BEBERAPA METODOLOGI PENULISAN SYEIKH DAUD BIN

„ABDULLAH AL-FATANI DALAM KITAB FURU„ AL-MASA‟IL DENGAN

TUMPUAN KEPADA FIQH MU„AMALAT1
Hadenan bin Towpek* & Profesor Dr. Joni Tamkin bin Borhan**
Akademi Pengajian Islam, Universiti Malaya
Kuala Lumpur Malaysia
hadenant@siswa.um.edu.my; joni@um.edu.my

Abstrak
Kitab Furu‘ al-Masa’il karangan Syeikh Daud bin „Abd Allah al-Fatani, sebagai
karya agung dalam bidang fekah pada zaman kemunculannya sudah tentu mempunyai
ciri-ciri kehebatan dan keistimewaan tertentu yang berpaksikan kepada kemantapan
metodologi penulisannya. Kenyataan ini mencetuskan konsekuan persoalan apakah
metodologi penulisan yang diaplikasikan dalam karya tersebut? Bagaimanakah
metodologi penulisannya disusun-tadbir? Bertitik-tolak daripada persoalan itu, maka
tulisan ini dibentuk bagi mengupas dan membincangkan mengenai beberapa metodologi
penulisan dalam kitab ini dengan tumpuan khusus kepada bab fiqh al-mu‘amalah yang
terdapat di jilid kedua, halaman 2-134 (cetakan Matba„ah Bin Halabi, Petani, Thailand).
Tulisan ini menggunakan pendekatan kajian perpustakaan untuk mengumpul data.
Kemudian dianalisis dengan menggunakan kaedah analisis kandungan, dan kaedah-
kaedah lain seperti kaedah komparatif, kontrastif dan penjadualan, yang digabung-jalin
secara integratif berdasarkan keperluan dan kesesuaian tulisan ini. Dapatan kajian ini
menunjukkan kehebatan Furu‘ al-Masa’il adalah berasaskan kepada kekuatan
metodologi penulisannya yang mantap dan pelbagai.

Kekunci:
Syeikh Daud Fatani, Furu‘ al-Masa’il, fiqh al-mu‘amalat, kitab jawi.

PENDAHULUAN

Syeikh Daud bin „Abdullah al-Fatani (1133/1720-1265/1847) merupakan salah seorang ulama
yang terkenal di Nusantara sekitar abad ke 13 Hijrah atau abad ke 19 Masihi. Beliau adalah seorang
ulama Melayu-Patani yang masyhur dan paling produktif sekali di rantau ini kerana banyaknya
menghasilkan karyanya dalam tulisan jawi; yang lebih dikenali sebagai kitab jawi (Mohd. Nor bin
Ngah, 1983:vii; Roelof Roolvink, 1975:2). Sebagai seorang ulama yang prolifik, beliau berkarya
dalam pelbagai disiplin keilmuan Islam seperti Tauhid, Feqah, Tasawuf dan sebagainya, yang
diantaranya masih lagi diterbitkan hingga ke hari ini dan menjadi rujukan para ulama, ilmuan,
penyelidik, pelajar dan sebagainya. Dalam kertas ini, penulis akan memfokuskan perbincangan kepada
beberapa metodologi penulisan Syeikh Daud al-Fatani dalam kitab Furu‘ al-Masa’il dengan tumpuan
kepada Fiqh Mu‘amalat.

RIWAYAT RINGKAS HIDUP SYEIKH DAUD BIN „ABDULLAH AL-FATANI

Syeikh Daud al-Fatani lebih dikenali dengan panggilan “Tok Syeikh Daud Fatani”. Beliau juga
mendapat gelaran-gelaran seperti “al-‘Alim al-‘Allamah al-‘Arif al-Rabbani”, “Syeikh Daud
Waliullah”, “Syeikh Daud Keramat” dan “Syeikh Daud Pengarang Kitab”. (Wan Mohd. Shaghir,
1990a:21-22; 1991a:18; Hooker, 1991:73)

Terdapat tiga tempat yang dikaitkan dengan tempat kelahiran beliau iaitu Kampung Bendang
Gucil (Abdullah al-Qari, 1967:131), Kampung Parit Marhum (Ismail Che Daud, 1989:3; Engku
Ibrahim Ismail, 1992:20; Ahmad Fathy al-Fatani, 2002:136), dan Kampung Kerisik (Wan Mohd.
Shaghir, 1990a:20; 1991a:8). Tempat ketiga ini adalah lebih kuat hujahnya yang merujuk kepada syair
yang ditulis oleh Hj. Muhammad Hussain bin Abd al-Latif al-Fataniy, pada kitab Hidayat al-

1
Artikel ini telah dibentang dalam Konferensi Antarabangsa Islam Borneo III anjuran Pusat
Penyelidikan & Pengembangan Islam Borneo UiTM Sarawak bertempat di STAIN Pontianak
Kalimantan Barat pada 4-5 Oktober 2010.

1
Muta‘allim wa ‘Umdat al-Mu‘allim iaitu: “Fatani yang masyhur negeri muallifnya; kampungnya itu
Keresik yang hampir sungainya.” (Wan Mohd. Shaghir, 1991a:8) Para penyelidik juga tidak
sependapat dalam menentukan tahun kelahiran beliau sama ada 1133H/1720M atau 1553H/1740M
atau 1183H/1769M (Wan Mohd. Shaghir, 1990a:23). Namun hujah yang lebih kuat berpandukan
kepada Tuan Guru Hj. Abd al-Hamid bin „Abd al-Qadir al-Sanawiy dalam bukunya Risalah Bahasan
Niat Sembahyang telah menyimpulkan bahawa beliau telah dilahirkan pada tahun 1131H/1718M.
(Wan Mohd. Shaghir, 1991a:4-7; 2003:7)

Beliau adalah anak sulong dari enam orang adik beradik iaitu Syeikh Wan „Abd al-Qadir,
Syeikh Wan „Abd al-Rasyid, Syeikh Wan Idris, Haji Wan Nik dan seorang perempuan. Di samping
belajar dengan keluarga sendiri beliau juga berguru dengan ulama-ulama setempat yang datang dari
Timur Tengah atau Yaman. Kemudian, beliau juga dikatakan belajar di Acheh selama dua tahun
sebelum beliau berangkat ke Hijaz. Beliau belajar di Mekah selama tiga puluh tahun dan di Madinah
selama lima tahun. (Wan Mohd. Shaghir, 1990a:24-25)

Beliau dikatakan sempat berguru dengan Syeikh Muhammad Zayn bin Faqih Jalal al-Din al-
Asyi, pengarang kitab Bidayat al-Hidayah dan Kasf al-Kiram semasa beliau di Acheh. Beliau juga
berguru dengan Syeikh „Abd al-Rahman bin „Abd al-Mubin Pauh Bok. Sewaktu di Mekah, beliau
telah berguru dengan ulama-ulama Patani yang bermastautin di sana, seperti Syeikh Muhammad Salih
bin „Abd al-Rahman al-Fatani, seorang ulama syariat dan tasawuf, dan Syeikh „Ali bin Ishaq al-
Fatani. Beliau juga berguru dengan Syeikh Muhammad bin „Abd al-Karim Samman al-Mandani,
Syeikh Ali al-Fatani dan lain-lain. (Wan Mohd. Shaghir, 1990a:33-35)

Beliau meninggal dunia di Taif pada tahun 1847M dan dikuburkan bersebelahan dengan kubur
„Abdullah bin „Abbas RA (Wan Mohd. Shaghir, 1990a:24). Namun kajian terkemudian daripada itu
menemukan bukti bahawa beliau sebenarnya meninggal dunia pada 1297H/1879M dalam usia 90
tahun (Wan Mohd. Shaghir, 1991a:9).

