PERCOBAAN 10.

DIAGRAM FASA DARI CAMPURAN

PENDAHULUAN

Diagram fase merupakan sebuah bagan yang menggambarkan kondisi (tekanan, suhu, volume, dan
sifat lainnya) dari bahan dan/atau campurannya ketika terjadi perubahan fase secara
termodinamika. Dalam bidang metalurgi dan ilmu material, diagram fase berguna untuk (1)
pengembangan meterial paduan baru dengan aplikasi spesifik, (2) pabrikasi paduan dengan
kegunaan tertentu, (3) mendesain dan mengontrol perlakuan panas untuk paduan dengan sifat
kimia tertentu, dan (4) menyelesaikan masalah mengenai kineja paduan secara komersial. Dalam
bidang medis, diagram fase dapat membantu memberikan informasi komposisi tablet dengan
perlakuan tekanan yang minimal. Teknik-teknik percobaan yang digunakan untuk menentukan
diagram fase untuk sistem padatan-liquid diantaranya adalah:

- Analisis termal (kurva pendinginan)

- Thaw-melt method
- Diffential Thermal Analysis, Differential Scanning Calorimetry
- Kofler’s contact (microthermal) method
- Hot-stage microscope
- Light transmission

Aturan Fase (phase rule) dan ungkit (lever rule):

Aturan fase Gibbs menunjukkan bahwa varian (derajat kebebasan) pada kesetimbangan setara
dengan jumlah komponen c dikurangi jumlah fase (p) ditambah 2, yang ditulis dengan persamaan:
F=C-P+2. Konstanta 2 menunjukkan parameter suhu, tekanan dan konsentrasi mempengaruhi
kesetimbangan. Jika tekanan dapat dieliminasi pada saat kesetimbangan maka, persamaan aturan
fase menjadi : F=C-P+1. Pada sistem 3 komponen dan tekanan dieliminasi, maka derajat kebebasan
pada kesetimbangan sebesar 2 jika fase yang terbentuk hanya 1. Varian dari sistem adalah jumlah
variabel intensif yang dapat diubah secara bebas tanpa mengganggu jumlah fase dalam
kesetimbangan. Komponen merupakan konstituen (ion, atau molekul) yang bebas secara kimia
dalam sistem.

Titik dalam daerah 2 fase menginfikasikan keberadaan dan komposisi fase-fase tersebut. Aturan
ungkit digunakan untuk menghitung komposisi fase, yang dirumuskan dengan: nl=nl (n=jumlah
fase ; n= jumlah fase ; l=jarak  dan l=jarak ). Dari diagram fase yang diperoleh, dapat
ditentukan titik kritis dari sistem campuran. Beberapa titik kritis dalam sistem padat-cair adalah:

- Titik eutektik : titik perubahan liquid menjadi 2 fase padat yang berbeda (liquid  solid1+solid2)
- Titik eutektoid : titik perubahan 1 solid menjadi 2 fase solid yang berbeda (solid 
solid1+solid2)
- Peritektik : titik perubahan solid dan liquid menjadi 1 fase solid yang berbeda (solid+liquid 
solid1)
- Peritektoid : titik perubahan 2 solid menjadi 2 fase solid yang berbeda (solid1+liquid2  solid3)

1
 l l

Gambar 1. Bentuk fase dalam diagram fase 2 komponen Pb/Sn

Gambar 2. Digram fase 3 komponen pada suhu dan tekanan tetap

2
 PERCOBAAN 10.A : DIAGRAM FASE SISTEM 2 KOMPONEN (NAFTALENA:ASAM BENZOAT)

TUJUAN:

Mempelajari diagram fase 2 komponen asam benzoat:naftalena serta menentukan titik kritis (suhu
dan komposisi) dari campuran tersebut.

