1

Deskripsi Kegiatan :

Kegiatan ini merupakan pembekalan bagi peserta dan panitia Penmas FKG UB 2019 sebagai
upaya untuk mengedukasi peserta dan panitia Penmas FKG UB 2019 dalam berbahasa jawa serta
bertatakrama dengan baik. Kegiatan ini berupa pemberian materi dari narasumber tentang bahasa
jawa dalam suatu kelas kecil, kelas besar,dan pagelaran sandiwara.

Tujuan Kegiatan :
Kegiatan Batara Surja ini bertujuan mengenalkan peserta Penmas FKG UB 2019 kepada bahasa
dan budaya Jawa sebagai persiapan komunikasi kepada masyarakat desa selama kegiatan
Penmas.

Manfaat Kegiatan :
1. Membangun komunikasi efektif menggunakan bahasa Jawa dengan masyarakat desa.
2. Menambah pengetahuan kepada peserta Penmas khususnya yang belum bisa berbahasa Jawa.
3. Memperlancar kemampuan berbahasa Jawa pergaulan dengan menggunakan unggah-
ungguhing basa yang sesuai: ngoko lugu, ngoko alus, krama lugu, dan krama alus, untuk
seluruh peserta dan panitia Penmas.
4. Meningkatkan rasa kebersamaan antarpeserta Penmas.
5. Mengembangkan karakter berbudaya Jawa kepada peserta Penmas.

Sasaran kegiatan :
Kegiatan Batara Surja ini ditujukan kepada seluruh peserta Penmas FKG UB 2019.

Waktu pelaksanaan kegiatan :

1. Kelas Besar : Senin, 22 April 2019
2. Kelas Kecil : Kamis, 25 April 2019, Senin, 29 April 2019, dan satu
kali pertemuan sesuai keputusan kelompok.
3. Pagelaran Sandiwara : Selasa, 30 April 2019

2
 BAB 1

Kelas Besar

Kegiatan kelas besar dilaksanakan pada

Tanggal pelaksanaan : Senin, 22 April 2019

Lokasi : Ruang Auditorium FKG UB

Durasi : 60 Menit

Isi Materi :

1. Mengenal tingkatan kata (tataraning tembung) dalam kosakata bahasa Jawa yaitu
kata/tembung ngoko, krama dan krama inggil.

2. Mengenal budaya, tatakrama, dan kebiasaan masyarakat Jawa

3. Kalimat sapaan dan perkenalan diri dalam bahasa jawa.

Tujuan Pembelajaran :

1. Peserta dapat mengetahui tingkatan kata (tataraning tembung) dalam kosakata bahasa
Jawa yaitu kata/tembung ngoko, krama dan krama inggil.

2. Peserta dapat mengetahui dan mampu melaksanakan budaya, tatakrama, dan kebiasaan
masyarakat Jawa

3. Peserta mampu dapat mengetahui dan mampu mengucapkan kata serta kalimat
sapaan dan perkenalan diri menggunakan Bahasa Jawa

3
Catatan :

.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................

4
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
........................................................………….................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................

5
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
..........................................................................................................................…………...............
....................................................................................................................................……………
……………………………………………………………………….............................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................

6
 BAB 2

Kelas Kecil

Kegiatan kelas kecil dilaksanakan pada

Tanggal pelaksanaan : Menyesuaikan setiap kelompok
Lokasi : Ruang Auditorium FKG UB
Durasi : 60 menit
Materi dan kegiatan : 1. Kalimat yang digunakan saat menyapa
2. Memperkenalkan diri
3. Praktik Perkenalan

Tujuan Pembelajaran :
1. Mampu mengucapkan kalimat sapaan
2. Mampu memperkenalkan diri menggunakan bahasa jawa
3. Mengenal tingkatan kata (tataraning tembung) dalam kosakata bahasa Jawa yaitu
kata/tembung ngoko, krama dan krama inggil.
4. Mengenal tingkatan bahasa pergaulan (unggah ungguhing basa) yaitu basa ngoko lugu,
basa ngoko alus, basa krama lugu, dan basa krama alus.
5. Dapat menerapkan unggah ungguhing basa dengan lancar dan benar.

2.1 KOSA KATA

Kata-kata dalam bahasa Jawa (tembung) secara umum terdiri atas tiga tingkatan, yaitu
ngoko, krama, dan krama inggil, seperti lunga, kesah, tindak (pergi); mangan, nedha, dhahar
(makan). Ada kata-kata yang hanya terdiri dari dua tingkatan, ngoko dan krama seperti siji,
setunggal (satu), loro, kalih (dua), sega, sekul (nasi). Ada pula kata-kata yang memiliki tembung
ngoko dan krama sama saja, seperti hanya memiliki satu tingkatan, misalnya kata enem, pitu,
wolu, sanga.