PENULISAN SYEIKH DAUD BIN „ABDULLAH AL-FATANI

Syeikh Daud al-Fatani menghasilkan penulisan “kitab jawi” yang merujuk kepada buku-buku
agama Islam yang ditulis dalam bahasa Melayu klasik yang menggunakan huruf-huruf arab. Lantaran
itu, tulisan Melayu yang menggunakan huruf-huruf Arab dikenali sebagai skrip jawi. (Mohd. Nor Bin
Ngah, 1983:vii; Roolvink, 1975:2) Selain itu, beliau juga berkarya dalam bahasa Arab, tetapi ia tidak
tersebar meluas di rantau Asia Tenggara, berbanding dengan bahasa Melayu yang banyak tersebar dan
dipelajari di Alam Melayu, termasuklah karyanya yang disalin oleh murid-muridnya dan diajarkan
kepada orang lain setelah mereka kembali ke tempat masing-masing. Malah beliau sendiri
menyediakan jurutulis untuk menyalin karya-karyanya. (Wan Mohd. Shaghir, 1990a:27)

Menurut sebahagian pengkaji yang bersumberkan daripada Snouck Hurgronje menyatakan

bahawa beliau menghasilkan karya terawal pada 1224H/1809M, dan karya terakhir pada
1258H/1843M (Voorhoeve, 1965:183; Matheson & Hooker, 1988:21-25). Namun, sebenarnya tahun
terawal karya beliau adalah lebih awal daripada tahun tersebut (1224H/1809M) berdasarkan maklumat
tahun-tahun penulisan beliau yang lain iaitu 1204H/1789M, 1215H/1800M dan 1220H/1805M (Wan
Mohd. Shaghir, 1991a:20). Manakala tahun terakhir karya beliau dihasilkan ialah 1259H/1843M
(Wan Mohd. Shaghir, 1995:9). Karya feqah beliau yang paling lengkap sekalian babnya dalam feqah
mazhab al-Syafi‟i ialah Hidayat al-Muta‘allim selesai ditulis pada 1244H/1828M. Sementara Ward
al-Zawahir (1245H/1829M) merupakan karya beliau yang paling lengkap mengenai aqidah. Manakala
Furu‘ al-Masa’il merupakan karya beliau yang paling besar, ditulis sejak 1254H/1838M dan dapat
disiapkan pada 1257H/1841M. (Fauzi Deraman, 2010:42)

Kitab-kitab karangan Syeikh Daud al-Fatani kebanyakannya dicetak untuk pertama kalinya di
Mekah, Mesir, Istanbul dan Turki. Kemudiannya diulang cetak di Nusantara sendiri seperti di Pulau
Pinang, Singapura, Patani, Bangkok, Kota Bharu, Ceribon dan Surabaya. Sebahagian daripada kitab-
kitab beliau kini boleh didapati di pasaran sama ada yang dicetak di Mesir, Arab Saudi dan Malaysia.
Pelanggan di Malaysia boleh mendapatinya di kedai-kedai buku di Pulau Pinang, Kedah, Kelantan,
Kuala Lumpur selain Patani dan Singapura. Berdasarkan katalog manuskrip Perpustakaan Negara
Malaysia, lebih 500 daripada 3500 katalog manuskripnya adalah tulisan karya beliau (Bradley,
2007:122). Menurut Wan Mohd. Shaghir (1990a:55-57; 2003:8-21; 1991a:21), keseluruhan karya

2
beliau menjangkau 101 judul tetapi hanya 66 judul yang dapat disenaraikan (Wan Mohd. Shaghir,
1995:9; Hadenan bin Towpek, 2010:3-4).

DATA MANUSKRIP DAN CETAKAN KITAB FURU‘ AL-MASA‟IL

Kitab yang berjudul Furu‘ al-Masa’il wa Usul al-Wasa’il ini dihasilkan oleh Syeikh Daud al-
Fatani pada tahun 1254H/1838M dan diselesaikan pada tahun 1257H/1841M (Wan Mohd. Shaghir,
2003:20). Kitab ini adalah karya yang besar Syeikh Daud al-Fatani dalam bidang perundangan dan
pemikiran Islam yang boleh didapati di Mekah sejak tahun 1880an lagi (Matheson & Hooker,
1988:22).

Berdasarkan kajian Bradley (2007:136-137), Pusat Manuskrip Melayu Perpustakaan Negara

Malaysia menyenaraikan sebanyak 22 katalog manuskrip kitab Furu‘ al-Masa’il yang terdiri daripada;
pertama, sejumlah 4 naskhah manuskrip yang dicatat nama penyalin dan tahun disalin iaitu MS 553,
1688, 1911 dan 2222; kedua, sejumlah 1 naskhah manuskrip tanpa tarikh/tahun iaitu MS 2041; dan
ketiga, sejumlah 17 naskhah manuskrip yang tidak lengkap iaitu MS 664, 709, 917, 918, 1130, 1166,
1211(1), 1264(1), 1414, 1474, 1945, 2045(1), 2552, 2629, 2639, 2897 dan 3347. Menurut Wan Mohd.
Shaghir (1990a:86), Pusat Islam Kuala Lumpur mempunyai sejumlah 7 naskhah manuskrip kitab
Furu‘ al-Masa’il dengan nombor katalog M.I. 30, 72, 147, 212, 258, 476 dan 478.

Sementara dalam versi bahan bercetak yang terawal, kitab ini mempunyai pelbagai versi
cetakan sebagaimana disenaraikan oleh Wan Mohd. Shaghir (1991b:58-59) seperti berikut: pertama,
Furu‘ al-Masa’il terbitan al-Taraqq al-Majdiyyah al-„Uthmaniyyah al-Kainah Makkah al-Mahmiyyah.
Terbitan ini merupakan lanjutan daripada yang pernah diterbitkan atas usaha tashih Syeikh Ahmad bin
Muhammad Zayn al-Fatani. Kitab ini diterbitkan dalam tahun 1302H/1885M; kedua, Furu‘ al-Masa’il
terbitan Matba„ah al-Masriyah al-Mahmiyyah di Kampung Dandiriyah Muhammad Affandi Mustafa
dalam tahun 1307H/1889M. Kitab ini diterbitkan atas usaha Daud ibn Mahmudin Pangeran al-
Falimbani yang ditashihkan bersama-sama dengan Syeikh Hamzah bin Qasim Kelantani; ketiga, Furu‘
al-Masa’il terbitan Matba„ah Dar Ihya‟ al-Kutub al-„Arabiyyah, Mesir dalam tahun 1348H/1929M
yang ditashih oleh „Uthman Salih al-Azhari. Di bahagian tepinya dicetak kitab Kasyf al-Ghummah
yang merupakan karya Syeikh Daud al-Fatani juga; keempat, Furu‘ al-Masa’il terbitan Matba„ah al-
Ma„ahid bi Jiwar Qism al-Jamaliyah, Mesir dengan perbelanjaan Syeikh Salim bin Saad bin Nabhan
dan saudaranya Ahmad di Surabaya; dan kelima, Furu‘ al-Masa’il terbitan Maktabah wa Matba„ah
Sulayman Mar„i, Singapura pada bulan Ramadan 1347H/1928M. Terbitan ini disemak oleh al-Syeikh
Abdullah Ibrahim al-Kedahi dan Ahmad Saad al-Filfilani.

Dalam penulisan ini, penulis menggunakan versi cetakan Matba„ah Bin Halabi, Patani
Thailand sebagai rujukan utama dan pertama. Sementara versi cetakan Sulayman Mar„i, Singapura
dan versi cetakan Matba„ah Dar Ihya‟ al-Kutub al-„Arabiyyah, Mesir (data penerbit nombor 3 di atas)
dijadikan rujukan kedua sebagai perbandingan dan semakan-silang.

