bergerak
lebur atau larutan akueus dan mengalami perubahan kimia bebas dengan
dinamakan elektrolit. Bukan elektrolit ialah bahan yang tidak kekonduksian elektrik
mengalirkan arus elektrik dalam keadaan lebur atau larutan akueus.
Mari kita jalankan Aktiviti 6.1 untuk mengelaskan bahan-bahan
sebagai elektrolit atau keadaan bukan elektrolit.

Aktiviti 6.1, muka surat 58 Arus elektrik mengalir

melalui wayar kuprum
Daripada Aktiviti 6.1, kita mendapati bahawa leburan tetapi tiada perubahan
kimia yang berlaku.
plumbum(II) bromida, PbBr2 dan larutan natrium klorida, NaCl
Adakah wayar kuprum
ialah elektrolit. Hal ini demikian kerana terdapat ion-ion yang dikelaskan sebagai
bebas bergerak dalam keadaan bahan tersebut. elektrolit? Terangkan.

Bateri Bateri
Mentol Mentol
menyala menyala
+ +
Leburan +
+ Larutan natrium
plumbum(II) + klorida, NaCl
bromida,
PbBr2 Panaskan

Rajah 6.1 Elektrolit dapat mengalirkan arus elektrik kerana terdapat ion-ion yang bebas bergerak.

A
1. Apakah elektrolit?
2. Terangkan sebab larutan gula tidak mengalirkan arus elektrik manakala larutan garam
biasa mengalirkan arus elektrik.
3. Kelaskan setiap yang berikut kepada elektrolit atau bukan elektrolit.
(a) Asid hidroklorik, HCl (c) Larutan glukosa, C6H12O6
(b) Larutan ammonia, NH3 (d) Leburan plumbum, Pb

Elektrolit Leburan

97

BAB 6.indd 97 9/21/11 3:37 PM

 Anda harus dapat:
menyatakan maksud
elektrolisis
menghuraikan binaan Satu tindak balas kimia berlaku apabila arus elektrik dialirkan
sel elektrolisis
mengenal pasti kation ini dinamakan elektrolisis. Elektrolisis ialah proses penguraian
dan anion dalam suatu
sebatian lebur
menerangkan bukti
tentang kewujudan
ion yang diikat dengan
ikatan ion yang kuat
apabila berada dalam
keadaan pepejal tetapi
bergerak bebas dalam
keadaan leburan
menghuraikan proses
elektrolisis sebatian lebur
menulis setengah
persamaan bagi tindak
balas nyahcas ion di
katod dan di anod
meramalkan hasil bromida, PbBr2
elektrolisis sebatian lebur
Tonton simulasi komputer
yang menunjukkan
susunan ion dalam ion-ion positif atau kation bergerak ke katod. Satu bahan baharu
pepejal plumbum(II)
bromida, PbBr2
keadaan ion-ion dalam
leburan plumbum(II)
bromida, PbBr2
pergerakan ion ke
elektrod dan proses
nyahcas yang berlaku
di setiap elektrod semasa
elektrolisis leburan
plumbum(II) bromida,
PbBr2
Elektrolisis
BAB 6.indd 98
B Elektrolisis Sebatian Lebur
melalui leburan plumbum(II) bromida, PbBr2. Tindak balas kimia
sesuatu sebatian dalam keadaan lebur atau akueus kepada unsur
juzuknya apabila arus elektrik mengalir melaluinya.
Sel elektrolisis ialah susunan radas yang disediakan untuk
menjalankan proses elektrolisis. Sel ini terdiri daripada bateri,
elektrolit, dan elektrod seperti yang ditunjukkan dalam Rajah 6.2.
Elektrod yang disambungkan ke terminal positif sumber elektrik
disebut sebagai anod manakala elektrod yang disambungkan ke
terminal negatif disebut sebagai katod.
Bateri
Anod Katod
Anod Katod
Leburan
plumbum(II) + +
+ Ion plumbum(II),
Panaskan
Pb2+
Ion
bromida,
Br
Rajah 6.2 Elektrolisis leburan plumbum(II) bromida, PbBr2
Dalam elektrolit lebur, ion-ion bergerak secara bebas. Semasa
elektrolisis, ion-ion negatif atau anion bergerak ke anod manakala
kemudian terhasil di setiap elektrod. Mari kita jalankan Aktiviti 6.2
bagi mengkaji proses elektrolisis leburan plumbum(II) bromida,
PbBr2.
Aktiviti 6.2, muka surat 60
Plumbum(II) bromida, PbBr2 ialah sebatian ion. Oleh hal yang
demikian, sebatian ini terdiri daripada ion-ion positif plumbum(II),
Pb2+ dan ion-ion negatif bromida, Br . Dalam pepejal plumbum(II)
bromida, PbBr2, ion-ion ini tidak bergerak secara bebas. Sebaliknya,
ion-ion hanya bergetar dan berputar pada kedudukan yang tetap di
dalam kekisi. Apabila sebatian ini melebur, ion-ion boleh bergerak
bebas.
Sel elektrolisis
98
9/21/11 3:37 PM
 Semasa elektrolisis leburan plumbum(II) bromida, PbBr2,
anion bromida, Br tertarik ke anod manakala kation plumbum(II),
Pb2+ tertarik ke katod. Di anod, ion-ion bromida, Br akan Seorang ahli kimia
menyahcas dengan setiap ionnya menyingkirkan satu elektron British, Humphry Davy
bagi membentuk atom bromin yang neutral. Dua atom bromin (1778 1829) telah
akan bergabung bagi membentuk satu molekul bromin, Br2. Gas mencipta sebuah bateri
yang berkuasa tinggi
bromin akan terbebas di anod. Setengah persamaan bagi proses
untuk mengalirkan arus
ini ialah: elektrik melalui leburan
2Br (ce) Br2(g) + 2e garam, iaitu elektrolisis
Di katod, ion-ion plumbum(II), Pb2+ akan menyahcas dengan yang terawal dijalankan.
setiap ionnya menerima dua elektron bagi membentuk atom
plumbum, Pb. Setengah persamaan bagi proses ini ialah:
Pb2+(ce) + 2e Pb(p)
Gas bromin, Br2 beracun
Maka, logam plumbum terbentuk di katod. tetapi mempunyai
kegunaan yang luas. Layari
Apabila menggabungkan dua setengah persamaan ini,
Internet bagi mendapat
persamaan keseluruhan yang mewakili proses elektrolisis leburan maklumat tambahan
plumbum(II) bromida, PbBr2 ialah: tentang kegunaannya.
Pb2+((ce)) + 2Br ((ce)) Pb(p)
(p) + Br2(g)
6.1 Mengumpulkan dan mentafsirkan maklumat
Kumpulkan maklumat tentang elektrolisis leburan natrium klorida, NaCl, aluminium oksida,
Al2O3, dan plumbum(II) oksida, PbO. Daripada maklumat yang diperoleh, bandingkannya
dengan hasil elektrolisis leburan plumbum(II) bromida, PbBr2. Rumuskan dapatan anda
untuk menunjukkan hasil elektrolisis di anod dan di katod.