Lengkapilah tabel di bawah ini dibawah ini, lalu setorkan hafalan Anda kepada teman
sekelompok.

JAWA
NO. INDONESIA KRAMA CHECKLIST
NGOKO KRAMA
INGGIL
1. Saya
2. Kami / Kita

7
3. Kamu
4. Dia
5. Mereka - - -
6. Ibu
7. Kakek/nenek
8. Om
9. Bibi
10. Tetangga
11. Perempuan
12. Laki-laki
13. Pulang
14. Pergi
15. Makan
16. Minum
17. Lapar - -
18. Mandi
19. Tidur
20. Datang
21. Berbicara (orang
kedua/ketiga)
22. Berbicara (diri
sendiri)
23. Naik (kendaraan)
24. Berjalan
25. Rumah
26. Mempunyai
27. Anak
28. Istri/suami
29. Mati
30. Mau

8
2.2 UNGGAH-UNGGUHING BASA

Unggah-ungguhing basa adalah tata krama pengunaan bahasa Jawa dalam pergaulan.
Secara pokok ada dua (2) tataran/tingkatan dalam unggah-ungguhing basa, yaitu ngoko dan
krama, dan masing-masing ada dua ragam yaitu lugu dan alus, sehingga semuanya ada 4 ragam
yaitu ngoko lugu, ngoko alus, krama lugu dan krama alus.

Ngoko lugu adalah ragam bahasa Jawa dalam pergaulan yang sepenuhnya
menggunakan kata-kata ngoko. Dalam ragam ini tidak digunakan kata-kata krama
inggil sama sekali, semua kata yang digunakan adalah tembung ngoko. Ragam
ngoko lugu ini biasanya digunakan oleh sesama anak-anak yang sebaya, atau sesama
orang dewasa sebaya yang sudah sangat akrab, yang sudah berteman sejak kecil.

Contoh ragam ngoko lugu:

A: Dhik, kowe wis mangan apa durung? Ayo mangan bareng aku.

B: Uwis, Mas. Aku wis mangan. Wis mangana dhisik.

Ngoko alus termasuk ragam bahasa ngoko, tetapi dalam ragam ini digunakan
kata-kata krama inggil untuk menghormati orang ke-2 (kawan bicara) dan
menghormati orang lain ( orang ke3) yang dalam tatakrama harus lebih
dihormati.

Contoh ragam ngoko alus:

A: Dhik, panjenengan wis dhahar apa durung? Ayo dhahar bareng aku, aku ya pas
arep mangan.

B: Uwis, Mas. Aku wis mangan. Wis panjenengan dhahar dhisik.

9
 Krama lugu adalah ragam bahasa Jawa dalam pergaulan yang sepenuhnya
menggunakan kata-kata krama. Dalam ragam ini tidak digunakan kata-kata
krama inggil sama sekali, semua kata yang digunakan adalah tembung krama.
Ragam krama lugu ini biasanya digunakan oleh sesama orang dewasa yang kurang
terbiasa menggunakan ragam basa alus.

Contoh ragam krama lugu:

A: Dhik, sampeyan sampun nedha napa dereng? Monggo nedha sareng kaliyan kula.

B: Sampun, Mas. Kula sampun nedha. Sampun, sampeyan nedha rumiyin.

Krama alus adalah ragam bahasa pergaulan dalam bahasa Jawa, yang selain
menggunakan kata-kata krama, juga digunakan kata-kata krama inggil untuk
menghormati orang ke-2 orang ke-3 yang dalam tatakrama harus lebih dihormati.

Contoh ragam krama alus:

A: Dhik, panjenengan sampun dhahar napa dereng? Monggo dhahar sareng kaliyan
kula.

B: Sampun, Mas. Kula sampun nedha. Sampun, panjenengan dhahar rumiyin.

Catatan: kata-kata krama inggil yang seharusnya digunakan untuk orang ke-2 atau ke-3,
seperti dhawuh, ngendikan, tindak, rawuh, nitih, jumeneng, kagungan, ngasto, paring,
maringi dll jangan sampai digunakan untuk orang ke-1 (diri sendiri). Kalau ini dilakukan
maka akan terkesan sepertinya pembicara itu bersifat sombong, congkak, atau tidak tahu
tatakrama.

