Anda di halaman 1dari 242

Bahasa dan Sastra Kawi i

Bahasa
dan
Sastra Kawi
Sanksi Pelanggaran
Pasal 72 Undang-undang No. 19 Tahun 2002 tentang Hak Cipta

(1) Barangsiapa déngan sengaja dan tanpa hak melakukan perbuatan sebagaimana dimaksud dalam Pasal 2
ayat (1) atau Pasal 49 ayat (1) dan ayat (2) dipidana déngan pidana penjara masing-masing paling singkat
1 (satu) bulan dan/atau dénda paling sedikit Rp 1.000.000,00 (satu juta rupiah), atau pidana penjara paling
lama 7 (tujuh) tahun dan/atau dénda paling banyak Rp 5.000.000.000,00 (lima miliar rupiah).
(2) Barangsiapa déngan sengaja menyiarkan, memamerkan, mengedarkan, atau menjual kepada umum
suatu Ciptaan atau barang hasil pelanggaran Hak Cipta atau Hak Terkait sebagaimana dimaksud pada
ayat (1) dipidana déngan pidana penjara paling lama 5 (lima) tahun dan/atau dénda paling banyak Rp
500.000.000,00 (lima ratus juta rupiah).
Bahasa dan Sastra Kawi

Oleh :
Prof. Dr. I Made Surada, M.A.

Penerbit Pàramita Surabaya


Katalog Dalam Terbitan (KDT)

Bahasa dan Sastra Kawi


Prof. Dr. I Made Surada. M.A.
Surabaya: Pàramita, 2018
xii + 228 hal ; 148 mm x 210 mm
ISBN : 978-602-204-685-1

Bahasa dan Sastra Kawi


Penerjemah : Prof. Dr. I Made Surada. M.A.
Layout & Cover : I Putu Suada

Penerbit & Percetakan : “PÀRAMITA”


Email: info@penerbitparamita. com
http: //www. penerbitparamita. com
Jl. Menanggal III No. 32 Telp. (031) 8295555, 8295500
Surabaya 60234 Fax : (031) 8295555
Pemasaran “PÀRAMITA”
Jl. Letda Made Putra 16B Telp. (0361) 226445, 8424209
Denpasar Fax : (0361) 226445

Cetakan 2018
KATA PENGANTAR

Berkat asung kertha waranugraha Ida Sang Hyang Widhi


Wasa, Tuhan Yang Maha Esa, kami dapat menyusun buku
Pengantar Bahasa Kawi ini.
Buku ini menguraikan secara singkat dan sederhana serta
isinya kami petik dan susun dari berbagai buku bahasa Kawi
yang telah ada.
Adapun tujuan dari penulisan buku ini adalah untuk
bahan ajar dan pegangan dalam menyampaikan mata kuliah
Bahasa Kawi pada Institut Hindu Dharma Negeri Denpasar.
Kami menyadari buku ini jauh dari sempurna, mengingat
luasnya ruang lingkup permasalahan yang semestinya harus
diuraikan.
Dengan demikian kami harapkan kepada para pembaca,
agar sudi mengoreksi dan memberikan saran-saran demi
kesempurnaannya dan semoga buku ini bermamfaat dalam
belajar dan memahami bahasa Kawi.

Denpasar, Agustus 2018

Penyusun

vi Bahasa dan Sastra Kawi


Bahasa dan Sastra Kawi vii
KEMENTERIAN AGAMA
INSTITUT HINDU DHARMA NEGERI DENPASAR
Jl. Nusantara Kubu Bangli, Telp. (0366) 93788
Jl. Ratna No. 51 Tatasan Denpasar, Telp. (0361) 226656
Jl.Kenyeri Gang Sekar Kemuda Denpasar, Telp. (0361228665)
Website : http://www.ihdn.ac.id e-mail : ihdndenpasar@kemenag.go.id
DENPASAR ~ BALI

KATA SAMBUTAN

Oṁ Swastyastu,
Bahasa Kawi adalah bahasa ragam tulis yang dipergunakan
oleh para pengawi atau pengarang untuk menampung buah
pikirannya. Karya-karya tersebut sebagian besar adalah warisan
Hindu di Jawa dari abad IX sampai abad XV Masehi. Bahasa
Kawi adalah bahasa pilihan dan campuran antara bahasa Jawa
Kuno dan bahasa Sanskerta.
Bahasa Kawi adalah suatu jenis bahasa yang pernah
berkembang di Pulau Jawa pada jaman kerajaan Hindu-Budha
di Nusantara dan dipakai dalam penulisan karya-karya sastra.
Bahasa Kawi digunakan dalam naskah-naskah dan lontar-lontar
sastra dan kesusastraan yang merupakan sumber ajaran agama
Hindu di Indonesia.
Kedudukan dan fungsi bahasa Kawi adalah amat penting.
Bahasa Kawi adalah salah satu kunci untuk mengungkapkan
nilai-nilai Hindu di Nusantara. Bahasa Kawi adalah bahasa
sumber kedua setelah bahasa Sanskerta yang dipergunakan
dalam literatur agama Hindu Indonesia.
Oleh karena itu saya Rektor IHDN Denpasar dengan
penuh rasa bahagia menyambut terbitnya buku “BAHASA DAN
SASTRA KAWI” ini, disusun oleh Prof. Dr. I Made Surada,
M.A. Buku ini saya harap dapat memberikan pemahaman yang
luas tentang bahasa Kawi pada para mahasiswa dan umat Hindu
lainnya.
Akhirnya kami menyampaikan terima kasih dan
salut kepada penyusun dan penerbit, karena berkat usaha dan
dedikasinya yang tinggi buku ini dapat menjadi salah satu

viii Bahasa dan Sastra Kawi


sumber belajar bahasa Kawi bagi mahasiswa Hindu dan umat
Hindu untuk dapat memahami ajaran agama Hindu secara utuh
dalam lontar-lontar sastra dan kesusastraan yang merupakan
sumber ajaran agama Hindu di Indonesia.
Semoga Sang Hyang Widhi Wasa, Sang Hyang
Paramakawi berkenan melimpahkan waranugrahaNya kepada
kita semua.

Oṁ Śāntiḥ Śāntiḥ Śāntiḥ Oṁ

Rektor
Institut Hindu Dharma Negeri Denpasar

Prof. Dr.Drs. I Gusti Ngurah Sudiana, M.Si.


NIP. 19671231199403 1 023

Bahasa dan Sastra Kawi ix


DAFTAR ISI

Halaman

Kata Pengantar ................................................................... v


Daftar Isi ........................................................................... ix

BAB I. Bahasa Kawi ........................................................ 1


1.1 Pengertian Bahasa Kawi.............................................. 1
1.2 Sejarah Bahasa Kawi ................................................... 5
1.3 Abjad Bahasa Kawi ..................................................... 11
1.3.1 Swara (Vokal) ..................................................... 12
1.3.2 Wyañjana (Konsonan) ........................................ 13
1.3.3 Pasangan Aksara Wyañjana ................................ 16
1.3.4 Sandangan Aksara Swara ................................... 18
1.4 Aturan Bunyi ............................................................... 19
1.4.1 Fungsi Tanda Dīrgha .......................................... 20
1.4.2 Cara Pembentukan Fonem Vokal dan Konsonan 21

BAB II. Afiksasi dan Saṁdhi .......................................... 23


2.1 Afiksasi ........................................................................ 23
2.1.1 Prefiks ................................................................. 23
2.1.2 Infiks ................................................................... 23
2.1.3 Sufiks .................................................................. 27
2.1.3.1 Sufiks Arealis ......................................... 27
2.1.4 Konfiks ............................................................... 30
2.2 Saṁdhi ......................................................................... 31
2.3 Kata Sandang............................................................... 32
2.4 Kata dan Jenis Kata ..................................................... 34
2.5 Kata Ganti Orang ........................................................ 36
2.6 Kata Ganti Milik.......................................................... 39
2.7 Kata Ganti Penunjuk ................................................... 41

x Bahasa dan Sastra Kawi


BAB III. Pembentukan Kata dengan Afiks ................... 45
3.1 Prefiks : a atau ma ..................................................... 45
3.2 Prefiks : (m) a dengan Sengau ................................... 45
3.3 Prefiks : ka ................................................................. 47
3.4 Prefiks : pi .................................................................. 48
3.5 Prefiks : pa ................................................................. 48
3.6 Prefiks : paha ............................................................. 49
3.7 Prefiks : sa ................................................................. 50
3.8 Prefiks : maka (pinaka) .............................................. 51
3.9 Infiks : um .................................................................. 52
3.10 Infiks : in .................................................................... 53
3.11 Sufiks: i ..................................................................... 54
3.12 Sufiks : an .................................................................. 55
3.13 Sufiks : ên .................................................................. 56
3.14 Sufiks : akên ………………………….. ................... 57
3.15 Konfiks : ka- an(ên) ................................................... 58
3.16 Konfiks : pa - (a) - n .................................................. 60
3.17 Konfiks : a - (ma) - an ............................................... 61
3.18 Konfiks : in - an .................................. ...................... 61

BAB IV. Kata Bilangan, Kata Berulang, Kata Majemuk


dan Pertukaran Bunyi ...................................... 63
4.1 Kata Bilangan Tentu …………….......... ................... 63
4.2 Kata Bilangan Tak Tentu ……................ .................. 65
4.3 Kata Berulang........................................ .................... 66
4.4 Kata Mejemuk ........................................................... 70
4.4.1 Ciri-Ciri Kata Majemuk ................................... 71
4.4.2 Macam-Macam Kata Mejemuk ........................ 71
4.4.3 Arti Kata Majemuk ........................................... 72
4.5 Pertukaran Bunyi ...................................................... 73

BAB V. Kalimat Bahasa Jawa Kuna .............................. 75


5.1 Pengertian .................................................................. 76
5.2 Macam-Macam Kalimat Bahasa Jawa Kuna............. 76

Bahasa dan Sastra Kawi xi


BAB VI. Membaca Karya Sastra Prosa Dan Puisi ....... 79
6.1 Membaca Karya Sastra Prosa .................................... 79
6.2 Membaca Karya Sastra Puisi ..................................... 78
6.2.1 Membaca Puisi Jawa Kuna............................... 82
6.2.2 Membaca Śloka ................................................ 90

BAB VII. Menerjemah Dan Mentranslitrasi Teks


Bahasa Kawi.................................................... 97
7.1 Pengertian .................................................................. 77
7.2 Tujuan Menterjemah.................................................. 97
7.3 Model Terjemahan Sastra Daerah.............................. 98
7.4 Pengetahuan yang diperlukan oleh Penerjemah ........ 99
7.5 Contoh Terjemahan.................................................... 99
7.6 Translitrasi Teks Bahasa Kawi .................................. 105

BAB VIII. Penggolongan Kesusastraan Kawi............... 107


8.1 Kerangka Sejarah Kesusastraan Kawi ....................... 110
8.2 Penggolongan Kesusastraan Kawi ............................ 110
8.2.1 Kitab-kitab Jawa Kuna yang Tergolong Tua .... 110
8.2.2 Kitab- kitab Jawa Kuna yang Tergolong
Bertembang ...................................................... 112
8.2.3 Kitab- kitab Jawa Kuna yang Tergolong Baru . 114

BAB IX Teks Àdiparwa ................................................... 117


9.1 Bhagawān Domya dan Murid-muridnya ................... 117
9.2 Samudra Manthana .................................................... 120
9.3 Sang Garuna .............................................................. 124
9.4 Mahārāja Parikeṣit ..................................................... 134
9.5 Anak-Anak Dewi Kadrū dan Winatā......................... 140
9.6 Pertaruhan Dewi Kadrū dan Winatā .......................... 141
9.7 Permusuhan Uttangka dan Naga Takṣaka ................. 143
9.8 Lahirnya Sang Āstīka, Anak Jaratkāru ...................... 146
9.9 Korban Ular Mahārāja Janamejaya ........................... 149
9.10 Mosala Parwa ............................................................ 154

xii Bahasa dan Sastra Kawi


BAB X Beberapa Wirama ............................................... 161
10.1 Mṛdhukomala .......................................................... 161
10.2 Toṭhaka .................................................................... 163
10.3 Mandamalon ............................................................ 165
10.4 Basantatilaka............................................................ 168
10.5 Indrawangśa ............................................................. 169
10.6 Wangśastha .............................................................. 171
10.7 Sarisī ........................................................................ 172
10.8 Sroñca ...................................................................... 174
10.9 Malini ...................................................................... 178
10.10 Anuṣṭubh.................................................................. 179
10.11 Wangśapatrapatita .................................................... 180
10.12 Kusuma wicitra ........................................................ 182
10.13 Giriśa ....................................................................... 184
10.14 Prathiwitala .............................................................. 186
10.15 Ragakusuma ............................................................ 187
10.16 Śārdūla Wikrīdhita ................................................... 189
10.17 Wahirāt Jagaddhita .................................................. 191
10.18 Rahitiga/Utgata Wisama .......................................... 192
10.19 Sragdhara ................................................................. 194
10.20 Aśwalalita ................................................................ 196

Kosa Kata ......................................................................... 199


Daftar Pustaka ................................................................. 223

Bahasa dan Sastra Kawi xiii


BAB I
BAHASA KAWI

1.1 Pengertian Bahasa Kawi


Bahasa Kawi adalah bahasa yang dipakai di Jawa pada
masa lampau. Bahasa Kawi disebut juga dengan istilah bahasa
Jawa Kuno. Menurut Bapak I.G.K. Ranuh dalam Śakuntala
menyatakan bahwa, Bahasa Kawi adalah bahasa Jawa Kuna,
akan tetapi bahasa Jawa Kuno tidak identik dengan Bahasa
Kawi.
Kata kawi berasal dari kata kavya (Sanskerta) yang artinya
puisi/syair, sama dengan kakawin. Pada mulanya kata kawi
(India) berarti seorang yang mempunyai pengertian luar biasa,
seorang yang bisa melihat hari depan, seorang yang bijak. Dalam
sastra klasik berarti seorang penyair, pencipta atau pengarang
(Zoutmulder, 2004 :119-120).
Di India kata kawi berarti seseorang yang mempunyai
pengetahuan yang luar biasa, seorang yang bijak dan mampu
melihat hari depan. Tetapi kemudian dalam kesussatraan
Sanskerta klasik, kawi berarti seorang penyair, pencipta atau
pengarang.
Berdasarkan penjabaran di atas, bahwa yang dimaksud
bahasa Kawi adalah bahasanya seorang pengarang atau seorang
pujangga. Tetapi tidak setiap bahasa yang dipergunakan oleh
seorang pengarang atau pujangga disebut bahasa Kawi. Namun
istilah bahasa Kawi hanyalah istilah yang dipergunakan untuk
menunjukkan ragam tulis yang merupakan bagian dari bahasa
Jawa Kuna. Jadi bahasa Kawi adalah bahasa Jawa Kuna, ragam
tulis yang dipergunakan oleh para Kawi (Pengarang) untuk
menampung buah pikirannya.
Bahasa Kawi adalah bahasa campuran antara bahasa
Sanskerta dan bahasa Jawa. Bahasa Kawi sangat banyak
menyerap kosakata dari bahasa Sanskerta, akan tetapi Bahasa
Kawi tidak meniru tata bahasa Sanskerta.

Bahasa dan Sastra Kawi 1


Bahasa Kawi adalah merupakan bahasa Jawa Kuno
yang kata-katanya dipilih oleh para Kawi (pengarang) untuk
kesusastraan. Jadi Bahasa Kawi hanyalah sebagian saja dari
bahasa Jawa Kuno. Karena itu lebih tepatlah bahwa Bahasa
Kawi adalah bahasa Jawa Kuno ragam tulis yang dipergunakan
oleh para kawi untuk menampung buah pikirannya. Karya-
karya tersebut sebagian besar adalah warisan Hindu Jawa dari
abad IX sampai abad XV.
Pengawi berarti pengarang. Jadi bedasarkan pengertian
itu maka tepatlah kiranya kalau Bahasa Kawi adalah bahasa
pengarang, yang ruang lingkupnya lebih sempit dari pada
bahasa Jawa Kuna. Bahasa Kawi adalah merupakan bagian dari
bahasa Jawa Kuna, yang dipergunakan dalam sebagian besar
naskah-naskah Hindu Indonesia sejak abad IX sampai abad XV
Masehi. Naskah-naskah tersebut berisi nilai ajaran dan budaya
Hindu, saat ini sebagian besar tersimpan di perpustakaan formal
maupun pribadi di Bali.
Para pujangga sengaja memilih kata-kata sedemikian
rupa dalam hal karang mengarang, baik mengenai bentuk prosa
maupun puisi, sehingga enak dibaca, sedap didengar, dan menarik
bagi pembacanya. Pada umumnya para pujangga tidak memilih
kata-kata yang kasar, lebih-lebih kata-kata yang merupakan
makian. Isi karangan, bentuk karangan, jalan bahasa dan pilihan
kata-katanya selalu menjadi perhatian bagi para pujangga atau
pengarang. Misalnya kita ambil contoh kalimat dari lontar
Bharatayuddha, yang dikarang oleh Mpu Sedah dan Mpu
Panuluh dalam tahun 1079 Śaka atau 1157 Masehi, yaitu pada
masa pemerintahan Raja Jayabaya, yang bunyi candra sangkala
-nya: “Nāhan don Mpu Sêdah makīrtya sākakāla ri sanga kuda
suddha candramā” kira-kira terjemahannya sebagai berikut:
Demikianlah tujuan Mpu Sedah mengubah (Bharatayuddha)
dalam tahun śaka : satuannya sanga = 9, puluhannya kuda = 7,
ratusannya suddha = 0 dan ribuannya candramā =1, jadi tahunnya
adalah 1079 śaka (Bahasa Kawi untuk PGAH). Adapun bahasa

2 Bahasa dan Sastra Kawi


yang dipergunakan oleh Mpu Sêdah adalah bahasa Jawa yang
umum pada waktu itu, hanya saja merupakan bahasa pilihan.
Menurut Prof.Dr.P.J.Zoetmulder (1985:35) mengatakan
bahwa Bahasa Jawa Kuna adalah bahasa Jawa yang umum
dipergunakan oleh masyarakat Jawa sealma periode Hindu
Jawa sampai runtuhnya Majapahit. Ada pula yang menyebutkan
bahwa bahasa Jawa Kuna adalah salah satu bahasa dialek
temporal bahasa pribumi di Jawa. Maksudnya adalah bahasa
Jawa yang pernah dipergunakan dalam kehidupan sehari-hari
dalam kurun waktu tertentu, yaitu selama periode Hindu-Jawa
sampai runtuhnya Majapahit. Mulai runtuhnya Majapahit (abad
XV), masyarakat Jawa diperkirakan tidak lagi mempergunakan
bahasa Jawa Kuna sebagai bahasa sehari-hari. Oleh karena itu,
bahasa Jawa Kuna dan termasuk bahasa Kawi adalah merupakan
bahasa mati, artinya bahasa yang tidak dipergunakan sebagai
bahasa pergaulan dan percakapan sehari-hari oleh masyarakat
Jawa sendiri. Bahasa Jawa Kuna yang sampai kepada kita,
adalah bahasa yang terdapat dalam dokumen-dokumen dan
nakah - naskah. Oleh karena itu bahasa Jawa Kuna dan juga
bahasa Kawi disebut juga bahasa dokumenter. Sama halnya
dengan bahasa Sanskerta, Latin, Yunani, kuna dan lain-lainnya.
Bahasa Kawi adalah bahasa Jawa Kuna yang dewasa ini
hanya dapat kita jumpai dalam karya -karya tulis, seperti :
Naskah - naskah keagamaan (lontar-lontar Tattwa,
Sasana, Niti dan lain-lain), naskah-naskah sastra (lontar Parwa,
Kakawin, Kidung dan lain-lain), Peninggalan-peninggalan
sejarah (Prasasti, Babad, Usana, Purana dan lain-lain), Naskah-
naskah pengobatan (lontar Usada dan lain-lain) dan Naskah-
naskah pengetahuan lain (naskah arsitektur, Hukum, Astronomi,
Kesenian, Bahasa dan lain - lain).
Walaupun demikian Bahasa Kawi masih perlu kita pelajari
mengingat bahasa Kawi atau bahasa Jawa Kuna dan juga bahasa
Sanskerta, merupakan induk dari bahasa daerah yang ada di
Indonesia, terutama bahasa Jawa, Sunda, Madura, Bali, Sasak

Bahasa dan Sastra Kawi 3


dan beberapa daerah lainnya. Disamping itu ketiga bahasa
tersebut merupakan bahasa yang dipergunakan dalam kitab-
kitab dan lontar-lontar yang merupakan sumber ajaran agama
Hindu. Dengan mempelajari bahasa-bahasa tersebut kita akan
dapat menguak isi dari lontar-lontar sastra dan kesusastraan
yang merupakan sumber ajaran agama Hindu, khususnya yang
ada di Bali dan umumnya di Indonesia.
Banyak istilah-istilah yang dipakai terutama nama-nama
angkatan, gedung-gedung, wilayah-wilayah, tempat dan lain-
lain, banyak kita lihat mempergunakan bahasa Kawi atau bahasa
Sanskerta.
Perlu diingat bahwa bahasa Kawi tidak sama dengan bahasa
Sanskerta. Bahasa Sanskerta adalah bahasa yang dipergunakan
dalam Veda yang menjadi pegangan orang Hindu. Bahasa
Sanskerta ini datang ke Indonesia dengan pusat perkembangannya
terutama di kerajaan-kerajaan Sriwijaya dan kerajaan di Jawa
seperti Majapahit. Bahasa ini lalu bercampur baur dengan bahasa
yang ada pada waktu itu, kita warisi sampai kini, misalnya : sorga,
naraka, sùrya, àkàúa, wighna, dìrgha dan lain-lain.
Pengaruh bahasa Sanskerta di Indonesia di mulai abad
permulaan Masehi, hal ini dapat dibuktikan di Indonesia
berdasarkan aksara Pallawa dan bahasa Sanskerta yang
dipergunakan dalam tujuh buah Yupa yang diketemukan di
Muara Kanan, di Kalimantan Timur.
Di samping bukti itu, kepustakaan Kawi, juga menunjukkan
adanya kontak yang mendalam dalam bidang agama dan
kebudayaan. Bahasa Sanskerta dipelajari secara sungguh-
sungguh dalam rangka memahami agama dan kebudayaan
Hindu. Beberapa kitab Hindu India dialihbahasakan dan diulas
dengan bahasa Kawi. Latar belakang itu mengakibatkan sejumlah
besar kosa kata Sanskerta (kata benda, sifat, dan kata majemuk
dalam bentuk lingga, serta beberapa kata penghubung) diserap
ke dalam bahasa Kawi. Walaupun demikian namun bahasa Kawi
tidak kehilangan identitas aslinya.

4 Bahasa dan Sastra Kawi


Kedudukan dan fungsi bahasa Kawi adalah amat penting.
Kepustakaan yang mempergunakan bahasa Kawi beraneka
ragam jenis dan isinya.Keseluruhan naskah atau dokumen
itu bernafaskan ajaran Hindu. Secara luas kepustakaan Kawi
adalah sumber dan kekayaan budaya bangsa Indonesia yang
dapat dimnfaatkan sebagai objek penelitian dari berbagai
disiplin ilmu, khususnya ilmu-ilmu sosial. Khusus dalam hal
sastranya, di samping sebagai sumber dan faktor penunjang bagi
pengembangan sastra -sastra daerah Indonesia, dan juga adalah
merupakan sumbangan yang khas pada khasanah sastra dunia.
Bahasa Kawi adalah kunci utama untuk mengungkapkan
nilai-nilai kepustakaan Jawa Kuna, dan bagi umat Hindu
Indonesia, bahasa Kawi adalah bahasa sumber kedua setelah
bahasa Sanskerta yang dipergunakan dalam literaturnya. Di
samping itu bahasa Kawi juga merupakan sumber dan faktor
penunjang dalam rangka penelitian sejarah bahasa-bahasa daerah
Indonesia dan dalam usaha pengembangan bahasa Indonesia.

