Anda di halaman 1dari 30

Uttaraśabda dalam Khasanah

“Sastra Ruwat” Merapi-Merbabu

Oleh:
Abimardha Kurniawan

Disampaikan dalam Kuliah Umum


PNB,Provinsi Bali
PProdi Sastra Jawa UGM,
Prodi Sastra Jawa Kuno dan Bali Unud

17 Juli 2020
ruwat: ‘made powerless, destroyed, annihilated (evil, curse,
evil influence, etc)’ (Zoetmulder, 1982:1578)

ruwat, 1. luwar saka ing paněnung (pangěsot, wěwujudan


sing salah kědaden. 2. luwar saka ing běbandan paukumaning
dewa. (Poerwadarminta, 1938:534)

Ruwatan merupakan peristiwa kosmologis, membalik proses


kosmogoni guna mengembalikan segalanya kepada
muasalnya.
Mantra Ruwat:
- mantra dalam ritual ruwatan.
- diucapkan oleh sosok pusat dalam ritual

Karakteristik:
1. Kosmogoni
2. Kesatuan makro- dan mikrokosmos (mantric body)
3. Diksi (1) lĕbur, gĕsĕng, (2) waluya, balik,
4. Struktur delapan suku kata (octosyllabic).
Naskah-naskah Uttarasabda
Merapi-Merbabu
Naskah A (PNRI, 6 L 46)
Naskah C (PNRI, 1 L 170)

Sakala koci:
5851
Baca: 1585
Naskah D (PNRI 1 L 225)

Sakakala watu sinabi hoyěgiṅ woṅ (1611)


Naskah E
(PNRI 86 L 334)
Uttarasabda sebagai Karya Tutur
Barabudur
Kronologi Tutur (Goris, 1926)

tua Śloka Sanskerta dan eksegesis


Jawa Kuno, dengan pembagian
bab seperti bentuk puraṇa. Jalatunda
contoh: Bhuwanakośa.

Masih dengan śloka


Sanskerta dan eksegesis
Jawa Kuno, namun tanpa
pembagian bab, dan struktur Panataran

kurang teratur.

Pengaruh India mulai pudar,


śloka Sanskerta hanya Sukuh
sebagai hiasan. Tema-tema
baru, khususnya seputar
muda kalěpasan.
Kronologi Uttarasabda (Merapi-Merbabu)

1) Terminus post quem (batas akhir): tahun 1585 (kolofon naskah C).
Jika 1592 tarikh Merapi-Merbabu ~ 1670 A.D. (naskah L 313), maka
1585 ~ sekitar tahun 1650an (abad ke-17).

2) Terminus a quo (batas awal), ditentukan melalui informasi internal:


a. satu kata bahasa Arab: isarat, namun tidak ditemukan dalam
naskah Bali.
b. kata picis, satuan moneter. Bukti awal: Prasasti Jaya Song 1350
A.D. (peralihan dari satuan “mā” ke “pisis”).

Karya : Pasca-Majapahit
Naskah : abad ke-17, masa pemerintahan Amangkurat I (1646—1677)
Pandangan Zaman dalam Uttaraśabda

“Punapa si sang aměněri bumi sanghara, boṇḍanira Pangeran anuju


sanghara, prapañca angěn-angěnya, tutur iḍěp anglalana, wineh janma
suměngka, asěrang-sěrangan amet upaya, amidosa wong tar padosa,
aweh ewuh wwang samangka, sang paṇḍita kawyapaka, tan ana
wwang inupama, hyang kahěṇḍěk dening manusa.”

(Bagaimana seseorang yang mengalami zaman kehancuran? Seorang


hamba yang mengalami kehancuran, hidupnya akan pendek. Sebab
manusia di zaman kehancuran, pikirannya bingung, kesadarannya
mengembara, menyusahkan semua makhluk, mengacaukan orang lain,
orang suci dijadikan raja, diumpakan orang-orang musnah, dewa-dewa
direndahkan oleh manusia.)
Rogha Sanghāra Bhūmi, Kirtya 44/Ic/3. (fol. 1.v.)