DATA KANDUNGAN KITAB FURU‘ AL-MASA‟IL

Dalam versi cetakan Matba„ah Bin Halabi, kitab ini mengandungi 669 halaman yang
mempunyai dua jilid iaitu Jilid 1 (275 halaman) dan Jilid 2 (394 halaman). Sementara versi cetakan
Sulayman Mar„i pula, kitab ini mengandungi 652 halaman yang mempunyai dua jilid iaitu Jilid 1 (276
halaman) dan Jilid 2 (376 halaman). Kedua-dua terbitan ini memuatkan kitab Kasyf al-Ghummah
yang dicetak di bahagian tepinya.

Terdapat segelintir penyelidik seperti Matheson & Hooker (1988:22) dan Fauzi Deraman
(2010:48), mengklasifikasikan kitab ini sebagai karya terjemahan. Ini berkemungkinan berasaskan
kepada terdapat perkataan “terjemah” di beberapa tempat di bahagian awal kitab ini seperti:

“Furu‘ al-Masa’il terjemah al-Syeikh Dawud bin „Abdullah al-Fatani Alim Mekah al-
Musyarrafah”. (Muka kulit hadapan)

3
 “Inilah juz yang pertama daripada kitab yang bernama Furu‘ al-Masa’il terjemah
Mawlana al-Syeikh Dawud bin „Abdullah …”. (Halaman pendahuluan selepas muka
kulit hadapan)

“Kumulai terjemah ini dengan nama Allah Tuhan yang amat pemurah lagi amat
mengasihani.” (Baris pertama, sesudah basmalah dan disambung dengan “Wa bihi
nasta‘in”)

Namun bagi penyelidik seperti Wan Mohd. Shaghir (1991b:62), beliau berpendapat bahawa
istilah “terjemah” dalam kalimat pada permulaan karangan bukanlah bererti terjemahan secara
langsung daripada sesebuah kitab bahasa Arab kepada bahasa Melayu, melainkan maksud beliau ialah
“menyusun karangan”. Untuk istilah sekarang lebih tepat seperti apa yang diterangkan oleh Syeikh
Daud pada perkataannya: “bahawa aku pungut”. Ungkapan yang seumpama ini pun dipakai:
“memetik dari pelbagai kitab lalu dimuat dalam karyanya”. Dengan itu Wan Mohd. Shaghir
menyimpulkan bahawa kitab Furu‘ al-Masa’il ini adalah sebuah karya yang mempunyai sumber
keaslian daripada kitab bahasa Arab yang dipetik oleh Syeikh Daud.

Kitab ini bersumberkan kitab Fatawa karangan Syeikh Ramli, Muhammad bin Ahmad bin
Hamzah (m. 1004H/1596M) dan kitab Kasyf al-Litham ‘an As’ilah al-Anam oleh Husayn bin Ahmad
al-Mahalla. Hal ini dinyatakan oleh Syeikh Daud al-Fatani pada mukadimah kitab Furu‘ al-Masa’il,
katanya:

“ …pada bicara hukum furu‘ syar‘iyyah yang banyak segala faedahnya yang mardiyyah
aku pungut daripada dua kitab yang besar keduanya Fatawa bagi Syams al-Millah wa
al-Din pegangan bagi segala fuqaha‟ dan muhaqqiqin Syeikh yang „Allamah
Muhammad al-Ramli dan Kitab Kasyf al-Litham ‘an As’ilah al-Anam bagi Syeikh yang
„Allamah lagi muhaqqiq setengah daripada orang muta’akhkhirin Syeikh Husayn anak
Muhammad al-Mahalla.” (Furu‘ al-Masa’il, Jld 1, h. 3)

Kesimpulan yang dirumus oleh Wan Mohd. Shaghir di atas memang berasas. Kenyataan ini
sebenarnya selari dengan dengan pendapat yang dikemukakan oleh Mohammad Zaini bin Yahya dkk
(2001:16) yang mengkaji tentang kitab Sullam al-Mubtadi karya Syeikh Daud yang menggunakan
perkataan “terjemah”pada akhir kitab ini dengan katanya:

“ …telah sempurnalah maksud faqir ila Allah ta‘ala Dawud bin „Abdullah Fatani
daripada menterjemahkan risalah yang bernama Sullam al-Mubtadi fi Bayan Tariq al-
Muhtadi…” (Sullam al-Mubtadi, h. 46)

Mohammad Zaini bin Yahya dkk (2001:16) mengulas bahawa perkataan “terjemah” yang
diutarakan oleh Syeikh Daud al-Fattani bukanlah bermaksud kitab itu asalnya kitab orang lain dan
kemudiannya diterjemah ke dalam bahasa Melayu tetapi sebenarnya “terjemah” itu bermaksud beliau
merujuk sesuatu kitab atau beberapa kitab dan kemudiannya disusun serta diolah dengan gayanya
tersendiri. Oleh itu tohmahan yang mengatakan bahawa kebanyakan kitab beliau bukanlah karangan
atau hasil karyanya sendiri adalah tidak benar.

Oleh itu, dapatlah dirumuskan bahawa kitab Furu‘ al-Masa’il ini adalah karya asli Syeikh
Daud al-Fatani dan dakwaan yang mengatakan kitab ini karya terjemahan beliau adalah kenyataa
yang tidak tepat.

BEBERAPA METODOLOGI PENULISAN DALAM KITAB FURU„ AL-MASA‟IL DENGAN

TUMPUAN KEPADA FIQH MU„AMALAT

Dengan kematangan ilmu dan semangat mengembangkannya kepada umat sejagat khususnya
umat Melayu, Syeikh Daud al-Fatani telah menghasilkan kitab Furu‘ al-Masa’il yang dianggap
sebagai sebuah karya yang lengkap kerana meliputi aspek ibadah, muamalat, munakahat, jinayat dan
berbagai-bagai masalah lain. Dengan itu kitab ini merupakan karya puncak dalam bidang fiqah di
Nusantara pada abad ke-19M (Abdul Rahman Haji Abdullah, 1990:138). Kitab ini juga termasuk
dalam tiga buah kitab jawi lama yang lengkap membicarakan cabang-cabang permasalahan yang nadir
dan halus-halus dalam membicarakan feqah dalam Mazhab Syafi„i (Wan Mohd. Shaghir, 1991b:58).
Beliau juga diangkat sebagai jaguh ulung di bidang feqah dan penulis yang giat dan produktif (Auni

4
Hj. Abdullah, 1977:109). Di dunia Melayu sejak dulu hingga sekarang memang tidak terdapat tokoh
yang menulis perkara feqah lebih banyak daripada beliau (Wan Mohd. Shaghir, 1991c:2). Justeru
bahagian ini secara khusus membincangkan beberapa metodologi penulisan Syeikh Daud dalam kitab
Furu‘ al-Masa’il dengan tumpuan kepada Fiqh Mu‘amalat yang terdapat dalam jilid kedua.

Sistematika Kandungan Fiqh Mu„amalat

Syeikh Daud menyusun sistematika kandungan Fiqh Mu‘amalat yang terdapat dalam kitab
Furu‘ al-Masa’il ini adalah mengikut susunan tajuk-tajuk utama dalam Fiqh Mu‘amalat dalam
Mazhab Syafi„i. Ia dimulakan selepas basmalah, diikuti terus dengan Kitab al-Bay‘ tanpa muqadimah.
Sebaliknya, tajuk yang terakhir ialah Kitab al-Wadi‘ah pula disertakan dengan kata-kata penutup di
tiga baris terakhir iaitu:

“...(Wa al-Hamdulillah Rab al-‘Alamin) maka dengan dia sempurnalah rubu‘ bay‘ dan
mengiringi rubu‘ yang ketiga daripada Kitab Fara’id hamidan wa musalliyan ‘ala
sayyid al-mursalin wa ‘ala alihi wa sahbih ajma‘in Amin Amin ya Rab al-Alamin.”