1.2 Sejarah Bahasa Kawi


Sumber tertulis yang paling tua mengenai Bahasa Kawi
ditemukan di Sukabumi, sehingga disebut Prasasti Sukabumi.
Prasasti Sukabumi merupakan piagam yang pertama memakai
Bahasa Jawa Kuno (Kawi), dan sejak saat itu Bahasa Jawa Kuno
dipakai dalam kebanyakan dokumen resmi. Menurut Prof.Dr.
PJ. Zoetmulder dalam bukunya Kalangwan, (1994:3) prasasti
Sukabumi adalah presasti yang tertua yang memakai bahasa
Kawi. Adapun isinya prasasti Sukabumi adalah diawali sebagai
berikut : “Pada tahun 726 penanggalan Śaka, dalam bulan
Caitra, pada hari kesebelas paro terang, pada hari haryang (hari
kedua dalam minggu yang berhari enam), wage (hari keempat
dalam minggu berhari lima), saniścara (hari ketujuh dalam
minggu yang berhari tujuh) …” dan seterusnya. Inilah sebuah
contoh khas cara orang Jawa dulu menentukan sebuah tanggal.
Dari sistem penanggalan itu Prof.Dr. PJ. Zoetmulder menarik

Bahasa dan Sastra Kawi 5


kesimpulan bahwa prasasti Sukabumi ditulis pada tanggal 25
Maret 804 Masehi.
Prasasti Jawa sebelumnya selalu diketemukan dalam
bahasa Sanskerta sebagai medianya. Oleh karena itu prasasti
Sukabumi dapat dikatakan sebagai tonggak yang mengawali
kesejarahan bahasa Kawi atau bahasa Jawa Kuna. Sistem
penulisan prasasti ini kemudian menjadi panutan penulisan
prasasti-prasasti selanjutnya di pulau Jawa.
Prof. Dr. RMG Poerbatjaraka dalam bukunya, Kepustakaan
Jawa, menyimpulkan hasil penelitiannya terhadap sejumlah
naskah sastra Kawi sebagai berikut : Naskah Kawi yang tertua
adalah Candakarana, naskah ini berisikan tentang pelajaran
bagaimana membuat sebuah kakawin (syair dalam Jawa Kuna)
dan daftar kata-kata Kawi (semacam kamus Kawi). Dalam
naskah tersebut menyebut-nyebut seorang raja keturunan bangsa
Sailendra yang mendirikan candi Kalasan, kira-kira pada 700
śaka atau 778 masehi.
Berdasarkan gaya bahasa, tahun penulisan, dan nama raja-
raja yang disebut-sebut dalam naskah yang diteliti itu, Prof. Dr.
RMG Poerbatjaraka, kemudian mengelompokkan sastra Kawi
itu atas tiga bagian, yaitu :
1. Kitab-kitab Jawa Kuna yang tergolong tua, seperti : naskah
parwa/prosa (Candakarana, Sanghyang Kamayanikan,
Brahmandapurana, Agastyaparwa, Uttarakanda, Adiparwa,
Sabhaparwa, Wirataparwa, Udyogaparwa, Bhismaparwa,
Aśramawasanaparwa, Mosalaparwa, Prasthanikaparwa,
Swargarohanaparwa dan Kunjarakarna. Dan juga sebuah
naskah puisi yaitu Kakawin Rāmāyana. Keseluruhan naskah-
naskah tersebut ditulis mulai menjelang abad IX sampai
abad X.
2. Kitab-kitab Jawa Kuna yang bertembang, yaitu seluruh
karya sastra Kawi (Kakawin) yang lahir di antara abad ke XI
sampai abad XIII, yaitu antara lain : Kakawin Arjuna Wiwaha,

6 Bahasa dan Sastra Kawi


Krêṣṇāyana, Sumanasantaka, Smaradahana, Bhomakawya,
Bharatayuddha, Hariwangśa, Gatotkacaśraya.
3. Kitab-kitab Jawa Kuna yang tergolong baru, yaitu
seluruh karya sastra Kawi yang digubah menjelang abad
ke XIV sampai runtuhnya kerajaan Majapahit, yaitu
antara lain: kakawin Brahmandapurana, Kunjarakarna,
Nagarakertagama, Arjunawijaya, Sutasoma, Parthayajña,
Nitisastra, Nirartaprakrêta, Dharmaúunya, dan Hariúraya.

Dari uraian di atas dapat dipahami bahwa, bahasa Kawi


sudah dipergunakan untuk manggubah karya sastra mulai abad
IX sampai abad XV. Namun penggunaan bahasa Kawi secara
lisan (diwariskan dari mulut ke mulut) sudah mulai pada abad
VIII atau sebelum abad IX.
Menurut Wayan Simpen AB. dalam tulisannya Riwayat
Kesusastraan Jawa Kuna, mengklasifikasikan kesusastraan
Kawi atas lima bagian adalah sebagai berikut :
1. Jaman sebelum abad IX, jaman ini dikenal dengan jaman
prasejarah sastra Kawi. Kehidupan sastra Jawa Kuna
diduga secara lisan. Cerita-cerita diwariskan secara lisan
(dari mulut ke mulut).
2. Jaman Mataram, jaman ini mulai dari abad IX sampai
abad X , yaitu jaman pemerintahan Mpu Sindok (tahun
925-962 masehi), di Mataram sampai jaman raja
Dharmawangsa Teguh (991-1007 masehi). Karya sastra
yang lahir pada jaman ini adalah karaya sastra prosa dan
puisi seperti kakawin Rāmāyana.
3. Jaman Kediri, jaman ini mulai dari bertahtanya raja
Kediri, Prabhu Airlangga (1019-1049 M) sampai masa
pemerintahan raja Kertanegara (1268-1292 M) di
Singasari. Karya sastra kawi yang lahir pada periode ini
adalah karya sastra yang tergolong bertembang.
4. Jaman Majapahi I, jaman ini diawali sejak lahirnya kerajaan
Majapahit (1293 M) sampai puncak keemasan kerajaan

Bahasa dan Sastra Kawi 7


Majapahit, dengan raja Hayam Wuruk (1350- 1389 M).
Karya sastra yang lahir pada masa ini adalah kakawin:
Brahmanadapurana, Kuñjarakarna, Nagarakertagama,
Arjunawijaya, Sutasoma, dan Parthayajña.
5. Jaman Majapahit II, jaman ini mulai dari bertahtanya
Wikramawardana (1389-1428 M) sampai runtuhnya
kerajaan Majapahit (1518 M). Adapun karya sastra yang
lahir pada masa ini antara lain : kakawin Nitisastra,
Nirartaprakerta, Dharmaśunya, Hariśraya.

Pada periode yang terakhir tersebut di atas, kehidupan


para pujangga, rupa-rupanya kurang mendapat perhatian.
Situasi kerajaan semakin memprihatinkan. Karenanya para ahli
memperkirakan bahwa orang-orang Majapahit yang tidak mau
tunduk dan tidak mau menganut agama Islam, menyingkir ke
arah pedalaman dan ke arah timur, ada yang sampai di Bali.
Mereka kemungkinan membawa hal-hal yang dianggapnya
penting untuk diselamatkan, yaitu seperti naskah-naskah
keagamaan, sastra dan yang lain -lainnya.
Dalam pustaka Raja Pūrwa dikisahkan : Mpu Arthati,
seorang pujangga keraton Majapahit, mendapat perintah untuk
menggubah sebuah kakawin pada tahun 1518 M. Tetapi sebelum
selesai menggubah kakawin, karena kerajaan Majapahit
runtuh, beliau menyelamatkan diri ke Bali dengan membawa
seluruhpustaka miliknya. Di Bali beliau mengabdikan diri
kepada raja Gelgel yaitu Dalêm Waturenggong (1460 -1550 M).
Dalêm Waturenggong, disamping memperhatikan
kesejahtraan rakyat secara materi, juga menaruh perhatian yang
besar terhadap hal-hal yang bersifat rohani. Kehidupan para
rohaniawan terjamin. Karya-karya keagamaan dan sastra Kawi
dilanjutkan dan dipelajari secara mendalam dalam perguruan-
perguruan yang ada pada waktu itu. Kehidupan keagamaan yang
telah ada ditata disempurnakan bersama para rohaniawan yang
datang dari Jawa itu.

8 Bahasa dan Sastra Kawi


Dalam bidang bahasa, bahasa Kawi agaknya semakin
berbaur dengan bahasa Bali waktu itu. Dari pembauran inilah
diperkirakan memunculkan istilah bahasa Kawi-Bali (Jawa
Tengahan atau Bali Tengahan). Model bahasa ini dapat kita
temukan dalam naskah-naskah seperti : Tutur, Usada, Babad,
dan naskah lainnya yang muncul abad XVI sampai abad XVIII.
Pada abad ini muncul pula sastra Kidung, di samping karya-
karya Kakawin. Menurut Prof. Dr. PJ. Zoetmulder menyatakan
bahwa sastra Kidung adalah kelanjutan dari suatu bentuk sastra
(sastra kawi) yang berasal dari Jawa.
Di Jawa sendiri semenjak kedatangan agama Islam, bahasa
Kawi (baca: Jawa Kuna) berkembang menjadi dua yang berlainan.
Di satu sisi bahasa Kawi berkembang menjadi bahasa Jawa
Pertengahan dan di sisi lain bahasa Kawi berkembang menjadi
bahasa Jawa Modern. Dapat dilihat ciri- cirinya sebagai berikut :
1. Bahasa Jawa Tengahan memperlihatkan hubungan yang erat
antara budaya Hindu-Jawa-Bali, dimana pengaruh India
(bahasa sanskerta) masih tetap terasa. Karya sastra yang
mempergunakan bahasa Jawa Pertengahan antara lain : Tantu
Panggêlaran, Calonarang, Tantri Kamandaka, Korawaśrama,
Pararaton, Kidung Harsawijaya, Kidung Ranggalawe, Babad
Tanah Jawi dan lain-lain.
2. Bahasa Jawa Modern, semakin menggeser kedudukan bahasa
sanskerta, dan menggantikannya dengan bahasa Arab.

Pada jaman peralihan(abad XVI M) ini disebut-sebut


seorang maha kawi (pujangga agung) yang gemar mengembara di
pesisir pantai dan di gunung-gunung (nyagara-giri). Beliau adalah
orang yang Nirartha. Pujangga keraton Majapahit ini, pada tahun
1489 M pindah ke Bali. Bekas-bekas pesanggrahan beliau di Bali,
menjadi tempat patirthan (tempat suci atau pura), anatara lain Pura:
Purancak, Rambut Siwi, Tanah Lot, Peti Tengêt, Uluwatu, Sakenan,
Masceti, Air Jeruk, Batu Klotok, dan lain-lain.

Bahasa dan Sastra Kawi 9


Di tempat-tempat inilah beliau menikmati keindahan dan
menciptakan sejumlah karya sastra Kawi seperti : Kidung Rasmi,
Sañca Edan Lalangon, Kakawin Danghyang Nirartha, Kakawin
Mayadana-wantaka dan karya sastra lainnya, termasuk sejumlah
karya sastra keagamaan, seperti : Kakawin Nirartha Prakrêta,
Nitisastra, dan Dharmaśunya, diduga dikarang beliau sebelum
beradadi Bali.
Demikian seterusnya sastra Kawi diwarisi di Bali. Bukan
hanya diwarisi sebagai koleksi, tetapi dipelajari dengan sungguh-
sungguh secara mentradisi dalam perguruan tradisional aśrama.
Aśrama sistem pendidikan Hindu yang pernah diterapkan pada
jaman raja-raja Hindu di Jawa maupun di Bali.
Di Bali ada kelompok apresiasi sastra yang berkaitan erat
dengan sistem pendidikan aśrama itu. Kelompok ini umum disebut
sekaa mabebasan atau sekaa kakawin atau pesantian. Mereka
yang bergabung dalam kelompok ini, secara tekun mempelajari,
membahas nilai-nilai yang terkandung dalam naskah atau kitab
itu, dan memedomani nilai-nilai itu untuk mengukur baik buruk,
benar salah, perilakunya sendiri maupun prilaku masyarakat
lingkungannya. Tidak hanya itu mereka menyalin secara teliti
naskah-naskah yang dianggapnya penting. Lebih jauh mereka
menciptakan karya-karya baru yang bersumber dari karya- karya
sebelumnya. Dalam sistem tradisional inilah dikenal sistem belajar
magending sambilang malajah atau malajah sambilang magending.
(bernyanyi sambil belajar atau belajar sambil bernyanyi).
Beberapa tokoh tradisional yang lahir dari sistem pendidikan
ini antara lain : 1) Ida Pedanda Sidemen (wafat 1984), dari beliau
kita mewarisi sejumlah karya seperti : Pūrwadigama, (Śiwagama),
Kakawin Gayadijaya (Kakawin Cantaka), Kakawin Candrabherawa
(Kakawin Dharmawijaya), Kakawin Singhalalayangyala, Kakawin
Kalpasanghara, Kidung Pisaca Harana, Geguritan Patitip, dan
ratusan karya- karya turunan lainnya. 2) Ida Ketut Jelantik (wafat
18 Nopember 1961), karya-karya dari beliau anatara lain: Geguritan

10 Bahasa dan Sastra Kawi


Lokika, Geguritan Sucita-Sabudi, Geguritan Bhagawadgita, Satua
Men Tingkes dan sebuah kitab tattwa (filsafat), Aji Sangkhya adalah
merupakan ringkasan dari ajaran Śiwa Tattwa yang tertuang dalam
lontar-lontar yang tersimpan di Bali. Disamping itu beliau dijadikan
nara sumber dan juru bahasa oleh peneliti-peneliti bahasa Bali oleh
Schwarts, kesusastraan dan agama Hindu di Bali oleh C Hooykaas.

1.3 Abjad Bahasa Kawi


Aksara Kawi atau aksara Jawa Kuno merupakan bentuk
aksara yang digunakan untuk menuliskan Bahasa Jawa Kuno atau
Bahasa Kawi dan berkembang di Nusantara pada abad VIII-XVI.
Aksara Jawa Kuno berasal dari aksara Pallawa yang mengalami
penyederhanaan bentuk huruf pada sekira abad VIII. Aksara
Pallawa itu sendiri merupakan turunan aksara Brahmi dan berasal
dari daerah India bagian selatan. Aksara Pallawa menjadi induk
beberapa aksara daerah di Asia Tenggara seperti : aksara Thai,
aksara Batak, aksara Burma, dan lain-lain.
Aksara bahasa Kawi adalah aksara turunan dari aksara Pallawa
yang mana aksara Kawi dan aksara Pallawa sangat dipengaruhi oleh
aksara Devanāgarī. Aksara Devanāgarī adalah sebuah jenis aksara
yang berasal dari India bagian utara, yang muncul dari aksara Brahmi
dan mulai dipergunakan pada XI. Aksara Devanāgarī dipergunakan
untuk menuliskan bahasa Sanskerta dan bahasa Hindi.
Sebagaimana halnya dengan semua keturunan Aksara Brahmi
maka aksara Devanāgarī, aksara Kawi, aksara Jawa Kuno dan juga
aksara Bali merupakan jenis aksara abugida atau aksara alpha-
sylable. Jenis aksara ini huruf konsonannya memiliki vokal “a” yang
melekat pada huruf konsonan itu dan bunyi vokalnya bisa diubah
dengan menggunakan tanda vokal lain. Vokal “a” yang melekat
pada satu huruf konsonan dapat dihilangkan dengan memberi tanda
wirama atau sandangan pada huruf konsonan tersebut.
Aksara atau huruf adalah gambaran dari pada bunyi. Rentetan
dari pada beberapa huruf atau aksara disebut dengan abjad. Abjad

Bahasa dan Sastra Kawi 11


bahasa Kawi adalah sama dengan ejaan bahasa Jawa Kuna Latin,
sebab bahasa Kawi adalah merupakan bagian dari bahasa Jawa
Kuna.
Abjad bahasa Jawa Kuna Latin adalah berjumlah 49 buah,
yaitu meliputi akṣara swara (vokal) sebanyak 16 (enam belas) buah
dan aksara wyañjana (konsonan) sebanyak 33(tiga puluh tiga) buah.
Untuk lebih jelasnya perhatikan tabel di bawah ini :

1.3.1 sÙor Swāra (Vokal)

Akṣara Bali Aksara Latin Contoh Arti

Á hṛṣwa a Ácl, acala gunung

õ dīrgha ā õK ], ākāśa angkasa

) hṛṣwa ê h)nÓs/, êntas seberang

)o dīrgha ö Ï\)on/, rêngön dengarkan

÷ hṛṣwa i ÷ki, iki ini

÷o dīrgha ī aùr , dhīra berani

ú hṛṣwa u új( , ujar kata

úo dīrgha ū ]Ur , śūra pemberani

Ï hṛṣwa ṛ Ï[i , ṛṣi Resi

Ïo dīrgha ṝ Ï))o p/, röp kantuk

\Â hṛṣwa ḷ \Âm; , lêmah tanah

\Æ dīrgha ḹ mn)\Æ , manêlö menelan

12 Bahasa dan Sastra Kawi


6 hṛṣwa e 6k , eka satu

ü dīrgha ai ü (l\á , Airlangga Airlangga

3 hṛṣwa o 3ln/, olan ulat

3o dīrgha au 3o[a , auṣadha obat

1.3.2 wêzén Wyañjana (Konsonan)

Contoh penggunaan masing-masing konsonan sebagai


berikut ini.

Bahasa dan Sastra Kawi 13


1. Akṣara Kaṇṭhya (Gutturals) yaitu huruf kerongkongan
Akṣara Bali Aksara Latin Contoh Arti

k ka kmi, kami kami

¼ kha su¼, sukha senang

g ga gm, gama jalan

f gha f n, ghana hawan

\ ṅa /nga \rn/, ngaran nama

2. Akṣara Talavya (Palatals) yaitu huruf langit-langit


Akṣara Bali Aksara Latin Contoh Arti

c ca ctu(, catur empat

È cha ÈnÑ, chanda chanda

j ja jgt/, jagat dunia

ü jha ü [, jhaṣa ikan

Z ña/nya Z mut/, ñamut kabur

3. Akṣara Mūrdhanya (Linguals) yaitu huruf lidah


Akṣara Bali Akṣara Latin Contoh Arti

` ṭa `ik, ṭika tulisan

~ ṭha sda sda

a ḍa at%, datêng datang

14 Bahasa dan Sastra Kawi


a ḍha sda sda

x ṇa trux, taruṇa pemuda

4. Akṣara Daṇṭya (Dentals) yaitu huruf gigi


Akṣara Bali Akṣara Latin Contoh Arti

t ta t\n/, tangan tangan

q tha qoni, thani pertanian

d da ddi, dadi jadi

a dha yua, yudha perang

n na nrpti, narapati raja

5. Akṣara Oṣṭhya (Labials) yaitu huruf bibir


Akṣara Bali Akṣara Latin Contoh Arti

p pa pwn, pawana angin

8 pha 8l, phala buah

b ba bl, bala kekuatan

v bha vy, bhaya bahaya

m ma mt, mata mata

Bahasa dan Sastra Kawi 15


6. Akṣara Ardha Swara
Akṣara Bali Akṣara Latin Contoh Arti

y ya y], yasa jasa

r ra R g, rāga nafsu

l la lki, laki laki - laki

w wa wn, wana hutan

7. Akṣara Usma (bunyi desis)


Akṣara Bali Akṣara Latin Contoh Arti

] śa ]t, śata seratus

[ ṣa [d/, ṣad enam

s sa sh, saha dengan

8. Akṣara Wisarga
Akṣara Bali Akṣara Latin Contoh Arti

h ha hn hana ada

1.3.3 Pasangan Akṣara Wyañjana


Contoh Pemakaian
Akṣara Transli- Pasang-
Kawi Arti
Bali terasi annya Akṣara Bali
Latin

k ka ¨¨¨¨¨Ð¨¨ m\Ðn, mangkana demikian

¼ kha ¨¨¨¨¨Ð¨¨ su¼, sukha suka

16 Bahasa dan Sastra Kawi


g ga ¨¨¨¨¨¨á¨¨ li\á, lingga tanda

f gha ¨¨¨¨¨â¨¨ s\â, sanggha massa

\ ṅa ¨¨¨¨¨¨¨å¨¨ - - -

c ca ¨¨¨¨¨¨¨Ç¨¨¨ pZÇ pañca lima

È cha ¨¨¨¨¨¨¨È¨¨¨ escÈ, seccha enak


gagah,
j ja ¨¨¨¨¨¨¨é¨¨¨ digéy, digjaya
sakti
ü jha ¨¨¨¨¨¨ - - -

Z ña ¨¨¨¨¨¨¨ñ jñn, jñana pikiran

` ṭa ¨¨¨¨¨¨¨Õ¨¨ kX x kaṇṭa leher

~ ṭha ¨¨¨¨¨¨¨Õ¨¨ - - -

a ḍa ¨¨¨¨¨¨¨Ò¨¨¨¨ dnÒ , dandha tongkat

a ḍha ¨¨¨¨¨¨Ò¨¨¨ - - -

x ṇa ¨¨¨¨¨¨¨¨¨Å¨¨ j^ X  jirṇṇa cacat

t ta ¨¨¨¨¨¨¨Ó¨¨¨¨ nIsÓnê, nistanya walaupun

q tha ¨¨¨¨¨Ô¨¨¨¨ ÁAsÔ , adhastha di bawah

d da ¨¨¨¨¨Ñ¨¨ Á nÑ g, andaga tidak patuh

a dha ¨¨¨¨¨¨Ò¨¨¨ yudÒ , yuddha perang


Jagat Dewa
n na ¨¨¨¨¨¨Â¨¨¨ jgt OQ nātha Śiwa

Bahasa dan Sastra Kawi 17


p pa ¨¨¨¨æ¨¨¨ pu[ æ, puṣpa bunga
tak
8 pha ¨¨¨¨è¨¨¨ niI  l, niṣphala
berbuah

b ba ¨¨¨¨¨¨¨ã¨¨ tmã, tamba obat


kesang-
v bha ¨¨¨¨¨¨¨ä¨¨ Á lmä n, alambhana
gupan

m ma ¨¨¨¨¨¨¨ß¨¨ õ tß ātma atma

y ya ¨¨¨¨¨ê¨¨¨¨ ü (] nê, airsanya timur

r ra ¨¨¨¨¨¨Î¨¨¨ putÉ, putra anak


belas
l la ¨¨¨¨¨¨¨Þ¨¨ wÞs/, wlas
kasihan

w wa ¨¨¨¨¨¨¨Ù¨¨ hyÙ , hywa jangan

] śa ¨¨¨¨¨¨¨Ö¨¨ Á\ Ö , angúa titisan

[ ṣa ¨¨¨×¨¨¨¨ Á k×r, akṣara huruf


anak
s sa ¨¨¨¨u樨¨ wtuæ, watsa
lembu

h ha ¨¨¨¨¨¨¨À¨¨ si\ À
, singha singa

1.3.4 Sandangan Akṣara Swara (Tanda- tanda Akṣara


Swara)

¨¨¨¨¨¨¨o = tedong untuk suara ‘ā’ (panjang)

e¨¨¨¨¨ = taleng untuk suara ‘e’.

E¨¨¨¨¨¨¨ = taleng daitya untuk suara ‘ai’.

¨¨¨¨¨i¨¨ = ulu untuk suara ‘i’ (pendek)

18 Bahasa dan Sastra Kawi


¨¨¨¨¨¨¨ù¨¨ = ulu sari untuk suara ‘ī’ (panjang)

¨¨¨¨u¨¨¨ = suku untuk suara ‘u’(pendek)

¨¨¨¨U¨¨¨ = suku ilut untuk suara ‘ū’ (panjang)

e¨¨¨¨¨o = taleng + tedong untuk suara ‘o’

E¨¨¨¨o = taleng daetya + tedong untuk suara ‘au’.

¨¨¨¨¨)¨¨ = pêpêt untuk suara ‘ê’.

¨¨¨¨¨)o = pêpêt + tedong untuk suara ‘ö’.

¨¨¨¨¨¨Ê¨ = guwung repa untuk suara ‘ṛ/rê’.


= bisah untuk menulis huruf ‘ḥ’ mati pada akhir
¨¨¨¨¨¨; suku kata/kata.
= adêg – adêg untuk mematikan huruf pada akhir
¨¨¨¨¨¨¨/ suku kata/kata.

¨¨¨¨¨*¨¨ = cêcêk untuk menulis têngênan ‘ng’.

¨¨¨¨¨(¨¨ = surang untuk menulis têngênan r.

1.4 Aturan Bunyi


Setelah melihat deretan dari pada aksara tersebut di atas,
maka perlu mengetahui mengenai aturan bunyi, yang dapat
menghasilkan vokal dan konsonan dalam bahasa Kawi. Vokal
adalah bunyi ujaran yang terjadi karena udara yang keluar
dari paru-paru tidak mendapat halangan. Sedangkan konsonan
adalah bunyi-bunyi ujaran yang terjadi karena udara keluar dari
paru-paru mendapat halangan.

Bahasa dan Sastra Kawi 19


Perlu diketahui bahwa di dalam membaca naskah yang
berbahasa Kawi baik dalam bentuk prosa (gancaran) maupun
puisi (tembang), dikenal bentuk panjang (dīrgha) dan bentuk
pendek (hṛṣwa). Yang berguna untuk kepentingan “guru dan
laghu”. Guru artinya suara panjang atau berat, dalam tulisan-
tulisan ejaan latin guru itu diberi tangda corek atau garis
melintang. Laghu artinya suara pendek atau ringan, contoh :
1. pāda : berarti kaki.
2. pada : berarti bumi.

Di dalam pengucapannya harusnya “pā” pada contoh


nomor satu lebih panjang dari pada pa pada contoh nomor dua,
demikian juga “pā” pada contoh nomor satu harus mendapat
tekanan atau ngilêg sedangkan “pa” pada contoh nomor dua
tanpa tekanan atau tanpa nglêg, karena “pā” pada contoh nomor
satu adalah termasuk “guru” sedangkan “pa” pada contoh nomor
dua adalah laghu. Demikian juga pada vokal yang lainnya.

1.4.1 Fungsi Tanda Dīrgha


Tanda dīrgha dalam bahasa Kawi memiliki fungsi antara
lain :
1. Tanda dīrgha yang terdapat pada nama orang, fungsinya
untuk menunjukan jenis kelamin perempuan, contoh :
Kośalyā, Sumitrā, Kaikeyī, Sitā, dan lain – lain.
2. Untuk menunjukkan persaṁdhian, contoh :
ka + ajar = kājar
Raghu + uttama = Raguttama
Hari + īśwara = Harīśwara, dan lain – lain.
3. Untuk menyatakan hurif r yang hilang (luluh), contoh :
ikū – ikur (ekor)
rāh – rarah (darah)
rāt – rarat (darat)

20 Bahasa dan Sastra Kawi


4. Untuk menyatakan mempunyai atau memiliki, contoh :
śrênggī dari śrêngga (mempunyai tanduk)
tantrī dari tantra (mempunyai kekuatan)
śaśi dari śaśa (mempunyai bulan)
5. Untuk menyatakan pasang pagêh (memang demikian),
contoh : tumūt (mengikuti), Śrī (Dewi Śrī), ādi (pertama)
dan lain-lain.