Mari kita jalankan aktiviti yang berikut untuk meramalkan hasil

elektrolisis bagi beberapa sebatian lebur. Proses nyahcas berlaku
Aktiviti KBSB 6.1, muka surat 61
melalui penyingkiran
elektron atau penerimaan
elektron.

B
1. Lukis susunan radas bagi elektrolisis leburan plumbum(II) oksida, PbO dengan
menggunakan elektrod karbon. Label anod dan katod dalam rajah itu. Terangkan cara
anda mengenal pasti anod dan katod di dalam sel elektrolisis ini.
2. Elektrolisis suatu leburan oksida, Q2O3 dijalankan dengan menggunakan elektrod
karbon.
(a) Apakah ion-ion yang terdapat di dalam leburan ini?
(b) Nyatakan arah pergerakan ion-ion semasa elektrolisis dijalankan.
(c) Apakah yang berlaku di anod dan di katod semasa elektrolisis ini?
(d) Tulis setengah persamaan bagi mewakili proses yang berlaku di anod dan di katod.
(e) Nyatakan hasil yang terbentuk di anod dan di katod.

99

BAB 6.indd 99 9/21/11 3:37 PM

 Anda harus dapat:
mengenal pasti kation
dan anion di dalam
larutan akueus
menghuraikan proses sesuatu larutan akueus. Mari kita jalankan Aktiviti 6.3 untuk
elektrolisis larutan
akueus
menulis setengah
persamaan untuk
nyahcas ion di katod
dan di anod
menerangkan
faktor-faktor yang
mempengaruhi
elektrolisis larutan
akueus dengan
menyertakan contoh
yang sesuai
meramalkan hasil
elektrolisis larutan
akueus
Adakah logam kuprum hidroksida, OH dinyahcas dengan menderma satu elektron untuk
dapat diperoleh
daripada elektrolisis
sebarang larutan
akueus garam kuprum?
Terangkan.
Adakah oksigen dapat mengapakah ion kuprum(II), Cu2+ dan ion hidroksida, OH
dihasilkan melalui
elektrolisis secara
industri? Terangkan.
Tonton simulasi komputer
yang menerangkan
faktor-faktor yang
mempengaruhi hasil
elektrolisis bagi larutan
akueus yang berlainan.
Siri elektrokimia
BAB 6.indd 100
C Elektrolisis Larutan Akueus
Elektrolisis juga berlaku apabila arus elektrik dialirkan melalui
mengkaji elektrolisis larutan akueus kuprum(II) sulfat, CuSO4
dan asid sulfurik, H2SO4 cair.
Aktiviti 6.3, muka surat 62
Ion-ion yang terdapat dalam larutan akueus kuprum(II) sulfat,
CuSO4 ialah ion kuprum(II), Cu2+, ion hidrogen, H+, ion sulfat,
SO42, dan ion hidroksida, OH . Ion-ion ini bergerak bebas.
Semasa elektrolisis, kation kuprum(II), Cu2+ dan kation hidrogen,
H+ akan bergerak ke katod manakala anion sulfat, SO42 dan
anion hidroksida, OH akan bergerak ke anod. Hanya satu jenis
ion akan dipilih untuk dinyahcas pada setiap elektrod. Setengah
persamaan yang mewakili proses ini ialah:
Di katod: Cu2+(ak) + 2e Cu(p)
Di anod: 4OH (ak) 2H2O(ce) + O2(g) + 4e
Di katod, ion kuprum(II), Cu2+ dinyahcas dengan menerima dua
elektron untuk membentuk logam kuprum. Di anod, setiap ion
menghasilkan gas oksigen dan air. Apakah yang berlaku semasa
elektrolisis asid sulfurik, H2SO4 cair?
Faktor yang mempengaruhi hasil elektrolisis
Dalam elektrolisis larutan akueus kuprum(II) sulfat, CuSO4,
dipilih untuk dinyahcas? Sebenarnya, terdapat tiga faktor yang
mempengaruhi pemilihan ion untuk dinyahcas di elektrod bagi
elektrolisis larutan akueus, iaitu:
Kedudukan ion dalam siri elektrokimia
Kepekatan ion di dalam elektrolit
Jenis elektrod yang digunakan
Mari kita jalankan eksperimen bagi mengkaji tiga faktor yang
mempengaruhi hasil elektrolisis.
Eksperimen 6.1, muka surat 63
Eksperimen 6.2, muka surat 65
Eksperimen 6.3, muka surat 67
100
9/21/11 3:37 PM
 Dalam larutan akueus, selain ion-ion daripada zat terlarut, ion Kation Anion

hidrogen, H+ dan ion hidroksida, OH daripada penceraian separa K+ F
air turut hadir. Dengan itu, bagaimanakah kita menentukan jenis Na+ SO42
ion yang akan dinyahcas? Lebih rendah kedudukan ion dalam Ca2+ NO3
siri elektrokimia, lebih mudah ion itu dipilih untuk dinyahcas. Mg2+
Cl
Kepekatan ion di dalam elektrolit juga mempengaruhi Al3+
Br
pemilihan ion untuk dinyahcas di elektrod. Ion yang mempunyai Zn2+
I
kepekatan yang lebih tinggi di dalam elektrolit akan dinyahcas Fe2+
walaupun kedudukannya dalam siri elektrokimia adalah lebih Sn2+ OH
tinggi. Faktor ini hanya dipertimbangkan untuk pemilihan ion Pb2+
Semakin
yang berlaku di anod dan juga apabila terdapat kehadiran ion H+
mudah
halida. Jenis ion yang dipilih untuk dinyahcas di katod masih Cu2+ dinyahcas
ditentukan oleh kedudukan ion dalam siri elektrokimia. Ag+