Sebaliknya, kata-kata krama inggil yang seharusnya untuk orang ke-1 untuk merendahkan
diri dan menghormat orang lain, seperti kata: matur, ngaturi, caos, nyaosi, sowan, harus
digunakan untuk orang ke-1 (diri penutur) saja, jangan digunakan untuk orang ke-2 dan
ke-3.

Dalam tabel berikut ini ada contoh penggunaan krama inggil yang salah dan yang benar.

Kata krama inggil Penggunaan yang salah Penggunaan yang benar

Ngendikan Nuwun sewu, kula badhe Kados ngendikanipun Bapak Kades,
ngendikan sekedhik. para taruna kedah tumut aktif ing
kagiyatan kerja bakti.

10
Tindak Mbenjing kula badhe tindak
Surabaya.
Rawuh Ngapunten, kula mboten saged
rawuh ing rapat siang menika,
margi tahsih wonten luar kota.
Nitih Dhateng Jakarta, kula badhe
nitih sepur kemawon.
Jemeneng Kula jemeneng ing ngarsa
panjenengan sedaya, saperlu
atur pambagya.
Kagungan Kula kagungan panemu, bilih
PAUD kedah enggal dipun
bikak.
Ngasto Menika kula ngasto sekedhik
oleh-oleh saking diklat ing
Semarang.
Paring Kula sakanca badhe maringi
tampilan lagu-lagu dhaerah.
Atur Kalawau Bapak Kades sampun
matur kathah babagan
kesehatan masyarakat.
Caos Le, dhuwit iki paringna
simbah.
Sowan Monggo kaaturan sowan
dhateng griya kula.
Pak carik sampun tindak.
Bapak Camat menapa sampun
rawuh?
Panjenengan rawuh nitih menapa?
Para rawuh, kaaturan jemeneng.
Kula gadhah panemu, bilih PAUD
kedah enggal dipun bikak.
Menika kula mbekta sekedhik oleh-
oleh saking diklat ing Semarang
Kula sakanca badhe ngaturaken
tampilan lagu-lagu dhaerah
Kalawau Bapak Kades sampun
ngendikan kathah babagan
kesehatan masyarakat.
Le, dhuwit iki caosna Simbah.
Monggo kaaturan rawuh (pinarak)
dhateng griya kula.

2.3 KATA SAPAAN/UNGKAPAN

Lengkapi tabel dibawah ini dengan menggunakan Krama Inggil
NO. INDONESIA KRAMA INGGIL CHECKLIST
1. Permisi
2. Selamat Pagi
3. Selamat Siang
4. Selamat Sore
5. Selamat Malam
6. Maaf

11
7. Silakan
8 Permisi, minta ijin

2.4 PERKENALAN

Isilah titik-titik dibawah ini dengan menggunakan Bahasa Indonesia.

Sugeng siang, nami kula Chella, griya kula wonten ing Surabaya, umur kula wolulas
tahun, kula lahir ing Malaysia. Kula saking Universitas Brawijaya. Makaten perkenalan
saking kula. Matur nuwun.

……………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………

DIALOG 1:
Isilah titik-titik dibawah ini dengan menggunakan Bahasa Indonesia.

Kades : Sapa jenengmu nduk?

………………………………………………………………………..

Mahasiswa : Nami kula Devina, Pak.

………………………………………………………………………..

Kades : Awakmu saka ngendi?

………………………………………………………………………..

Mahasiswa :Kula mahasiswa saking Fakultas Kedokteran Gigi UB.

………………………………………………………………………..

Kades : Asli ngendi awakmu nduk?

………………………………………………………………………..

Mahasiswa : Asli kula Jogja.

………………………………………………………………………..

Kades : Umurmu piro?

………………………………………………………………………..

12
Mahasiswa : Umur kula 19 (sanga welas) taun.

………………………………………………………………………..

Kades : Arep lapo awakmu neng kene?

………………………………………………………………………..

Mahasiswa : Kula teng mriki bade wonten kegiatan kaliyan rencang-rencang kula

saking Fakultas Kedokteran Gigi.

………………………………………………………………………..

Kades : Kegiatan opo kuwi jenenge?

……………………………………………………………………….

Mahasiswa : Naminipun kegiatan Penmas utawi Pengabdian Masyarakat.

……………………………………………………………………….

DIALOG 2:
Ibu : Nduk, aku arep takon

....................................................................................................

Mahasiswa : Nggih Bu, badhe nuwun pirsa menapa?

....................................................................................................

Ibu : Acara sing mriksa untu gratis kuwi kapan yo nduk?

....................................................................................................