[…] ri tatkalā ning ganti n kaliyugā gumi, dewāta pāḍa matilar ring maḍyapaḍā, mantuk ring śwargā
mahāmeru, ginantyan bhuṭa sabumi, sami wwang kasusupan bhuṭa, bawur ikang jagat pěrang sumělur,
ratu aměsěh lawan paḍa ratu, gěring sasab marana tan pěgat, ngendah lara ning wwang, gumigil paněs
buyang, akweh mati, deśā těpi siring tasik, těmbe ning gěring, mutah, mising, kaḍaḍak mati, mantra
usadḍi punah, sang paṇḍitā bingung, wedḍa mantra tan masari, aywā tan prayatnā sang bhūjanggā haji
angěmit praja maṇḍalā, ngaweka yowanan ing rat, danākna watěk paṇḍitā haji, anguñcarakěn wedḍa,
angundurakěn gěring maraṇna ika, […]

(Apa saja yang terjadi ketika berganti zaman Kali? Semua dewata meinggalkan madyapada, kembali ke
sorga Mahameru, dan digantikan oleh iblis di seluruh dunia. Orang-orang disusupi iblis. Alam semesta
terganggu, perang terjadi sambung-menyambung. Raja bermusuhan sesama raja. Penyakit dan hama tiada
hentinya. Penyakit manusia seperti menggigil, panas, gila, dan banyak yang mati. Daerah-daerah di
pinggiran laut adalah muasal penyakit. Muntah, buang air besar, dan mendadak mati. Mantra penyembuh
menghilang. Para pendeta bingung. Weda mantra tiada putus-putusnya. Jangan sampai lalai! Para
brahmana raja melindungi semua wilayah, membawa keremajaan semua makhluk. Berilah sedekah
kepada para golongan pendeta raja untuk mengucapkan weda-mantra, sehingga mengembalikan penyakit
dan hama .)
Saṁhāra, kehancuran alam semesta
pada setiap akhir Kalpa (1 kalpa = 1
hari Brāhma; 1 hari Brāhma = 1000
yuga; atau 1 kalpa = 14 manvantara,
1 manvantara = 71 caturyuga.)

Tradisi Pūraṇa, saṁhāra berarti


pralaya pada akhir zaman Kāli,
pertama ditutupi oleh air (apah),
selanjutnya oleh api (tejas), oleh eter
(ākaśa), kemudian oleh (bhūtādi),
kemudian oleh mahat, dan akhirnya
oleh avyakta.
“Punika si yayi, kang Krěta, Kulit / Sanghara
Trěta, Dwapara, Kali, Daging / Kali
Sanghara. Krěta aneng Otot / Dwapara
sumsum ikang sanghara, Trěta Tulang / Trta
aneng balung ikang sanghara, Sumsum / Krta
Dwapara aneng otot ikang
sangara, Kali aneng daging
ikang sanghara, Sanghara ta
yayi aneng kulit (ikang
sanghara), aneng tangan suku,
(aneng bagawasta,) aneng
wulat parěngě, aneng istri,
rajadrěwya, ěmas pirak,
rajayogya, prěnahing sanghara,
yayi.”

Wṛhaspati Tattwa (33) Uttaraśabda

daśendriya 1. pañcabuddhīndriya śrotendriya (pendengaran) parěngě ‘pendengaran’ (2114)


(sepuluh (reseptif) twagindriya (perasa) kulit ‘kulit’ (2111)
indriya) 2. pañcakārmendriya cakṣundriya (penglihatan) wulat ‘penglihatan’ (2114)
(motorik) jihwendriya (pencecap) -
ghrāṇendriya (penciuman) -
wāgindriya (mulut) -
pāṇīndriya (tangan) tangan ‘tangan’ (2112)
pādendriya (kaki) suku ‘kaki’ (2112)
pāywindriya (anus) -
upasthendriya (kelamin) bagapasta ‘kelamin’ (2113)
Yuga Organ Pañcaṛṣi Arah

Kṛta Sumsum Pṛtañjala Tengah

Tṛta Tulang Kuruṣya Utara

Dwapara Otot Maitri Barat

Kali Daging Gargha Selatan

Sanghara Kulit Kuṣika Timur


Purwa Bhumi Kamulan Kurusya
Tulang
Utara
Buaya
Wiṣṇu

Metri Kosika
Otot Pratañjala
Kulit
Barat Sumsum
Timur
Ular Tengah
Dĕngĕn
Mahadewa Śiwa
Iśwara