Faktor ketiga yang mempengaruhi hasil elektrolisis ialah jenis Rajah 6.3 Siri elektrokimia
elektrod yang digunakan. Apabila jenis anod yang digunakan menunjukkan susunan ion
serupa dengan ion logam di dalam elektrolit, anod akan larut mengikut kecenderungannya
dengan menyingkirkan elektron bagi membentuk kation garam untuk dinyahcas
itu. Sebagai contoh, elektrod kuprum yang digunakan dalam
elektrolisis larutan kuprum(II) sulfat, CuSO4. Di katod, ion logam
akan menerima elektron dan membentuk atom logam. Kepekatan Contoh ion halida
elektrolit tidak berubah kerana kadar pembentukan ion logam di
ialah Cl , Br , dan I .
anod sama dengan kadar nyahcas ion logam di katod. Elektrod karbon dan
Setelah mengetahui ketiga-tiga faktor yang mempengaruhi platinum yang lengai
merupakan konduktor
hasil elektrolisis, mari kita jalankan aktiviti untuk meramalkan
elektrik tetapi tidak
hasil elektrolisis bagi beberapa larutan akueus.
mempengaruhi hasil
elektrolisis.
Aktiviti KBSB 6.2, muka surat 70

C
1. Set I ialah elektrolisis larutan argentum nitrat, AgNO3 0.02 mol dm3 dengan
menggunakan elektrod karbon manakala elektrod argentum digunakan dalam Set II.
(a) Apakah ion-ion yang terdapat dalam larutan argentum nitrat, AgNO3?
(b) Semasa elektrolisis, apakah ion yang bergerak ke katod dan ke anod?
(c) Dalam Set I, apakah ion yang dinyahcas di katod? Apakah sebabnya?
(d) Apakah yang dapat diperhatikan di anod bagi elektrolisis yang berlaku di
(i) Set I? (ii) Set II?
(e) Tulis semua setengah persamaan yang terlibat dalam kedua-dua set eksperimen.
2. Elektrolisis asid hidroklorik, HCl 2.0 mol dm3 dijalankan dengan menggunakan
elektrod platinum.
(a) Apakah hasil yang terbentuk pada kedua-dua elektrod?
(b) Tulis setengah persamaan bagi semua tindak balas yang terlibat.
(c) Apakah perbezaan dari segi keputusan elektrolisis jika kepekatan asid hidroklorik
ialah 0.001 mol dm3?

101

BAB 6.indd 101 9/21/11 3:37 PM

 Anda harus dapat:
menyatakan kegunaan
elektrolisis dalam industri
menerangkan proses
pengekstrakan, penulenan,
dan penyaduran logam
menulis persamaan kimia
untuk proses elektrolisis
dalam industri
mewajarkan penggunaan
elektrolisis dalam industri
menerangkan masalah
pencemaran yang
timbul akibat daripada
penggunaan proses
elektrolisis dalam industri
Tindak balas di anod: +
2O2(ce) O2(g) + 4e
Aluminium lebur
Rajah 6.4 Pengekstrakan aluminium melalui elektrolisis leburan aluminium oksida, Al2O3
D Elektrolisis dalam Industri
Aplikasi utama elektrolisis dalam industri ialah pengekstrakan,
penulenan, dan penyaduran logam.
Pengekstrakan logam
Logam reaktif dapat diekstrak daripada bijihnya melalui elektrolisis.
Elektrolisis dijalankan dengan menggunakan leburan sebatian
logam, larutan pekat akueus garam, atau larutan hidroksida. Logam
diperoleh di katod semasa elektrolisis.
Aluminium diekstrak daripada bijihnya, iaitu aluminium oksida,
Al2O3. Elektrolisis leburan bijih dijalankan dengan menggunakan
elektrod karbon. Untuk merendahkan takat lebur aluminium oksida,
Al2O3, kriolit, Na3AlF6 ditambahkan kepadanya. Mari kita kaji
Rajah 6.4.
Tindak balas di katod:
Al3+(ce) + 3e Al(p)
Lapisan karbon sebagai katod
Campuran leburan aluminium
oksida, Al2O3 dan kriolit, Na3AlF6
Siri anod karbon

Penulenan logam
Penulenan logam dilakukan melalui elektrolisis. Mari kita jalankan Eksperimen 6.4 untuk
mengkaji proses penulenan logam kuprum.

Eksperimen 6.4, muka surat 71

Dalam proses penulenan logam kuprum, kuprum yang tidak tulen dijadikan sebagai anod
manakala sekeping kuprum nipis yang tulen dijadikan sebagai katod. Semasa elektrolisis, anod
kuprum akan mengion menjadi ion kuprum, Cu2+. Ion-ion ini akan bergerak ke katod dan
terenap sebagai logam kuprum tulen. Melalui cara ini, kuprum tulen dihasilkan di katod.
Bendasing dikumpulkan di bawah anod.
Tindak balas di katod:
Cu2+(ak) + 2e Cu(p) + Tindak balas di anod:
Cu(p) Cu2+(ak) + 2e
Larutan kuprum(II) sulfat, CuSO4
Katod kuprum yang tulen
Anod kuprum yang tidak tulen
Bendasing daripada anod
Rajah 6.5 Penulenan kuprum

Pengekstrakan Penulenan

102

BAB 6.indd 102 9/21/11 3:37 PM

 Penyaduran logam
Dalam proses penyaduran, elektrolisis dilakukan untuk menyadur
sejenis logam pada logam yang lain. Dalam proses ini, logam Stanum ialah logam
yang lebih mahal atau lebih menarik seperti emas atau argentum yang mahal yang
disadurkan pada objek logam supaya kelihatan lebih menarik dan digunakan untuk
tahan kakisan. Mari kita jalankan Eksperimen 6.5 untuk mengkaji menyadur bekas besi.
Lapisan stanum yang
penyaduran kuprum pada sudu besi.
disadur adalah senipis
Eksperimen 6.5, muka surat 71 0.005 mm atau kurang.