Alat ucap yang perlu untuk menghasilkan bunyi ujaran


adalah : (1) Udara (yang dialirkan keluar dari paru-paru), (2)
Artikulator/Lidah (bagian dari alat ucap yang dapat digerakkan
untuk menimbulkan suatu bunyi) dan (3) Titik Artikulasi (bagian
dari alat ucap yang menjadi tujuan sentuh dari Artikulator).

1.4.2 Cara Pembentukan Fonem Vokal Dan Konsonan.


1) Swara (Vokal).
Secara kewargaan aksara atau daerah artikulasi, maka
vokal dapat dibedakan menjadi beberapa kelompok yaitu :
1. Kāṇṭhya (Gutural) yaitu huruf yang keluar dengan
mendekatkan lidah pada bagian langit-langit dekat
kerongkongan, misalnya : a, ā.
2. Tālawya (Palatal) yaitu huruf yang keluar dengan
mendekatkan gerak lidah ke tekak, misalnya : i, ī.
3. Oṣṭhya (Labial) yaitu huruf yang dihasilkan oleh bibir,
misalnya : u, ū.
4. Mūrdhanya (Lingual) yaitu huruf yang keluar dengan
menggetarkan lidah di dalam langit-langit, misalnya : ṛ, ṝ.
5. Daṇṭya (Dental) yaitu huruf yang keluar karena sentuhan
lidah dengan gigi atas, misalnya :ḷ, ḹ.
6. Kāṇṭhya-Tālawya (Guturo-Palatal) yaitu huruf yang
dihasilkan oleh lidah di dalam Kaṇṭha dan Talu, misalnya
: ai, e.

Bahasa dan Sastra Kawi 21


7. Kāṇṭoṣṭhya (Guturo- Labial) yaitu huruf yang dihasilkan
di dalam langit-langit dan bibir, misalnya : au, o.

2) Wyañjana (Konsonan)
Dalam timbulnya bunyi konsonan halangan yang dijumpai
udara itu dapat bersifat keseluruhan, sebagian yaitu dengan
menggeserkan atau mengadukkan arus udara itu. Dengan
memperhatikan bermacam-macam faktor untuk menghasilkan
konsonan maka kita dapat membagi konsonan atas dasar : (1)
Artikulator dan Titik Artikulasi, (2) Macam halangan udara
yang dijumpai mengalir ke luar. (3) Turut tidaknya pita suara
bergetar. dan (4) Jalan yang dilalui udara ketika keluar dari
rongga-rongga ujaran. Penggolongan konsonan - konsonan
yang muncul berdasarkan artikulator dan artikulasinya, adalah
sebagai berikut :
1. Konsonan Velar, yaitu bunyi yang dihasilkan oleh belakang
lidah dan langit-langit lembut, yaitu: k, kh, g, gh, ṅ (ng).
2. Konsonan Palatal, yaitu bunyi yang dihasilkan oleh bagian
tengah lidah dan langit-langit keras, yaitu : c, ch, j, jh, ñ (ny).
3. Konsonan Apiko-aveolar, yaitu bunyi yang dihasilkan oleh
ujung lidah dan lengkung kaki gigi, yaitu : ṭ, ṭh, ḍ, ḍh, ṇ.
4. Apiko-interdental, yaitu bunyi yang diahasilkan oleh ujung
lidah (apex) dan daerah antar gigi (dens), yaitu : t, th, d, dh,
n.
5. Konsonan Bilabial, yaitu bunyi yang dihasilkan dengan
mempertemukan kedua bibir yaitu bibir atas dan bibir
bawah, yaitu: p, ph, b, bh, m.
6. Konsonan Spiran, yaitu bunyi yang dihasilkan bila udara
keluar dari paru-paru mendapat halangan berupa pengadukan,
sedangkan sementara itu terdengar bunyi desis, yaitu: ś, ṣ, s.

22 Bahasa dan Sastra Kawi


BAB II
AFIKSASI DAN SAṀDHI

2.1 Afiksasi
Afiks adalah imbuhan. Imbuhan adalan morfen terikat yang
dapat dibedakan menurut tempatnya melekat pada bentuk dasar.
Kata berimbuhan adalah merupakan kata turunan yang dihasilkan
melalui proses morfologis dengan pembubuhan imbuhan (afiks)
pada suatu morfem dasar atau morfem pangkal. Afiks atau
imbuhan dapat dibedakan menjadi empat kelompok yaitu :
1. Prefiks yaitu awalan, misalnya : a, ma, ka, pa, pi, paka,
paha.
2. Infiks yaitu sisipan, misalnya : in, um, êr, êl.
3. Sufiks yaitu akhiran, misalnya : a, ên, i, an, akên.
4. Konfiks yaitu imbuhan gabungan (awalan dan akhiran),
misalnya : pa…an, ka…an, ka…akên.

2.1.1 Prefiks
Prefiks atau awalan adalah suatu unsur yang secara
struktural ditambahkan di depan sebuah kata dasar (lingga)
atau bentuk kata dasar. Kadang-kadang dalam pembentukan
itu ditamba dengan bunyi sengau, misalnya : “ny, m, n, ng”.
Sebagai akibat penambahan huruf (bunyi) sengau itu maka dapat
menimbulkan arti yang berbeda, contoh : doh, adoh artinya
jauh, kemudian angdoh, artinya menjauh. etes, artinya terbuka,
kemudian anetes artinya menetes. Demikian pula contoh-
contoh yang lain seperti : angalas (pergi ke hutan), mangjanma
(menjelma), manêmbah (menyembah), amangan (memakan),
anatur (berkata) dan lain-lain.

2.1.2 Infiks
Infiks atau sisipan adalah semacam morfem terikat yang
disisipkan pada sebuah kata. Pada umumnya infiks itu terletak

Bahasa dan Sastra Kawi 23


diantara konsonan dan vokal suku kata pertama. Diantara infiks
yang agak sering dipergunakan ialah : “in dan um”. Infik in
menyatakan bentuk pasif dan infik um menyatakan bentuk aktif.
Contoh :
a. rākṣa artinya jaga, rinākṣa artinya dijaga, rumākṣa artinya
menjaga.
b. tusuk artinya tusuk, tinusuk artinya ditusuk, tumusuk artinya
menusuk.
c. (h) iring artinya serta, (h) iniring artinya disertai, (h) umiring
artinya menyertai.

Pada contoh c, huruf ‘h’ kami letakkan dalam kurung,


karena dalam praktek, pada umumnya huruf ‘h’ itu dihilangkan,
sehingga kelihatannya kata-kata itu mulai dengan huruf hidup
(vokal).
Berlainan halnya kata-kata yang mulai dengan huruf
labial : (p, b, m, w,) yaitu dalam bentuk aktif, infiks itu terletak
di muka, sama seperti dalam bentuk pasif. Infiks itu terletak
antara konsonan dan vokal suku kata yang pertama. Untuk lebih
jelasnya perhatikan contoh-contoh di bawah ini :
1. Kata-kata yang mendapat infiks ‘um’, misalnya :
pangan : um + pangan - ummangan - umangan - mangan,
artinya memakan.
bañcana : um+bañcana-ummañcana-umañcana - mañcana,
artinya membahayakan.
mitra : um+mitra -ummitra-umitra-mitra, artinya bersahabat.
wêtu : um + wêtu – ummêti – umêtu – mêtu, artinya keluar.
2. Kata-kata yang mendapat infiks ‘in’, misalnya :
panah – pinanah, artinya dipanah,
buñcang – binuñcang, artinya dilemparkan.
mangsa – minangsa, artinya dimakan.
wastu - winastu, ditetapkan.

24 Bahasa dan Sastra Kawi


Berdasarkan contoh-contoh di atas akhirnya dapat
disimpulkan dalam bentuk rumus-rumus sebagai berikut :
a. Bentuk :
1. Pada umumnya infiks terletak diantara konsonan dan
vokal suku kata pertama, misalnya :
guyu + um = gumuyu, artinya bersenda gurau.
sahur + um = sumahur, artinya menyahut.
tambak + in = tinambak, artinya diempang.
tikêl + in = tinikêl, diapatahkan.
gigi + êr = gêrigi, artinya bergigi.
tunjuk + êl = têlunjuk, artinya telunjuk.
2. Apabila kata-kata itu mulai dengan vokal, maka infiks
ditambahkan di muka kata misalnya :
atur + um = umatur, artinya berkata.
iring + in = iniring, artinya diikuti.
3. Kalau kata-kata itu mulai dengan huruf bibir (labial) : p,
b, m, wa, maka :
a. Dalam bentuk aktif, infiks itu terletak di muka,
contoh :
panah + um – umpanah – ummanah – umanah –
manah (memanah)
bañcana + um – umbañcana – ummañcana – mañcana
(membencanai)
b. Dalam bentuk pasif, infiks itu terletak di antara
konsonan dan vokal suku kata pertama dari kata
dasar, misalnya contoh :
wastu + in = winastu (ditetapkan).
buñcang + in = binuñcang (dilemparkan)
b. Arti :
1. Infiks ‘um’ :
Infiks ‘um’ menunjukkan kata kerja aktif dan dapat
disamakan dengan prefix ‘a’atau’ma’,dalam terjemahan

Bahasa dan Sastra Kawi 25


dapat disamakan dengan awalan me atau ber dalam
bahasa Indonesia, contoh :
santwa + um = sumantwa (menyapa)
santwa + ma (n) = masantwa – mannantwa – manantwa
(menyapa, menyosong)
atur + um = umatur – matur (berkata)
atur + ma = maatur (màtur) – matur (berkata).
Pada contoh terakhir di atas, kita lihat ‘mà’ pada kata
matur, ‘a’nya dirgha atau panjang, sebab di sini berlaku
hukum saṁdhi.
2. Infiks ‘in’ :
Infiks ‘in’ menunjukkan kata kerja pasif, yang dalam
terjemahan dapat disamakan dengan awalan ‘di’ dalam
bahasa Indonesia, contoh :
pupuh + in = pinupuh (dipukul)
rākṣa + in = rinākṣa (dijaga)
3. Infiks ‘êr’ dan ‘êl’ :
Infiks ‘êr’ dan ‘êl’ agak jarang dipakai. Pada umumnya
pemakaian infiks ini menunjukkan arti banyak, contoh :
gigi + êr = gêrigi (banyak gigi)
tapak + êl = telapak (banyak tapak).
Perlu dijelaskan bahwa pembentukkan kata kerja pasif
selain dari pada infiks ‘in’ dapat juga dilakukan dengan
pemakaian sebagai berikut :
a. Prefiks ‘ka’, misalnya :
ka + ton = katon (terlihat)
ka + rêngö = karêngö (terdengar)
b. Sufiks ‘ên’, misalnya :
prih + ên = prihên (diperlukan, harap diusahakan)
wawa + ên = wawaên (bawalah, harap dibawakan)
c. Sufiks ‘akên’/‘akêna’, misalnya :
weh + akêna = wehakêna (harap diberikan)
pinton + akên = pintonakên (perlihatkanlah)

26 Bahasa dan Sastra Kawi


Bentuk-bentuk semacam ini banyak dijumpai dalam
bacaan-bacaan atau sastra-sastra bahasa Kawi, baik
dalam bentuk puisi maupun prosa.

2.1.3 Sufiks
Sufiks atau akhiran adalah semacam morfen terikat yang
dilekatkan (ditambahkan) di belakang suatu morfen dasar atau
kata dasar, contoh :
ratu + a = ratua – ratwa (akan menjadi raja).
hurip + ên = huripên (hidupkanlah).
weh + i = wehi – wehi – wehana (agar diberi).
unggu + an = ungguan – unggwan (yang ditempati).
kawaśa + akên = kawaśakên (agar dikuasai).

Adapun sufiks semacam itu pada umumnya mengandung


pengertian harapan atau perintah atau sesuatu pekerjaan yang
kalau belum terjadi sufiks semacam itu disebut sufiks arealis.

2.1.3.1 Sufiks Arealis.


Sufiks arealis, ialah suatu akhiran yang bersifat tidak nyata
(arealis = a = tidak, real = nyata). Pengertian tidak nyata adalah
mengandung arti yang belum pasti atau yang belum nyata dan
mempunyai pengertian yang sangat luas, antara lain:
1. Menyatakan pekerjaan yang baru diperintahkan (disuruh)
atau inperative active)
2. Menyatakan pekerjaan yang belum terjadi, akan terjadi
(future), harus, tidak akan, mungkin, tidak mungkin.
3. Baru diharap-harapkan dan biasanya disalin dengan kata-
kata : supaya, agar, mudah-mudahan, andaikata, akan dan
lain-lain.
4. Walaupun telah terjadi, akan tetapi pekerjaan itu belum
sempurna, ada celanya.

Bahasa dan Sastra Kawi 27


Cara membentuk sufiks arealis yaitu :
1. Dapat ditambahkan pada kata benda (substantive) yang tidak
berakhiran, contoh :
ratu + a = ratwa (akan menjadi raja)
paweh + a = paweha (akan diberi, tetapi belum)
hurip + a = huripa (akan dihidupkan)
paran + a = parana
mālap + a = mālapa
hantuk + a = hantuka
2. Dapat ditambahkan pada kata kerja(verbal), contoh :
amêjah + a = amêjaha (akan membunuh)
lumaku+a=lumakua-lumakwa (akan berjalan, meminta)
3. Dapat ditambahkan pada kata keadaan (ajektive), contoh :
manis + a = manisa (supaya menjadi manis)
durbala + a = durbalaa - durbalā (akan menjadi rusak).

Bentukan sufiks arealis adalah sebagai berikut ini.


1. Bentuk aktif.
a. Bentuk nasal/um + a, contoh :
ma (ng) + hurip + a = manghuripa (akan menghidupkan)
a (m) + panah +a = ampanaha-ammanaha-amanaha
(akan memanah).
b. Bentuk nasal/um + i (an, ana), contoh :
ka+um+lilir+i = kumaliliri-kumaliliran-kumalilirana
(akan menggantikan).
um + pati + i = umpatii -ummatī -umatī -umatyan-
umatyana (akan membunuh)
c. Bentuk nasal/um + akên (akêna, akna), contoh :
am + pinton + akêna = apintonakên-apintonakêna-
apintonakna (akan memperlihatkan, akan memamerkan).
ganti + um + akên = gumantyakên – gumantyakêna –
gumantyakna (akan menggantikan)

28 Bahasa dan Sastra Kawi


2. Bentuk pasif.
a. Pada kata dasar + ên/n, contoh :
hurip + ên = huripên (supaya duhidupkan).
wawa + ên =wawaên-wawan (supaya dibawa, bawalah)
b. Pada kata dasar + i (an, ana), contoh:
weh + i = wehi - wehan - wehana (agar diberi)
hurip+i = huripi-huripan-huripana(supaya dihidupkan)
c. Pada kata dasar + akên (akêna, akna), contoh :
tinggal+ akên =tinggalakên-tinggalakêna - tinggalakna
(harap ditinggalkan).
kawaśa+akên= kawaśaakên-kawaśākên - kawaśākêna –
kawaśākna (agar dikuasai, kuasailah).

Catatan :
1. Sufiks ‘ana’ sebenarnya tidak ada, yang ada adalah sufiks
‘i’, yang dapat berubah menjadi ‘an’ lalu mendapat
akhiran ‘a’, kemudian menjadi ‘ana’.
2. Sufiks ‘akna’, sebenarnya tidak ada, yang ada adalah
sufiks ‘akên’, kemudian ditambah ‘a’, menjadi akêna
(akên + a), ‘akêna’ kemudian dapat berubah menjadi
‘akna’.
3. Penambahan sufiks ên pada suatu kata, mengalami dua
syarat, yaitu :
a. Kalau kata itu berakhir dengan konsonan + ên, maka
akhiran ‘ên’ itu tetap dirulis, contoh :
alap + ên = alapên (ambillah).
pêjah + ên = pêjahên (bunuhlah).
b. Kalau kata itu berakhir dengan vokal + ‘ên’, maka ‘ê’
pada ‘ên’ menjadi luluh atau lenyap, contoh :
wêli + ên = wêlin (belilah).
tuku + ên = tukun (belilah).

Sufiks atau akhiran arealis dapat diterjemahkan dalam


berbagai jalan, menurut bentuk dan susunan kalimatnya, contoh.:

Bahasa dan Sastra Kawi 29


1) Anakku sang Śakuntala, haywa kita lara, mānaka ratu
cakrawartī kita dlêha=Anakku Śakuntala, janganlah engkau
susah engkau kelak akan mempunyai anak yang berkuasa di
dunia.
2) Kunang yang huwus māti si nāga Takṣaka, samangkana
nghulun mahuwusana ng yajña sarpa = Maka apabila sudah
mati si Naga Takṣaka, ketika itulah saya akan menghentikan
kurban ular itu.
3) Aku sumaputana kita lêbu. Yapwan lungha sang hyang Agni,
ungkabana ni nghulun tang lyang = Aku akan menutupi
engkau dengan debu. Jika sang hyang Agni pergi, akan
kubuka lubang itu.
4) Atyanta nisturanta kamung nāga sapinta….kasihku tāsmad
duhka panggihênyu panganên ing apuy ta ko = Hai naga
alangkah kejam kamu terhadap segala permintaan belas
kasihan, oleh karena itu kesusahanlah yang akan kamu
temui, akan dimakan apilah engkau.

2.1.4 Konfiks.
Konfiks atau imbuhan gabungan adalah pemakaian
imbuhan sekaligus pada suatu kata dasar. Imbuhan-imbuhan
yang biasa dipakai bersama-sama, antara lain adalah : ‘pa...an’
dan ‘ka…an’, contoh :
pa + malaku+an = pamalalakwan (orang yang dimintai)
pa + ngaji + an = pangajyan (tempat berguru)
ka + úura + an = kaúuraan - kaśurān (keberanian)
ka + dusta + an = kadustaan - kadustān (kejahatan)

Kalau kita perhatikan contoh-contoh yang diberikan


di atas, tampaknya seakan-akan kurang jelas bentuk paduan
kata dasar dengan imbuhan itu. Hal ini disebabkan bukan saja
karena adanya persengauan, tetapi juga adanya bentuk-bentuk
persaṁdhian.

30 Bahasa dan Sastra Kawi


2.2 Saṁdhi
Bila dalam rangkaian linggadan imbuhan (awalan, sisipan,
akhiran) atau dalam rangkaian dua, terdapat dua buah huruf
hidup atau lebih berturut-turut, sering kali huruf-huruf hidup itu
luluh. Luluh itu dalam bahasa sanskerta disebut dengan saṁdhi.
Saṁdhi artinya hubungan atau gabungan. Ada dua macam
saṁdhi yaitu :
a. Saṁdhi dalam, adalah suatu persandian yang terjadi dalam
satu atau sepatah kata akibat proses afiksasi (penambahan
imbuhan).
Contoh : pa + ajar = pājar (berkata) ; ka + ucap = kocap
(berkata) ; maka + ibu = makebu (sebagai ibu) ; ma + inget
= mengêt (teringat)
b. Saṁdhi luar, adalah suatu persandian yang terjadi dalam dua
patah kata atau lebih,di mana kata yang pertama diakhiri
oleh vokal dan kata berikutnya diawali oleh vokal.
Contoh : sira + aburu = sirāburu (ia berburu)
nguni + ikang = ngunīkang (lebih itu)
mahā + īśvara = maheśvara (Tuhan)
prabu + uttama = prabhūttama (raja utama)

Syarat-syarat untuk kedua macam saýdhi itu adalah sama


yaitu :
a. Dua vokal yang sama menjadi satu, tetapi berbunyi panjang,
contoh :
a + a = ā i + i = ī u + u = ū
a + ā = ā i + ī = ī u + ū = ū
ā + ā = ā ī + ī = ī ū + ū = ū

b. Bunyi ‘ê’ di belakang vokal lain selalu hilang serta yang


tertinggal hanya vokal yang mendahuluinya, contoh :

Bahasa dan Sastra Kawi 31


a + ê = a wawa + ên = wawan
i + ê = i weli + ên = welin
u + ê = u tuju + ên = tujun
ö + ê = ö rengö + ên = rengön

c. Bunyi ‘a’ bila diikuti oleh bunyi lain, namun bukan ‘é’ maka
menjadi demikian, contoh:
a + u = o a + umah = omah
a + i = e kapa + ingin = kapengin

d. Bunyi ‘u’ dan ‘i’ bila diikuti bunyi lain , tetapi bukan ‘é’
maka menjadi demikian, contoh :
u menjadi w sinusu + an = sinuswan
i menjadi y manguni + akén = mangunyakén

‘O’ dan ‘ö’ bila diikuti bunyi lain, tetapi bukan ‘é’,
maka menjadi ‘w’, contoh :
inasö + akên = inaswakên
mangko + angde = mangkwangde

e. Bunyi ‘ê’ bila diikuti oleh bunyi lain, tetapi bukan ‘ê’, maka
menjadi ‘w’, contoh :
magawe + a = magawaya

2.3 Kata Sandang


2.3.1 Penentuan : “ng atau ang”.
Kata sandang penentuan “ng atau ang” ditempatakan di
muka kata yang sudah ditentukan. Kalau kata itu belum diketahui

32 Bahasa dan Sastra Kawi


atau belum ditentukan, maka “ng atau ang” itu tidak dipakai.
Kata sandang ini sama fungsinya dengan “the” dalam bahasa
Inggris, contoh :
Ang kathā (ceritera itu)
Mangrêngö ta ng danawa (mendengarlah raksasa itu)

2.3.2 Penunjuk orang.


Ada beberapa jenis kata sandang penunjuk orang, yaitu:
1. Kata penunjuk orang ‘si’ : Seperti dalam bahasa Indonesia
‘si’ dipakai untuk orang kebanyakan, contoh :
Hana ta rākṣasa si Duloma ngaranya (adalah raksasa si
Duloma namanya).
Ikang asu si Sarameya (Anjing itu si Sarameya).
Untuk merendahkan diri orang juga memakai ‘si’ , sedangkan
untuk orang lain orang memakai ‘sang’, contoh : Tadantara
datêng ta sang Kānana … mājar ta ya : “Pinakanghulun si
Kānana, kinon ārya Widura”.
2. Kata penunjuk orang ‘pun’ kata sandang ini sudah amat
jarang dipakai. Hampir sama dengan ‘ipun’ dalam bahasa
Bali, contoh :
Bapa ! māti ngganya pun Kaca ……. Tasyāsih ta bapa,
huripên pun Kaca muwah !
3. Kata penunjuk orang ‘sang’ kata sandang ‘sang’ dipakai
untuk orang ternama atau bangsawan, contoh:
sang Arjuna, sang mahārsi, sang mati ing raóa dan lain-lain.
4. Kata penunjuk orang ‘sang hyang’ kata sandang ‘sang
hyang’dipakai untuk dewa-dewa serta yang dianggap amat
mulia seperti dewa misalnya: matahari, bulan, bumi, hurip,
ātma, buku suci, kuṇḍa, contoh:
Sang hyang Wiṣṇu, sang hyang Agni, sang hyang Indra dan
lain-lain.
Sêdêng têngah wêngi wahu sumurup sang hyang wulan.

Bahasa dan Sastra Kawi 33


Kata penunjuk orang ‘sang hyang’ saja dapat dipakai kerap
kali untuk menunjuk matahari. Contoh :
Sore kāla sang hyang mangke.
Rahina pwa sang hyang ri sakatembay esuk.
5. Kata penunjuk orang ‘ḍang hyang’ kata sandang ‘ðang hyang’
dipakai untuk menunjuk orang mulia karena kesuciannya
dipakai orang ḍang diikuti hyang, kadang-kadang ācārya.
Contoh:
Mengêt kita ḍang hyang Kṛpa mijil sakeng śarastamba
kacaritan ira muwah ḍang hyang Droṇa mijil sakeng luwang
kacaritan ira.
6. Kata penunjuk orang ‘ra’ kata sandang ‘ra’ biasa dipakai orang
yang berkata kepada orang yang lebih tinggi pangkatnya.
Contoh :
Matangnyan hênêng ra bhujangga haji.
Pirengön ra putu mpungku.
7. Kata penunjuk orang ‘sira’ kata sandang ‘sira’ sering juga
dipakai untuk mengganti sang, hal ini terjadi lebih-lebih
pada kata sebut yang mengenai macam. Contoh :
Sukha ta sira bapa ri datêng sang Gandhawati. Mawarah ta
sira mpu… Mangkana ling sang Jaratkaru ring sira stri.