Garga
Daging
Selatan
Mong
Brahmā
Etimologi Maweda

A WE DA

aměpěki bañu alawas


‘mengisi’ ‘air’ ‘lama’

amrěta tirṭa langgěng


‘abadi’ ‘air suci’ ‘langgeng’

angenaki suci tan gingsir


‘tidak terganggu’ ‘suci’ ‘tidak goyah’

ḍarana aěning tan adum tan amilih


‘konsentrasi’ ‘jernih’ ‘tidak terbagi-bagi’

anělěhi uměněng tan pahi


‘menyuluhi’ ‘diam’ ‘tidak berbeda’

amaḍangi ěnggon atinggal suka dukaning urip


‘menerangi’ ‘tempat’ ‘meninggalkan suka duka hidup’

amarahi prěnah anunggal


‘menunjukkan’ ‘tempat’ ‘menyatu’

tunggal manon pangeran


‘tunggal’ ‘Tuhan’ ‘Tuhan’
Dewata ning śarīra (Uttaraśabda, 1537—1570)
Indra ring mata, Kuwera ring kuping, Baruna ring irung,
Yama ring tutuk, (Besawarna ring wětěng,) Kusika ring
kulit, Garga ring daging, Metri ring otot, Kuruṣya ring
balung, Pratañjala ring sumsum, Iśwara ring pusuh-pusuh,
Maheśwara ring iněban, Brahmā ring ati, Rudra ring usus
gung, Mahādewa ring limpa, Sangkara ring wungsilan,
Wiṣṇu ring ampěru, Sambhu ring paparu, Śiwa ring tutud,
Guru tumpukan ing ati, Sang Hyang Tunggal tungtung ing
ati, Sang Hyang Jagat Pramaṇa ring kětěg-kětěg, Bhaṭāra
Wiśeṣa ring śabda, Sang Hyang Anantawiśeṣa tělěng ing
iḍěp, Sang Hyang Graha Wiśeṣa ring gětih, Sang Hyang
Lohana sěla-sěla ning awak, Sang Hyang Nirawayawa
paḍangan ing ati. Inghulun Sang Hyang Lokanatha,
rinakṣa aku dening taya, rinakṣa aku dening bāyu śabda
iḍěp, luput aku ring kriyā upaya. // (Uttaraśabda, brs.
1537—1570)
Tabel Dewata ning śarīra (Uttaraśabda)
Lokapāla Indra Mata
Kuwera Telinga
Baruna Hidung
Yama Mulut
Besawarna* Perut*
Pañcaṛṣī Kusika Kulit
Garga Daging
Metri Otot
Kuruṣya Tulang
Pṛtañjala Sumsum

Nawadewata Iśwara Jantung


Maheśwara Katup Jantung
Brahmā Hati
Rudra Usus Besar
Mahādewa Limpa
Sangkara Testis
Wiṣṇu Empedu
Sambhu Paru-paru
Śiwa tutud

Grāmadewata/ Guru, Gundukan Hati


Ephitet Śiwa (?) Sang Hyang Tunggal, Tengah Hati
Sang Hyang Jagat Pramaṇa Denyut Jantung
Bhaṭāra Wiśeṣa Ucapan
Sang Hyang Anantawiśeṣa Pusat Pikiran
Sang Hyang Graha Wiśeṣa Darah
Sang Hyang Lohana Sela-sela tubuh
Sang Hyang Nirawayawa paḍangan ing ati
Mantra:
Pangucaran ing maweda
1. Menjauhkan dari penyakit fisik (lara roga)

Mangkana ta sira sang aweda sakwehing lara roga dinohakěn, yayi.


Punika pangucaranipun.

Oṁ indah ta kita kamu Hyang Kālawighna. salwir ing duhka sang


hyang, lara agěrah panas tis, pamulih maring Bhaṭāra Sangkara.
drěṣṭi tuju těluh tarājñāna ila-ila upadrawa, sakweh ning drěṣṭi
prakasa, pamulih maring Bhaṭāri Durga. Sang Hyang Nama Śiwaya
ring brata, Kala anganděl ing lampah Sang Hyang Wiḍi, Sang Hyang
Kama Salah ring purwa yuganira, kadi daging sakamale, akiris
akilamaya, kadi manik spaṣṭhika, kumambang alimpak-limpak, ring
durga madya pantara, kapañjingan Sang Hyang Tiga, kang bayu
śabda iḍěp. (Uttaraśabda, 2786—2806)
Lanjutan…

“Ya ta polah ikang Kala, yayi.