BAHAN DAN ALAT:

Bahan Alat
1. Nahphtalene 1. Tabung reaksi 6 buah
2. Asam benzoat 2. Gelas piala 1 liter 1 buah
3. Minyak goreng 3. Termometer 200 oC 6 buah

PROSEDUR PERCOBAAN:

1. Perangkat percobaan diagram fase biner naftalena-asam bensoat dirangkai seperti gambar:

2. Naftalen dan asam benzoat ditimbang dengan komposisi seperti tabel berikut:
Tabung komposisi campuran
Bahan
I II III IV V VI
Naftalena (g) 10 9 7.5 5.0 2.5 0
Asam benzoat (g) 0 1 2.5 5.0 7.5 10

3. Campuran bahan dimasukkan ke dalam tabung reaksi, kemudian termometer dimasukkan ke

dalam tabung reaksi.
4. Campuran bahan dipanaskan dalam gelas piala yang telah berisi minyak goreng (penangas
minyak). Pemanasan dilakukan sampai semua bahan berubah menjadi fase cair, dan didiamkan
selama 10 menit, serta suhu larutan dicatat.
5. Tabung reaksi diangkat dari penangas minyak. Setiap tabung diamati dan dicatat bentuk suhu
dan bentuk fase campuran setiap interval 1 menit. (catatan: waktu dan suhu mulai dan
keseluruhan terbentuknya padatan/kristal dicatat).
6. Buatlah kurva pendinginan setiap komposisi dengan menghubungkan waktu dan suhu setiap
campuran
7. Buatkan diagram fase dengan hubungan antara suhu dan komposisi campuran naftalen:asam
benzoat.
8. Tentukan titik kritis (titik eutektik) dari diagram fase campuran tersebut

3
 PERCOBAAN 10.B : DIAGRAM FASE SISTEM 3 KOMPONEN (KELARUTAN ASAM
ASETAT:KLOROFORM:AIR)

TUJUAN:

Mempelajari kelarutan 3 bahan melalui diagram fase 3 komponen.

BAHAN DAN ALAT:

Bahan Alat
1. Asam asetat 1. Erlenmeyer asah 6 buah
2. Kloroform 2. Timbangan 1 buah
3. Air 3. Termometer 50 oC (atau 100 oC) 6 buah
4. NaOH 0.2 N 4. Buret 50 mL 3 buah
5. Indikator PP 5. waterbath

PROSEDUR PERCOBAAN:

1. Siapkan 3 buah buret dan isi pada buret yang berbeda dengan air, asam asetat dan kloroform.
(densitas setiap bahan dicatat)
2. Siapkan larutan yang mengandung asam asetat dalam air dengan konsentrasi 10, 25, 40, 60
%w/w sebanyak 20 gram.
3. Larutan dipindahkan ke waterbath yang telah di setting suhu 25oC. titrasi setiap larutan dengan
kloroform dan volume titik akhir (larutan mulai keruh) dicatat
4. Siapkan larutan yang mengandung asam asetat dalam kloroform dengan konsentrasi 10, 25, 40,
60 %w/w sebanyak 20 gram.
5. Larutan dipindahkan ke waterbath yang telah di setting suhu 25oC. titrasi setiap larutan dengan
air dan volume titik akhir (larutan mulai keruh) dicatat
6. Percobaan dapat dilakukan pada suhu yang berbeda, misalnya 30 dan 35oC
7. Hitunglah persentase setiap komponen pada saat mulai keruh
8. Buatlah diagram fase dari kelarutan 3 komponen air:asam asetat:kloroform

4
 LAPORAN PERCOBAAN 10.A
DIAGRAM FASA 2 KOMPONEN NAFTALEN-ASAM BENZOAT

I. DATA PERCOBAAN

Tabung komposisi campuran

Bahan
I II III IV V VI
Naftalena (g) 10 9 7.5 5.0 2.5 0
Asam 0 1 2.5 5.0 7.5 10
benzoat (g)
Pengamatan
Menit ke- T bentuk T bentuk T bentuk T bentuk T bentuk T bentuk

1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12

II. PEMBUATAN KURVA PENDINGINAN

5
III. PEMBUATAN DIAGRAM FASE

6
 LAPORAN PERCOBAAN 10.B
DIAGRAM FASA 3 KOMPONEN DARI KELARUTAN AIR:ASAM ASETAT:KLOROFORM

I. DATA PERCOBAAN

Asam asetat Air Kloform Total

mL g % mL g % mL g % g
1 10 90 20
2 25 75 20
3 40 60 20
4 60 40 20

1 10 90 20
2 25 75 20
3 40 60 20
4 60 40 20
densitas

II. PEMBUATAN DIAGRAM FASE 3 KOMPONEN

7
III. PEMBAHASAN
........................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................
...................
........................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................
...................
........................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................
...................
........................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................
...................
........................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................

8
 ........................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................
...................
........................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................
...................

IV. KESIMPULAN
........................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................
...................
V. DAFTAR PUSTAKA