2.4 Kata dan Jenis Kata


Kata merupakan dua macam satuan yaitu satuan fonologis
dan satuan gramatis. Sebagai satuan fonologis kata terdiri atas
satu atau beberapa suku kata dan suku kata itu terdiri dari satu
atau beberapa fonem. Sebagai satuan gramatis kata terdiri atas
satu atau beberapa morfem. Morfem adalah kesatuan yang ikut
serta dalam pembentukan kata yang dapat dibedakan artinya.
Gabungan morfem yang dapat diujarkan sebagai bentuk bebas,
yang paling kecil inilah yang disebut kata. Sebagai contoh dalam
ujaran :

34 Bahasa dan Sastra Kawi


“Mahābhaya tan sinipi iking alas pinaranta artinya: Sangat
berbahaya tidak terhingga hutan yang kamu datangi ini”

Dalam ujaran ini terdapat satuan-satuan bentuk bebas


yang paling kecil. Satuan tersebut masing-masing: ‘mahābhaya’
(sangat berbahaya), ‘tan’ (tidak), ‘sinipi’ (terhingga), ‘iki’ (ini),
‘ng’(partikel), ‘alas’ (hutan) dan ‘pinaranta’ (kamu datangi).
Satuan bentuk seperti : ‘tan’, ‘alas’, dan ‘iki’ adalah kata yang
terdiri atas satu morfem yang disebut morfem dasar. Sedangkan
kata : ‘sinipi’, ‘pinaranta’, dan ‘mahabhaya’ disebut morfem
gabungan (gabungan morfem). Kata sinipi dari morfem dasar
(sipi = sedikit) dan morfem imbuhan berupa sisipan ‘in’. Kata
‘pinaranta’ terdiri atas morfem dasar (para=datang) dan morfem
imbuhan berupa sisipan ‘in’, serta morfem inklitik (nta = mu/
kamu). Kata ‘mahabhaya’ terdiri atas morfem dasar (bhaya =
bahaya) dan morfem imbuhan berupa awalan (maha = sangat).
Kata yang terdiri dari satu morfem disebut kata tunggal
yang dapat dibentuk dari morfem dasar. Oleh karenanya kata ini
juga disebut kata dasar. Kata yang terdiri dari beberapa morfem
dasar maupun morfem pangkal dengan proses morfologis
disebut kata turunan. Kata turunan dapat dibedakan atas : kata
berimbuhan, kata ulang, dan kata majemuk. Jenis- jenis kata
dalam bahasa Kawi terdiri dari :
1. Kata Benda, contoh : śiṣya (murid), phala (buah), panah
(panah), mṛga (binatang), ikū (ekor), rwan (daun), watu(batu),
pari (padi) dan lain-lain.
2. Kata Kerja, contoh : magawe (bekerja), malayu (berlari),
maburu (berburu), katon (terlihat), mangan (makan),
umawa(membawa), magulingan (bergulingan) dan lain- lain.
3. Kata Sifat, contoh : sweta (putih), kweh (banyak), magöng
(besar), tiksna (tajam), tikta (pahit), panes (panas), takut
(takut) dan lain-lain.

Bahasa dan Sastra Kawi 35


4. Kata Ganti Orang. Ada dua macam kata ganti orang yaitu :
kata ganti orang yang sebenarnya dan yang tidak sebenarnya.

2.5 Kata Ganti Orang


Ada dua kata ganti orang yaitu kata ganti orang yang
sebenarnya dan kata ganti orang yang tidak sebenarnya.
1. Kata ganti orang yang sebenarnya. Kata ganti orang ini
dapatlah dibeda-bedakan sebagai berikut :
Ke Kata Ganti Orang Kata Ganti Milik
Pertama aku ku, ngku
kami mami
kita ta, nta
Kedua ko, nyu nyu
kamu mu
kita ta, nta
Ketiga ya nya, ya
sira ira, nira

2. Kata ganti orang yang tidak sebenarnya.


Orang I nghulun ning nghulun ngwang, ring wang,
sanghulun, pinangkanghulun dan lain-lain.
Orang II rakryan rahadyan, sanghulun, mpu, mpungku
mpungkulun, maharaja,bhatara, maharsi,
haji dan lain-lain.
Orang III pwangkulun, maharaja, haji dan lain-lain.

2.5.1 Kata Ganti Orang Untuk Orang Pertama.


Kata ganti ‘aku’ dan ‘kami’ kedua-duanya terdapat dalam
arti yang sama dan pemakaian yang sama. Seorang dapat
mengatakan dirinya dengan ‘aku’ dan ‘kami’ dalam sebuah

36 Bahasa dan Sastra Kawi


kalimat. Kata ganti ‘miliku’, kalau ditambahkan kepada kata
yang berakhir vokal maka haruslah kata ‘ku’ itu, disisipkan
bunyi sengau ‘ng’ di mukanya. Contoh : bapangku, mpungku
dan lain-lain.
Bunyi ‘n’ pada akhir kata kerap kali menjadi ‘ng’, jika
diikuti oleh ‘ku’. Contoh : ngarangku.
Bila ku itu ditambahkan kepada kata yang berakhir “k”,
maka hanya sebuah k saja ditulis. Contoh : anak + ku maka
menjadi ‘anaku’ bukan ‘anakku’. Contoh-contoh dalam kalimat.:
• Aku dinalihta suaminyu, atyanta ta wruh ring asambawa
ike ta karih, artinya : Aku kau kira suamimu, sungguh
tidak tahu sopan santun sama sekali.
• Brāhmaṇa daridra kami, artinya : Brahmana miskin
saya.
• Kawidagdhan mami nita caturangga, artinya :
Kepandaianku permainan catur.

Selain dari pada kata ganti ‘aku’ dan ‘kami’, masih ada
beberapa kata ganti tak sebenarnya untuk orang pertama, antara
lain :
1. ‘Nghulun, ni nghulun’
Kata-kata inilah yang kerap kali dipakai, lebih-lebih dari
pada aku. Rasa hormat di dalam kata itu yang sebenarnya
berarti, ‘budak’ tak terasa lagi. Guru misalnya berkata
kepada muridnya memakai nghulun juga. Contoh :
Nghulun ratu śomawangśa, sang yayati ngaraninghulun,
artinya : Saya raja keturunan Soma, yayati nama saya.
2. ‘Ngwang, ni ngwang’
Pun kata-kata ini tak terasa lagi rasa hormat. Contoh :
Śarīranta kabrh sakeng śarūra ni ngwang tattwanya,
artinya : Badanmu seluruhnya dari badanku hakekatnya.
3. ‘Sanghulun, pinakanghulun’
Kata-kata ini dipakai oleh orang rendahan kepada orang

Bahasa dan Sastra Kawi 37


yang dihormati. Dapat diterjemahkan dengan kata hamba.
Contoh :
Pinakanghulun tapwan nānak.Yan yogya ta
pinakanghulun anugrahāna de paramarṣi, artinya :
Kalau boleh anugrahilah hamba oleh tuanku maharṣi.

2.5.2 Kata Ganti Orang Untuk Orang Kedua.


Jika kata ganti untuk orang yang kedua ini dipakai untuk
memanggil dan disertai oleh kata benda, maka kata ini menjadi
‘kong’,‘kamung’, ‘kitang’, contoh : kong nāga, kitang nāga,
kamung sang hyang apuy.
‘Ko’, kerap kali agak menghina. Beda pemakaian antara
‘kamu’ dan ‘kita’ tidak terang. Sering kali kedua kata itu
dipertukar-tukarkan saja dalam sebuah kalimat, contoh :
Yan mahyun kiteng amṛta kamung watêk hyang kabeh,
artinya : Jika kamu menghendaki amṛta kamu dewa-dewa
sekalian.

Beberapa Kata Ganti Orang Untuk Orang Kedua


Yang Tak Sebenarnya.
1. ’Rakryan’ : Kata ini dipakai terhadap keluarga raja,
pramaisuri, patih dan terhadap orang-orang besar. Contoh :
Sapinta rakryan i nghulun, artinya : Berapa yang kamu
minta kepadaku.
2. ’Rahadyan sanghulun’ : sang ahulun. Rahadyan sanghulun
dipakai untuk orang yang lebih tinggi. Contoh :
Pinakanghulun sinangguh tan papadeng dhanudhara úàûtra
adwa rahadyan sanghulun, artinya : Hamba tuah sebut tak
ada samanya dalam kecakapan memanah tetapi kelirulah
tuan.
Sang ahulun sama artinya dengan pinakanghulun, namun
lebih jarang dipakai. Contoh :

38 Bahasa dan Sastra Kawi


Ndi ta ling patik haji ri sang ahulun sang Gandhawatì sira
ta dharmapatnya sang nātha, artinya : Adapun sembah patik
kepada paduka tuanku, sang Gandhawatī beliaulah harus
menjadi permaisuri baginda.
3. ’Mpu’, ‘mpungku’, ‘mpungkulun’: Kata-kata ini dipakai
untuk semua golongan rohaniawan. ‘Mpu’ saja jarang
dipakai. Contoh :
 Hana ta pāngning carita rêngön de mpu makabehan,
artinya : Adalah cabang ceritera hendaklah dengarkan
oleh tuan semua.
 Yan yogya tulusakênasih mpungku ring pinakang-
hulun, artinya : Bila boleh teruskanlah kasih tuan
kepada hamba.
 Sadhyākāla mangke mpungkulun, artinya : Senjakala
sekarang tuanku.

2.5.3 Kata Ganti Orang Untuk Orang Ketiga.


Kata ganti ‘ya’ dipakai untuk orang kebanyakan dan sira
dipakai untuk orang yang tinggi derajatnya. Perbedaan antara
tunggal dan jamak, di sinipun tidak jelas, contoh :
 Tinakwananta ya de ning guru,….artinya: ditanyailah
ia oleh gurunya.
 Sira ta kumawaṣākên pṛthiwi maṇḍala,…..artinya:
Bagindalah menguasai dunia.

2.6 Kata Ganti Milik (Genetive)


Kata ganti milik (genetive) kadang-kadang mempunyai
bentuk sendiri, yaitu dengan jalan menyingkatkan kata ganti
orang atau dengan jalan menambahkan ‘ni’ atau ‘n’ di depannya.
1. Orang pertama :
‘ku’, ‘ngku’, misalnya: anaku, wêkangku, bapaku, bapangku,
dan lain-lain.

Bahasa dan Sastra Kawi 39


‘mami’ (dari kata kami), misalnya : śiṣya mami, hyang mami,
dan lain-lain.
‘ni’ misalnya: wêtêng ni nghulun, dan lain-lain.
‘ni ngwang’ misalnya: carita ni ngwang, dan lain-lain.
2. Orang kedua :
‘mu’(dari kata kami), misalnya: anakmu.
‘nyu’(dari kata kanya),misalnya: suamimu.
‘ta’(dari kata kita), misalnya: anakta, wkanta.
3. Orang ketiga :
‘ya’, ‘nya’, misalnya: carmistha ngaranya,
‘nira’, ‘ira’, misalnya: wwang atuha nira, pinaranira.

Beberapa contoh kata ganti milik dalam kalimat:


1. Orang pertama :
• Yan tuhu śiṣya mami ta agawe ta kita guru dakṣina,
huma rêpakêna mamidakûinanta, artinya : Jika benar-
benar murid saya, kau buatlah upah guru hadapkanlah
kepadamu upahmu itu.
• Salwiring kapangan masuk ing wêtêng ni nghulu,
artinya: Segala macam yang dapat dimakan masuk ke
dalam perutku.
• Kaharêp ning patik mahārṣi wêka sewu kwehnya,
artinya: Kehendak hamba maharesi ini, (ialah) anak
seribu banyaknya.

2. Orang kedua :
• Aku dinalihta swaminyu ! Arah lakumur tako !, artinya:
Aku kau kira suamimu ! Hai pergi henyahlah kau !.
• Patêngêran ira denta yan mapanas ikā gulūnta kadi
mangêlêd apuy lwirnya hana brāhmaṇa kapangan
denta yan mangkana, artinya: Tandanya bagimu apabila

40 Bahasa dan Sastra Kawi


merasa panas lehermu sebagai menelan api ada brahmana
termakan olehmu jikalau demikian.
• Kunang yan sang prabhu mahyun inghulun, kêsatyan
rahadyan sanghulun panumbasa haji, artinya: Maka
jika sang prabhu mengijinkan hamba, kesetiaan tuan
hambalah sebagai pembelian tuan.

3. Orang ketiga :
• Hana ta sang Akūpa ngaranya,ratu ning pās angśa
bhaṭāra Wiṣṇu kacaritanya nguni, artinya: Adalah yang
namanya Akūpa raja dari kura-kura, penjelmaan Bhaṭāra
Wiṣṇu dahulu menurut ceriteranya.
• Hana sira ratu sang Parikêsit ngaranira, artinya: adalah
seorang raja sang Parikesit nama beliau.
• Kumêtêr tikang hati dening wêlas harêp ndatan
hana winarah nira, tuhun umulat têta ri sira, artinya:
Gemetarlah hatinya oleh karena belas kasihan, tak
ada yang dikatakannya, hanya memandang sampai
kepadanya.

2.7 Kata Ganti Penunjuk


Yang temasuk kata ganti penunjuk dalam bahasa Kawi
antara lain :
1) ‘Iki, ike, iku, iko, ikê, ikāna’
Vokal akhir dari masing-masing kata ganti penunjuk itu
menunjuk barang pada perhubungannya dengan yang
berbicara (orang I), yang diajak berbicara (orang II), atau
yang jauh dari keduanya itu.
‘Iki, ike’, artinya ini (menunjuk orang/barang yang dekat
dengan orang yang diajak berbicara atau orang
II).

Bahasa dan Sastra Kawi 41


‘Iku, ikê’, artinya itu (menunjuk orang/barang yang dekat
dengan orang yang diajak berbicara atau orang
II).
‘Ikā, ikana’, artinya itu (menunjuk orang/barang yang dekat
dengan yang dbicarakan orang III).
Jarak ini tidak hanya menunjuk jarak tempat saja, melainkan.:
‘Ikā, ikana’, artinya itu (menunjuk orang/barang yang dekat
dengan yang dbicarakan orang III).
Jarak ini tidak hanya menunjukjarak tempat
saja, melainkan juga jarak waktu.
Iki, ike = sekarang.
Ika, ikana = dahulu atau tadi.

Beberapa contoh dalam kalimat :


• Iki pwa ya sabha pamintonan kaśaktin, artinya : Inilah
gelanggang tempat untuk mempertunjukkan kesaktian.
• Mojar sang aṣṭabasu : Rahayu yan mangkana nghulun
mangjanma ri kita ike sanamami wwalung siki, artinya :
sang Aṣṭabasu berkata : Baiklah jika demikian saya akan
menjelma padamu (dengan) saudara saya delapan orang
ini.
• Ikā kewala śarananta i sêdêng ning haneng alas, artinya.:
Itu hanya syarat bagimu(sementara) sedang ada di dalam
hutan.
• Ndatan suka sang hyang pitara denira apan tan yogya
ikāna ng rāh yan tarpanakna ri sira, artinya : Sang dewa
arwah tidak senang oleh karena darah itu tidak pantas
untuk disajikan kepadanya.
2) ‘Nihan, nahan’
Kata ini biasanya dipakai untuk menunjuk kata orang.
‘Nìhan’ dipakai untuk kata-kata yang masih akan dikatakan
sedangkan ‘nahan’ untuk kata-kata yang sudah dikatakan.

42 Bahasa dan Sastra Kawi


Tetapi juga tidak semata-mata dipakai untuk menunjuk kata
orang saja. Umumnya dapat berarti begini :
‘Nīhan’ artinya : inilah, beginilah atau disinilah.
‘Nahan’ artinya: itulah, begitulah atau disanalah.

3) ’Ngke, ngkā, ngkana’


Kata-kata ini dapat dipakai untuk menunjuk waktu atau
tempat.
‘Ngke’ artinya : disini, sekarang ini atau disini.
‘Ngkā’ artinya : sana, di sana, demikian.
‘Ngkana’ artinya : sana, di sana, demikian.

4) ’Mangke’ mangko, mangkā’


‘Mangke’ artinya : sekarang, pada saat ini, demikian.
‘Mangko’ artinya : sekarang, demikian (kata ini jarang
dipakai).
‘Mangkā’ artinya : demikian,begitulah.

5) ‘Mangkana, samangkana, samangkā’


‘Mangkana’artinya:demikian, begitulah, (kata ini kadang-
kadang dipakai pula untuk menunjuk kata-kata orang-orang
yang telah dikatakan).
‘Samangkana’ artinya : waktu itu, ketika itu, sebanyak itu,
sebesar itu/sedemikian besarnya,sepanjang itu/sedemikian
panjangnya.
‘Samangkā’ artinya : yang demikian, maka pada waktu itu.

6) ‘Kumwa, kwa’
‘Kumwa’, artinya : demikian, sama artinya dengan kata :
‘nìhan dan nahan’.
‘Kwa’ dipakai pada ungkapan : ‘Yan kwa linganta’, artinya :
Kalau demikian katamu.
Kecuali itu jiga dipakai semacam jawab pertanyaan yang
dianggap ditanyakan oleh orang kedua. Contoh :

Bahasa dan Sastra Kawi 43


• Apa pwa yan alaparingku ? Yan kwa linganta : nihan ta
buddhi rasikā,
• artinya : Bagaimanakah maka dia melarikan adik saya ?
kalau demikian katamu (maka jawab saya) : “demikianlah
pikiran beliau”.

44 Bahasa dan Sastra Kawi


BAB III
PEMBENTUKAN KATA DENGAN AFFIKS
(IMBUHAN)

3.1 Prefiks: ‘a’ atau ‘ma’.


Prefiks atau awalan ‘a’ atau ‘ma’ pada umumnya berarti
“mempunyai”. Sering kali pasangan ini dapat disamakan dengan
awalan ‘ber’ dalam bahasa Indonesia. Contoh :
‘atuha’ (matuha), artinya : berumur.
‘ahyun’ (mahyun), artinya : beringin, berkeinginan.
‘mawêka’ artinya : beranak.
‘mojar’ artinya : berkata.

Lain dari pada awalan ber, awalan a (ma) sering dapat


berarti berlaku seperti. Contoh : marare, artinya: seperti anak
kecil.

3.2 Prefiks: ‘(m) a’ dengan Sengau


Awalan ‘(m) a’ dengan sengau sering disebut anusuara
ialah bunyi sengau : ‘ñ (ny)’, ‘m’, ‘n’, dan ‘ṅ (ng)’. Bila suatu
kata asal (lingga) mendapat anusuara maka dapat terjadi dua hal
yaitu:
1. Huruf pertama dari kata itu hilang dan diganti dengan
anusuara yang sesuai.
2. Anusuara ditambahkan di muka kata itu.

Aturan-aturan untuk memberikan anusuara pada suatu kata


yang difahului oleh awalan ‘a – (ma)’ adalah sebagai berikut :
1. Anusuara ṅ(ng) dipakai di muka kata-kata yang mulai
dengan huruf-huruf hidup: ‘g, y, d, ḍ, r, l, ḥ’ dan mengganti
‘k’. Contoh :
adêg – angadêg = berdiri
gêgö – anggêgö = memegang

Bahasa dan Sastra Kawi 45


janma – mangjanma = menjelma
rêngö – mangrêngö = mendengar
lipur – anglipur = menghibur.
2. Anusuara ‘n’, dipakai mengganti :’t, ṭ, ś, ṣ, dan s’.Contoh :
têmu – anêmu = bertemu
tasi – manasi = meminta-minta
śapa – anapa – manapa = menyapa
satpada – manatpada = seperti kumbang
saput – anaput – manaput = menyelimuti.
3. Anusuara ‘m’,dipakai mengganti :’p,b, bh,dan w’.Contoh :
panas – amanasi = menyelimuti.
Parikṣa – amarikṣa = memeriksa.
bangun – amangun = membentu.
bhukti – amukti = menikmati.
wungu – awungu = membangunkan.
4. Anusuara ‘ñ (ny)’, dipakai mengganti ‘c’. Contoh :
culuh – añuluh = menyinari.
cêngil – añêngil = berbantah.
‘c’diganti dengan’ñ’ apabila suku kata yang berikutnya
mulai dengan ‘c’. Contoh :
cicip – anicipi = mencicipi.
Artinya : arti awalan ‘m (a)’ dengan sengau adalah bermacam-
macam seperti awalan ‘me’ + bunyi sengau di dalam bahasa
Indonesia.

Arti-arti itu antara lain :


1. Melakukan pekerjaan yang disebut pada lingga,contoh :
panah – amanah = memanah.
janma – mangjanma = menjelma.
ngher – angher = menunggu.
turun – manurun = menurun.
2. Pergi ke. Contoh :
angalas = pergi ke hutan.

46 Bahasa dan Sastra Kawi


angulwan = pergi kehulu.
manêpi = pergi ke tepi.
3. Berlaku seperti. Contoh :
manatpada = seperti lebah.
anupaka = seperti cempaka.
4. Bekerja dengan alat yang dinyatakan pada lingga, contoh:
mangjala = menjala.
manumbak = manumbak.
Angdaṇḍa = menghukum.
manakra = mencakra.

Beda anatara awalan ‘m (a)’ dan ‘m (a)’ ditambah bunyi


sengau. Adapun perbedaannya antara awalan ‘m (a)’ dan ‘m (a)’
titambah bunyi sengau adalah demikian. Awalan ‘m (a)’ ditambah
bunyi sengau lebih menyatakan tindakan, laku, kerja, sedangkan
awalan ‘m (a)’ tanpa sengau lebih menunjukkan keadaan.

3.3 Prefiks: ‘ka’.


Pembentukan dengan prefiks atau awalan’ka’,ada dua
macam yaitu :
1. Jika kata asalnya mulai dengan konsonan, awalan ‘ka’
diletakkan langsung di muka kata tersebut.Contoh :
panggih – kapanggih.
ton – katon.
rêngö – karêngö.
cakra – kacakra.
panah – kapanah.
2. Jika kata asalnya mulai dengan vokal maka peraturan saṁdhi
berlaku. Contoh :
ajar – kajar.
ucap – kocap.
ingêr – kengêr.
ari – kāri.

Bahasa dan Sastra Kawi 47


Artinya awalan ‘ka’ boleh disamakan dengan awalan ‘ter’
dalam bahasa Indonesia. Jadi juga mempunyai arti pasif
yang lebih mengutamakan keadaan yang disebabkan oleh
tindakan. Contoh :
katon = terlihat.
kāri = tertinggal.
kapanah = terpanah.
karêngö = terdengar.
kapangan = termakan.
kapangguh = terjumpai.

3.4 Prefiks: ‘pi’


Arti prefiks atau awalan ‘pi’.
Awalan ‘pi’ memberi arti kausatif. Misalnya :
Tutur-pitutur = nasehat, peringatan, (berhubung dengan
memperingatkan)
Tuhu-pituhu = hal yang harus ditaati.
Hutang-pihutang = hutang.
Kata dasar yang mendapat awalan ‘pi’ dapat dibentuk
dengan awalan ‘a atau ma’ dengan nasal, ataupun sisipan
‘um’. Misalnya :
mapitutur = memberi peringatan.
umintonakên = memperlihatkan.
mamisinggih = mempercayai.

3.5 Prefiks: ‘pa’


Arti prefiks atau awalan ‘pa’
a. Kata-kata yang mendapat awalan ‘pa’ menyatakan ‘hal” atau
“cara tindakan”. Dalam bahasa Indonesia sama dengan kata
kerja yang ditambahkan dengan “nya” di belakangnya, atau
kata kerja yang ditambahkan dengan “hal” di depannya, atau
dengan bentuk ‘pa + nasal (per) – ‘an’. Pembentukan dengan
awalan ‘pa’ ada yang diberi nasal dan ada pula yang tidak.
Awalan ‘pa’ dengan nasal.

48 Bahasa dan Sastra Kawi


panadah = makannya, hal makan.
pamangguh = pendapat.
panapak = injakannya.
panon = penglihatan.
paminta = permintaan, memintanya.
panangis = menangisnya.

Awalan ‘pa’ tidak dengan nasal.


pataña = pertanyaan.
patakwan = pertanyaan.
pawarah = pemberitahuan.
pakarya = pekerjaan.
paprang = hal berperang, berperangnya.
pasayut = cegahan.
pasusun = susunan.
b. Awalan ‘pa’ menyatakan “alat tindakan”.
Di atas telah disebutkan awalan ‘pa’ menyatakan “cara
tindakan”. Di samping itu awalan “pa” dapat juga menyatakan
“alat tindakan” atau alat untuk….”. Maksudnya “Alat yang
dipakai untuk me …….”. Dalam bahasa Indonesia sering
dipergunakan awalan pa. Contoh :
panumbas = pembeli (alat untuk membeli).
panulak = penolak (alat untuk menolak).
pamanah = pemanah (alat untuk memanah).
pamupuh = pemukul (alat untuk memukul).
pangduk = penusuk (alat untuk menusuk).
pamuja = pemuja (alat untuk memuja).
pangremuk = pembinasa (alat untuk membinasakan).

3.6 Prefiks: ‘paha’


Arti prefiks atau awalan ‘paha’
Kata-kata yang mendapat awalan ‘paha’ pada umumnya
hanya kata-kata yang manunjukkan sifat. Dan kata-kata yang
dibentuk dengan awalan ‘paha’ mempunyai arti kausatif.
Kata-kata yang mendapat awalan ‘paha’ dapat pula dibentuk

Bahasa dan Sastra Kawi 49


dengan awalan’a’ atau ‘ma’ dengan ‘nasal’ atau sisipan ‘in’.
Misalnya:
Pahalêba- umahalêba = membuat lega, tenang.
Pahenak- uamahenak = membuat enak.
Pahalit- pinahalit = membuat kecil diperkecil.
Paharcala- pinaharcala = membuat bergerak, digerakkan.
Pahatêguh- amahatêguh = membuat kokoh, memperkokoh.