Ringkasan kandungan dan penyusunan Fiqh Mu‘amalat ditunjukkan dalam Jadual 1 di bawah.

Jadual 1: Susunan Penulisan Fiqh Mu„amalat dalam kitab Furu‘ al-Masa‟il, Jilid 2

Versi Cetakan Versi Cetakan

Tajuk-tajuk Mengikut Kitab dan Bab Matba„ah Bin Halabi Sulayman Mar„i
(h. 2-134) (h. 2-128)
2-11, 14-19, 27-29, 2-10, 13-18, 26-28,
1. Al-Bay‘
31-35 30-34
2. Al-Riba 11-14 10-13
3. Al-Khiyar 19-27 19-26
4. Al-Tawliyyah, al-Isyrak wa al-Murabahah 30-31 28-30
5. Al-Ikhtilaf fi Kayfiyyat al-‘Aqd 35-37 34-36
6. Jual Beli Hamba 37-39 36-37
7. Bay‘ al-Salam 39-43 37-42
8. Al-Qard wa al-Salaf 43-47 42-45
9. Al-Rahn 47-58 45-56
10. Al-Taflis 58-62 56-60
11. Al-Hajr 63-67 60-64
12. Al-Sulh 67-71 64-69
13. Al-Hiwalah 71-73 69-70
14. Al-Daman 73-76 70-73
15. Al-Syarikah 76-79 73-76
16. Al-Wakalah 79-86 76-83
17. Al-‘Ariyyah 93-97 90-94
18. Al-Ghasb 98-104 94-100
19. Al-Syuf‘ah 104-107 100-103
20. Al-Qirad 107-110 103-106
21. Al-Musaqah 110-113 106-108
22. Al-Ijarah 113-118 108-114
23. Ihya’ al-Mawat 118-121 114-117
24. Al-Waqf 121-124 117-120
25. Al-Hibah 124-126 120-122
26. Al-Luqatah 126-128 122-123
27. Al-Ju‘alah 129-131 124-126
28. Al-Wadi‘ah 131-134 126-128

Joni Tamkin Borhan (2001:11-12) dalam tulisannya mendapati susunan penulisan bab-bab
Fiqh Mu‘amalat dalam Furu‘ al-Masa’il ini adalah terpengaruh dengan susunan Fuqaha‟ Shafi„i yang
terdahulu terutamanya al-Nawawi dalam Minhaj al-Talibin. Bagi melihat perbandingan pada susunan
bab dan penulisan Fiqh Mu‘amalat dalam Furu‘ al-Masa’il ini, Joni Tamkin Borhan juga membuat

5
semakan dan rujukan dengan kitab-kitab Fiqh Syafi„i yang lain seperti kitab Mizan al-Kubra oleh al-
Ansari al-Sya„rani (m. 973H), kitab al-Muhadhdhab fi Fiqh al-Imam al-Syafi‘i oleh al-Syirazi (m.
476/1083), kitab Minhaj al-Taliban oleh al-Nawawi (m. 676/1277) dan kitab al-Wajiz fi Madhhab al-
Imam al-Syafi‘i oleh al-Ghazali (m.505/1111). Perkara ini ditunjukkan dalam Jadual 2 berikut:

Jadual 2: Perbandingan Susunan Penulisan Fiqh Mu„amalat dalam kitab Furu‘ al-Masa‟il,
Minhaj, Mizan, al-Wajiz dan al-Muhadhdhab

Furu‘ al-Masa‟il Minhaj Mizan al-Wajiz al-Muhadhdhab

1. Al-Bay‘ 1 1 1 1
2. Al-Riba 2 2 2 2
3. Al-Khiyar 3 X X X
4. Al-Tawliyyah, al-Isyrak wa al- 3
4 X 3
Murabahah al-Murabahah
5. Ikhtilaf al-Mutabayi‘ayn 5 4 4 4
6. Transaksi Hamba 6 X 3 X
7. Bay‘ al-Salam wa al-Qard 7 5 5 5
8. Al-Rahn 8 6 6 6
9. Al-Taflis 9 7 7 X
10. Al-Hajr 10 7 8 7
11. Al-Sulh 11 8 9 8
12. Al-Hiwalah 12 9 10 9
13. Al-Daman 13 10 11 10
14. Al-Syarikah 14 11 12 11
15. Al-Wakalah 15 12 13 12
16. Al-‘Ariyyah 16 14 14 14
17. Al-Ghasb 17 15 15 15
18. Al-Syuf‘ah 18 16 16 16
19. Al-Qirad 19 17 17 17
20. Al-Musaqah 20 18 18 18
21. Al-Ijarah 21 19 19 19
22. Ihya’ al-Mawat 22 20 21 21
23. Al-Waqf 23 21 22 23
24. Al-Hibah 24 22 23 24
25. Al-Luqatah 25 23 24 22
26. Al-Ju‘alah 26 24 20 20
27. Al-Wadi‘ah 27 13 25 13
Sumber: Joni Tamkin Borhan (2001:11)

Menurut Wan Mohd. Shaghir (1990b:17-18), Syeikh Daud al-Fatani mengaplikasikan beberapa
kaedah pembahagian tajuk utama, sub tajuk dan tajuk yang lebih kecil dengan istilah-istilah yang
tertentu. Umpamanya, “kitab” dari segi bahasa merujuk kepada berhimpun dan kampung; manakala
dari segi istilah merujuk kepada nama bagi perhimpunan yang tertentu daripada ilmu yang
mengandungi atasnya beberapa “bab” pada ghalibnya. “Bab” pula ditakrifkan dari segi bahasa sebagai
nama bagi lapang yang dapat berhubung dari dalam ke luar dan dari luar ke dalam; manakala dari segi
istilah merujuk kepada nama bagi perhimpunan daripada ilmu yang mengandung atas beberapa
“fasal” pada ghalibnya. Bagi “fasal” pula diertikan dari segi bahasa sebagai nama perselangan antara
dua; manakala pada istilah merujuk kepada nama bagi perhimpunan daripada ilmu yang mengandungi
atas beberapa “masa’lah” pada ghalibnya. Seterusnya “mas’alah” pula ditakrifkan dari segi bahasa
sebagai semata-mata meminta; manakala pada istilah pula merujuk kepada nama bagi yang dituntut
khabar yang ada burhan (dalil) atasnya pada ilmu, iaitu disandarkan musannid kepada musannad ilayh
atau mubtada’ pada khabar. Istilah “far‘un” pula difahamkan pada bahasa sebagai barang yang
cawang yang berdiri atas yang lainnya; manakala pada istilahnya merujuk kepada nama bagi
perhimpunan yang tertentu daripada ilmu yang mengandungi atas beberapa “masa’il”.

Walaupun penjelasan mengenai istilah-istilah penulisan oleh Wan Mohd. Shaghir di atas
dengan merujuk kepada kitab “Bughyah al-Tullab”, namun istilah-istilah tersebut juga diaplikasikan
dalam kitab-kitab Syeikh Daud al-Fatani yang lain termasuklah penulisan Fiqh Mu‘amalat dalam kitab
Furu‘ al-Masa’il. Dalam penulisan Fiqh Mu‘amalat, Syeikh Daud al-Fatani menggunakan sebanyak

6
17 “kitab”, 14 “bab” dan 9 “fasal” seperti ditunjukkan dalam Jadual 3; sementara istilah “far‘un” dan
“mas’alah” tidak diaplikasikan dalam bahagian ini.

