Anda di halaman 1dari 39

Relasi naskah-

naskah mantra
ruwat skriptorium
Merapi- Merbabu
dan Kraton
Surakarta

Koleksi M. Isaac Cohen


Oleh Rendra Agusta
Umalung – Damalung - Merbabu

• Umalung –
Prasasti Mantyasih I
838 Saka/ 907 M
• Damalung –
Prasasti Ngadoman
1371 Saka / 1449 M
• Marbabu -
Pustakaraja purwa
1791 AJ/ 1862 M
Skriptorium Merapi-Merbabu
Arah Lokasi Nomor Naskah Keterangan
Timur laut Wanalalis 10 L 144 Terdapat Mandala, prasasti
1449 MM
Utara lembah Tajuk 32 L 206 II (2) Ditemukan prasasti angka tahun
1353 MM
Barat laut Samagawe 32 L 313 (1)
Barat Pakis 69 L 65 b Desa Kedakan, tempat
penyimpanan akhir naskah MM
sebelum dibawa ke Batavia
Barat daya Windu Kunjarakarna Terdapat makam Ki Ajar
Panesepan (1 L 53 I) Windusana
Selatan - Darmawarsa
L 329
Tenggara Sela 7 L 31
Timur Ngargawana 2 L 19 (1)
Koleksi rendra agusta

“swasti çāka warṣātīta 823 jyaṣṭa māsa, pañcami çukla ha.wa.so. kāla
niki patapān ri śarūṅga nāma
Prasasti Wonosegoro, Cepogo, Boyolali.
Lereng timur Merbabu - Temuan juni 2019
1353 MM
Desa Tajuk, Getasan, Kabupaten Semarang
Lereng utara Merbabu – Temuan Desember 2019
Koleksi rendra agusta

1373 MM
Ngrawan, Getasan, Kab. Semarang
Lereng Barat Gunung Telomoyo – Temuan 2010
Koleksi TNGM

1449 MM
Mendekati Puncak Syarif Merbabu 2924 MDPL
Lereng Timur Laut Merbabu – Temuan 2 Juni 2020
Skriptorium di Surakarta
• Kraton Surakarta (Sasana Pustaka)
• Pura Mangkunegaran (Reksa Pustaka)
• Museum Radya Pustaka
• Ndalem beberapa Pangeran
• Skriptorium lepas di desa-desa sekitar Surakarta
Relasi MM dan Surakarta
• Ada kemungkinan kekerabatan naskah Arjunawiwaha MM dan
Arjunawiwaha Jarwa – Kawi Surakarta (Romo Kuntara
Wiryamartana,S.J , 1987).
• Naskah siti dhusun RP 125 (Kartasura, PB II) mencatat adanya
tanah irengan, mutihan, dan abangan.
• Pranatan lan Piyagem koleksi Rouffaer, Lor 265 berjudul
Pranatan Abdi Dalem Jawi Lebet 1655 AJ/ 1730 M era
Pakubuwono II di Kartasura. (setidaknya mendekati
pembuatan naskah Kunjarakarna, 1710 M)

“abdi dalem juru Ajar titi pariksa ardi murup sabawa jumegur
gumaludhug, ahli petang pawukon, etang kabudan sadaya,
donga sarat tulak, bangsa ngelmu pangiwa- kabudan. “
MANTRA JAWA
• Tradisi Mantra Jawa adalah salah satu kelanjutan Tradisi Veda
dengan berbagai macam perubahan teks dan konteks.

• Teks lain misalnya mantra-mantra Tengger, mantra dalam


tradisi Merapi-Merbabu, dan mantra dalam tradisi kabuyutan-
kabuyutan di tatar Sunda.

• Sěrat Hong Ilaheng merupakan sebuah korpus naskah yang


jarang ditemukan dalam khazanah sastra Ruwatan, dalam hal
ini menyangkut mantra-mantranya.
KORPUS Mantra
• Sêrat Pujian Hong Ilahèng tersimpan di Perpustakaan Sasana
Pustaka Keraton Surakarta dengan nomor 12970 (Girardet,
1983 : 82); KS 392 B (Nancy K. F, 1996: 215); 24HA (Katalog
Lokal).
• Naskah Turuning Jawata tersimpan di Perpustakaan Radya
Pustaka Surakarta dengan nomor naskah 31420 (Girardet,
1983: 516); KS 392 B (Nancy K. F, 1996: 215); SMP-RP 240
294.5 Ser S (Katalog Lokal).
• Boekoe Pakem Paroewatan Moerwakala ing
Mangkoenagaran koleksi Reksa Pustaka Pura Mangkunagaran
Surakarta nomor MN 527.
• Naskah dongane tiyang atur atur- dhateng Brahma KBG 22
dan KBG 23
Ikhtisar
• Naskah RP 240 maupun KS 392 B sama-sama berisi “mantra
yang bernafaskan Hindu”, “pengasihan”, “silsilah dewa-dewa”,
serta “ajaran moral dalam memilih menantu” (Diodhora,
2010:xxix-xxx).