3.7 Prefiks: ‘sa’


Pada umumnya yang menjadi dasar arti prefiks atau
awalan ‘sa’ ialah satu. Barangkali daptlah disamakan dengan
arti-arti awalan ‘sa’ dalam bahasa Indonesia. Dalam hal ini arti
satu dapat dibedakan demikian :
1. Awalan ‘sa’ merupakan kesatuan ukuran, misalnya :
sagalah = segalah, sepanjang galah.
salek = sebulan, satu bulan.
saparwata = sebesar gunung.
satêngah = setengah.
2. Awalan ‘sa’ merupakan keseluruhan. Dalam hal ini berarti
‘segala, seluruh, segenap, semua, sekalian’, misalnya :
sakweh = sebanyak, semua.
sapakon = segala perintah.
sawêngi = sepanjang malam.
sakatêmu = semua yang ditemui.
samiring = semua yang mengiring.
salwir = segala macam.
sarāt = seluruh dunia.
sakadatwan = segenap (isi) kerajaan.
sapinasuk = sekalian yang termasuk.
sawesa = semua pakaian.
sakahyun = semua kehendak.
sapinasang = semua yang dipasang.

50 Bahasa dan Sastra Kawi


3. Awalan ‘sa’ merupakan kesatuan dengan yang lain. Dalam
hal ini berarti : ‘sama, bersama-sama, dengan, serta, ketika’,
misalnya :
sapanglayang = semua yang bersama-sama terbang.
saḍatêng = ketika sampai.
sapêjah = ketika meninggal.
sakaton = serta dilihatnya.
sapalungguhan = bersama-sama tempat duduk.
sanama = sama nama.

3.8 Prefiks: ‘maka (pinaka)’.


Prefik atau awalan ‘maka’ ditempatkan di muka kata
dasar, yang berarti : mempunyai, memakai, menganggap, atau
menjadikan sebagai. Dalam bahasa Indonesia kira-kira sama
artinya dengan : ber, ber-kan, memper, memper-kan. Contoh :
makānak = beranak.
makastri = beristri, memperistri.
makapurohita = mempergunakan pendeta.
makaphala = berhasil.
makangaran = bernama.
makawahana = berkendaraan.
makadatwan = berkerajaan.

Kata – kata yang dibentuk dengan awalan ‘maka’, dapat


dibuat pasif, yaitu dengan jalan mengganti awalan ‘maka’
dengan awalan ‘pinaka’, sehingga berarti : “dipunyai, dipakai,
dianggap, atau dijadikan sebagai”. Tetapi harus diingat pula
sering kali ada bentuk pinaka yang tidak dapat atau sukar sekali
diterjemahkan dengan secara pasif. Contoh :
pinakastri = diperistri, dijadikan istri.
pinakasārathi = dijadikan kusir, menjadi kusir.
pinakamantu = dijadikan mantu.
pinaka padyusan = dijadikan tempat permandian.
pinaka śiṣya = dijadikan murid, menjadi murid.

Bahasa dan Sastra Kawi 51


3.9 Infiks : ‘um’.
Pembentukannya.
1. Infiks atau sisipan ‘um’disisipkan antara konsonan pertama
dan vokal yang mengikutinya pada kata dasar, jika kata dasar
ini mulai dengan konsonan. Contoh :
kênñar – kumêñar.
kêmit – kumêmit.
gêgö – gumêgö.
2. Bila kata dasar mulai dengan huruf : ‘b, p, m, w’, sisipan
‘um’ menjadi menjadi prefiks (awalan) untuk mengganti
huruf : ‘b, p, m, dan w’. Contoh :
pangan – umangan.
beñcana – umañcana.
mitra – umitra.
waca – umaca.
3. Bila kata dasar mulai dengan vokal, sisipan ‘um’ ditempatkan
di muka kata dasar. Contoh :
angkat – umangkat.
ikêt – umikêt.
ungu – umungu.
Sisipan ‘um’ ini kehilangan vokal ‘u’, juga jika kata dasar
mulai dengan konsonan : ‘b, p, m, dan w’. Contoh :
umanggih – manggih.
umlês – umalês.
Artinya : Sisipan ‘um’ sama artinya dengan awalan ‘ma’
ataupun awalan ‘ber’, dalam bahasa Indonesia.
Tidak semua kata-kata dalam bahasa Kawi boleh
ditambahkan sisipan ‘um’. Ada kata-kata yang hanya harus
dibentuk dengan sisipan ‘um’ saja, tetapi ada pula yang
hanya harus disengaukan. Boleh dikatakan bahwa kata-kata
yang menyatakan keadaan bunyi atau pandangan biasanya
menggunakan sisipan ‘um’.

52 Bahasa dan Sastra Kawi


Contoh :
kumêtêr – kumisik
kumêñar – kumilas
gumêrêh – gumêntêr
Kata-kata yang menyatakan pergi, datang sering kali juga
menggunakan sisipan ‘um’. Contoh :
umijil, umangkat
mulih, milu
lumampah, maluy, dan lain –lain.

3.10 Infiks : ‘in’


Pembentukkan dengan infiks atau awalan ‘in’ ada dua
macam yaitu :
a. Kata-kata yang mulai dengan konsonan, sisipan ‘in’
disisipkan di antara huruf pertama dengan vokal berikutnya.
Misalnya :
sangguh – sinangguh.
pangguh – pinangguh.
wawa – winawa.
rêngö – rinêngo.
ton – tinon.
sahut – sinahut.
b. Kata-kata yang mulai dengan vokal, maka sisipan ‘in’
diletakkan di muka kata dasar itu. Dalam hal ini sisipan ‘in’
seolah-olah berlaku sebagai prefik atau awalan. Misalnya :
ucap – inucap.
ujar – inujar.
usi – inusi.
ajar – inajar.
ingu – iningu.
Artinya : Sisipan ‘in’ sama artinya dengan awalan ‘di’
dalam bahasa Indonesia. Jadi mempunyai arti pasif, yang
lebih mengutamakan tindakan dan pelakunya. Berbeda

Bahasa dan Sastra Kawi 53


dengan pasif yang dibentuk dengan awalan ‘ka’ yang lebih
mengutamakan keadaannya. Misalnya :
inucap = diucapkan.
inusi = didesak, dikejar.
pinangan = dimakan.
iningu = dipelihara.
sinahut = digigit.
winawa = dibawa.

3.11 Sufiks : ‘i’.


Sufiks atau akhiran ‘i’ ditempatkan di belakang kata dasar
yang telah mendapat awalan ‘a’ atau ‘ma’ dengan nasal (sengau)
atau sisipan ‘um’. Dalam hal ini ada dua macam pembentukan
yaitu :
a. Jika kata ini berakhir dengan konsonan maka akhiran i
ditambahkan saja di belakang kata tersebut. Misalnya :
mênuruni – dari kata turun.
tumangisi – dari kata tangis.
humudani – dari kata hudan.
b. Jika kata itu berakhir dengan vokal, maka dapat terjadi dua
macam pembentukan pula yaitu :
1. Akhiran ‘i’ ditambahkan saja di belakang kata itu dengan
memakai aturan saýdhi. Misalnya :
anglara + i = anglare = membuat sengsara.
umara + i = umare = mendatangi.
kumêna + i = mengenai.
umati + i = umatī = membunuh.
umunggwi + i = umunggwì = menempati.
2. Akhiran ‘i’ ditambahkan pada kata itu, tetapi disisipi
dengan ‘an’ atau ‘n’. Misalnya :
pati – amatyani.
wighna – amighni.
ganti – gumantyani.
para – amarani.

54 Bahasa dan Sastra Kawi


Artinya : Akhiran ‘i’ dapat disamakan dengan akhiran ‘i’
dalam bahasa Indonesia. Oleh karena itu sebagian besar
dapat diterjemahkan dengan akhiran ‘i’ dalam bahasa
Indonesia. Semua kata kerja yang mendapat akhiran ‘i’,
adalah transitif, jadi berobyek.

Arti kata yang dibentuk dengan akhiran ‘i’ yang biasa sekali
ialah : tindakan yang berubungan dengan tempat. Misalnya :
tumangisi = menangisi.
humudani = menghujani.
manganugrahi = menganugrahi/memberkahi.
amagêhi = menguasai.
mangliwati = melewati.

Bentuk ‘i’ dapat pula berarti kausatif, yaitu menyebabkan.


Dalam hal ini dapat diterjemahkan dengan akhiran …’kan’
dalam bahasa Indonesia. Misalnya :
marasare = menyembuhkan.
manarimani = menerimakan.
manglêpasi = melepaskan.

Catatan :
Akhiran ‘i’ ini dalam hubungannya dengan sisipan ‘in’,
selalu diganti dengan dengan akhiran-’an’. Maka menjadi
sebagai berikut ini.
tinariman = diberi.
dinawuhan = diperintah.
pinatyan = di bunuh.
kinasihan = dikasihi.
inaranan = dinamai.

3.12 Sufiks : ‘an’


Kata-kata yang mendapat sufiks atau akhiran ‘an’,
bermacam-macam artinya, tergantung pada kata-kata yang
diberi akhiran itu.

Bahasa dan Sastra Kawi 55


a. Berarti hasil tindakan yang ternyata pada kata asal. Dalam
bahasa Indonesia, kira-kira dapatlah disalin dengan : ‘yang
di’ …. Contoh :
tasyan (tasi + an) = barang atau hasil/yang diminta.
duman (dum + an) = barang atau hasi/yang dibagi/bagian.
pêhan (pêh + an) = barang atau hasil/yang diperah/susu.
dunungan (dunung + an) = barang/yang ditruju/tujuan.
larangan (larang + an) = barang/yang dilarang.
laksyan (lakṣi + an) = barang atau hasil/yang diarah/sasaran.
tunwan (tunu + an) = barang atau hasil/yang dibakar.
punpunan (punpun + an) = barang atau hasil/yang dipunyai/
milik.
dalihan (dalih + an) = yang dipikirkan/maksud.
unggwan (unggu + an) = yang ditempati/tempat.
tanduran (tandur + an) = barang yang di tanam/tanaman.
paran (para + an) = tempat yang didatangi.
b. Ada beberapa bentuk akhiran an yang artinya tetap sama
seperti kata dasarnya. Contoh :
tambayan (tambay + an) = permulaan.
wêkasan (wêkas + an) = akhirnya.
têmahan (têmah + an) = menjadi, akhirnya menjadi.
wêdihan(wêdih + an) = pakaian.
walyan (wali + an) = akhli mengobati, dukun.
hibêkan (hibêk + an) = penuh.
wunwunan (wunwun + an) = ubun-ubun.
walakan (wulak + an) = mata air.

3.13 Sufiks : ‘ên’.


Sufiks atau akhiran ‘ên’ mempunyai dua macam arti,
yaitu.:
a. Menyatakan sifat yang tidak baik, atau sangat, Contoh :
girih – girih (giri – giri + ên) = sangat takut.
prihatin (prihati + ên) = sangat sedih.

56 Bahasa dan Sastra Kawi


waringutên (waringut + ên) = sangat garang.
tontonên (tonton + ên) = sangat terkenang.
sangúayan (sangúaya + ên) = sangat kawatir.
b. Menjadi bentuk arealis pasif.
wawan (wawa + ên) = harus dibawa.
wêlin (wêli + ên) = harus/akan dibeli.
tujun (tuju + ên) = harus/akan dituju.
rêngön (rêngö + ên) = harus/akan didengar.
wehên (weh + ên) = harus/akan diberi.
huripên (hurip + ên) = harus/akan dihidupi.

3.14 Sufiks : ‘akên’


Pembentukan sufiks atau akhiran’akên’adalah sebagai
berikut :
a. Akhiran ‘akên’ ditempatkan di belakang kata dasar yang
diberi awalan ‘a’ atau ‘ma’ dengan nasal (sengau) atau
sisipan ‘um’. Misalnya : ‘kawaśa menjadi kumawaśakên’.
b. Kalau kata itu berakhir dengan vokal maka aturan saṁdhi
harus berlaku. Misalnya :
dadi – dumadyakên.
rêngö – rumêngwakên.
Artinya : Pada umumnya arti akhiran ‘akên’ sama dengan
arti akhiran ‘kan’ dalam bahasa Indonesia.

Bentuk ‘akên’ berarti kausatif :


a. Menyebabkan …….yang tercantum dalam kata dasarnya.
Misalnya :
manghilangakên = menghilangkan, menyebabkan hilang.
manahutakên=menggigitkan, menyebabkan (menyuruh)
gigit.
angratwakên = merajakan, menjadikan (seorang) raja.
manarimakên = menerimakan.

Bahasa dan Sastra Kawi 57


b. Menganggap sebagai…,yang tercantum dalam kata dasarnya.
Misalkan :
mangadbaitakên = mengistimewakan, menganggap sebagai
yang luar biasa
mangluhurakên = menginginkan, menganggap sebagai yang
tinggi.
c. Memakai sebagai …,yang tercantum dalam kata dasarnya.
Misalnya :
amanahakên = memanahkan, memakai sebagai panah.
manakrakên = mencakrakan, memakai sebagai panah cakra.

Catatan :
Kadang-kadang ada juga bentuk ‘akên’ yang tidak dapat
diterjemahkan dengan akhiran ‘kan’ menurut kebiasaan
bahasa Indonesia. Misalnya :
humarêpakên = menghadapi.
umungkurakên =membelakangi.
angapitakên = mengiringi.
mangalorakên = membuat supaya ke utara.

3.15 Konfiks : ‘ka – an (ên)’.


Pembentukan dengan konfiks atau imbuhan ‘ka – an’,
seringkali terjadi pula dengan ‘ka-ên’, terutama apabila kata
dasarnya berakhir dengan vokal. Keduanya tidak ada perbedaan
arti. Arti kata-kata yang mendapat imbuhan ‘ka - an(ên)’, adalah
sebagai berikut :
a. Menyatakan sifat. Sering kali kata-kata ini hanya kata-kata
pinjaman dari bahasa Sanskerta. Misalnya :
kottaman = keutamaan.
kamahātmyan = sifat kerohanian, kesaktian.
kaúuran = keberanian.

58 Bahasa dan Sastra Kawi


kawidagdhan = kepandaian.
kaniścayan = keniscayaan.
kadustan = kejahatan.
kaśaktian = kesaktian.
kapawitran = kasucian.
katiśayan = keistimewaan.
kadurlabhan = kesukaran, kesusahan.
kasandehan = kekhawatiran.
kawiryan = keberanian.
kasiddyan = kegaiban.
kalistuhayuan = kecantikan.
kajênêkan = keasikan.
b. Menyatakan pangkat/ada dalam keadaan.
kaprabhun = jabatan kerajaan.
kacakrawartyan = kekuasaan.
kajayaúatrun = kemenangan atas musuh.
kajñānawāsan = dalam keadaan yang tidak dikenal.
Kapānḍawan = keadaan sebagai orang pàndawa.
karatun = jabatan raja.
kapunyan = kebaikan, ada dalam keadaan baik.
c. Menyatakan tempat/tempat kediaman.
kabinihajyan = tempat istri raja.
kasatryan = tempan kediaman kesatriya.
kahyangan = tempat dewa.
kaḍatwan = tempat kediaman raja (kadang-kadang juga
berarti jabatan).
kadohan = tempat yang jauh, kejauhan.
kahanan = tempat berada.
d. Menyatakan arti yang hampir sama dengan bentuk pasif.
kālapan = terambilnya.
kaputêran = diputarnya.
kapanganan = termakannya.

Bahasa dan Sastra Kawi 59


kālahan = terkalahkan.
kinumah = diminumnya.
kahêrêtan = terhambatnya.
kacaritan = diceriterakan.
kagawayan = diperbuatanya, apa yang diperbuat.
kapangguhan = terdapat, apa yang didapat.
kawarnan = ceritera, apa yang diceriterakan.
kapanasan = kepanasan, terkena panas.

3.16 Konfiks : ‘pa – (a) – n’


Sebuah kata dasar yang mendapat awalan ‘pa’ dan akhiran
‘a(n)’, biasanya mempunyai arti : “tempat…atau kumpulan,
keseluruhan” apa yang disebut pada kata dasar itu. Ada yang kata
dasarnya diberi ‘nasal’ dan ada pula yang tidak diberi ‘nasal’.
Keduanya tidak ada perbedaan arti, adalah sebagai berikut :
a. Yang mempunyai arti tempat :
payajñan (yajña) = tempat berkurban.
paburwan (buru) = tempat berburu.
paprangan(prang) = tempat berperang.
pahêthötan (hêthöt) = tempat bersembunyi.
panghwanan (nghwan) = tempat pengembala.
panangkilan (tangkil) = tempat menghadap.
panadahan (tadah) = tempat makan.
pagawayan (gaway) = tempat bekerja.
pametan (pet) = tempat mengambil.
pamintonan (pinton) = tempat pertunjukkan.
pangdonan (don) = tempat tujuan.
panginuman (inum) = tempat minum.
pagêlaran (gêlar) = tempat yangluas, bangsal.
pangigêlan (igêl) = tempat menari.
b. Yang mempunyai arti “kumpulan, keseluruhan” :
pasangkêpan (sangkêp) = perlengkapan, persiapan.

60 Bahasa dan Sastra Kawi


pakadangan (kadang) = hubungan saudara.
pakatonan (katon) semua yang dapat dilihat.

3.17 Konfiks : ‘a (ma) – an’


Kata dasar yang dibentuk dengan awalan ‘a (ma)’ dengan
akhiran ‘an’, pada umumnya menyatakan : sifat yang agak
berlebih – lebihan dalam arti :
1. Terus menerus.
2. Sungguh – sungguh.
3. Banyak.

Konfiks ‘a – (ma) – an’, dalam bahasa Indonesia dapat


disamakan dengan imbuhan: ‘ber – an’. Contoh :
magênturan = berdentuman.
madarawayan = bercucuran.
mahayunan = bergoyang – goyang.
mawilêtan = berlilitan.
makabehan = kesemuanya.
maluwaran = selesai, bubar.
mahuwusan = habis, berhenti.
mararyan = berhenti, mengaso.
akarwan = berdua, bersama – sama.
agarawalan = tergopoh – gopoh.
agulingan = bergulingan.
akudampêlan = berpautan.
atotohan = bertaruhan.
atêmahan = akhirnya menjadi.
akisapwan = berpangkuan.

3.18 Konfiks : ‘in – an’.


Dalam hal ini konfiks atau akhiran ‘an’ hanya mengganti
akhiran ‘i’ yang terdapat dalam bentuk aktifnya. Contoh :
anakwani (aktif ) tinakwanan (pasif ) = ditanyai.

Bahasa dan Sastra Kawi 61


mamêjahi (aktif ) pinêjahan (pasif ) = dibunuh.
anahuri (aktif ) sinahuran (pasif ) = dijawab.
dumêdêli (aktif ) dinêdêlan (pasif ) = diinjak-injak.
manghyasi (aktif ) hinyasan (pasif ) = dihiasi.
manunwi (aktif ) tinunwan (pasif ) = dibakar.
tumali (aktif) tinalyan (pasif ) = diikat.
mamati (aktif ) pinatyan(pasif ) = dibunuh.
manuruni (aktif ) tinurunan(pasif ) = dituruni.
tumangisi (aktif ) tinangisan (pasif ) = ditangisi.
mangliwati (aktif ) liniwatan (pasif ) = dilalui.
manganugrahani(aktif)inanugrahan (pasif ) = dianugrahi.
tumarima (aktif ) tinariman (pasif ) = diberi.
manglêpasi (aktif) linêpasan (pasif ) = dilepasi.

62 Bahasa dan Sastra Kawi


BAB IV
KATA BILANGAN, KATA BERULANG, KATA
MAJEMUK DAN PERTUKARAN BUNYI

4.1 Kata Bilangan Tentu


Dalam hal kata bilangan dalam bahasa Kawi dipakai juga
kata bilangan bahasa Sanskerta. Ada dua macam kata bilangan,
yaitu:kata bilangan tentu dan kata bilangan tak tentu.
1. Kata bilangan tentu adalah sebagai berikut :
No Bahasa Kawi Bahasa Sanskerta
1. tunggal eka
2. rwa dwi
3. têlu tri
4. pat(patpat) catur
5. lima pañca
6. nêm sad
7. pitu sapta
8. wwalu aṣṭa
9. sanga nawa
10. sapuluh daśa
11. sawêlas ekadaśa
12. sawêlas dwadaśa
13. tigawêlas trayodaśa
14. patwêlas caturdaśa
15. limawêlas pañcadaśa
16. nêmwêlas sodaśa
17. pituwêlas saptadaśa
18. wwaluwêlas aṣṭadaśa
19. sangawêlas nawadaśa
20. rwangpuluh viṁśati

Untuk bilangan 20 sampai 29, disamping ada kata


salikur (21), têlu likur (23) dan seterusnya, juga terdapat

Bahasa dan Sastra Kawi 63


kata rwang puluh tunggal (21), rwang puluh têlu (23) dan
seterusnya, seperti cara dalam bahasa Indonesia. Mulai 30
(tiga puluh), cara menghitungnya seperti bahasa Indonesia.
Adapun : ratus dalam bahasa Kawi adalah : atus.
ribu dalam bahasa Kawi adalah : iwu.
Lakṣa dalam bahasa Kawi adalah : lakûa.
kêti dalam bahasa Kawi adalah : kêti, koti.
juta dalam bahasa Kawi adalah : yuta, ayuta.
Misalnya : Sangan yuta limang kêti têlung lakṣa sangang
iwu limang atus nemang puluh = 9.539.560.
2. Jika kata bilangan itu dihubungkan dengan kata-kata yang
menyatakan ukuran waktu, ruang, atau jumlah, maka kata
bilangan itu mendapat tambahan “ng” dibelakangnya. Tetapi
kata tunggal berubah menjadi “sa” Contoh :
patang wêngi = empat malam.
limang wêngi = lima malam.
limang tahun = lima tahun.
nêmang ayuta = enam yuta.
wwalung dêpa = delapan dêpa.
têlung siki = tiga buah (ekor).
limang atus = lima ratus.
nêmang iwu = enam ribu.
salek = satu bulan.
satahun = satu tahun.
saawiji = satu biji, seekor.
Perkecualian :
Di muka kata-kata wêlas, likur, dan sànak, tidak pernah ada
tambahan “ng”. Misalnya :
lima wêlas tetapi ada lima puluh.
rwa sànak tetapi ada rwang puluh.
têlu likur tetapi ada têlung siki.
3. Kata bilangan dengan awalan ‘ka’. Jika awalan ‘ka’ ini
ditambahkan pada kata bilangan, maka awalan ‘ka’ ini

64 Bahasa dan Sastra Kawi


berarti : semua, bersama-sama, atau tingkatan. Misalnya :
katêlu = ketiga- tiganya (semua atau yang ketiga/
tingkatan).
kapat = keempat-empatnya (semua atau yang keempat/
tingkatan).
kalima = kelima-limanya (semua atau yang kelima/
tingkatan).
kapitu = ketujuh- tujuhnya (semua atau yang ketujuh/
tingkatan).
4. Bilangan dengan awalan ‘pa’. Awalan ‘pa’, di muka kata
bilangan sering kali menyatakan arti “bagian”, dan bentuk
ini sering pula mendapat awalan ‘ma’ atau awalan ‘sa’.
Misalnya :
mapasewu = menjadi seribu bagian.
maparwa = menjadi dua bagian.
saparwa = menjadi sebagian, separuh.
saparpatan = seperempat.
5. Kata bilangan dengan awalan ping (pin). Awalan ping (pin)
di muka kata bilangan menyatakan arti: mempergandakan.
Misalnya :
pingrwa = dua kali.
pingtiga = tiga kali.
pisan = sekali.
pinglima = lima kali.

4.2 Kata Bilangan Tak Tentu


Bilangan tak tentu ini hanya dinyatakan dengan beberapa
kata-kata saja misalnya: ‘pira’, ‘sapira’, ‘angkên’ atau ‘nangkên’
dan ‘asing’. Contoh :
1. ’Pira’ ta lawas nira hana ngkā, katêkan ta sang brāhmana
duhka bhāra = Setelah beberapa lamanya ada di sana
tertimpalah sang brahmana itu oleh kesusahan.
2. ’Pirang’ warsa kunang lawas nirātêmu tangan, inakànak
nira ta sang Citrānggada mwang Citrawirya = Maka setelah

Bahasa dan Sastra Kawi 65


beberapa tahun lamanya bersuami istri, beranalah mereka
Citrānggada dan Citrawirya.
3. Tan ‘sapira’ lara ni nghulun pêjah saka ri pêjaha rahadya
sanghulun mangke = Tak seberapa aku susah akan kematian
(ku) jika dibandingkan kalau engkau sekarang mati.
4. Tan ‘sapira’ nggan ing harohara nirerikang anak = Tidak
seberapa bingungnya karena anak.
5. ’Nangkên’ tahun sira mānak = Tiap tahun ia beranak.
6. Maweh ta janma ‘angkên ‘tahun tahada nikang ràkûasa pati
= Tiap- tiap tahun (mereka itu) mamberikan manusia untuk
mangsanya raja raksasa itu.
7. ’Asing’ wwang mara ngkāna pinanganya = Setiap orang
yang datang ke sana di makannya.
8. ’Asing’ manghilangakên kadhurgandhan ira yukti maka
swamyanta = Barang siapa dapat menghilangkan bau yang
busuk itu, tentu akan menjadi suamimu.
9. ’Sasing’sarwabhawa masukeng guhā, yatika tugêl mapasewu
= Barang apa yang hendak masuk ke dalam gua, maka
hancurlah (menjadi seribu bagian).
10. ’Asing’ ta molah ring alas ing Khandawawana mawe rêg
tan uning paranya = Barang yang ada di hutan Khandawa
gemparlah tak tahu ke mana perginya.