Jadual 3: Taburan Pembahagian Tajuk dalam Fiqh Mu„amalat dalam kitab Furu‘ al-Masa‟il di
bawah Klasifikasi “Kitab”, “Bab” dan “Fasal”

Tajuk-tajuk “Kitab” “Bab” “Fasal”

1. Al-Bay‘ 1 3 3
2. Al-Riba - 1 -
3. Al-Khiyar - 1 2
4. Bab al-Tawliyyah, al-Isyrak wa al-Murabahah - 1 -
5. Al-Ikhtilaf fi Kayfiyyat al-‘Aqd - 1 -
6. Jual Beli Hamba - 1 -
7. Bay‘ al-Salam 1 - -
8. Al-Qard wa al-Salaf - 1 -
9. Al-Rahn 1 - 1
10. Al-Taflis 1 - -
11. Al-Hajr - 1 -
12. Al-Sulh - 1 1
13. Al-Hiwalah - 1 -
14. Al-Daman - 1 -
15. Al-Syarikah 1 - -
16. Al-Wakalah 1 - -
17. Al-‘Ariyyah 1 - -
18. Al-Ghasb 1 - -
19. Al-Syuf‘ah 1 - -
20. Al-Qirad 1 - -
21. Al-Musaqah - 1 -
22. Al-Ijarah 1 - -
23. Ihya’ al-Mawat 1 - -
24. Al-Waqf 1 - 2
25. Al-Hibah 1 - -
26. Al-Luqatah 1 - -
27. Al-Ju‘alah 1 - -
28. Al-Wadi‘ah 1 - -
17 14 9
Jumlah
40

Reka-bentuk Penulisan

Ditinjau dari segi struktur reka-bentuknya, kitab Furu‘ al-Masa’il karya Syeikh Daud al-Fatani
ini adalah kitab feqah yang membincangkan perkara-perkara furu„ atau cabang-cabang fiqhiyyah yang
direka dengan model kitab fatwa iaitu mempunyai soalan dan jawapan dengan kupasan yang
terperinci dan sempurna serta merangkumi semua bab.

Sebelum kemunculan kitab Furu‘ al-Masa’il dengan model kitab fatwa ini, terdapat sebuah
kitab feqah dengan model yang serupa yang berjudul Mir’at al-Tullab karangan Syeikh „Abd al-Ra‟uf
bin „Ali al-Fansuri sudah digunakan oleh penuntut-penuntut ilmu keIslaman dan menjadi rujukan para
mufti di dunia Melayu. Namun kitab Mir’at al-Tullab ini tidak lengkap dan tidak beredar lagi di
pasaran, menyebabkan kitab ini tidak berpengaruh di seluruh Asia Tenggara. Sebaliknya kitab Furu‘
al-Masa’il mendapat tempat dan berpengaruh di kalangan qadhi dan mufti di dunia Melayu sebagai
rujukan dalam masalah furu„-furu„ fiqhiyyah Mazhab Syafi„i, selain daripada kitab ini juga masih
berada di pasaran dan berterusan diulang-cetak sehingga sekarang. Dalam konteks semasa, kitab ini
juga menjadi teks silibus di institusi pengajian tradisional di Malaysia seperti sekolah-sekolah pondok
di Negeri Kelantan (Hadenan bin Towpek, 2010:7-9).

7
 Sebagai sebuah kitab model fatwa, Syeikh Daud al-Fatani mereka-bentuk Furu‘ al-Masa’il
dalam bahagian Fiqh Mu‘amalat telah memuatkan sekurang-kurangnya 724 set soalan-jawapan iaitu
393 set dalam “kitab”, 224 set dalam “bab” dan 107 set dalam “fasal”. Perkara ini ditunjukkan dalam
Jadual 4 di bawah.
Jadual 4: Taburan Set Soalan-Jawapan dalam Fiqh Mu„amalat dalam kitab Furu‘ al-Masa‟il di
bawah klasifikasi Kitab, Bab dan Fasal

Tajuk-tajuk “Kitab” “Bab” “Fasal”

1. Al-Bay‘ 1 [52 set] 3 [67 set] 3 [26 set]
2. Al-Riba - 1 [19 set] -
3. Al-Khiyar - 1 [12 set] 2 [42 set]
4. Al-Tawliyyah, al-Isyrak wa al-Murabahah - 1 [11 set] -
5. Al-Ikhtilaf fi Kayfiyyat al-‘Aqd - 1 [9 set] -
6. Jual Beli Hamba - 1 [15 set] -
7. Bay‘ al-Salam 1 [40 set] - -
8. Al-Qard wa al-Salaf - 1 [27 set] -
9. Al-Rahn 1 [73 set] - 1 [11 set]
10. Al-Taflis 1 [32 set] - -
11. Al-Hajr - 1 [21 set] -
12. Al-Sulh - 1 [12 set] 1 [19 set]
13. Al-Hiwalah - 1 [7 set] -
14. Al-Daman - 1 [14 set] -
15. Al-Syarikah 1 [16 set] - -
16. Al-Wakalah 1 [34 set] - -
17. Al-‘Ariyyah 1 [18 set] - -
18. Al-Ghasb 1 [26 set] - -
19. Al-Syuf‘ah 1 [12 set] - -
20. Al-Qirad 1 [10 set] - -
21. Al-Musaqah - 1 [10 set] -
22. Al-Ijarah 1 [21 set] - -
23. Ihya’ al-Mawat 1 [14 set] - -
24. Al-Waqf 1 [ 6 set] - 2 [9 set]
25. Al-Hibah 1 [11 set] - -
26. Al-Luqatah 1 [5 set] - -
27. Al-Ju‘alah 1 [6 set] - -
28. Al-Wadi‘ah 1 [17 set] - -
17 [393 set] 14 [224 set] 9 [107 set]
Jumlah
40 [724 set]

Teknik Penyampaian Tajuk Perbincangan

Dalam konteks perbincangan teknik ini, penulis mengkategorikan kepada dua peringkat.
Peringkat pertama merujuk kepada teknik penggunaan bahasa Arab dalam menamakan tajuk-tajuk.
Peringkat kedua pula merujuk kepada teknik pengenalan tajuk sama ada mengekalkan penggunaan
bahasa Arab ataupun menterjemahkannya ke bahasa Melayu.

Pada peringkat pertama, dalam bahagian Fiqh Mu‘amalat yang terdapat dalam kitab Furu‘ al-
Masa’il ini, Syeikh Daud telah mengaplikasi teknik penyampaian tajuk perbincangan dalam
penulisannya dengan penggunaan bahasa Arab dalam menamakan kesemua tajuk-tajuk dalam
klasifikasi “kitab” dan “bab”, bermula dengan Kitab al-Bay‘; diikuti dengan Bab al-Riba sehingga
tajuk-tajuk yang akhir iaitu Kitab al-Luqatah; Kitab al-Ju‘alah dan Kitab al-Wadi‘ah.