Akan tetapi jika dilihat lebih lanjut, naskah ini memiliki
beberapa bagian, di antaranya berjudul Turuning Jawata (p.1),
Sastra Binadhati (p.8), Banyak Dhalang (p.9), Sampurnané
Banyak Dhalang (p.10), Gumbala Gěni (p. 13), Puji Banyu (p.
15), Mandhalagiri (p.15), Ruwat Panggung (p.20).
Penelitian sebelumnya
• Skripsi Diodhora (2010) dari Jurusan Sastra Daerah Fakultas
Sastra dan Seni Rupa Universitas Sebelas Maret.

• Penelitian tersebut menyatakan bahwa naskah yang serupa


dengan redaksi Sěrat Hong Ilaheng atau Turuning Jawata
koleksi Museum Radyapustaka Surakarta kode RP 240.
Sekaligus sebagai turunan dari Sěrat Pujian Hong Ilaheng
koleksi Sanapustaka Karaton Kasunanan Surakarta berkode KS
392 B/24 Ha (Diodhora, 2010:xxi), praktis naskah RP 240
dieliminasi.

• FAKTA: ada perbedaan antara KS 392 dan RP 240.


• Kajian kritis lanjut terhadap naskah RP 240.
Deskripsi naskah Hong
ngilahèng SMP-RP 240
• Judul luar : tidak ada
• Judul dalam : Turuning Jawata
• Judul terdapat di awal teks dan diperkuat di dalam teks pada
hal 1: Punika turuning Jawata watak nawa sanga.

• Catatan yang lain Kagungan dalêm sêrat Hongngilahèng


Nomor naskah
31420 (Katalog N. Girardet, 1983: 516). KS 392 B (Katalog Nancy
K. F, 1996: 215). SMP-RP 240 294.5 Ser S (Katalog Lokal).
ukuran
• Ukuran sampul naskah : 16,5 cm X 20,5 cm 7.
• Ukuran teks : 12 cm X 13 cm
• Margin lembar kanan : atas: 2 cm kanan : 1,1 cm bawah : 2 cm
kiri :2,2 cm
• Margin lembar kiri : atas : 2cm kanan : 2,2 cm bawah : 2 cm
kiri : 1,1 cm
Tebal dan jumlah baris
• Tebal naskah :
• 16 halaman awal (4 berisi catatan, 12 halaman kosong).
• 39 halaman teks
• 12 halaman akhir (1 halaman catatan, 11 halaman kosong).

• Jumlah baris tiap halaman : 11 baris per halaman, kecuali


halaman 39 berjumlah 9 baris.
aksara
• menggunakan aksara Jawa, berukuran sedang, tegak, tulisan
jelas, mudah dibaca, tebal-tipis dan menggantung pada garis,
jarak antar huruf renggang, menggunakan tinta hitam
kecoklatan.
BENTUK dan BAHASA
Bentuk teks : prosa lirik/gancaran

Bahasa: Jawa Baru ragam krama dan ngoko serta disisipi kata-
kata bahasa Kawi

Hong ta winanci, awignamastunamasidhêm. Punika turuning


jawata watak nawa sanga, tatkala maksih awang-awang
uwung-uwung, tan ana bumi lan langit, jagad iki sêmana,
apurwa tan ana wetan. ana duksina tan ana kidul, ana bya-bya
tan ana kulon, ana dêrwiti tan ana êlor, ana luhur tan ana
gêgana, ana madya tan ana têngah, ana ngandhap tan ana
ngisor, ana têpi tan ana pinggir, nanging tanpa rupa, rupane
sêmana kaya êbun.
umur
Diodhora, 2010, hal lvii,

pada naskah B (RP 240) tidak terdapat


keterangan mengenai angka tahun
pembuatan naskah.
UMUR

Rasa (6) kêrasa(6) pujaning(7) jalmi(1),


Sura Wukir kamping sêlawe oh, duk kala janma kirtya rèh.
25 Sura 1766 Wuku Wukir, saat seseorang menyalinnya.
20 April 1838 (era PB VII)

NASKAH BERUMUR 181 TAHUN


KErtas
• Naskah ini terdiri dari dua jenis kertas yakni kertas Eropa dan
Dluwang.
kertas
Tanda air (WATERMARK)

Propatria JH & Z; J Honic and Zoonen, JHA

diproduksi 1737-87, Zaandijk, Belanda.