Mahasiswa : Acaranipun badhe kawontenaken ing tanggal sekawan welas Agustus,

Bu.

...........................................................................................................

Ibu : Kuwi ning endi yo Nduk acarane?

...........................................................................................................

Mahasiswa : Wonten kilenipun Balai Desa, Bu.

...........................................................................................................

13
Ibu : Oh ya Nduk, matur nuwun yo

...........................................................................................................

Mahasiswa : Sami-sami bu.

..........................................................................................................

14
 GLOSSARIUM

Angka:
No Ngoko Krama
Menunjukkan tempat:
1 Siji setunggal
2 Loro kalih Indonesia Ngoko Krama
Ke sini rene Mriki
3 Telu tiga
Ke situ rono mriku
4 papat sekawan
Ke sana rana mrika
5 Lima gangsal
6 enem enem
7 Pitu pitu
8 wolu wolu Arah mata angin dalam bahasa Jawa :
9 sanga sanga Arah mata angin Ngoko Krama
10 sepuluh Sedasa Timur Etan wetan
Barat Kulon Kilen
11 sewelas sewelas
Selatan Kidul Kidul
12 rolas kalih welas Utara Lor Ler
20 rongpuluh kalih dasa
21 selikur selikur
22 rolikur Kalih likur
Warna dalam Bahasa Jawa:
23 Telu likur Tiga likur
24 Pat likur Sekawan likur Warna Ngoko Krama
Merah Abang Abrit
25 selawe Selangkung Putih Putih Pethak
26 Nem likur Nem likur Hitam Ireng Cemeng
Hijau Ijo Ijem
27 Pitu likur Pitu likur Coklat Soklat Soklat
28 Wolu likur Wolu likur
29 Sanga likur Sanga likur
30 Telung puluh Tigang ndasa
35 Telungpuluh Tigang ndasa
lima gangsal
50 seket seket
60 suwidak suwidak

15
 KELAS KECIL

Kegiatan kelas kecil dilaksanakan pada

Tanggal pelaksanaan : Kamis, 25 April 2019

Lokasi : Ruang Auditorium FKG UB

Durasi : 60 menit

Materi : 1. Kalimat yang sering digunakan sehari hari

2. Praktik interaksi

Tujuan Pembelajaran :

1. Mengucapkan dan mengerti kalimat yang digunakan sehari-hari

2. Mampu mempraktikkan dialog dengan pemilik rumah

3.1 KALIMAT KESEHARIAN

Lengkapilah tabel di bawah ini dibawah ini, lalu cobalah mengucapkan setiap katanya
dalam Bahasa jawa!

NO INDONESIA KRAMA CHECKLIST

1. Sedang apa
kamu?
2. Bagaimana
kabarmu?
3. Siapa namamu?
4. Sudah
makan/minum?
5. Sudah mandi?
6. Silahkan duduk
7. Permisi, saya
ingin…..
8. Terimakasih
9. Sama – sama
10. Maaf

16
 11. Ada apa?
12. Sudah
13. Belum
14. Berdiri
15. Duduk
16. Tidur
17. Makan
18. Minum
19. Datang/pulang
20. Pergi
21. Tidak apa-apa
22. Baik-baik saja

3.2 PERCAKAPAN

DIALOG :

Isilah titik-titik dibawah ini dengan menggunakan Bahasa Indonesia dan cobalah berdialog
dengan teman sebelah anda!

Mahasiswa : Sugeng sonten Pak.

..........................................................................................................

Bapak : Inggih, sugeng sonten. Saka ngendi iki ?

..........................................................................................................

Mahasiswa : Kula saking Fakultas Kedokteran Gigi Universitas Brawijaya.

..........................................................................................................

Bapak : Ono perlu opo ing kene ?

..........................................................................................................

17
Mahasiswa :Wonten mriki, kita badhe ngelaksanaken kegiatan pengabdian, Pak.

..........................................................................................................

Bapak : Oalah, iyo Le.

..........................................................................................................

Mahasiswa :Nggih sampun, ngoten mawon pak, Matur suwun. Monggo.

..........................................................................................................

Bapak : Iyo, Monggo-monggo

..........................................................................................................

18
 BAB 4

KELAS KECIL

Kegiatan kelas besar dilaksanakan pada

Tanggal pelaksanaan : Senin, 29 April 2019

Lokasi : Ruang Auditorium FKG UB

Durasi : 60 menit

Materi :

1. Kosa kata dalam bidang kesehatan

2. Kalimat yang sering digunakan dalam bidang kesehatan

3. Praktik berbicara

Tujuan Pembelajaran :

1. Peserta mampu mengucapkan dan mengerti kosa kata anggota tubuh

2. Peserta mampu mengucapkan dan mengerti kosa kata kesehatan

3. Peserta mengerti dan mengungkapkan kalimat yang digunakan di bidang kesehatan

untuk menunjang acara Pemdis.