Sementara peringkat kedua pula, selepas menamakan tajuk-tajuk dalam klasifikasi “kitab” dan
“bab” dalam bahasa Arab, ia diikuti dengan pengenalan tajuk. Biasanya Syeikh Daud dalam Furu‘ al-
Masa’il ini menggunakan tiga pendekatan dalam menulis pengenalan tajuk. Pendekatan pertama,
beliau menukarkan atau menterjemahkan istilah yang ada dalam tajuk ke bahasa Melayu. Dalam
korpus ini terdapat 8 tempat daripada jenis ini iaitu 5 “kitab” dan 3 “bab”. Umpamanya istilah al-Bay‘

8
diterjemah kepada „jual beli‟; dan Mu‘amalat al-Raqiq ” diterjemah kepada „jual beli sahaya‟; yang
sebagaimana ditunjukkan di bawah:

“ (Kitab al-Bay‘ ) ini suatu kitab pada menyatakan hukum jual beli...”
(Furu‘ al-Masa’il, Jld 2, h. 2, b.1-2)
“ (Bab fi Mu‘amalat al-Raqiq ) ini suatu bab pada menyatakan jual beli sahaya...”
(Furu‘ al-Masa’il, Jld 2, h. 37, b.13-14)

Pendekatan kedua, di bahagian pengenalan tajuk, beliau tidak menukarkan atau

menterjemahkan istilah yang ada dalam tajuk ke bahasa Melayu; bahkan sebaliknya beliau
mengekalkan penggunaan bahasa Arab bagi memelihara maksud dan tujuan istilah tersebut. Dalam
korpus ini terdapat 17 tempat daripada jenis ini iaitu 11 “kitab” dan 6 “bab”. Umpamanya istilah-
istilah seperti riba, khiyar, salam, syuf‘ah dan lain-lain adalah istilah-istilah yang masih dikekalkan
dalam pengenalan tajuk tanpa diterjemah. Antara contohnya ialah:

“ (Bab al-Riba ) ini suatu bab pada menyatakan riba ...”

(Furu‘ al-Masa’il, Jld 2, h. 11, b.4-5)

“ (Bab al-Khiyar ) ini suatu bab pada menyatakan khiyar...”

(Furu‘ al-Masa’il, Jld 2, h. 19, b.26-27)

“ (Kitab al-Salam ) ini suatu kitab pada menyatakan jual salam...”

(Furu‘ al-Masa’il, Jld 2, h. 39, b.8-9)

Sementara dalam pendekatan ketiga pula adalah gabungan daripada pendekatan pertama dan
kedua di mana Syeikh Daud menulis bahagian pengenalan tajuk dengan mengekalkan istilah asal
kemudian diterjemahkan atau dihuraikannya. Pendekatan ini diaplikasikan dalam korpus ini sebanyak
6 tempat iaitu 1 “kitab” dan 5 “bab”. Antara contohnya ialah:

“ (Bab fi Hukm al-Mabi‘ Qabl al-Qabd ) ini suatu bab pada menyatakan hukum mabi„
dahulu daripada diterima yang membeli ...”
(Furu‘ al-Masa’il, Jld 2, h. 27, b.5)
“ (Kitab al-Qirad) ini suatu kitab pada menyatakan qirad yakni bahagi...”
(Furu‘ al-Masa’il, Jld 2, h. 107, b.23)

Ketiga-tiga pendekatan ini ditunjukkan melalui data taburan mengenai kedudukan teknik
pengenalan tajuk dalam Fiqh Mu‘amalat dalam Kitab Furu‘ al-Masa’il di bawah perbandingan silang
antara klasifikasi “Kitab” dan “Bab” dengan menterjemahkannya ke Bahasa Melayu atau pengekalan
penggunaan bahasa Arab ataupun kedua-duanya sekali seperti berikut:

Jadual 5: Taburan Kedudukan Teknik Pengenalan Tajuk

(A) (B) (A) + (B)

Klasifikasi
Tukar/Terjemah Kekal Tukar/Terjemah Jumlah
Tajuk
+ Kekal
h.2(b.2) h.39(b.9) h.121(b.28) h.107(b.23)
h.58(b.5) h.47(b.3) h.124(b.26)
h.76(b.15) h.79(b.29) h.126(b.34)
1. “Kitab” h.98(b.2) h.93(b.15-16) h.129(b.28)
h.118(b.32) h.104(b.8) h.131(b.6)
h.113(b.4)
Jumlah=5 Jumlah=11 Jumlah=1 17
h.14(b.4) h.11(b.5) h.43(b.26) h.27(b.5)
h.37(b.14) h.19(b.27) h.71(b.9) h.31(b.27)
2. “Bab” h.110(b.32) h.30(b.2) h.73(b.9) h.35(b.28)
h.63(b.2-3)
h.67(b.4)
Jumlah=3 Jumlah=6 Jumlah=5 14
Jumlah
Jumlah=8 Jumlah=17 Jumlah=6 31
Nota: h. = halaman, b.=baris

9
 Sementara dalam teknik penyampaian tajuk perbincangan dalam klasifikasi “fasal” pula
terdapat tiga keadaan iaitu pertama, ditulis perkataan “fasal” sahaja dengan diiringi dengan huraian
dalam bahasa Melayu, yang terdapat di satu tempat sahaja iaitu:
“ (Fasal) ini fasal pada tegah yang tiada me[ng]hukumkan fasad jual belinya
setengahnya jual orang negeri bagi orang dusun dan jua atas jualan orang atau beli atas
belian orang sebelum lazimnya dan najasnya iaitu dinaik harga tiada qasadnya hendak
membeli supaya lari orang lain...”
(Furu‘ al-Masa’il, Jld 2, h. 17, b.22-24)

Kedua, ditulis perkataan “fasal” bersama tajuk khusus dalam bahasa Arab diikuti dengan
huraian yang mengekalkan penggunaan istilah tersebut, yang terdapat di 4 tempat iaitu h. 21 (baris 4,
26), h. 33, 68. Antara contohnya ialah:

“ (Fasal fi Khiyar al-Syart) ini suatu fasal pada menyatakan khiyar syarat...”
(Furu‘ al-Masa’il, Jld 2, h. 21, b.4)

Ketiga, ditulis perkataan “fasal” bersama tajuk khusus dalam bahasa Arab diikuti dengan
huraian yang berupa terjemahan atau tafsiran istilah tersebut, yang terdapat di 4 tempat iaitu h. 18, 56,
123 (baris 12, 33). Contohnya ialah:

“ (Fasal fi Tafriq al-Safaqah) ini suatu fasal pada menyatakan diceraikan antara dua
perjualan...”
(Furu‘ al-Masa’il, Jld 2, h. 18, b.30)

Maklumat mengenai ketiga-tiga keadaan ini ditunjukkan dalam Jadual 6 seperti berikut:

Jadual 6: Taburan Kedudukan Teknik Penjelasan Tajuk

Kekal Istilah Terjemah Istilah Huraian Sahaja

Perkara Jumlah
Dalam Huraian Dalam Huraian (Tanpa Istilah)
h.21(b.4) h.18(b.30)
1. Fasal Dengan h.21(b.26) h.56(b.19-20)
- 8
Tajuk h.33(b.34-35) h.123(b.12)
h.68(b.26) h.123(b.33)
2. Fasal Tanpa Tajuk - - h.17(b.22-24) 1
Jumlah 4 4 1 9

Teknik Pengolahan Soalan-Jawapan Dari Sudut Kuantiti

Ditinjau dari segi pembentukan soalan dalam korpus kajian iaitu bahagian Fiqh Mu‘amalat
yang terdapat dalam kitab Furu‘ al-Masa’il ini, penulis mendapati secara umumnya ia dibina secara
bebas iaitu tanpa menghadkan panjang-pendeknya atau kadar kompleksiti-ringkasnya sesuatu soalan.
Namun, hampir keseluruhannya adalah terdiri daripada soalan yang pendek dan ringkas iaitu dalam
lingkungan satu baris hingga tiga baris. Hanya terdapat beberapa soalan yang paling ringkas iaitu
mengandungi tiga atau empat patah perkataan seperti contoh-contoh berikut:

“ ... (su’ila radiyAllah ‘anh) apa arti tawliyah (maka dijawabnya)...”