Larutan kuprum(II)
sulfat, CuSO4 A

Kuprum sebagai anod. Objek yang disadur

Tindak balas di anod: sebagai katod.
Cu(p) Cu2+(ak) + 2e Tindak balas di katod:
Cu2+(ak) + 2e Cu(p)
Rajah 6.6 Penyaduran kuprum

6.2 Menonton simulasi komputer

Tonton simulasi komputer tentang pengekstrakan aluminium daripada leburan aluminium
oksida, Al2O3, penulenan kuprum, dan penyaduran argentum. Catat nota ringkas bagi setiap
proses dan tulis persamaan kimia yang terlibat.

Kesan proses elektrolisis dalam industri

Walaupun elektrolisis merupakan proses yang bermanfaat dalam
industri tetapi proses ini menimbulkan masalah pencemaran. Layari Internet untuk
Sebagai contoh, industri penyaduran mengeluarkan bahan mendapatkan maklumat
tentang pencemaran
pencemar seperti ion logam berat dan ion sianida, CN yang
yang disebabkan oleh
beracun. Bahan buangan kimia juga akan mengubah pH sumber
proses elektrolisis dalam
air. Oleh itu, bahan buangan industri perlu diurus dan dikendalikan industri.
dengan wajar sebelum disalurkan ke persekitaran.

6.3 Mengumpulkan maklumat

Dalam kumpulan yang terdiri daripada empat orang ahli, kumpulkan maklumat tentang
kegunaan dan kesan proses elektrolisis dalam industri. Dapatkan maklumat daripada
perpustakaan sekolah atau Internet. Selepas itu, sediakan persembahan slaid di dalam kelas
dengan menggunakan perisian grafik.

Penyaduran

103

BAB 6.indd 103 9/21/11 3:37 PM

 D
1. Logam argentum yang tidak tulen dapat ditulenkan melalui elektrolisis. Bagi proses ini,
(a) apakah yang dijadikan sebagai anod, katod, dan elektrolit?
(b) tulis setengah persamaan bagi tindak balas di anod dan di katod.
2. Sebatang kunci besi disadur dengan nikel melalui elektrolisis.
(a) Apakah tujuan kunci besi ini disadur dengan nikel?
(b) Lukis dan label susunan radas untuk menjalankan penyaduran kunci ini melalui
elektrolisis di dalam makmal.
(c) Di elektrod yang manakah berlakunya proses yang berikut?
(i) Penerimaan elektron (ii) Pendermaan elektron
3. Logam kalium diekstrak daripada leburan kalium hidroksida, KOH dalam industri.
Terangkan proses pengekstrakan ini dilakukan.

Anda harus dapat: E Sel Kimia

menghuraikan struktur
sel ringkas dan sel
Daniell Sebuah sel kimia dibina dengan
menerangkan memasukkan dua jalur logam yang
penghasilan arus elektrik berlainan ke dalam sebiji buah
dalam sel ringkas limau dan disambung dengan wayar
menerangkan tindak melalui litar luar. Sel seperti ini juga
balas kimia yang berlaku disebut sebagai sel galvani. Sel ini
dalam sel ringkas dan sel menghasilkan tenaga elektrik daripada
Daniell
tenaga kimia. Tindak balas kimia
membandingkan dan
Gambar foto 6.1 Contoh sel yang berlaku dalam sel menyebabkan
membezakan kelebihan
kimia untuk mendapatkan bacaan pengaliran elektron. Dengan itu,
dan kelemahan pelbagai voltan sebiji buah limau
jenis sel kimia arus elektrik dihasilkan.
menghuraikan perbezaan
antara sel elektrolisis
Struktur sel kimia
dengan sel kimia Gambar foto 6.1 menunjukkan sebuah sel kimia yang terdiri
daripada dua jalur logam yang berlainan dicelup ke dalam elektrolit
dan disambung melalui litar luar. Beza keupayaan yang dikesan
pada voltmeter menunjukkan arus elektrik terhasil.
Larutan yang digunakan Sel Daniell ialah contoh sel kimia. Dalam sel ini, logam zink
di dalam titian garam dan logam kuprum digunakan sebagai elektrod. Setiap logam ini
biasanya ialah asid cair dicelup ke dalam larutan garam ionnya. Kemudian, dua larutan
atau larutan garam
tersebut dihubungkan dengan menggunakan titian garam atau
kalium atau natrium.
diasingkan dengan pasu berliang. Apakah fungsi titian garam atau
pasu berliang tersebut?

Sel kimia

104

BAB 6.indd 104 9/21/11 3:37 PM

 Jalur
Voltmeter
zink
Jalur Jalur Voltmeter
Pasu
zink kuprum berliang
yang
mengandungi
Larutan larutan zink Larutan kuprum(II)
Larutan zink kuprum(II)
sulfat, ZnSO4 sulfat, sulfat, CuSO4
sulfat, ZnSO4
CuSO4 Jalur kuprum
Asid sulfurik, H2SO4
cair sebagai titian garam

Gambar foto 6.2 Sel Daniell yang menggunakan Gambar foto 6.3 Sel Daniell yang menggunakan
titian garam pasu berliang
Logam
Tindak balas dalam sel kimia K
Mari kita jalankan Eksperimen 6.6 untuk mengetahui tindak balas Na
dalam sel kimia. Ca

menderma elektron
Mg

Lebih mudah
Eksperimen 6.6, muka surat 74
Al
Merujuk kepada sel yang terdiri daripada elektrod magnesium Zn
dan kuprum, magnesium yang lebih elektropositif daripada kuprum Fe
akan bertindak sebagai terminal negatif. Oleh itu, magnesium larut Sn
dalam larutan natrium klorida, NaCl dan lebih mudah menderma Pb
elektron. Cu
Mg(p) Mg2+(ak) + 2e Ag
Elektron yang terbebas mengalir melalui litar luar ke elektrod
Rajah 6.7 Siri elektrokimia
kuprum yang bertindak sebagai terminal positif sel itu. menunjukkan kecenderungan
Voltmeter logam untuk menderma elektron