Penyalin

Sampun tamat, Purwadiningrat (RMA Purwadiningrat Putra Dalem PB IV?)


PARATEKS-PERITEKS
PARATEKS-EPITEKS

Damar sela wawrat, 4 ½ kati, langkung 4 ringgit.


Dadosipun arum wawrat, 4 ringgit, langkung 3 cidhuk. (hal.3)
PARATEKS-EPITEKS
Ingkang putra Kajêng Pangeran Harya Kusumayudan.
Sêrataengwan (sêratan ingwang?) kagungan dalêm
Suryabratan.(hal.3)

• KPH Kusumayuda (ayah angkat Suryabrangta, anak PB V ?).


PARATEKS-EPITEKS

ingkang nurun Ônggayuda Sêmita


wulan kaping walulas.
Puja Mandhalagiri
Merapi- Kasunanan Mangkunegaran Radya Tengger
Merbabu Pustaka
L 36 KS 392 B MN 18 RP 235 KBG 22, KBG
L 141 MN 527 23
RP 235 (salinan KS 392 b)
Punika mandhala giri.
Hong prayogyananira, sang tangkêb bapa ngakasa, kasihan ibu pratiwi, mijil yogya
Kama Salah, tangarannya kadi daging, sangkamale, kadi manik grah masthika,
murub ta angarab-arab, anêkakakên prabawa, kêtug lindhu lan prahara, gêtrê
patrê tan pantara, kadya Sang Hyang Naga Raja, surake nata dewata, amêtokakên
kasêtèn, sinèlèhakên ing mèru, angarêpakên têlaga, tinanduran tunjung putih,
cinibuk ing kêndhi manik, Sang Hyang Amarta ngarannya, wus ruwat padha
samêngko.

Yèn ana gêring kadadak, ngêlu puyêng pilêk watuk, kêna wisa mutah-mutah,
amising pan bêncèrètên, kudu lumaku rinuwat, ana ta sênjataningwang, arane
panji kumala, pinaputêrakên gunung, arane mandhala giri, Sang Hyang Amarta
arannya, wus ruwat padha samêngko.

Ruwata dadi pagagan, balemas sakoro wêlas, pinucukan manik putih, rinawe-rawe
kumala, marbuk kukusing candhana, gandane jêbat kasturi, kuning sira sapameda,
nira iya sang bathara, mijil Bathara Kusika, sang gragra mèstri purusa, kalawan
Sang Hyang Kuwera, ana sira rupa buta, ana sira rupa baya, ana sira rupa ula, ana
sira rupa êmong, kudu lumaku rinuwat, anata sanjataningwang, arane panji
kumala, pinaputrêrakên gunung, arane mandhala giri, Sang Hyang Amarta
arannya, wus ruwat padha samêngko…
MN 18
• Ki dalang lajeng Ngruwat Panggung
• Ong Wilaheng mastun amasidhem. Ong Wilaheng
prayoganira, Sang Hyang Saligi. Ki Damarjati kelire Sang
Ti(n)jamaya, palunture Sang palimunan, Sang Kuwera
kupingira, waracik sang retna, kadupuk sanggabuhana, deboge
sang Nagaraja, blenconge Bathara Surya, urube Sang Bathara
Brama, cangkoke Bathara Gana, Awune Bathara Sambhu,
nenggih sang GuruNata, dene para dewa angetokaken
Kamurwakala, nuli Bathara Panyarikan, Bathara Bayu, sami
lajeng ngruwat dhateng dalang.
• Ong Prayogyanira, sang Hyang sajatiningwang, Wwang kang
aran Panji Kumala, pinuteraken ing angga, kang aran
Mandhalagiri, jejuluk Sang Hyang Ngamarta, wus ruwat,
samengko padha ilang.
Ruwatan desa Kedakan, Pakis, Magelang
15 Juli 2015
Foto: Ki Sumitro, pewaris dan penyimpan satu naskah Putru MM di lereng Barat Merbabu.
Hal-hal yang belum selesai
• Penelitian filo-arkeologis terkait bangunan keagamaandi
kawasan Skriptorium Gunung Merapi-Merbabu.
• Penelitian Etnografi bidang lintas agama-budaya di kawasan
Merapi Merbabu.
Kebakaran Merbabu 2017
2019
2020
Terima kasih

Nyadran di Bandung Rejo – Lereng Barat Merbabu

Anda mungkin juga menyukai