(Furu‘ al-Masa’il, Jld 2, h.30, b.2-3)

“ ... (su’ila radiyAllah ‘anh) apa arti makna salam (maka dijawabnya)...”
(Furu‘ al-Masa’il, Jld 2, h.39, b.9)

“ ... (su’ila radiyAllah ‘anh) apa syarat sah daman (maka dijawabnya)...”
(Furu‘ al-Masa’il, Jld 2, h.73, b.11)

Penelitian yang lebih lanjut mendapati juga terdapat beberapa soalan yang diolah dengan
panjang yang menampakkan kedetailan soalannya ataupun menampakkan kompleksitinya soalan
tersebut. Setakat yang ditemui, soalan yang paling panjang mengandungi 10 baris (h.22, b.11-20) iaitu

10
salah satu soalan di bawah perbincangan Fasal fi Khiyar al-‘Aiyb; kemudian diikuti dengan soalan-
soalan yang mengandungi 6 baris di empat tempat yang terletak di bawah persoalan Kitab al-Bay‘
iaitu h.3(b.33-34)-h.4(b.4); h.4(b.31-34)-h.5(b.2); h.10(b.9-14) dan h.10(b.29-34).

Sementara dalam pembentukan jawapan pula, kebanyakan jawapan adalah lebih panjang
daripada soalan. Kebanyakan soalan dalam korpus ini adalah dalam lingkungan empat hingga sepuluh
baris. Namun didapati juga jawapan yang paling pendek dan ringkas yang mengandungi dua patah
perkataan di bawah tajuk Kitab al-Bay‘ iaitu:

“ ... (maka dijawabnya) batal akadnya (su’ila radiyAllah ‘anh)...”

(Furu‘ al-Masa’il, Jld 2, h.19, b.13)

Sementara jawapan yang paling panjang yang mengandungi 21 baris boleh didapati di dua
tempat iaitu jawapan di bawah tajuk Kitab al-Wakalah (h.84,b.9-29) dan jawapan di bawah tajuk Kitab
Ihya’ al-Mawat (h.119,b.1-21). Selain itu, terdapat juga jawapan-jawapan yang lain yang termasuk
dalam kategori jawapan panjang iaitu jawapan yang mengandungi 16 baris seperti jawapan di bawah
tajuk Bab al-Hajr (h.63,b.3-18); dan jawapan yang mengandungi 15 baris seperti jawapan di bawah
tajuk Kitab al-Wakalah (h.83,b.13-27).

Teknik Pengolahan Soalan-Jawapan Dari Sudut Kandungan

Dengan meneliti kandungan sebanyak 724 set soalan-jawapan daripada 40 klasifikasi “kitab”,
“bab” dan “fasal” dalam korpus kajian ini, didapati bahawa antara teknik pengolahan soalan-jawapan
dari sudut kandungannya adalah mengaplikasikan teknik pentakrifan iaitu huraian yang ringkas dan
tepat tentang sesuatu seperti makna perkataan dan lain-lain (Kamus Dewan, 2005:1577), atau dikenali
juga sebagai teknik pendefinisian iaitu kenyataan yang ringkas dan padat bagi menjelaskan konsep
atau makna sesuatu sesuatu kata, frasa dan lain-lain (Kamus Dewan, 2005:326).

Dalam korpus kajian ini, Syeikh Daud telah mengaplikasikan teknik pentakrifan secara
langsung boleh dilihat dalam contoh-contoh pentakrifan istilah bay’, ijab dan qabul, dan riba seperti
berikut:

“ ... (su’ila radiyAllah ‘anh) apa makna bay‘ yang dikehendak di sini (maka
dijawabnya) adalah makna bay‘ pada lughah muqabalah suatu dengan suatu dan pada
syarak bertukar-tukaran [h]arta atas wajah yang tertentu...”
(Furu‘ al-Masa’il, Jld 2, h.3, b.5-6)

“ ... (su’ila radiyAllah ‘anh) apa ijab dan qabul itu pada jual beli di sini (maka
dijawabnya) maka ijab perkataan yang menunjukkan atas memilik suatu bagi seorang
dengan suatu tanda menunjukkan yang nyata[,] ada kalanya dengan lafaz yang sarih
tiada berkehendak lagi kepada niat[,] keduanya kinayah yang berkehendak kepada niat
yang disertakan dengan lafaznya ...”
(Furu‘ al-Masa’il, Jld 2, h.3, b.10-13)

“ ... (su’ila radiyAllah ‘anh) maka apa makna riba ... (maka dijawabnya) maka riba pada
lughah berlebih-lebih pada suatu dan pada syarak aqad atas bertukar-tukar dengan tukar
yang tertentu tiada mengetahui ia akan bersamaan antara keduanya pada sukatan syarak
pada tatkala aqadnya ...”
(Furu‘ al-Masa’il, Jld 2, h.11, b.9-12)

Selain dari tiga tempat di atas, teknik ini juga digunakan oleh pengarang di tempat-tempat yang
lain seperti ditunjukkan dalam Jadual 7 berikut:

11
Jadual 7: Taburan Teknik Pentakrifan dalam Fiqh Mu„amalat dalam kitab Furu‘ al-Masa‟il

Istilah Fiqh al-Muamalat Lokasi

1. Makna bay‘ ‘asb al-fahl h.14,b.14-17
2. Makna jual habl al-hublah h.14,b.18-21
3. Erti makna malaqih h.14,b.22-24
4. Erti makna bay‘ mulasamah atau bay‘ munabazah h.14,b.25-31
5. Erti bay‘ al-hasat h.14,b.31-35
6. Erti makna bay‘ ‘aribun h.15,b.1-3
7. Erti bay‘atayn fi bay‘ah h.15,b.16-18
8. Erti makna bay‘ wa syart h.15,b.19-32
9. Erti khiyar h.19,b.28
10. Erti tawliyah h.30,b.3-6
11. Erti syarikah h.30,b.12-16
12. Erti bay‘ al-murabahah h.30,b.17-20
13. Erti bay‘ al-muhatah h.30,b.21-24
14. Erti badwu salah h.34,b.17-20
15. Erti salam h.39,b.10
16. Erti qirad h.43,b.27-33
17. Erti rahn h.47,b.4-5
Nota: h. = halaman, b.=baris

Teknik pentakrifan ini turut diaplikasikan dalam bahagian „pengenalan tajuk‟. Umpamanya
Syeikh Daud telah mentakrifkan al-tarikah sebagai „peninggalan orang mati‟ sebagaimana berikut:

“ (Fasal fi ta‘alluq al-dayn bi al-tarikah) ini suatu fasal pada menyatakan bergantung
(h)utang dengan tarikah yakni orang mati...”
(Furu‘ al-Masa’il, Jld 2, h. 56, b.19-20)

Begitu juga dengan istilah al-hajar dalam korpus ini yang ditakrifkan oleh Syeikh Daud
sebagaimana berikut:

“ (Bab al-hajar) ini suatu bab pada menyatakan hajar maknanya pada lughah tegah dan
pada syarak yaitu menegahkan seseorang daripada memerintahkan yang bangsa
maliyah...”
(Furu‘ al-Masa’il, Jld 2, h. 63, b.1-3)

Antara contoh yang lain ialah al-sulh yang ditakrifkan sebagai berdamai (h.67,b.4) dan al-qirad
ditakrif sebagai bahagi (h.107,b.23).