4.3 Kata Berulang


Walaupun dalam bahasa Jawa Kuna di Parwa-Parwa
macam dan coraknya belum sebanyak kata berulang bahasa
Indonesia akan tetapi artinya yang terutama sama saja dengan
kata berulang bahasa Indonesia ialah : menegaskan pengertian
yang ternyata pada kata yang diulangi itu. Penegasan ini lalu
dapat menunjuk : banyaknya, berkali-kali, kesangatan tindakan

66 Bahasa dan Sastra Kawi


atau sifat. Dalam bahasa Indonesia dan bahasa Jawa sekarang
penegasan ini ada juga menyatakan heran dan pengakuan
(meskipun) misalnya : kecil-kecil cabai rawit, hitam-hitam gula
jawa.
Adapun arti kata berulang yang menunjuk keumuman,
kesamaran, yang kemudian menjadi persamaan boleh juga
dikembalikan ke banyak tadi.Adapun tentang pembentukannya :
sering-sering bagian pertama kata berulang kehilangan bunyinya
yang terakhir.
Wija-wijah, kêdi-kêdik, tungga-tunggal, liniku- linikuran,
dan lain-lain.

Kata berulang yang berganti suara semacam bolak-balik,


jarang terdapat dalam bahasa Jawa Kuna.
‘Dwipūrwa’ (perulangan suku pertama) hanya sedikit
sekali seperti: ‘lilima, tatali’. Barangkali jabatannya ilaha untuk
membuat umum atau samar, walaupun berbeda dengan bentuk
yang tidak berulang.

Kata berulang menyatakan sebagai berikut :


1. Banyak :
• Rug ‘kayu-kayunya’…. (apuy) ... gumêsêng ing ‘alas-
alasnya’ = Roboh pohon-pohonnya ..., api ... membakar
hutan-hutannya.
• Katon tikang nāga kasungsang kawalik ‘masulung-
sulung’, tibeng kuṇḍa, kadi ‘larwa-larwan’ tumon dilah
ning dīpta kāla ning rātri = Tampak naga tunggang
terbalik seperti kelekatu jatuh ke tempayan pengorbanan
selaku laron yang melihat api pada malam hari.
2. Bermacam – macam :
• Atiśaya nghel ni nghulun, ibu, denya n wêgig maparan
-paran = Saya amat jemu, ibu, amat sukar mreka itu
karena menjalar ke mana - mana. (Kata Garuda kepada
ibunya, ia harus menjaga naga - naga).

Bahasa dan Sastra Kawi 67


• Sinêgêh-sinêgêhan ta sira de sang maharsi = Ia disuguh
- suguhi (diberi bermacam - macam sajian) oleh maharsi.
3. Perulangan; berkali – kali ; masing - masing :
• Mahêm sira sore, ring prabhatakāla mêntas ‘muwah
muwah’ sira mangkana = Malam hari ia duduk di dalam
air, dinihari keluarlah ia, dan demikianlah berkali - kali.
• Ya ta gilir ‘salawang-salawang’ = berganti-ganti pintu
ke pintu.
• Ikā tānak nira kalima. Ya tikahêlêt ‘satahun-satahun’
sake wwang sānaknya ‘sowang-sowang’ = Itulah anak
-anak orang kelima itu. Antara saudara itu masing-
masing adalah setahun.
4. Kesamaran, kaumuman, barang :
• Lumampah ta sirā ‘buru-buru’, ry alas nikang
Himawānpada nānāwidha mṛga uluh nirāburu = Ia
berangkat untuk berburu di hutan pada kaki gunung
Himalaya, banyaklah binatang yang diperolehnya
(karena berburu itu). (“aburu- buru” agak umum, dalam
bahasa Indonesia “berburu-buru” tak ada, tetapi sifat kata
berulang ini nyata juga, bandingkan dengan melihat-
lihat).
• Ya tikā alapên panêbusantê ibunta, narapwan ibunta
marya ‘hulun-hulun’ = Carilah itu untuk penebus ibumu
kepada kami, supaya ibumu tak usah mengabdi - abdi.
• Hana ta kārya mami ‘kêdi-kêdik’ = Adalah barang
pekerjaan sedikit-sedikit bagimu.
5. Persamaan :
• Molah ‘tanak-anak’ ing mata nira = Bergerak –geraklah
orang-orangan matanya.
• Dumudut i sang āsuki kangkên’tali-tali’ ning
Mandarācala = Mereka itu menarik Basuki yang seolah-
olah menjadi tali gunung Mandara.

68 Bahasa dan Sastra Kawi


• ’Wêka- wêka’ sang Kuru = Keturunan Kuru (dikatakan
kepada Parikêsit yang bukan anak Kuru, melainkan
keturunannya saja).
• Lêbu mêlêk de nya ‘angin-angin’ i hêlar sang Garuda =
Debu membubung ke atas karena angin sayap Garuda.
6. Kesangatan :
• ’Gila-gila’ tumon i rowangnya pinangan = Takut - takut
ia melihat kawan-kawannya di makan.
• Kāri ta mahārāja Drupada ‘tungga-tunggal’= Tinggalah
raja drupada seorang diri saja.
Pada kalimat penyuruh atau larangan :
• Haywa ‘sowe- sowe’ patyani juga usên = Jangan lama -
lama bunuhlah segera.
• Pasuk ‘śighra- śighra’ = Masuklah lekas-lekas.
Sering kali kata tambah berbentuk -’a (ma)....-an’
dipersangat, Contoh :
• Ndi ta paran mpungku matangnyan ‘agyāgyan’ têkap
rahadyan sanghulun lumaku = Kemanakah pergi tuan
hamba, maka berjalan amat tergesa – gesa.
• Tan dadi nghulun ‘maguywa-guywa’ tuwi = Tak patutlah
saya bergurau - gurauan.
• Rwa wêlas tahun lawas tamolah ing alas, ‘masukha –
sukha’ lawan sang Tapati = Dua belas tahun lamanya ia
tinggal di hutan bersuka-sukaan dengan Tapati.
• Umiṇḍuhur ta ya rambutnyawyang ‘awêrut- wêrutan’ =
Seramlah rambutnya, kusut masai kemerah – merahan.

Kata berulang dapat juga diberi awalan ka menjadi kata


tambah; “ka”- ini yang banyak mengandung arti kausatif.
Contoh :
• ’Kalunghā-lunghā’ ta laku nira = Makin menjauhlah
jalannya (makin lama makin jauh ia berjalan)

Bahasa dan Sastra Kawi 69


• Madêg ta sira tumonton ri rùpa nikang ràkûasa, ‘kagiri
- giri’ bhayānaka = Berdirilah ia melihat raksasa, amat
sangat menakutkan rupanya.
• Māti ta sira, nda tan hilang rūpa nira, mangkin ‘konêng
- onêng’ tininghalan = Matilah ia tak lenyap-lenyap
kecantikannya, makin merindukan kelihatannya.
• Lain dari pada itu masih ada juga ‘konang-unang’,
‘konang-onang’ dan ‘konêng-unêng’, terdapat sebagai
kata sebut. Contoh :
• Bhinukti nira ramya ning sarwa kusuma mwang ‘konang-
unang’ ning lwah Yamunā = Dirasainya kecantikan
bunga-bunga serta kaindahan sungai Yamuna.

Sering-sering kata tersebut agaknya berubah menjadi kata


tambah karena diulangi belaka, Contoh:
• Hulun-hulun di samping mahulun: mengabdi, menjadi
budak.

Kata berulang (lebih-lebih kata dwipūrwa) dalam bahasa


Jawa sekarang ada yang berarti kausatif, misalnya : ‘ngengêl –
engêl’, ‘mbebingung’, ‘ndedawa’. Hal ini terdapat juga dalam
contoh - contoh di bawah ini :
• Apa matangnyan yan ‘pamuta-muta’ = Apakah sebabnya
maka tuan membuta itu (membuat buta) diri sendiri.
• Sangke ‘pamêdi-mêdi’ nira =Karena hendak menakutkan
dia.

4.4 Kata Majemuk


Kata majemuk merupakan gabungan dua kata tunggal atau
lebih yang penggabungannya sudah sedemikian rupa sehingga
menciptakan satu arti baru.

70 Bahasa dan Sastra Kawi


4.4.1 Ciri – ciri Kata Majemuk
1. Ciri arti ;
Pada ciri arti kata majemuk tidak memperlihatkan lagi arti
masing-masing unsurnya. Kata majemuk memiliki satu arti
dan merupakan kesatuan arti yang bulat. Contoh : ‘dana
punya’ (derma atau sumbangan).
2. Ciri konstruksi ;
Jika kata majemuk mendapat imbuhan, maka imbuhan
tersebut dibubuhkan pada awal unsur kata majemuk (kata
pertama) atau paling akhir pada unsur kata yang terakhir.
Demikian pula jika mendapat konfiks (imbuhan gabungan)
maka ia merupakan satu kata yang susunan unsur tidak
dapat dibalik.Contoh:’jananuraga’(simpatik),jika mendapat
konfiks ‘ka-an’ maka menjadi ‘kajananuragan’ (tentang
simpati).
3. Ciri unsurnya ;
Kata majemuk antara unsur-unsurnya tidak dapat disisipkan
sebuah morfem lain, antara unsur-unsurnya tidak dapat
dipisahkan. Contoh : ‘rama rena’ (kedua orang tua).
4. Ciri tekanan.
Tekanan kata majemuk selalu jatuh pada suku terakhir dari
unsur yang terakhir pula. Contoh : priya hita (ramah tamah).
Pada kata majemuk ini tekanan jatuh pada suku terakhir dari
unsur yang kedua yaitu suku ‘ta’ pada kata ‘hita’ dan bukan
pada suku terakhir pada unsur yang pertama (ya pada kata
priya).

4.4.2 Macam-macam Kata Majemuk


Berdasarkan sifatnya kata majemuk dibedakan menjadi
dua yaitu : kata majemuk endosentris dan kata majemuk
eksosentris. Kata majemuk endosentris adalah kata majemuk
yang distribusinya sama dengan salah satu atau semua unsurnya.

Bahasa dan Sastra Kawi 71


Contoh : ‘jatugreha’ (rumah damar) dan lain – lain. Kata
majemuk eksosentris adalah kata majemuk yang salah satu
unsurnya tidak dapat menggantikan seluruh unsurnya. Contoh :
‘priya hita’ (ramah).
Dilihat dari strukturnya kata majemuk dapat dibedakan
menjadi dua macam yaitu : kata majemuk setara dan kata
majemuk yang tidak setara.
1. Kata majemuk setara;
Kata majemuk setara adalah kata majemuk yang unsur –
unsurnya tidak saling menerangkan tetapi berkedudukan
setara. Contoh :
bapebu = bapa + ibu (ibu bapak).
jatukarma = jatu + karma (jodoh).
wahyādhyatmika = wahya + adhyatmika (jasmani rohani).
2. Kata majemuk yang tidak setara;
Kata majemuk tidak setara adalah kata majemuk yang salah
satu unsurnya menerangkan unsur lain. Contoh :
dewa putra (putra dewa).
yama brata (nama sumpah).
jatugreha (nama rumah).
kurukṣetra (nama lapangan).

Catatan :
Kata majemuk dalam bahasa Kawi ada yang berstruktur
asli Kawi yang menuruti ketentuan hukum DM
(diterangkan,menerangkan) mendahului yang diterangkan.

4.4.3 Arti Kata Majemuk :


1. Menyatakan arti kumpulan dari kedua unsurnya : Contoh:
bapebu (ibu bapak), punya pāpa (baik buruk), surapsari
(dewa bidadari), dan lain-lain.
2. Menyatakan pengertian mengeraskan. Contoh : wêlas arêp

72 Bahasa dan Sastra Kawi


(belas kasihan), priya hita (sopan santun), suka trêpti (suka
dan puas), dan lain -lain.
3. Menyatakan pembalas arti. Dalam hal ini unsur yang kedua
membatasi arti atau memberi penjelasan unsur yang pertama.
Contoh : suranggana (bidadari), suraraja (raja dewa), anak
hyang (anak dewa), dan lain- lain.

4.5 Pertukaran Bunyi


Di masa sekarang banyak kata - kata dari bahasa Jawa
Kuna menjadi kata-kata bahasa Jawa sekarang. Akan tetapi
meskipun berubah suaranya banyak yang masih tetap suaranya.
Untuk perbandingan di bawah ini di berikan beberapa contoh :

No Bunyi Berubah menjadi : Contoh :


ri menjadi di
ron menjadi don
aran menjadi adan
1. ‘r' ‘d’
pari menjadi padi
ari menjadi adi
rara menjadi dara,dll.
hari menjadi hai
turi menjadi tui
duri menjadi dui
2. ‘r’ hilang
darat menjadi daat
pari menjadi pai
pêrêh menjadi pêêh,dll.
watu menjadi batu
wwat menjadi bwat
3. ‘w’ ‘b' wangke menjadi bangke
waringin menjadi beringin
wiji menjadi biji,dll.

Bahasa dan Sastra Kawi 73


sungguh menjadi singgih
4. ‘u’ ‘i’ lungguh menjadi linggih
pangguh menjadi panggih
kwan menjadi kon
wwang menjadi wong
rwan menjadi ron
lwang menjadi long
5. ‘wa’ ‘o’
karwa menjadi karo
lwa menjadi lo
bwat menjadi bot
kulwan menjadi kulon,dll.
nyiur menjadi nyuh
6. ‘r’ ‘h’
ikur menjadi ikuh,dll.

74 Bahasa dan Sastra Kawi


BAB V
KALIMAT BAHASA JAWA KUNA

5.1 Pengertian
Bahasa terdiri dari dua unsur ialah bentuk dan arti yang
dinyatakan oleh bentuk itu sendiri. Bentuk bahasa terdiri dari
satuan-satuan yang disebut satuan gramatik. Satuan-satuan
bahasa tersebut ialah : wacana, klausa, frase, kata dan morfem.
Kalimat dalam bahasa Jawa Kuna ada yang terdiri dari satu kata,
misalnya : ‘ih’, ada yang terdiri dari dua kata misalnya : ‘sang
resi’, demikian pula selanjutnya. Kalimat dalam suatu bahasa
sesungguhnya bukan ditentukan oleh banyaknya kata yang
menjadi unsurnya,melainkan intonasinya. Dengan demikian
yang dimaksud dengan kalimat ialah bentu linguistik yang
diakhiri oleh intonasi final atau intonasi akhir selesai. Beberapa
contoh kalimat bahasa Jawa Kuna dari teks Àdiparwa :

• ”Hana ta sang Daśabala ngaranya, parnah wadwa de


maharaja Basuparicara, hulun juru tambangan maparahu
gantinya”, artinya ada seseorang bernama Daśabala dalam
kekuasaan raja Basuparicara menjadi juru tambangan,
menyeberangkan orang dengan perahu, itulah tugasnya.

• ”Mangkana ling sang prabhu, sumahur sang tapi sira”,


artinya demikian kata sang prabhu, katakanlah sewajarnya
olehmu kepada ku.

• ”Mojar ta sang swami sira kabeh”, artinya berkatalah semua


pendeta menyambut.

• ”Katon pwa sirahayu”, artinya terlihatlah wajah yang molek.

Dari bentuk-bentuk kalimat di atas masing-masing


mempunyai bentuk linguistik yang mempunyai intonasi akhir.

Bahasa dan Sastra Kawi 75


Bentuk-bentuk di atas ada yang terdiri dari banyak kata dan
ada pula yang terdiri dari tiga kata, namun masing-
masing mempunyai intonasi akhir. Bentuk yang
semacam inilah yang disebut dengan kalimat.

5.2 Macam-macam Kalimat Bahasa Jawa Kuna


Berdasarkan intonasi dan banyaknya klausa yang
menjadi unsur kalimat itu, maka kalimat bahasa Jawa
Kuna dapat digolongkan menjadi tiga, yaitu : kalimat
berita, kalimat perintah dan kalimat tanya.
1. Kalimat Berita;
Kalimat berita adalah kalimat yang berfungsi untuk
memberitahukan atau menyampaikan sesuatu berita
kepada orang lain. Contoh :
”Hana sira ratu sang Mahabhima ngaranira” =
ada seorang raja Mahabhima namanya.
2. Kalimat Perintah;
Kalimat perintah adalah kalimat yang
mengharapkan tanggapan yang berupa tindakan
setelah disampaikan dari orang yang diajak bicara.
Contoh :
“Mangkana pawêkas sang Sawitri ri sira” =
Demikianlah pesan sang Sawitri kepadanya.
3. Kalimat Tanya.
Kalimat tanya adalah kalimat yang umumnya
berfungsi untuk menanyakan sesuatu. Intonasi
kalimat tanya berbeda dengan kalimat berita maupun

76 Bahasa dan Sastra Kawi


kalimat perintah. Kalimat berita berintonasi akhir
turun sedangkan kalimat tanya berintonasi akhir naik.
Contoh :
“Apa don mu datêng marangke” ? = Apa tujuanmu datang
kemari ?.

Berdasarkan banyaknya klausa yang menjadi unsurnya,


kalimat dalam bahasa Jawa Kuna dikelompokkan menjadi tiga
macam yaitu : kalimat tunggal, kalimat majemuk dan kalimat
minor.

1. Kalimat Tunggal

Kalimat tunggal adalah merupakan kalimat yang sederhana


terdiri atas satu klause.Contoh : “Sumahur sang Jaratkaru”
= Menjawab sang Jaratkaru.

2. Kalimat Majemuk
Kalimat majemuk adalah kalimat yang terdiri dari dua klausa
atau lebih. Kalimat majemuk dapat dibedakan menjadi dua
macam yaitu : kalimat majemuk setara dan kalimat majemuk
tak setara.

a. Kalimat majemuk setara adalah : kalimat yang salah satu


klausanya tidak merupakan bagian dari klausa lainnya.
Masing - masing klausa berdiri sendiri sebagai sebagai
klausa yang setara. Contoh : malit ahirêng, abang
matanya = kecil hitam (badannya), merah matanya.

b. Kalimat majemuk tidak setara adalah: kalimat majemuk


tidak setara adalah kalimat majemuk yang antara
klausanya merupakan bagian dari klausa yang lainnya.
Jadi salah satu klausanya merupakan inti sedang klausa
lainnya bukan inti. Contoh : “Huwus pwa siddhi mantra,

Bahasa dan Sastra Kawi 77


mahas ta sireng sarwaloka” = sesudah ia tamat akan
segala mantra, ia diperbolehkan memasuki segala
tempat.

3. Kalimat Minor
Kalimat minor adalah kalimat yang terdiri atas satu kata atau
satu frase tetapi tidak memenuhi struktur frase. Contoh : ‘Ih’
= Hai.

78 Bahasa dan Sastra Kawi


BAB VI
MEMBACA KARYA SASTRA
PROSA DAN PUISI JAWA KUNA

6.1 Membaca Karya Sastra Prosa


Dalam pelajaran bahasa Kawi kita jumpai dua bentuk
karya sastra,yaitu bentuk prosa atau gancaran dan bentuk puisi
atau tembang, yang masing-masing mempunyai cara-cara
tersendiri dalam hal membacanya. Dalam mebaca prosa ada dua
cara yaitu :

6.1.1 Membaca phalering


Kata phalering berasal dari dua kata yaitu : phala (buah)
dan iring (ikut, serta) lalu disaṁdikan. Jadi menurut hemat
kami kata phalering, ialah membaca secara beriring-iring atau
berturutan dengan suara yang hampir sama.
Membaca phalering adalah membaca biasa dengan
intonasi (tekanan) yang monoton artinya membaca biasa atau
hampir senada. Dalam membaca phalering yang penting
diperhatikan adalah tanda baca, penggalan-penggalan kalimat
sesuai dengan “guru bhasa”. Guru bhasa adalah penggalan-
penggalan kalimat yang akan diterjemahkan dan mengandung
pengertian yang memadai. Biasanya tiap-tiap pemenggalan atau
koma, pembacaan atau suara kita agak naik sedangkan dalam
tanda titik agak menurun.

6.1.2 Membaca palawakya


Membaca palawakya adalah membaca yang penuh
mempergunakan ketentuan-ketentuan intonasi, sebagai nada,
tekanan, perhentian, dan lain-lainnya. Jadi keras lembutnya
suara, panjang pendeknya suara dan tinggi rendahnya suara
betul-betul memegang peranan dalam membaca palawakya.
Kalau kita mendengarkan orang membaca palawakya, kira- kira

Bahasa dan Sastra Kawi 79


tidak jauh dengan orang yang berdeklamasi, walaupun gaya
dan toonnya agak berbeda. Untuk dapat membaca phalawakya
dengan baik, tepat dan benar, ada beberapa syarat harud dikuasai
diantaranya:
1. Mahir dan dapat mengetahui mengenai notasi – notasi yang
berlaku dalam abjad bahasa Kawi, misalnya :
a. Akṣara Wyañjana : ñ - dibaca ny.
ç - dibaca ś.
b. Akṣara suara : ā, ī, ū, - dibaca dirgha (panjang)
ê - dibaca e pêpêt.
ö - dibaca ê.
2. Mengetahui tentang syarat guru laghu, maksudnya suku
kata mana harus baca agak panjang dan yang mana dibaca
pendek atau biasa. Guru artinya suara berat, panjang, dan
laghu berarti suara ringan, pendek.
3. Pemenggalan- pemenggalan kalimat harus tepat dan benar.
Untuk dapat memenggal kalimat dengan tepat dan benar kita
harus paham akan arti kata- kata yang terdapat dalam bacaan
tersebut, (guru bhasa).
4. Dalam setiap pemenggalan atau pada suku kata terakhir
biasanya suara itu dipanjangkan.
5. Yang tidak kalah pentingnya ialah cara melafalkan atau
melagukan kalimat-kalimat tersebut, sehingga enak didengar
dan gampang ditangkap.

Phalawākya berasal dari kata ‘phala’ artinya buah dan


‘wākya’ yang berasal dari kata wāk yang berarti suara atau
ucapan. Pengertian yang lain palawakya berasal dari kata para
dan wākya, ‘para’ berarti lain, mulia, luhur, utama, dan ‘wākya’
berasal dari kata ‘vāk’ berarti suara atau ucapan. Jadi palawākya
berarti hasil ucapan, yaitu ucapan-ucapan dari seseorang yang
dipandang lebih tinggi (luhur, utama, mulia) serta mengandung

80 Bahasa dan Sastra Kawi


suatu petuah atau ajaran-ajaran yang berguna bagi kita. Naskah
yang biasa dibaca dengan phalawākya misalnya naskah-naskah
yang berbentuk prosa atau parwa atau gancaran, seperti :
Adiparwa, Putru, dan naskah-naskah parwa lainnya.
Kakawin mengambil bentuk terikat dan isinya bersifat
perasan, maka parwa adalah karya sastra beberan yang
jika dibacakan kalimatnya diberi tekanan sedemikian rupa
pada bagian-bagian tertentu yang disebut phalawakya. P.J.
Zoetmulder mengatakan bahwa parwa-parwa merupakan proses
yang diadaptasi dari bagian epos-epos dalam bahasa sanskerta
dan menunjukkan ketergantungannya dengan kutipan-kutipan
dari karya asli dalam bahasa sanskerta, kutipan-kutipan tersebut
di seluruh teks parwa itu. Diadaptasi artinya disadur. Para Kawi
Jawa Kuna berusaha membahasa Jawakan karya sanskerta,
khususnya epos Mahābhārata dan Rāmāyana. Dalam rangka ini
pengarang sering mengutip kata, kalimat atau śloka. Kalimat-
kalimat bahasa Kawi yang mengikutinya biasanya merupakan
transliterasi (alih bahasa) kutipan itu.
Karya sastra prosa (parwa), jika ditinjau dari struktur dan
isinya dapat digolongkan dalam jenis prosa naratif (kisahan)
yang strukturnya sederhana, jernih dan teratur. Sang Kawi
padaumumnya amat pandai menceritakan suatu peristiwa
dengan gaya yang hidup serta lancar.

6.2 Membaca Karya Sastra Puisi


Berdasarkan bahasa yang dipergunakan dalam puisi, ada
dua bentuk puisi yaitu puisi berbahasa Kawi yang berupa bentuk
wirama (kakawin) dan puisi yang bernahasa Sanskerta, yang
berupa bentuk śloka.
Menurut sejarah tembang-tembang yang tercantum dalam
pengantar Puisi Jawa oleh Soesatyo Darmawi dinyatakan : bahwa
orang-orang India yang datang ke Indonesia, mempengaruhi
kebudayaan Indonesia terutama Jawa dan Bali. Dalam
kesusastraanpun pengaruhnya sangat besar. Banyak hasil-hasil

Bahasa dan Sastra Kawi 81


kesusastraan India Kuna diterjemahkan, disadur ke dalam bahasa
Jawa Kuna. Dengan ini maka kesusastraan Jawa Kuna mulai
lahir. Puisi India Kunapun masuk dalam kehidupan kesusastraan
Jawa. Oleh karena bahasa Sanskerta itu mempunyai vokal
panjang maupun pendek, sedangkan bahasa Jawa sebagaimana
bahasa-bahasa lain di Indonesia tidak mengenal bentuk itu,
maka pujangga-pujangga Jawa berusaha menirunya terutama
dalam hal mengarang sanjak-sanjak yang disebut sekar agung
atau kakawin, sesuai dengan syarat-syarat yang berlaku bagi
sajak- sajak úloka India. Selaku pegangan dikaranglah sebuah
buku yang bernama Wrêttasañcaya oleh Mpu Tanakung pada
abad XII Masehi, yang memuat skema, dan macam- macam,
serta persyaratan tembang-tembang bersama dengan guru dan
laghunya.