Pengaliran elektron Pengaliran elektron

Atom Molekul hidrogen
magnesium
Pita magnesium Jalur kuprum

H+ + e
e H H
H+ + e
e
e Mg 2+ H+ + e
H H
H+ + e
e Mg 2+
Larutan natrium
klorida, NaCl
Rajah 6.8 Tindak balas yang berlaku dalam sel kimia dengan menggunakan pita magnesium dan jalur kuprum
sebagai elektrod

Sel Daniell

105

BAB 6.indd 105 9/21/11 3:37 PM


Tonton simulasi komputer
yang menerangkan
tindak balas yang berlaku
dalam sel ringkas dan sel
Daniell.
Banyak sel kimia
seperti sel litium ion,
sel nikel hidrida, dan
sel polimerik terdapat
dalam pasaran sekarang.
Di elektrod kuprum, elektron diterima oleh ion hidrogen,
H+ berbanding dengan ion natrium, Na+ kerana kedudukan ion
H+ lebih rendah daripada ion Na+ dalam siri elektrokimia. Maka,
gas hidrogen dihasilkan.
2H+(ak) + 2e H2(g)
Persamaan keseluruhan bagi tindak balas ini ialah:
Mg(p) + 2H+(ak) Mg2+(ak) + H2(g)
Pengaliran elektron dari pita magnesium ke jalur kuprum
menghasilkan arus elektrik. Mari kita jalankan Aktiviti 6.4 bagi
membina satu sumber tenaga elektrik.
Aktiviti 6.4, muka surat 75
Banyak jenis sel kimia telah dihasilkan dari semasa ke semasa
untuk menampung keperluan sumber tenaga elektrik yang mudah
alih dalam kehidupan harian kita. Antaranya termasuklah sel
kering, sel alkali, akumulator asid-plumbum, sel merkuri, dan
sel nikel-kadmium.

6.4 Mengumpulkan dan mentafsirkan data

Kumpulkan data tentang sel yang berikut:
(a) Sel kering (c) Sel merkuri (e) Sel nikel-kadmium
(b) Akumulator asid-plumbum (d) Sel alkali
Data yang dikumpulkan termasuklah kegunaan, kelebihan, dan kekurangan sel.
Anda digalakkan untuk mengumpulkan data daripada sumber seperti buku, majalah, dan
Internet. Bina sebuah jadual untuk mempersembahkan data anda.

1
1 Akumulator 5 Sel nikel-kadmium
asid-plumbum Kelebihan:
Kelebihan: Mudah alih
Boleh dicas semula Boleh dicas semula sehingga
Voltannya boleh beratus-ratus kali
ditingkatkan 5 Kekurangan:
Kekurangan: Menghasilkan voltan yang
Berat rendah
Mahal 4 Berat
Mudah tertumpah 2 3
Mahal
Sel alkali
4
2 Sel kering 3 Sel merkuri
Kelebihan:
Kelebihan: Kelebihan:
Mudah alih
Mudah alih Mudah alih
Voltannya 1.5 V
Murah Kekurangan:
Tahan lama
Voltan yang stabil, iaitu 1.5 V Tidak boleh dicas semula
Kekurangan:
Kekurangan: Menghasilkan voltan 1.3 V sahaja
Tidak boleh dicas semula
Tidak boleh dicas semula Beracun
Mudah bocor
Gambar foto 6.4 Kelebihan dan kekurangan pelbagai jenis sel kimia

106

BAB 6.indd 106 9/21/11 3:37 PM

 Cara pelupusan sel terpakai amatlah penting bagi menjaga
persekitaran kita kerana kebanyakan sel mengandungi bahan yang
mengakis dan beracun. Apabila sel itu dibuang secara sewenang- Kita harus mengamalkan
wenangnya, pencemaran alam sekitar akan berlaku. Kitar semula cara pelupusan bateri
ialah satu cara untuk mengurangkan pencemaran. Mari kita jalankan terpakai secara selamat
Aktiviti 6.5 bagi mengkaji kepentingan kitar semula dan pelupusan dan terancang untuk
bateri terpakai secara terancang. menjaga persekitaran kita.

Aktiviti 6.5, muka surat 76

Perbandingan antara sel elektrolisis dengan sel kimia

Sel elektrolisis mengubah tenaga elektrik kepada tenaga kimia. Dalam sel ini, arus elektrik
yang mengalir melalui elektrolit menyebabkan tindak balas kimia berlaku. Sebaliknya, sel
kimia mengubah tenaga kimia kepada tenaga elektrik. Tindak balas kimia yang berlaku dalam
sel menyebabkan pengaliran elektron untuk menghasilkan arus elektrik.

6.5 Membandingkan dan membezakan jenis sel

Apakah persamaan dan perbezaan antara sel elektrolisis dengan sel kimia? Lukis suatu carta
bagi menunjukkan perkara yang berikut:
(a) Persamaan antara sel elektrolisis dengan sel kimia
(b) Perbezaan antara sel elektrolisis dengan sel kimia dari segi
(i) perubahan tenaga
(ii) arah pengaliran elektron
(iii) jenis tindak balas yang berlaku di terminal positif dan di terminal negatif

E
1. Rajah 6.9 menunjukkan susunan V
radas sebuah sel.
(a) Apakah perubahan tenaga yang Jalur Jalur plumbum
berlaku dalam sel tesebut? magnesium
(b) Nyatakan fungsi asid nitrik, Larutan Larutan
HNO3 cair di dalam titian magnesium plumbum(II)
garam. sulfat, MgSO4 nitrat, Pb(NO3)2
Asid nitrik, HNO3 cair
(c) Tulis setengah persamaan bagi
tindak balas yang berlaku di Rajah 6.9
(i) jalur magnesium (ii) jalur plumbum
(d) Tandakan arah pengaliran elektron dalam litar luar.
2. Kelaskan sel kimia yang telah anda pelajari kepada sel yang boleh dicas semula dan
sel yang tidak boleh dicas semula.
3. Nyatakan dua kelebihan dan dua kekurangan akumulator asid-plumbum.