PENUTUP

Daripada perbincangan di atas dapatlah disimpulkan bahawa Syeikh Daud al-Fatani

merupakan seorang ulama tersohor di Alam Melayu pada waktunya hingga sekarang yang telah
memberikan sumbangan dan warisan yang besar dalam pelbagai bidang termasuk fiqh muamalah.
Sementara karyanya, Furu‘ al-Masa’il, merupakan sebuah karya agama yang dianggap sebagai karya
agung dalam bidang fekah pada zaman kemunculannya. Kehebatan dan keistimewaan karyanya ini
sudah tentu berpaksikan kepada kemantapan metodologi penulisannya. Perbincangan ini hanya
berkesempatan meneliti empat aspek metodologi penulisan beliau iaitu sistematika kandungan Fiqh
Mu‘amalat, reka-bentuk penulisan, teknik penyampaian tajuk perbincangan, dan teknik pengolahan
soalan-jawapan dari sudut kandungan. Sesungguhnya penulis mengakui bahawa masih banyak lagi
dimensi metodologi penulisan beliau yang belum diterokai sepenuhnya. Ini bermakna masih banyak
lagi khazanah keilmuan beliau belum diketahui, apatah lagi ditakluki.

12
_____________________________________

* Hadenan bin Towpek adalah Pegawai Hal Ehwal Islam, Bahagian Penyelidikan dan
Pembangunan, Jabatan Agama Islam Sarawak, yang sedang mengikuti program PhD di Jabatan
Syariah dan Ekonomi, Akademi Pengajian Islam, Universiti Malaya Kuala Lumpur, Malaysia.

** Dr. Joni Tamkin bin Borhan adalah Profesor Dr. di Jabatan Syariah dan Ekonomi, Akademi
Pengajian Islam, Universiti Malaya Kuala Lumpur, Malaysia.

Rujukan:

Abdul Rahman Hj. Abdullah (1990), Pemikiran Umat Islam di Nusantara: Sejarah dan
Perkembangannya Hingga Abad ke-19, Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka.
Abdullah al-Qari Hj. Salleh (1967), “Pujangga Syeikh Daud Fatani”, Majalah Dian, Bil. 10, Kota
Bharu.
Ahmad Fathy al-Fatani (2002), Ulama Besar Dari Patani, Bangi: Penerbit Universiti Kebangsaan
Malaysia.
Auni Hj. Abdullah (1977), “Penulisan ilmu fiqh di Nusantara”, Dian Daiges, bil. 103.
Bradley, Francis R. (2007), “Sheikh Daud bin Abdullah al-Fatani‟s writing contained in the National
Library of Malaysia”, Jurnal Filologi Melayu, J. 15, h. 121-141.
Daud bin Abdullah, Syeikh (t.th), Sullam al-Mubtadi, Petani: Matba„ah Bin Halabi
Daud bin Abdullah, Syeikh (t.th), Furu‘ al-Masa’il, Petani: Matba„ah Bin Halabi
Daud bin Abdullah, Syeikh (t.th), Furu‘ al-Masa’il, Beirut: Dar al-Fikr
Daud bin Abdullah, Syeikh (1347H/1928M), Furu‘ al-Masa’il, Singapura: Maktabah wa Matba„ah
Sulayman Mar„i.
Engku Ibrahim Ismail (1992), Syeikh Dawud al-Fatani: Satu Analisis Peranan dan Sumbangannya
Terhadap Khazanah Islam di Nusantara, Kuala Lumpur: Akademi Pengajian Melayu, Universiti
Malaya.
Fauzi Deraman (2010), Hadith dalam Karya Syeikh Daud al-Fatani, Kuala Lumpur: Dewan Bahasa
dan Pustaka
Hadenan bin Towpek (2010), “Beberapa sumbangan Syeikh Daud al-Fatani dalam sistem pengajian
pondok di Kelantan”, Seminar Keintelektualan Islam, anjuran Pusat Pemikiran dan Kefahaman
Islam, UiTM Cawangan Kelantan, dengan kerjasama Jabatan Pembangunan Persekutuan Negeri
Kelantan, 31 Mei-1 Jun.
Hooker, M.B. (1991), Undang-undang Islam di Asia Tenggara, Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan
Pustaka.
Ismail Che Daud (1989), Tokoh Ulama’ Semenanjung Melayu, Kota Bharu: Majlis Ugama Islam dan
Adat Istiadat Melayu Kelantan.
Joni Tamkin Borhan (2001), “Sumbangan Syeikh Daud bin Abdullah al-Fatani dalam Fiqh al-
Mu„amalah: tumpuan kepada Furu‘ al-Masa’il”, Nadwah Ulama Nusantara I: Peranan dan
Sumbangan Ulama Patani, anjuran Fakulti Pengajian Islam, UKM dan Kolej Pengajian Islam,
Prince of Songkla University, Thailand dengan kerjasama Persatuan Kakitangan Akademik,
UKM dan Majlis Agama Islam Wilayah Patani, Thailand, 19-20 Mei.
Kamus Dewan (2005), Edisi Keempat, Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka.
Matheson, V. & Hooker, M.B. (1988), “Jawi literature in Patani: the maintenance of an Islamic
tradition”, JMBRAS, 1988, Vol. 61, Part 1, h. 1-86.
Mohd. Nor bin Ngah (1983), Kitab Jawi: Islamic Thought of the Malay Muslim Scholars, Singapore:
Institute of Souhteast Asian Studies
Mohammad Zaini bin Yahya dkk (2001), “Penulisan fiqh Sheikh Daud al-Fatani”, Nadwah Ulama
Nusantara I: Peranan dan Sumbangan Ulama Patani, anjuran Fakulti Pengajian Islam, UKM
dan Kolej Pengajian Islam, Prince of Songkla University, Thailand dengan kerjasama Persatuan
Kakitangan Akademik, UKM dan Majlis Agama Islam Wilayah Patani, Thailand, 19-20 Mei.
Roelof Roolvink (1975), Bahasa Melayu, Leiden: Universitaire Pers Leiden
Voorhoeve, P. (1965), “Dawud b. „Abd Allah al-Fatani”, Encyclopeadia of Islam, vol. 11, Leiden: E.J.
Brill.
Wan Mohd. Shaghir Abdullah (1990a), Syeikh Daud bin Abdullah al-Fatani: Ulama dan Pengarang
Terulung Asia Tenggara, Shah Alam: HIZBI.
________ (1990b), “Tiga zaman pembentukan istilah ilmu keIslaman di Asia Tenggara”, Persidangan
Perancangan Peristilahan Antarabangsa, anjuran Dewan Bahasa dan Pustaka, 20-22 November.

13
________ (1991a), “Sejarah ringkas Syeikh Daud bin Abdullah Al-Fatani dan karya-karyanya”,
Nadwah Ilmiah Tokoh Ulama Peringkat Kebangsaan Kali Keempat, anjuran Bahagian Hal
Ehwal Islam, Jabatan Perdana Menteri dengan kerjasama Akademi Islam Universiti Malaya, 17-
19 Disember.
________ (1991b), “Mengkaji gaya bahasa dalam kitab Furu„ al-Masa‟il Syeikh Daud bin Abdullah
al-Fatani”, Jurnal Dewan Bahasa, J. 35 Bil. 1, Januari, Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan
Pustaka.
________ (1991c), “Sumbangan Syeikh Daud bin Abdullah al Fatani kepada pengajian fiqhi Syafi„i di
Asia Tenggara”, Nadwah Tokoh Ulama Peringkat Kebangsaan Kali Keempat (Syeikh Daud
Abdullah al-Fatani), anjuran BAHEIS JPM dengan kerjasama Akademi Islam Universiti
Malaya, 17-19 Disember.
________ (1995), “Manuskrip Islam dunia Melayu ditinjau dari pelbagai aspek”, Forum Ilmiah,
anjuran Jabatan Pengajian Melayu Universiti Malaya, 27 September.
________ (2003), Mun-yatul Mushalli Syeikh Daud al-Fathani: pengetahuan sembahyang masyhur,
Cet. Keenam, Kuala Lumpur: Khazanah Fathaniyah.

14