“Punapa ta sangkanya Kala inucap pwakulun?
“Punapa si duk sang aweda angawruhi mūla ning Kala, yayi?”
“Punapa ta sangkaning Kala kinawruhan, pwakulun?”
“Punapa sangkaning kinawěden? Apan ora met-pinet sabdaning
aweda.”

(Uttaraśabda, 2807—2817)

Angawruhi mula ning Kala


‘mengetahui awal mula Kala’
2. Hong Wilaheng…
oṁ
wil aheng rumaksaa ri nghulun,
aturu ring dalamakan těngěn pangasthananta,
pulung aheng rumakṣaa ri nghulun,
ring dalamakan kiwa pangasthananira,
ḍěngěn aheng rumakṣaa ri nghulun,
ring wěntis pangasthananira,
bhuta aheng rumakṣaa ri nghulun,
ring jějěngku pangasthananira,
rakṣasa aheng rumakṣaa ri nghulun,
ring pupu pangasthananira,
kala aheng rumakṣaa ri nghulun,
ring jaja pangasthananira,
dewa aheng rumakṣaa ri nghulun,
ring irung pangasthananira,
manuṣa aheng rumakṣa śarīra ni nghulun kabeh.

(Uttarasabda, 2855—2870)
manusa aheng

dewa aheng

kala aheng

rakṣasa aheng

bhuta aheng

ḍěngěn aheng

pulung aheng wwil aheng


“Punapa ta kalinganya śinarīrakěn ikang gandarwa, bhuta, pisaca,
jim biriti, kala, raksasa, dewa, manuṣa? Punapa kalinganya
pwakulun?”
“Punika si yayi añja-añja ning śarīra.”
“Punapa sangkanya tingkah ing ala ayu śinarīrakěn pwakulun?”
“Sangkanya tunggalan ing iḍěp, yayi, pinaka rowangan ing
apasangyogya ring Pangeran, yayi. Ya ta tinunggalakěn dening
aweda. Sampun dening arupa juti, sakweh ning tumuwuh ring prě-
thīwi, sang kapangan kenum, sang katon sang karěngě, tinunggalakěn
sangkanya arupa jati. Mangkana ta ring bapa ibu, paman bibi, sanak,
wwang atuwa, kaḍang wraga, mitra karuh, tinunggalakěn dening
ayoga, yayi. Sangkanya aja salah surup, sampun katěmu ikang mala
patakanya, ikang papa narakanya, duhka sangsaranya. Sangkanya
tinunggalakěn waluya ajati. Sampun salah rupa. Olihan ing
apasangyogya kalawan Pangeran, yayi.”

(Uttaraśabda, brs. 2872—2907)


muslihat kondisi asli

juti jāti

wwil (m)a- heng/


pulung hyang
ḍěngěn Afiks
bhuta ‘proses menjadi’
rakṣasa
kala
dewa
manuṣa
Simpulan

Uttaraśabda ibarat muara atas tradisi-tradisi teks yang ada sebelumnya


dengan pengolahan. Konsep soteriologi dalam Uttaraśabda ditekankan
kepada: (1) menjauhi atau melepaskan dari kesan-kesan indriyawi
yang membawa kemelakatan kepada materi, (2) dengan melepaskan
dari kesan indriyawi tersebut artinya membalik proses kosmogoni serta
mengulangi proses kosmogoni. Di sinilah nuansa “ruwat” terlihat
dalam Uttarasabda, walaupun dalam skala meruwat diri sendiri.

Naskah-naskah Uttaraśabda dalam koleksi Merapi-Merbabu disalin


(diciptakan ulang) pada masa ketika sejarah Jawa mengalami “masa
kegelapan” pada abad ke-17, di mana banyak peperangan dan bencana
alam terjadi. Konsep soteriologi dalam Uttaraśabda dapat dianggap
sebagai jawaban atas tantangan zaman pada masanya.
Terima Kasih.
Inapurakěna denira Sang Paraměngkawi,
kurang wuwuhana, lwih lwangana.

Anda mungkin juga menyukai