6.2.1 Membaca Puisi Jawa Kuna


Istilah membaca puisi Jawa Kuna atau Kawi ini kami
tekankan pada tembang, yaitu tembang-tembang sekar agung
atau kakawin atau wirama. Mengenai jenis-jenis tembang cukup
banyak dan mempunyai variasi sendiri-sendiri tentang guru
laghunya. Syarat-syarat secara umum dapat kami kemukakan
sebagai berikut :
1. Tiap-tiap bait umumnya terdiri dari empat baris kalimat.
2. Tiap-tiap baris jumlah suku katanya tetap sesuai dengan
ketentuan yang ditetapkan dalam nyanyian itu masing-
masing.
3. Memakai guru laghu yang syaratnya juga sesuai dengan
ketentuan yang ada pada nyanyian itu masing- masing.
4. Suku kata yang terakhir boleh guru boleh juga laghu.

1) Guru Laghu
Pemahaman guru lagu merupakan modal dasar bagi si
pembaca (pengewacen) di dalam kegiatan mabebasan sedangkan

82 Bahasa dan Sastra Kawi


penerjemah dituntut penguasaan dalam hal bahasa teks yaitu
bahasa Jawa Kuna. Baik buruk dan berhasil tidaknya pembaca
(pangawacen) dalam melagukan Kakawin tergantung kepada
pemahaman dan penguasaan dalam bidang guru laghu, disamping
suara dan vokal yang cukup baik. Bila seseorang pembaca
(pengewacen) kurang penguasaannya terhadap guru laghu,
pasti akan banyak melakukan kesalahan berupa pelanggaran
guru laghu. Pelanggaran terhadap guru laghu disebut dengan
memurug. Guru laghu merupakan pola dasar pembentukan puisi
Jawa Kuna atau Kakawin. Beberapa hal penting yang harus
diketahui dalam pemahaman dan penguasaan terhadap guru
laghu adalah sebagai berikut:
1) Guru ditulis dengan garis melintang (-), guru berarti berat,
panjang, berliku-liku. Tempo suara guru pada satu suku
kata kalau dihitung dalam perasaan ketukan lambat adalah
minimal tiga ketukan.Wanda atau suku kata-suku kata yang
sepatutnya mendapat nilai guru ialah :
1. Semua aksara suara dirgha (panjang) yaitu :
Nama Bentuk Contoh Latin

Tĕdong oā rog, rāga

Ulu sari Iī d(uxIti, durṇīti

Suku ilut .. U ū ]Ur, śūra

Taleng
Ee ekÙ;, kweh

Taleng- tedong
EO o erog, roga

Bahasa dan Sastra Kawi 83


Pêpêt- têdong
o) ö Ï\)on/, rêngön

Cakra
mêsurang-
têdong Êo rö/æ - -

Gantungan
lê-mêpêpt-
mêtêdong Þ O í/lö - -

Suara angkêp
“ai” Eai E dtê daitya

Suara angkêp
“au” E O au E ho[a auṣadha

2. Semua suku kata yang bertekanan (matêngênan) yakni


suku kata yang memakai tanda seperti :
Nama Bentuk Contoh Latin

Bisah
;ḥ p)j;, pêjah

Surang
( p(t, parta

Cêcêk
* s*, sang

Adêg-adêg
/ tn/, tan

84 Bahasa dan Sastra Kawi


3. Semua suku kata yang ngarepin (menghadapi) :
Nama Bentuk Contoh Latin
Dwita (aksara utpatti,
rangkap) útætÓi, budÒi , útætÓi, budÒi , buddhi
Di depan Suku
kembung Ù rk Ù , rakwa

Nania ê stêwti, satyawati

Di depan Cakra É k×tÉiy , kṣatriya

2) Laghu umumnya ditulis dengan tanda lengkung ( ‚ ) atau


setengah bulatan dan ada juga memakai bulatan penuh (0)
Laghu artinya ringan, pendek, kencang. Tempo suara lagu
pada suku kata kalau dihitung dalam perasaan adalah satu
ketukan biasa/lambat. Wanda atau suku kata yang sepatutnya
mendapat nilai laghu ialah wanda yang memakai aksara
suara pendek (hrêswa) dan suku kata yang lagena, artinya
suku kata yan tidak memakai sandangan. Dalam akṣara Bali
yang menandakan mengandung laghu, suara pendek adalah
adalah semua akûara Danti dan akûara Murddha yang polos,
yang tidak memakai sandangan (pakaian). Akṣara Danti
tersebut adalah sebagai berikut ini.

h, n, c, , k, d, t, s,
rÉ w,
ha na ca ra ka da ta sa wa

l, m, g, b, \, p, j, y, z,
la ma ga ba nga pa ja ya nya

Bahasa dan Sastra Kawi 85


Akṣara Murddha yaitu:
Nama Akṣara
na rambat
x, ṇa
gantungan ca laca ; cha
È, cha
ra repa
Ï, ṛ
guwung repa
Ô
da madhu
a dha
ta tawa
q
ta latik
`
sa saga
]
sa sapa
[
lelenga
2
gaghora
F

bekembang
V

pekapal
8

86 Bahasa dan Sastra Kawi


Akṣara yang memakai sandangan (penganngge swara) berupa :

iulu bersuara ‘i’

bersuara ‘u’
sUuku

)pêpet bersuara ‘ê’

Demikian juga akṣara yang memakai :

kÉ maguwung memakai guwung

dê mananya memakai nanya

kÙ masuku kembung memakai suku kembung

Semua akṣara tersebut di atas termasuk laghu, bersuara


pendek (I.G.B. Sugriwa, 1978).

Perhitungan guru laghu dalam satu baris kakawin juga


ditentukan oleh pengelompokan suku kata. Pengelompokan
ini terdiri dari tiga-tiga suku kata yang disebut gana. Dengan
penyusunan kelompok ini akan terlihat bentuk metrum dari
sebuah kakawin. Untuk lebih jelasnya tentang gana, maka
penulis merujuk isi lontar Candhakarana sebagai berikut :
“Purwwa nihan ma-kara ngaraning guru tiga sagama,
laghu kunang panendhasaning hungguhi ya-kara gana,
yapwan ikang ra-kara gana laghu madhudhuki tengah,
hetunikang sa-kara gana matwanga guru wekasan.
Wruh pwa kita ta-kara ngaraning laghu tepi kawuri,
jatinikang ja-kara gana mangkana guru ring tengah,

Bahasa dan Sastra Kawi 87


bhakti juga ng bha-kara gana ring guru sira rumuhun,
na-kara gana telwa madulur tika ya laghu pada”.
Arti bebasnya, yang disebut dengan:
ma-kara gana, bentuk komposisinya :
guru-guru-guru =/- - -/
ya-kara gana, komposisinya :
laghu-guru-guru =/u - -/
ra-kara gana, komposisinya :
guru-laghu-guru =/- u -/
sa-kara gana, komposisinya :
laghu-laghu-guru =/u u -/
ta-kara gana, komposisinya :
guru-guru-laghu =/- - u /
ja-kara gana, komposisinya :
laghu-guru-laghu =/u - u /
bha-kara gana, komposisinya :
guru-laghu-laghu =/- u u /
na-kara gana, komposisinya :
laghu-laghu-laghu =/u u u/

Untuk mudah dapat mengingatnya gana tersebut dapat


disusun sebagai berikut :
Ya gana/u - -/
Ta gana/- - u /
Ra gana/- u - /
Ma gana/- - - /
Bha gana/- u u /
Ja gana/u - u /
Sa gana/u u - /
Na gana/u u u /

Dari perhitungan kelompok tiga-tiga suku kata dalam satu


baris kakawin, apabila masih tersisa satu suku kata yang terakhir
biasa ditandai dengan/u /. Suku kata terakhir ini dapat dibaca

88 Bahasa dan Sastra Kawi


sebagai guru dan dapat juga sebagai laghu. Kalu sisa terakhirnya
dua suku kata, yang pertama guru/-/ini disebut “ga kara”, yang
terakhir laghu/u/disebut “la kara”.
Dalam tradisi Mabebasan di Bali istilah guru dibedakan
menjadi : guru hrêswa, guru dirgha guru pluta, guru bhasa dan
guru lambuk.

1) Guru Hrêswa
Guru hrêswa adalah guru pendek. Maksudnya adalah
seorang pengewacen atau pembaca Kakawin tatkala
menembangkannya, mendapat kelonggaran, tanpa harus
bersuara panjang, berat dan beralun.
2) Guru Dirgha
Guru dirgha adalah guru panjang. Di sini pembaca Kakawin
harus menyuarakan dengan suara berat dan panjang pada
suku kata yang jatuh pada hitungan guru dirgha.
3) Guru Pluta
Guru Pluta bermakna suara guru yang beralun. Bila suku kata
suatu baris Kakawin jatuh pada hitungan guru dirgha, maka
pembaca wajib melagukannya dengan suara berat, panjang
dan beralun.
4) Guru Bhasa
Istilah guru bhasa terdiri atas dua kata yaitu kata guru yang
berarti suara berat, panjang dan beralun dan kata bhasa yang
berarti bahasa. Jadi Guru Bhasa artinya suara berat, panjang
dan beralun yang jatuh pada suku kata tertentu,walaupun
suku kata tersebut bukan merupakan suku kata terakhir dari
baris Kakawin yang dibaca. Pada suku kata ini, pembacaan
dihentikan sementara untuk disambung dengan terjemahan
oleh penerjemah (pemawos). Jadi singkatnya guru bhasa
adalah suara guru yang jatuh pada suku kata yang sudah
memiliki satu kesatuan tafsir makna.Guru bhasa boleh jatuh

Bahasa dan Sastra Kawi 89


pada metrum guru atau metrum laghu. Kegunaan guru bhasa
adalah untuk memudahkan bagi penerjemah, baik dalam
mengingat kata-kata yang baru habis dibacakan (dinyanyikan)
maupun dalam menyusun dan menyampaikan terjemahan
dalam bentuk lisan.
5) Guru Lambuk
Lambuk atau nglambuk artinya tidak beraturan. Maksudnya
pada waktu menyanyikan suatu nyanyian atau wirama
kakawin, penyanyi atau pengewacen atau pembaca tidak
mengiraukan syarat-syarat guru laghu dan guru bhasa, tetapi
yang penting adalah soal rasa dan menjiwai nyanyian itu.
Hal ini sering kita lihat pada waktu orang bernyanyi dalam
hubungan kematian.

6.2.2 Membaca Śloka


1) Pengertian Śloka
Menurut The Concise Sanskrit English Dictionary oleh
Vasudeo Govind Apte kata Śloka artinya bait, pujian atau
memuji-muji, kemasyuran, ketenaran dan popularitas (a stanza,
praise, fame). Sedangkan menurut Arthur A. Macdonell
(1997:232) Śloka berasal dari kata śru yang berarti mendengar.
Śloka dikembangkan dari Veda Anuṣṭubh. Dalam Veda Anustubh
śloka berarti syair sajak atau ayat kepahlawanan.
Kata Śloka memiliki kesamaan akar kata dengan Śruti
yaitu akar kata “śru” yang berarti mendengar. Akar kata “śru”
dalam tasrifan akar kata bahasa Sanskerta dapat menjadi śruti.
Śruti artinya ia memperdengarkan. Śruti juga berarti wahyu,
yaitu Veda Śruti. Veda Śruti adalah Veda yang isinya adalah
wahyu dari Brahman atau Ida Sang Hyang Widhi Wasa yang
diterima oleh para Maharsi.
Śloka dan Śruti memiliki kesamaan arti mamperdengarkan.
Śloka juga berarti bait syair pujian. Mengucapkan Śloka juga
dapat dikatakan “nyruti”yaitu ia memperdengarkan. Para

90 Bahasa dan Sastra Kawi


Maha Rsi jaman dahulu sebelum tahu membaca dan menulis
menyampaikan ajaran ajaran pada siswanya secara lisan. Para
siswa duduk bersila sambil mendengarkan ajaran-ajaran dari
gurunya (upaniṣad). Gurunya menyampaikan ajaran dalam
bentuk Śloka dengan tembang, sehingga menarik bagi siswanya
mendengarkan.
Berdasarkan uraian tersebut di atas bahwa pembacaan
Śloka adalah membaca bait syair susastra Veda(Upanisad,
Bhagavadgītā, Sārasamuccaya, dan kitab-kitab Nibandha) dan
Catur Veda (Ṛg, Sama, Yajur dan Arharva Veda Saṁhitā) dengan
irama Śruti.

2) Bahasa Śloka
Śloka menggunakan bahasa Sanskerta. Bahasa Sanskerta
dalam kitab Aṣṭadhyāyi oleh Panīni disebut dengan deivīvāk yaitu
bahasa para dewa, hurufnya bernama Devanāgarī yang berarti
Alam Kedewaan. Bahasa Sanskerta dalam kesejarahannya bukan
bahasa manusia. Bahasa Sanskerta adalah bersifat kedewaan,
bahasa para dewa (Sanskṛtam nāma daivi-vāk), demikian
dijelaskan oleh para maharsi (Anvakhyata mahārṣibhiḥ).
Bahasa Sanskerta jika diucapkan dan diperdengarkan akan
menumbuhkan sifat-sifat dewa dalam diri orang.

3) Bentuk Śloka
Ada dua jenis bentuk śloka sesuai pembacaan Veda, yaitu :
Padapāṭha dan Saṁhitāpāṭha. Paṭapāṭha adalah pembacaan
setiap kata pada setiap baris dengan jelas dan terang. Pembacaan
dengan di-saṁdhi-kan (digabung /ditemukan antara kata yang
satu dengan yang lain) disebut Saṁhitāpāṭha.

4) Membaca Śloka
Dalam membaca Śloka harus memperhatikan cara
membaca dan mengucapkan huruf-huruf Devanāgarī sebagai
berikut.

Bahasa dan Sastra Kawi 91


1. Pengucapan konsonan Mūrdhanya (ṭ; ṭh; ḍ; ḍh; ṇ)
diucapkan seperti aksara Dental/Danti (t; d; n)
2. Konsonan Mahāpraṇa (kh; gh; ch; jh; th; dh; ph; bh)
diucapkan seperti satu konsonan (k; g; c; j; t; d; p; b)
3. Konsonan ‘Ś’ (Talavya) dan ‘Ṣ’ (Mūrdhaṇya) diucapkan
seperti ‘S‘ (Dental)
4. Pengucapan beberapa vocal seperti: Ṛ dibaca “ri”, Ñ
dibaca “nya”, Ṅ dibaca “nga”, Ḥ dibaca “ah”

5) Guru Laghu
Śloka dibaca dengan mempertimbangkan guru laghu.
Berdasarkan Veda Pratisakhya oleh Paṇḍita Gaṅgadasa
menyatakan suku kata yang disebut guru sebagai berikut.

sanuSvré dI`Ré ivsgIR c guä.Rv et(-


v,R" s'yogpUvRé tqa padaNtgoi pva--
Sānusvaraśca dīrghaśca visargī ca gururbhavet,
Varṇaḥ saṁyogapūrvaśca tathā pādānta gopivā.
Artinya:
Kutipan tersebut di atas dijelaskan bahwa suku kata guru
adalah : 1) suku kata dengan anusvara (ṁ) atau visarga (ḥ)
selalu guru. 2) Vokal hresva diikuti oleh gugus konsonan,
misal: tan, tar, pat, dan sebagainya. 3) Semua vokal dīrgha:
ā, ī, ū, ṝ, e, ai, o dan au.

Sedangkan suku kata laghu adalah : 1) Semua vokal hrêsva/


pendek dan diikuti oleh satu konsonan. 2) Vokal monophthongs
pendek: a, i, u, ṛ, dan ḷ. 3) Suku kata pada konsonan mahaprana.:
kh, gh, ch, jh, th, dh, ṭh, ḍh, ph, dan bh.
Berdasarkan kutipan tersebut di atas bahwa dalam
membaca śloka harus memperhatikan guru laghu. Guru adalah
suara berat dan laghu adalah suara ringan. Suku kata dengan
mendapat anusvara (ṁ) atau visarga (ḥ) adalah guru. Vokal

92 Bahasa dan Sastra Kawi


panjang: ā, ī, ū, ṝ, e, ai, o, au, adalah guru. Vokal prndek: a,
i, u, ṛ, dan í adalah laghu. Ketika suatu huruf hidup pendek
mengikuti suatu Anusvāra atau Visarga atau oleh suatu huruf
mati itu disebut suatu prosodi vokal panjang seperti : gamya,
accha, pṛccha, dan lain-lain. Suku kata yang terakhir suatu pāda
adalah dapat berupa guru (berat) atau laghu (ringan).

6) Irama Śloka
Umat Hindu Indonesia membaca Śloka dengan irama
yang khas yaitu irama Śruti (reng mantra). Irama śruti telah
disepakati secara nasional seperti dalam Utsawa Dharmagītā
Nasional. Pengambilan suara biasanya di pangkal kerongkongan
disebut dengan angkus prana. Suara kedengaran bergema ke
dalam, seperti dengungan kumbang yang sedang mengisap sari
bunga (Bramara angisep sari).
Reng (irama) Śloka kalau diperhatikan sulit dipisahkan
antara laras pelog dan selendro, tetapi lebih banyak presentasenya
ke laras pelog, apabila Śloka itu mengambil nada irama Śruti
ngwilet (panjang).
Berdasarkan pengamatan artikulasi suara dalam dharmagītā
ada 3 yaitu: 1) Suara nantia yaitu suara yang berartikulasi di
ujung lidah (tungtunging jihwa) untuk menyanyikan sekar
alit atau geguritan (pupuh); 2) Suara madya yaitu suara yang
berartikulasi di bagian tengah lidah (madhyaning jihwa)
untuk menyanyikan sekar madya (kidung); dan 3) Suara yang
berartikulasi di pangkal lidah/kerongkongan (bungkahing jihwa)
untuk sekar agung (kakawin, palawakya) suara angkus prana
untuk menyanyikan śloka, dan mantra.
Pengucapan huruf murdhanya (ṭa, ṭha, ḍa, ḍha dan ṇa)
dan vokal perubahan (ḥ/ah) belum diberlakukan sebagaimana
kaidah bahasa Sanskerta dalam menyanyikan irama śloka baik
utsawa membaca dan menghafal, namun huruf anusvara (ṁ/em)
diucapkan sebagaimana mestinya.

Bahasa dan Sastra Kawi 93


Berdasarkan pengamatan dilapangan pembacaan teks
Śloka dari mantra Veda oleh Pinandita (Pemangku) dan Pendeta
(Sulinggih) pada umumnya memakai beberapa reng (irama)
yaitu: ada yang diucapkan dengan: tanpa tembang (tanpa irama),
Palawakya, seperti wirama Sardhula, seperti wirama Sroñca
dan ada juga yang tidak bersuara (diam dalam hati).

7) Contoh Śloka
Beradasarkan jenis bahasa Sanskerta yang digunakan
dalam teks śloka dapat dibedakan menjadi 3 yaitu:

1. Bahasa Sanskerta Veda


puåz Eved' svRm(
Puruṣa evedam sarvam,
yÙUt' yé .Vym( -
yadbhūtam yaśca bhavyam,
£tam*t TvSye xano
utāmṛta tvasye śāno,
ydÞen itrohit --
yadannena tirohati.
(Ṛgveda,X.90.2)
Dia sesungguhnya adalah semua ini. Dia adalah apa yang
telah ada dan yang akan terjadi. Dia adalah penguasa
keabadian. Dia dipahami melalui keberadaan benda-benda
materi.

2. Bahasa Sanskerta Klasik


è[eyaNd–VymyaÛDaj(
śreyān dravya-mayād yajñāj
DanyD" pr'tp -
jñāna yajñaḥ paraṁtapa,

94 Bahasa dan Sastra Kawi


sv| km aRi%l' paqR
sarvaṁ karmākhilaṁ pārtha
Dane pirsm aPyte --
jñāne parisamāpyate.
(Bhagavadgītā,IV.33)
Persembahan berupa pengetahuan, wahai Arjuna, lebih
mulia daripada persembahan materi. Dalam keseluruhan
kerja ini akan mendapatkan apa yang diinginkan dalam
pengetahuan itu, wahai Partha.

3. Bahasa Sanskerta Archipelago atau Kepulauan


b[aõa s*Äyte lokm(-
Brāhmā sṛjjayate lokam,
ivZ,ve palka iZ$tm(-
viṣṇave pālakā ṣṭitam,
äd– Tve s'haréevm(-
Rudra tve sanghāraś cevam,
i] mUiTtR" nam Evc--
tri murttiḥ nāma evaca.
(Bhuwana Kosa, III. 76)
Dewa Brahma menciptakan dunia,
Dewa Wisnu menjaga dunia,
Dewa Rudra melebur dunia.
Tiga perwujudan Beliau (Ida Sang Hyang Widhi Wasa)
dengan nama yang berbeda.

Ketiga contoh śloka tersebut di atas menggunakan jenis


bahasa Sanskerta yang berbeda, yaitu bahasa Sanskerta Veda,
Klasik, dan bahasa sanskerta Nusantara. Ketiga jenis bahasa
tersebut memiliki kaidah bahasa yang berbeda.

Bahasa dan Sastra Kawi 95


Śloka mempunyai konvensi pembacaan yang dinamakan
Śruti. Dalam satu bait śloka terdiri atas 4 baris kalimat, setiap
baris kalimat memiliki nama, karakter dan kualitas suara yang
berbeda. Baris pertama namanya pengawit, baris kedua namanya
pengenter atau pengisep, baris ketiga namanya pengumbang dan
baris keempat namanya pemada.

96 Bahasa dan Sastra Kawi


BAB VII
MENERJEMAH DAN MENTRANSLITRASI
TEKS BAHASA KAWI

7.1 Pengertian
Menerjemah berarti berkomonikasi. E. Sadminto dalam
bukunya Pedoman Menerjemah, menjelaskan bahwa apa yang
kita terjemahkan harus dapat dimengerti oleh orang-orang yang
akan membaca hasil terjemahan itu. Akan lebih baik lagi kalau
para pembaca itu nanti dapat mengerti dan menikmati hasil
terjemahan itu tanpa merasa bahwa karya itu sebenarnya adalah
hasil terjemahan.
Menerjemah adalah menyampaikan berita yang terkandung
dalam bahasa sumber ke dalam bahasa penerima supaya isinya
benar-benar mendekati aslinya. Dengan kata lain, makna dan
gaya terjemahan haruslah serupa. Maksudnya penerjemah harus
berusaha menghasilkan terjemahan yang sama artinya dengan
karangan aslinya dan bukan terjemahan yang meniru bentuk
aslinya.

7.2 Tujuan Menterjemah


Dalam kumpulan karangan yang berjudul Pembinaan
Minat Baca, Bahasa dan Sastra oleh Ayip Rosidi, menerangan
bahwa tujuan menerjemahkan karya sastra dari bahasa daerah
ke dalam bahasa Indonesia, ialah agar warisan kekayaan budaya
dan rohani yang selama ini hanya menjadi warisan suku bangsa
yang menggunakan bahasa tersebut, menjadi benar-benar milik
nasional. Dengan demikian bukan saja akan terbina jembatan
saling mengerti lebih baik antar suku bangsa yang jumlahnya
cukup banyak diseluruh tanah air, melainkan juga akan dapat
meningkatkan kesadaran suku bangsa, yang pada gilirannya
akan menjadi titik tolak budaya yang sama bagi seluruh bangsa.
Maka dapatlah diharapkan nanti, perbedaan-perbedaan yang

Bahasa dan Sastra Kawi 97


ada diantara suku bangsa yang satu dengan yang lainnya, akan
menjadi variasi dari satu pokok yang sama.
Penerjemahan dan perkenalan karya-karya bahasa daerah
ke dalam bahasa Indonesia akan memperkokoh kesadaran
nasional dan menanamkan wawasan nusantara diantara warga
bangsa. Tujuan menerjemahkan ialah menyempaikan berita
dalam bahasa penerima (E.Sadmanto).

7.3 Model Terjemahan Sastra Daerah


Ayip Rosidi menerangkan bahwa menerjemahkan karya
sastra ke dalam bahasa Indonesia secara garis besarnya dapat di
bagi menjadi dua macam yaitu :
a. Menerjemahkan secara ilmiah, yaitu terjemahan dengan
prinsip ketepatan terjemahan menurut arti kata yang
sebenarnya. Kalau perlu diberi catatan kaki sebanyak
mungkin.
b. Menerjemahkan secara sastra, yaitu terjemahan dengan
prinsip agar terjemahan itu mudah dan menarik bagi pembaca
seluas mungkin sehingga untuk itu tidak apa kalau akan
dilakukan terjemahan bebas, bahkan saduran sekalipun.