107

BAB 6.indd 107 9/21/11 3:37 PM

 Anda harus dapat:
F Siri Elektrokimia
menerangkan prinsip
untuk membina siri
elektrokimia Dalam siri elektrokimia, logam-logam disusun mengikut
membina siri kecenderungan atomnya untuk menderma elektron. Lebih tinggi
elektrokimia kedudukan sesuatu logam dalam siri elektrokimia, lebih mudah
menerangkan atom logam tersebut untuk menderma elektron. Maka, logam ini
kepentingan siri adalah lebih elektropositif.
elektrokimia
meramalkan kebolehan Pembinaan siri elektrokimia
sesuatu logam untuk Bagaimanakah siri elektrokimia dibina? Mari kita jalankan
menyesarkan logam Eksperimen 6.7 dan 6.8 untuk membina siri elektrokimia.
lain daripada larutan
garamnya Eksperimen 6.7, muka surat 76
Eksperimen 6.8, muka surat 78
menulis persamaan
kimia bagi tindak balas
penyesaran logam Siri elektrokimia dibina berdasarkan perbezaan voltan
mewajarkan kenyataan antara dua logam. Dalam sel kimia, dua logam yang berlainan
bahawa industri digunakan untuk mendapatkan perbezaan voltan yang dapat
elektrokimia dapat ditunjukkan melalui bacaan voltmeter. Semakin besar jarak di
meningkatkan kualiti antara dua logam dalam siri elektrokimia, semakin besar voltan
hidup yang terhasil dalam sel. Logam yang kedudukannya lebih tinggi
memerihalkan masalah dalam siri elektrokimia akan menjadi terminal negatif. Terminal
pencemaran yang inilah tempat berlakunya penyingkiran elektron ke terminal positif
disebabkan oleh melalui litar luar.
proses-proses dalam
industri elektrokimia Siri elektrokimia juga dibina berdasarkan kebolehan sesuatu
mewajarkan keperluan logam menyesarkan logam lain daripada larutan garamnya.
untuk melupuskan Logam yang kedudukannya lebih tinggi dalam siri elektrokimia
sisa-sisa industri dapat menyesarkan logam yang terletak di bawahnya daripada
elektrokimia secara larutan garamnya. Sebagai contoh, logam zink dapat menyesarkan
selamat dan terancang logam seperti plumbum dan kuprum daripada larutan garam
mempraktikkan logam masing-masing.
amalan melupuskan
bateri terpakai secara Zn(p) + Pb(NO3)2(ak) Zn(NO3)2(ak) + Pb(p)

sistematik
Logam yang disesarkan

Zn(p) + CuSO4(ak) ZnSO4(ak) + Cu(p)

Logam yang disesarkan

Mari kita jalankan Eksperimen 6.9 untuk mengesahkan ramalan

tentang tindak balas penyesaran.
Eksperimen 6.9, muka surat 80

Tindak balas penyesaran

108

BAB 6.indd 108 9/21/11 3:37 PM

 Kepentingan siri elektrokimia
Siri elektrokimia digunakan untuk menentukan perkara yang berikut:
Terminal sel
Voltan piawai sel
Kebolehan sesuatu logam untuk menyesarkan logam yang lain daripada larutan garamnya

6.6 Meramalkan terminal dan voltan sel

Rajah 6.10 menunjukkan voltan sel bagi empat buah sel kimia yang menggunakan pasangan
logam yang berlainan sebagai elektrod.

Mg
Zn
Pb 3.0 V
1.1 V
0.4 V
Cu
0.5 V
Ag
Rajah 6.10

(a) Ramalkan terminal positif, terminal negatif, dan voltan sel bagi sel yang berikut:
(i) Sel magnesium-argentum (iii) Sel zink-plumbum
(ii) Sel magnesium-zink (iv) Sel zink-argentum
(b) Jika logam Q dan logam argentum digunakan sebagai elektrod, voltan sel ialah 2.5 V.
Q ialah terminal negatif. Berdasarkan maklumat ini, di manakah kedudukan Q dalam
siri elektrokimia?

Kepentingan dan kesan industri elektrokimia

Industri elektrokimia adalah penting dan diperlukan dalam
Layari Internet untuk
kehidupan harian kita. Bahan seperti gas oksigen, O2, gas klorin, mendapat maklumat
Cl2, dan logam yang sentiasa diperlukan dapat dihasilkan melalui tentang kepentingan
elektrolisis. Proses penyaduran logam digunakan secara meluas dan kesan industri
bagi tujuan mencegah kakisan dan memperbaik rupa bentuk elektrokimia kepada
sesuatu logam. manusia dan alam sekitar.
Pelbagai jenis sel dan bateri dalam saiz dan bentuk yang
berlainan terdapat dalam pasaran. Kita memerlukannya untuk
pengendalian kereta, komputer, telefon bimbit, jam tangan, dan alat
Keracunan merkuri
mainan kanak-kanak. Apakah yang akan terjadi kepada kehidupan
ialah satu dari aspek
harian kita tanpa barangan ini? pencemaran alam sekitar
Pembangunan industri elektrokimia telah menyebabkan yang disebabkan oleh
pencemaran alam sekitar. Sisa buangan industri ini beracun. Oleh penggunaan merkuri
hal yang demikian, sisa buangan ini hendaklah dirawat, diurus, dalam proses elektrolisis
dan dilupuskan secara selamat dan terancang. larutan natrium klorida
dalam industri.