4.1 KOSAKATA ANGGOTA TUBUH

Lengkapilah tabel di bawah ini dibawah ini, lalu cobalah mengucapkan setiap katanya
dalam Bahasa jawa!

NO INDONESIA NGOKO KRAMA KRAMA CHECKLIST

INGGIL
1. Kaki
2. Gigi
3. Bibir
4. Perut
5. Hidung
6. Kepala

19
 7. Mata
8. Tangan
9. Rambut
10. Telinga

4.2 KOSAKATA KESEHATAN

Lengkapilah tabel di bawah ini dibawah ini, lalu cobalah mengucapkan setiap katanya
dalam Bahasa jawa!

NO INDONESIA NGOKO KRAMA CHECKLIST

INGGIL
1. Sakit kepala -
2. Sakit perut -
3. Badan panas
4. Kepala pusing -
5. Sakit batuk -
6. Sakit flu
7. Sakit gigi
8. Punggung capek -
9. Capek
10. Muntah

4.3 KALIMAT DASAR BIDANG KESEHATAN

Isilah titik-titik dibawah ini dengan menggunakan Bahasa Indonesia dan cobalah berdialog
dengan teman sebelah anda!

Mahasiswa : Sugeng rawuh Pak. Monggo pinarak rumiyin.

...........................................................................................................
Bapak : Matur nuwun.
...........................................................................................................

Mahasiswa : Menika kaliyan sinten Bu tindak mriki?

...........................................................................................................
Bapak : Kaliyan anak kula.
...........................................................................................................

20
Mahasiawa : Inggih Pak. Menika ibu asmanipun sinten?
...........................................................................................................
Bapak : Kula Pak Hadi.
...........................................................................................................

Mahasiswa : Menika Bapak nyambut damel napa mboten Pk?

...........................................................................................................

Bapak : Inggih dateng sawah.

...........................................................................................................
Mahasiswa : Panjenengan yuswanipun pinten?
...........................................................................................................
Bapak : 60 (Suwidak ) taun.
...........................................................................................................
Mahasiswa : Inggih Pak Hadi menika kagungan gerah napa?
...........................................................................................................
Bapak : Menika nggeliyeng, Nak.
...........................................................................................................
Mahasiswa : Wiwit kapan Pak?
...........................................................................................................
Bapak : Wiwit 2 (kalih) dinten kepengker.
...........................................................................................................

Mahasiswa : Menapa sakderengipun panjengan nate gerah?

...........................................................................................................
Bapak : ora tau.
...........................................................................................................
Mahasiswa : Nggeliyengipun nyebar napa mboten?
...........................................................................................................
Bapak : ora, mung ing sirah tengen.
...........................................................................................................
Mahasiswa : Menika kirang langkung Bapak raosaken ing wekdal napa ?
...........................................................................................................
Bapak : Menawa aku arepe turu.
...........................................................................................................
Mahasiswa : Badhe sare nggih? Menika Bapak sampun ngunjuk obat?
...........................................................................................................

21
Bapak : Durung, biyasane tak empet, nduk.
...........................................................................................................
Mahasiswa : Menapa sakderengipun saking keluarganipun Bapak wonten ingkang
gerah sami kaliyan niki?
...........................................................................................................
Bapak : Ora ana
...........................................................................................................

Mahasiswa :Menapa wonten ingkang badhe dicriosaken malih?

...........................................................................................................
Bapak : ora, mung iku tok
...........................................................................................................
Mahasiswa : Inggih menawi ngaten badhe kula priksa nggih. Nuwun sewu Pak.
...........................................................................................................

22
 REFERENSI

1. Gleadle, jonathan. 2007. Anamnesis dan Pemeriksaan Fisik. Jakarta. Penerbit Erlangga.

2. Dyar, Febriandini., Fela Prihandi dan Purwono.2008.Pepak lan Wasis Basa Jawa.Yogyakarta

3. Harjawiyana, Haryana dan Supriya.2009. Kamus Unggah Ungguh Basa Jawa. Yogyakarta.
Kanisius

23
 DAFTAR PRESENSI

WAKTU TANDA TANGAN

NO TANGGAL KEGIATAN
JAM JAM PEMILIK TUTOR
MULAI BERAKHIR MODUL

24