109

BAB 6.indd 109 9/21/11 3:37 PM

 6.7 Mengadakan forum dan main peranan
Kendalikan forum yang bertajuk Peranan Industri Elektrokimia dalam Kehidupan Harian
dan Kawalan Pelupusan Bahan Buangan. Bentukkan kumpulan mengikut kerjaya seperti
yang berikut. Bagi setiap kumpulan kerjaya, bincangkan dan sediakan pembentangan
mengikut topik yang disenaraikan dalam Jadual 6.1.
Jadual 6.1
Kumpulan profesion Topik
Usahawan Skop industri elektrokimia
Ahli sains Sejarah pembangunan sel dan bateri serta pembangunan
penggunaan bateri pada masa hadapan
Pencinta alam Kepentingan pelupusan sisa buangan industri elektrokimia
secara terancang
Penguat kuasa undang-undang Pelanggaran peraturan keselamatan dalam industri
elektrokimia

Setiap kumpulan dikehendaki melantik seorang pembentang. Selepas forum, sediakan

laporan ringkas untuk merumuskan topik yang dibincangkan dalam forum ini.

F
1. (a) Apakah asas yang digunakan untuk menyusun logam dalam siri elektrokimia?
(b) Nyatakan tiga kegunaan siri elektrokimia.
2. Jadual 6.2 menunjukkan maklumat tentang empat sel kimia, W, X, Y, dan Z.
Jadual 6.2
Sel Terminal negatif Terminal positif Voltan sel (V)
W Zink Kuprum 1.1
X Zink Ferum 0.3
Y Magnesium Zink 1.8
Z R Ferum 0.2

(a) Berdasarkan maklumat dalam Jadual 6.2, di manakah kedudukan R dalam siri
elektrokimia?
(b) Hitung voltan sel dan nyatakan terminal negatif sel kimia yang dibina dengan
menggunakan R dan kuprum sebagai elektrod.
(c) Adakah zink dapat menyesarkan R daripada larutan garamnya? Terangkan.
3. Bagaimanakah industri elektrokimia dapat meningkatkan kualiti hidup kita?
4. Cadangkan tiga cara pelupusan bahan buangan dalam industri penyaduran logam.

110

BAB 6.indd 110 9/21/11 3:37 PM

 Elektrolit dan bukan elektrolit
Elektrolit ialah bahan dalam keadaan lebur
atau larutan akueus yang dapat mengalirkan
arus elektrik akibat kehadiran ion yang
bebas bergerak.
Bukan elektrolit ialah bahan yang tidak
mengalirkan arus elektrik dalam keadaan
lebur atau larutan akueus.
Elektrolisis sebatian lebur
Elektrolisis ialah tindak balas yang berlaku
apabila arus elektrik dialirkan melalui
sesuatu elektrolit.
Semasa elektrolisis, elektrolit terurai kepada
unsur juzuknya.
Dalam elektrolisis sebatian lebur,
ion positif atau kation bergerak ke katod
dan dinyahcas melalui penerimaan
elektron.
ion negatif atau anion bergerak ke anod
dan dinyahcas melalui pendermaan
elektron.
Elektrolisis larutan akueus
Dalam elektrolisis larutan akueus, ion
hidrogen, H+ dan ion hidroksida, OH
turut hadir dalam larutan di samping anion
dan kation daripada sebatian yang terlarut.
Terdapat tiga faktor yang mempengaruhi
pemilihan ion untuk dinyahcas di elektrod
semasa elektrolisis larutan akueus, iaitu
kedudukan ion dalam siri elektrokimia
kepekatan ion di dalam elektrolit
jenis elektrod yang digunakan
111
BAB 6.indd 111
Elektrolisis dalam industri
Logam diperoleh daripada bijihnya
melalui pengekstrakan logam dengan
menggunakan proses elektrolisis.
Logam tulen diperoleh melalui proses
penulenan logam dengan menggunakan
proses elektrolisis.
Dalam penyaduran logam, suatu objek
logam disadur dengan logam yang lain
melalui proses elektrolisis.
Sel kimia
Sebuah sel kimia terdiri daripada dua jenis
logam berlainan yang dicelup ke dalam
suatu elektrolit. Tenaga kimia ditukarkan
kepada tenaga elektrik.
Dalam sel Daniell, zink dan kuprum
digunakan sebagai elektrod. Setiap elektrod
dicelup secara berasingan ke dalam
elektrolit. Elektrolit disambung melalui
titian garam atau pasu berliang.
Contoh sel kimia ialah sel kering, sel alkali,
sel merkuri, akumulator asid-plumbum,
dan sel nikel-kadmium.
Siri elektrokimia
Siri elektrokimia ialah susunan logam
berdasarkan kecenderungannya untuk
menderma elektron.
Siri elektrokimia dibina berdasarkan
beza keupayaan antara dua logam
kebolehan logam untuk menyesarkan
logam yang lain daripada larutan
garamnya
Siri elektrokimia digunakan untuk
menentukan terminal dan voltan sel
kimia. Siri elektrokimia juga digunakan
untuk meramalkan kebolehan sesuatu
logam untuk menyesarkan logam yang
lain daripada larutan garamnya.
9/21/11 3:37 PM
 Salin peta konsep di bawah. Kemudian, lengkapkan peta ini berdasarkan panduan yang diberi.

Elektrokimia

(a) (b)

Larutan Sebatian
(c) Voltan Terminal
akueus lebur

Elektrolisis
(e)
dalam industri

(d) (f )

Kepentingan Sel yang boleh Sel yang tidak

dicas semula boleh dicas semula

Kesan (g) (h)

(a) Namakan tindak balas yang berlaku apabila arus elektrik dialirkan melalui
satu elektrolit.
(b) Apakah jenis sel yang terbentuk dengan mencelupkan dua logam yang berlainan ke
dalam suatu elektrolit?
(c) Nyatakan tiga faktor yang mempengaruhi pemilihan ion untuk dinyahcas dalam proses
elektrolisis larutan akueus.
(d) Nyatakan tiga kegunaan proses elektrolisis dalam industri.
(e) Namakan siri susunan logam yang berdasarkan kecenderungannya untuk
menderma elektron.
(f) Nyatakan tiga kegunaan siri yang dinyatakan di (e).
(g) Berikan dua contoh sel yang boleh dicas semula.
(h) Berikan tiga contoh sel yang tidak boleh dicas semula.

112

BAB 6.indd 112 9/21/11 3:37 PM

 6

Soalan Objektif

Arahan: Pilih satu cadangan jawapan yang terbaik bagi setiap soalan.
1. Yang berikut yang manakah merupakan 4. Antara susunan radas yang berikut,
elektrolit? yang manakah betul untuk penyaduran
A Larutan glukosa akueus argentum pada kunci besi?
B Larutan asid nitrik cair A
C Leburan naftalena +
V
D Kepingan kuprum
2. Dalam elektrolisis leburan aluminium
oksida, setengah persamaan yang manakah
mewakili tindak balas di anod? Kepingan Kunci besi
A Al(p) Al3+(ak) + 3e argentum Larutan argentum
B Al3+(ak) + 3e Al(p) nitrat
C 2O2(ak) O2(g) + 4e B

D 4OH (ak)
2H2O(ce) + O2(g) + 4e A

3. Rajah 1 menunjukkan susunan radas

bagi suatu proses elektrolisis.
Kepingan Kunci besi
X Y argentum Larutan argentum
nitrat

C
Elektrod Asid hidroklorik
karbon 2 mol dm3
A

A Kunci besi Kepingan argentum

Larutan argentum
Rajah 1 nitrat

Apakah bahan uji yang digunakan untuk D

mengesahkan hasil di dalam tabung uji
A
X setelah proses elektrolisis dijalankan
beberapa ketika?
A Air kapur
Kunci besi Kunci besi
B Kayu uji bernyala
Larutan argentum
C Kayu uji berbara nitrat
D Kertas litmus yang lembap

113

BAB 6.indd 113 9/21/11 3:37 PM

 5. Antara sel kimia yang berikut, yang 8. Jadual 1 menunjukkan voltan dan
manakah mempunyai voltan yang paling terminal negatif bagi tiga buah sel.
tinggi? Jadual 1
Terminal Terminal Voltan Terminal
positif negatif Sel Elektrod
(V) negatif
A Kuprum Zink
1 P dan Q 2.5 Q
B Zink Magnesium
C Plumbum Zink
2 Q dan R 3.0 Q
D Kuprum Magnesium
3 R dan S 0.2 R
6. Sebuah sel kimia ringkas dibina
dengan mencelupkan jalur zink dan Yang berikut yang manakah menunjukkan
jalur magnesium ke dalam larutan asid susunan logam yang betul dalam siri
hidroklorik cair. elektrokimia bermula dengan logam yang
paling elektropositif?
Antara setengah persamaan yang berikut, A P, Q, R, S C R, S, Q, P
yang manakah mewakili tindak balas B Q, P, R, S D S, R, P, Q
yang berlaku di terminal negatif sel kimia
ini? 9. Q ialah logam yang dapat menyesarkan
A Mg(p) Mg2+(ak) + 2e plumbum daripada larutan plumbum(II)
B Mg2+(ak) + 2e Mg(p) nitrat tetapi tidak dapat menyesarkan
C Zn(p) Zn2+(ak) + 2e ferum daripada larutan ferum(II)
D 2H+(ak) + 2e H2(g) sulfat. Yang berikut yang manakah
dapat menyesarkan Q daripada larutan
7. Rajah 2 menunjukkan sebuah sel kimia. garamnya?
V I Magnesium
II Zink
Jalur Jalur plumbum III Aluminium
zink IV Kuprum
Bekas Larutan natrium A I dan III
kuprum klorida B II dan IV
C I, II dan III
Rajah 2 D I, II, III dan IV
Antara langkah yang berikut, yang
manakah akan merendahkan voltan sel 10. Yang berikut yang manakah merupakan
ini? masalah akibat daripada industri
A Gantikan jalur zink dengan jalur elektrokimia?
magnesium I Pelupusan bateri terpakai
B Gantikan jalur plumbum dengan II Kakisan logam
jalur ferum III Pencemaran yang disebabkan oleh
C Gantikan larutan natrium klorida bahan buangan kimia
dengan larutan zink klorida IV Pengeluaran gas beracun
D Gantikan bekas kuprum dengan bikar A I dan III C I, II dan III
kaca B II dan IV D I, II, III dan IV

114

BAB 6.indd 114 9/21/11 3:37 PM

 Soalan Subjektif

Arahan: Jawab semua soalan.

1. Rajah 1 menunjukkan susunan radas untuk menyadur sebentuk cincin besi dengan logam
argentum dalam sel P dan penulenan argentum dalam sel Q.

A
X Y Z

Larutan Larutan
Cincin
argentum argentum
nitrat nitrat
Sel P Sel Q
Rajah 1

(a) Apakah X dan Y ?

(b) Tulis setengah persamaan bagi tindak balas yang berlaku pada cincin besi.
(c) Jisim Y berkurang dan jisim Z bertambah setelah beberapa ketika. Terangkan
pemerhatian ini.
(d) Apakah yang berlaku kepada kepekatan ion argentum dalam sel P selepas beberapa
ketika?
(e) Nyatakan kebaikan penyaduran cincin besi dengan menggunakan logam argentum.
(f) Apakah kesan industri penyaduran logam terhadap alam sekitar?

Soalan Esei

Arahan: Jawab semua soalan.

1. (a) Apakah maksud istilah yang berikut?

(i) Elektrolit
(ii) Elektrolisis
(b) (i) Lukis rajah berlabel untuk menunjukkan susunan radas bagi proses elektrolisis
leburan plumbum(II) oksida.
(ii) Terangkan pembentukan hasil di anod dan di katod dengan menggunakan
setengah persamaan.
(c) Elektrolisis larutan asid hidroklorik 0.001 mol dm3 dan elektrolisis larutan asid
hidroklorik 2 mol dm3 memberikan hasil yang berlainan. Terangkan sebab hasil yang
berlainan diperoleh dan cara anda mengesahkan identitinya.
2. (a) Berpandukan rajah berlabel, terangkan struktur sebuah sel kimia yang ringkas.
(b) Huraikan satu eksperimen untuk menunjukkan kedudukan tiga logam P, Q, dan R
dalam siri elektrokimia dapat ditentukan dengan kaedah voltan sel kimia.
(c) Nyatakan tiga masalah yang timbul akibat daripada industri pembuatan dan penggunaan
bateri. Cadangkan cara-cara untuk mengatasi salah satu masalah yang dinyatakan.

115

BAB 6.indd 115 9/21/11 3:37 PM