Dalam usaha menerjemah secara ilmiah, maka karya itu


diberlakukan sebagai obyek ilmu yang hendak dipindahkan
ke dalam bahasa Indonesia, kalau perlu dengan sebanyak
mungkin keterangan dengan catatan kaki atau yang lainnya.
Contoh terjemahan model ini adalah : terjemahan Kakawin
Bharatayuddha oleh Prof. Dr. Sutjipto Wiryosuparto, terjemahan
Kakawin Nagarakrêtagama oleh Prof. Dr. Slamet Mulyana,
Kakawin Arjuna Wiwaha oleh Dr. Kuntara Wiryamartana dan
terjemahan yang lainnya.
Terjemahan secara ilmiah jangkauan pembacanya sangat
terbatas, ialah para penelaah dan para ahli belaka. Maka
disamping terjemahan secara ilmiah diperlukan terjemahan

98 Bahasa dan Sastra Kawi


secara sastra, supaya terjemahan tersebut dapat menarik minat
lingkungan yang lebih luas. Terjemahan secara secara sastra
ialah terjemahan secara bebas, kadang-kadang beberapa bagian
dilewati atau diringkas atau tidak diterjemahkan. Terjemahan
bebas memperhatikan minat pembacanya.

7.4 Pengetahuan yang diperlukan oleh Penerjemah


Hakikat menerjemahkan adalah menyampaikan berita
yang terkandung dalam bahasa sumber ke dalam bahasa
penerima supaya isinya benar – benar mendekati aslinya. Oleh
karena itu kita perlu melakukan beberapa penyesuain tata
bahasa dan pembendaharaan kata. Penerjemah harus berusaha
menghasilkan terjemahan yang sama artinya dengan karangan
aslinya dan bukan terjemahan yang meniru bentuk bahasa
asli. Jadi terjemahan yang baik ialah : terjemahan yang tidak
menyadur sifat bahasa asal ke dalam bahasa penerima. Arti atau
maksud yang terkandung dalam teks yang hendak diterjemahkan
harus diutamakan, karena yang penting dalam penerjemahan
adalah isi berita.
Untuk dapat menerjemahkan atau menangkap isi dari
bahasa sumber, disamping harus menguasai bahasa itu, juga
harus memiliki pengetahuan tentang budaya masyarakat yang
melahirkan karya sastra itu. Dan kalau terjemahan (karya yang
akan diterjemahkan) itu adalah karya sastra maka sipenerjemah
pun harus membekali diri dengan pengetahuan tentang sastra
tersebut.

7.5 Contoh Terjemahan


1) Oṁ awighnamastu
Hana sira ratu Parikêsit ngaranira, anak sang Abhimanyu,
patêmu tangan lāwan san Uttarī, pinaka śiṣya bhagawan
Kṛṣa, paripurna ring bahuweda.

Bahasa dan Sastra Kawi 99


Terjemahan I adalah :
Om semoga tidak ada aral melintang.
Ada beliau raja sang Parikesit nama beliau, putra sang
Abhimanyu, pertemuan tangan dengan sang Uttari, sebagai
murid bhagawan Kåûa, sempurna dalam lengan Weda.
Terjemahan II adalah :
Om semoga tidak ada aral melintang.
Ada seorang raja sang Parikesit namanya, putra dari
perkawinan sang Abhimanyu dengan sang Uttari, beliau
adalah siswa dari bhagawan Kåûa, sempurna yang amat ahli
dalam ilmu pengetahuan Weda.
Keterangan :
Terjemahan I adalah terjemahan menurut arti kata yang
diterjemahkan menurut struktur kalimat bahasa Kawi(teks
aslinya).
Terjemahan II adalah penyempurnaan terjemahan I,
baik penyempurnaan tata kalimatnya maupun arti yang
hendak diberitakan oleh teks sumber. Kata patêmu tangan,
arti sebenarnya : pertemuan tangan, maksudnya adalah
perkawinan, pernikahan, bertemu jodoh. Kata bahuweda
arti sebenarnya : lengan/banyak Weda, maksudnya adalah
bermacam-macam ilmu pengetahuan weda.

2) Gowinda priyaḥ saṁyuktaḥ, prasiddha kāsih bhatara Kṛṣṇa,


hinuripnirān kêneng hrū sang Aśwatthāma, ri sêdêngira
haneng jêro wêtêng sang ūttari.
Terjemahan I adalah :
Berasil dikasihi bhatara Krisna, dihidupkannya ketika kena
panah sang Aswatthama, ketika beliau sedang ada di dalam
perut sang Uttari.
Terjemahan II adalah :
Sesungguhnyalah beliau dikasihi oleh prabhu Krisna, beliau

100 Bahasa dan Sastra Kawi


dihidupkan kembali ketika kena panah sang Aawattama, saat
beliau masih dikandung oleh sang Uttari.
Keterangan :
“Gowinda priyaḥ saṁyuktaḥ”, ialah sebuah kalimat Sanskerta.
Kalimat tersebut telah diterjemahkan ke dalam bahasa Kawi :
“prasiddha kāsih bhatara Krisna”, (Sesungguhnyalah beliau
dikasihi oleh prabhu Krisna). Maka dalam menerjemahkan,
pada umumnya kutipan kalimat bahasa Sanskerta seperti itu
tidak diterjemahkan lagi ke dalam bahasa Indonesia. “haneng
jêro wêtêng” artinya ada di dalam perut, yang dimaksud
adalah sedang dikandung masih dikandung.

3) Mijil ta ya winastwan mahuripa de bhatara Kṛṣṇa iningu


mahāraja Yuddhisthira. Sira ta sumilih ratu ri Hastinapura,
ri lungha sang Paṇḍawānusup ing alas muwah.
Terjemahan I adalah :
Keluarlah ia ditentukan supaya hidup oleh bhatara Krisna,
dipelihara oleh mahàraja Yuddhisthira. Beliau menjadi raja
di Hastinapura, ketika pergi sang Pandawa menyusup ke
hutan lagi.
Terjemahan II adalah :
Lahirlah beliau, karena diselamatkan oleh prabhu Krisna.
Kemudian diasuh oleh maharaja Yuddhidthira. Beliau yang
dinobatkan menjadi raja di Hastinapura, ketika sang Pandawa
kembali mengasingkan diri ke dalam hutan.
Keterangan :
”Mijil ta ya” : artinya keluarlah ia, yang dimaksudkan lahirlah
beliau. “Winaswan mahuripa” : ditentukan supaya hidup,
maksudnya diberai supaya hidup; diberkahi keselamatan ;
diselamatkan.

4) Saṣṭiwarsānya apālayat, lawasnira siniwi nêmang puluh


tahun. Yatā Paṇḍur mahābāhuh, ndan kadi mahāraja Paṇḍu

Bahasa dan Sastra Kawi 101


sira śakti ring gunāburu. Asing wukir alas paranirāmet
mṛga. Hana pwa kidang tinūtnira, anghel ta sira denya.
Terjemahan I adalah :
Lama beliau dihormati enam puluh tahun. Ia seperti maharaja
Pandu, beliau gemar terhadap pekerjaan berburu. Setiap
pegunungan hutan beliau tuju untuk mencari binatang.
Adalah seekor kidang dikejarnya, sehingga payahlah beliau
karenanya.
Terjemahan II adalah :
Lama beliau bertahta enam puluh tahun. Seperti mahāraja
Pandu, beliaupun gemar berburu setiap pegunungan dan
hutan beliau kunjungi untuk mencari binatang. Adalah seekor
kidang dikejarnya. Sehingga payahlah beliau karenanya.
Keterangan :
“Saṣṭiwarsānya apālayat dan yatā Paṇḍur mahābāhuh”,
adalah kalimat Sanskerta yang telah diterjemahkan oleh
kalimat yang mengikutinnya.

5) Kṣutpipāsāśrama turaḥ, ahyun anginuma wwe sira. Hana


sira wiku kapangguh ing têgal ri têpining aśrama, ri
panghwananing lêmbu.
Terjemahan I adalah :
Berkainginan meminum air beliau. Ada seorang pandita
dijumpai di tanah lapang pada tepi dari pertapaan, di
pengembalaan lembu.
Terjemahan II adalah :
Beliau ingin minum air. Ada seorang pandita dijumpainya di
tanah lapang, tempat mengembala lembu, di dekat pertapaan.
Keterangan :
”Kṣutpipāsāśrama turaḥ” adalah bahasa Sanskerta yang
telah diterangkan dengan kalimat bahasa Kawi yang
menyertainya.

102 Bahasa dan Sastra Kawi


Contoh-contoh kutipan tersebut di atas merupakan terjemahan
dari kutipan prosa bahasa Kawi. Dalam terjemahan I dapat
diketahui struktur bahasa sumber yang telah diterjemahkan
dengan bahasa Indonesia. Dari struktur itu jelas diketahui
bahwa kalimat terjemahan yang mengikuti struktur dari
tata kalimat bahasa penerjemahan (teks). Selanjutnya pada
terjemahan II, yaitu terjemahan berdasarkan struktur bahasa
penerjemah (bahasa Indonesia) dengan mengutamakan isi
berita yang hendak disampaikan oleh bahasa sumber (bahasa
Kawi).
Di bawah ini adalah contoh terjemahan teks puisi bahasa
Kawi :

6) Gunamānta sang Daśaratha,


wruh sira ring weda bhakti ring dewa,
tar malupeng pitra pūja,
māsih ta sireng swagotra kabeh.
Terjemahan I adalah :
Bertabiat baiklah sang Daśaratha, tahu beliau akan Weda
bhakti kepada leluhur, tidak melupakan terhadap leluhur
pemujaan, berkasihlah beliau terhadap famili sendiri semua.
Terjemahan II adalah :
Gunawanlah sang Daśaratha, beliau menguasai weda bhakti
kepada dewa, pun tak melupakan pemujaan leluhur, beliau
mencintai rakyat semua.
Keterangan :
Kata “guṇamanta” artinya : kaya akan tabiat baiknya, akhiran
man atau manta berarti mempunyai.

7) Rāgādi musuh maparö,


ri hati ya tonggwanya tan madoh ring awak,
yeka tan hana ri sira,
prawira wihikan sireng nīti.

Bahasa dan Sastra Kawi 103


Terjemahan I adalah :
Nafsu dan lain – lain musuh mendekat, di hati ia tempatnya
tidak menjauh dari badan, ia itu tidak ada pada beliau,
pemberani pandai beliau terhadap siasat.
Terjemahan II adalah :
Nafsu dan yang lain musuh dekat, di hati tempatnya tidak
jauh dari badan, itu tidak ada pada beliau, beliau pemberani
dan ahli ilmu tata negara.
Keterangan :
“Rāgādi” artinya nafsu dan lain-lain. Yang dimaksud adalah
sad ripu, enam musuh utama manusia, yaitu : rāga (kama)
= nafsu ; dwesa (krodha) = kebencian(kemarahan) ; lobha
= ketamakan; mada = kemabukan atau kecongkakkan;
matsarya = irihati ; moha = kebingungan.

Dalam menerjemahkan bentuk puisi penerjemah dituntut


untuk menerjemahkan puisi menjadi puisi pula walaupun
tidak berdasar kaidah metrum Kawi. Prof Dr. Sadmanto
menegaskan bahwa kita tidak boleh menerjemahkan sebuah
puisi menjadikannya sebuah prosa. Memang agak mustahil
kalau kita sampaikan segala kehalusan bahasa asal ke dalam
bahasa penerima, misalnya permainan kata, sajak acrostik
(sajak yang dimulai dengan huruf tertentu). Kadang- kadang
sifat- sifat tertentu yang terkandung dalam bahasa asal terpaksa
diterangkan sedikit dalam catatan kaki untuk menolong pembaca
mengetahui sebab teks itu berbunyi demikian. Ini memang perlu
terutama sekali dalam menerjemahkan permainan kata yang
mengandung makna batin selain makna lahir. Demikian pula
terjemahan yang baik nampaknya lebih panjang dari karangan
aslinya.Kecendrungan terhadap hasil yang lebih panjang itu
disebabkan oleh keinginan penerjemah untuk menyatakan setiap
yang terdapat dalam komonikasi asal.

104 Bahasa dan Sastra Kawi


7.6 Translitrasi Teks Bahasa Kawi
Translitrasi adalah pengganti atau pengalihan huruf demi
huruf dari abjad yang satu ke abjad yang lainnya. Misalnya
dari aksara Bali ke aksara Latin atau dari aksara Latin atau dari
aksara Devanāgarī (bahasa Sanskerta) ke aksara Jawa. Jelasnya
translitrasi adalah penggantian jenis tulisan dari abjad yang satu
ke abjad yang lainnya.
Translitrasi berbeda dengan transkripsi. Transkripsi
diartikan sebagai salinan atau turunan tanpa pergantian macam
tulisan. Jadi hurufnya tetap sama. Misalnya naskah kakawin
Rāmāyana yang ditulis dengan aksara Bali, karena lontarnya
telah rusak(lapuk) disalin kembali ke dalam lontar yang baru
dengan aksara Bali pula.
Translitrasi dianggap sangat penting untuk
memperkenalkan teks-teks lama yang tertulis dengan aksara
Daerah karena kebanyakan orang sudah tidak mengenal atau tidak
akrab lagi dengan tulisan daerahnya sendiri. Dalam melakukan
translitrasi, hal yang amat penting diperhatikan adalah sistem
ejaan, pembagian kata dan tanda baca. Sistem ejaan dan tanda
baca sedapat mungkin diusahakan supaya mencerminkan teks
aslinya. Misalnya : kata R moyx ditranslit dengan Rāmāyaṇa
bukan Ramayana, dU(Gá ..ditranslit menjadi Dūrgga bukan Durga.
ditranslit menjadi Bhaṭāra Śiwa bukan Batara
Kata
v`or]iw
vrotyudÒ
Siwa. Kata ditranslit menjadi Bharātayuddha
kÊ[Åoyn
bukan Beratayuda. Kata ditranslit menjadi Kṛṣṇāyana
ditranslit menjadi Oṁ
bukan Kresnayana. Kata ýÁwifÂmsÓu
awighṇamastu bukan Om awignamastu, dan lain-lain.
Untuk mengetahui tanda baca dan sistem ejaan aksara
Bali yang dipergunakan untuk menulis teks Kawi, harus
diketahui terlebih dahulu ejaan dan kosa kata bahasa Kawi.

Bahasa dan Sastra Kawi 105


Sistem penulisan aksara Bali (dalam lontar) menggunakan jajar
sambung, sistem penulisan kosa katanya tidak dipisah- pisahkan
antara kata yang satu dengan kata yang lainnya. Pemisahan baru
terjadi setelah kalimat itu berarkhir, yang biasanya ditandai
dengan carik (koma atau titik). Dengan demikian ciri-ciri teks
aslinya dapat dipertahankan dan kesalahan penafsiran dalam
rangka menerjemahkan teks dapat dihindari.
Teks Wirama atau Kakawin dan Palawakya ditranslit
sedemikian rupa dengan sedapat mungkin berdasarkan sistem
ejaan Bahasa Kawi yang telah ditetapkan untuk mempertahankan
teks aslinya, kemudian diterjemahkan dalam bahasa Indonesia
dan bahasa Bali yang baik dan benar.

106 Bahasa dan Sastra Kawi


BAB VIII
PENGGOLONGAN KESUSASTRAAN KAWI

8.1 Kerangka Sejarah Kesusastraan Kawi


Ada beberapa pembabakan yang patut dicatat dalam
rangka kesusastraan Kawi. Pembabakan itu adalah :

1) Jaman Mataram.
Abad X adalah tahapan paling awal yang disepakati sebagai
tonggak kesejarahan bahasa Kawi (prasasti Sukabumi), demikian
pula dalam hal sastranya. Pada abad ini pusat kekuasaan politis
dan kehidupan kebudayaan terdapat di Jawa Tengah, sekitar
tahun 930 M. Pusat itu bergeser kearah Timur. Pada jaman ini
yang memerintah Mataram adalah Mpu Sindok (929-962 M).
Tahun 1016 Masehi. Disebut-sebut dalam prasasti bertahta di
Jawa Timur (di lembah Kali Brantas). Mataram runtuh maka
tamatlah riwayat Sindok. Kitab Sang Hyang Kamahayanikan
yang memuat ajaran Budha Mahayana adalah kitab yang di tulis
pada masa itu.

2) Jaman Kediri.
Dharmawangsa Teguh yang masih merupakan keturunan
wangsa Sindok, amat gemar akan kebudayaan, khususnya
kesusastraan. Pada jaman ini diketahui raja menjadi pelindung
suatu proyek besar : “mangjawakên Byasamata” atau
membahasa Jawakan ajaran-ajaran Bhagawan Byasa. Bhagawan
Byasa adalah pengarang Mahābhārata atau Aṣṭadaśa Parwa (18
parwa). Di samping itu pada jaman itu dilakukan pula kegiatan
membahasa Jawakan ajaran Walmiki. Uttarakaṇḍa sebagai kaṇḍa
ketujuh yang membangun Rāmāyana diketahui ditulis pada
masa itu. Dharmawangsa Teguh tampaknya menaruh perhatian
besar pada sastra-sastra yang mengandung ajaran agama Hindu
tersebut.

Bahasa dan Sastra Kawi 107


Erlangga (1019-1049) yang menggantikan Dharmawangsa
Teguh, adalah seorang putra Bali, putra raja Udayana berasil
memulihkan kerajaan Jawa Timur (kerajaan Kediri) dan
mengikuti jejak Dharmawangsa Teguh memberikan iklim yang
baik bagi perkembangan penulisan sastra. Kakawin Arjuna
Wiwāha karya Mpu Kanwa dikarang pada masa ini, sebuah
kakawin yang sangat digemari oleh masyarakat Hindu di Bali
hingga saat ini.
Semua karya sastra Jawa Kuna yang berasal dari abad XI
dan XII berasal dari jaman Kediri. Karya-karya penting dalam
kesusastraan Jawa Kuna yang ditulis antara lain : Kakawin
Bharātayuddha (karya Mpu Sedah dan Mpu Panuluh), Hariwamśa
dan Gatotkacaśraya (karya Mpu Panuluh), Semaradahana (karya
Mpu Dharmaja), Sumanasantaka (karya Mpu Tri Guna) dan lain
– lain. Pada tahun 1222 Masehi kerajaan Kediri berakhir.

3) Jaman Majapahit.
Kerajaan Majapahit adalah kerajaan besar, selama abad XIV-
XV, di bawah pemerintahan raja Hayam Wuruk mencapai
puncak kejayaannya. Kekuasaannya mencapai seluruh pulau
yang ada di Nusantara. Pada masa ini kebudayaan berkembang
dengan suburnya dan sangat besar karya sastra yang dihasilkan
antara lain : kakawin Arjuna Wijaya dan Sutasoma (karya
Mpu Tantular), Nagarakretagama adalah sebuah kakawin yang
merekam kisah perjalanan Hayam Wuruk (karya Mpu Prapanca),
Wrêttasañcaya, Śiwarātrikalpa, Patibrata, Banawa Sêkar (karya
Mpu Tanakung)

4) Jaman Gelgel.
Setelah jaman Majapahit kehadiran pulau Bali menjadi
sangat penting dalam perkembangan kesusastraan Hindu di
Indonesia. Pulau Bali disamping sebagai penyelamat naskah-
naskah Jawa Kuna tetapi juga sebagai tempat pembinaan,

108 Bahasa dan Sastra Kawi


pengembangan, ditulis kembali, dan juga dikarang sastra- sastra
Jawa Kuna yang baru.
Pusat perkembangan kesusastraan di Bali terjadi pada
jaman Gelgel abad XVI ketika pemerintahan raja Waturenggong.
Dang Hyang Nirartha dengan murid beliau Ki Gusti Dauh
Baleagung adalah dua orang pengarang yang produktif dari
jaman ini. Banyak karangan Dang Hyang Nirartha antara lain
: Mayadanawantaka, Aryang Nirartha, Dharma Sunya Keling,
Kidung Sebun Bangkung, Sara Kusuma, Ampik Kidung Madya
Muter, Legarang, Mahisa Langit, Ewer, Dharma Pitutur, Wasistha
Sraya, Kawya Dharmaputus, Mahisa Mgat Kung, Wilêt Demung
Sawit, Gegutuk Menur, Brati Sasana, Siwa Sasana, Putra Sasana,
Tuan Sumeru dan lain – lain.
Sedangan karangan Ki Gusti Dauh Baleagung antara
lain : Rareng Canggu, Wilêt Wukir, Padelegan, Segaragunung,
Karas Nagara, Jagultua, Wilêt Mayura, Anting-anting Timah
dan sebagainya. Masih pada jaman Gelgel, namun dalam
pemerintahan Dalêm Bêkung, ada pengarang yang cukup
produktif yaitu : Pangeran Telaga dan Kiyayi Pande Basa.
Pangeran Telaga yang mengarang antara lain : Kidung Rangga
Wungu, Amurwa Tembang, Amrêtamasa, Patol, Wilêt Sih Tan
Pegat, Rara Kedura, Kebo Dungkul, Caruk Amrêtamasa dan
lain-lain. Kiyayi Pande Basa mengarang : Arjuna Pralabdha.
Setelah jaman Gelgel banyak muncul pengarang atau
pujangga dan pusat-pusat keagamaan dan kebudayaan, tempat
mendiskusikan, mempelajari dan mengarang karya sastra serta
menulis naskah-naskah agama. Seperti : Ida Pedanda Sidemen
pada abad XX telah mengarang dan menggubah karya sastra
prosa maupun puisi yang sangat terkenal antara lain : Pūrwāgama
Sasana, kakawin Cayadijaya, Candra Bhairawa (Dharma Wijaya)
Singhalanggyala, Kalpha Sanghara, Kalepasan, Manuk Dadali,
Pūrwaning Gunung Agung, Kidung Rangsang, Pisaca Harana,
geguritan Salampah Laku dan lain - lain.

Bahasa dan Sastra Kawi 109


8.2 Penggolongan Kesusastraan Kawi
Prof. Dr. RMG. Poerbatjaraka dalam bukunya Kepustakaan
Jawa, menyimpulkan hasi penelitiannya terhadap sejumlah
karya sastra Kawi berdasarkan : ciri angka tahun, nama raja
atau pahlawan yang disebut dalam karya sastra itu, gaya bahasa
dan induk (sumber) karangan itu, akhirnya mengelompokkan
kesusastraan Kawi atas tiga bagian yaitu : kitab-kitab Jawa
Kuna yang tergolong tua, kitab-kitab Jawa Kuna yang tergolong
bertembang dan kitab-kitab Jawa Kuna yang tergolong baru.

8.2.1 Kitab-kitab Jawa Kuna yang Tergolong Tua


1. Candakarana adalah kitab yang berisikan tentang kaida
prosidi (pedoman tentang metrum kakawin) dan berisikan
semacam kamus yang disusun secara Sanskerta. Kitab ini
digubah kira-kira tahun 703, karena di dalamnya disebut-
sebut keturunan Sailedra yang mendirikan candi Kalasan.
2. Kakawin Rāmāyana, kakawin yang tersohor ini digubah
pada masa pemerintahan Dyah Balitung (820- 832M).
Isinya menceritakan tentang kisah Rāma dan Sitā yang
bersumber dari Rahwanawadha (matinya Rahwana)
gubahan Bhattikavya.
3. Sang Hyang Kamahayanikan, kitab ini berisikan tentang
ajaran agama Budha Mahāyana, digubah dalam bentuk
prosa. Bagian epilognya menyebut-nyebut raja Jawa
Timur, Mpu Sindok (929-962 M ).
4. Brahmandapurana, kitab ini ditulis dalam bentuk prosa.
Isinya tentang pelajaran agama Hindu (Śiwa). Ditinjau
dari gaya bahasanya, usia kitab ini sejaman dengan Sang
Hyang Kamahayanikan.
5. Agastyaparwa, kitab ini dalam bentuk prosa, berisikan
percakapan antara Drêshasyu dengan ayahnya, Bhagawan

110 Bahasa dan Sastra Kawi


Agastya tentang ajaran agama Hindu, misalnya tentang
karmaphala, sorga, naraka dan lain- lain.
6. Uttara Kaṇḍa, kitab ini berbentuk prosa, pada bagian
manggalanya menyebut-nyebut raja Jawa Timur
Dharmawangsa Teguh (991-1007M ). Isinya bersumber
dari Rāmāyana yang digubah oleh Bhagawan Walmiki,
yaitu bagian ke-7 yang disebut Uttara Kaṇḍa, yang isi
pokoknya adalah kisah kehidupan dewi Sitā sekembalinya
ke Ayodhya setelah gugurnya Rahwana.
7. Àdìparwa, kitab ini berbentuk prosa, bersumber pada
bagian pertama epos Mahābhārata, isi pokoknya
mengisahkan tentang: asal usul keluarga Bharata dan
masa kecil Paṇḍawa dan Kaurawa, digubah pada masa
pemerintahan raja Dharmawangsa Teguh.
8. Sabhaparwa, kitab ini berbentuk prosa, bersumber
pada bagian kedua epos Mahābhārata, isi pokoknya
mengisahkan tentang : Peṇḍawa dan Kaurawa main dadu.
9. Wirāṭaparwa, kitab ini berbentuk prosa, bersumber
pada bagian keempat epos Mahābhārata, isi pokoknya
mengisahkan tentang : pengembaraan Paṇḍawa
(menyamar sebagai abdi) di Negeri Wirata.
10. Udyogaparwa, kitab ini berbentuk prosa, bersumber
pada bagian kelima epos Mahābhārata, isi pokoknya
mengisahkan tentang : persiapan perang keluarga Bharata
(Bharata Yuddha).
11. Bhīṣmaparwa, kitab ini berbentuk prosa, bersumber
pada bagian keenam epos Mahābhārata, isi pokoknya
mengisahkan tentang : senapati Bhisma memimpin
pasukan Kaurawa melawan Paṇḍawa.
12. Āśramawasikaparwa, kitab ini berbentuk prosa,
bersumber pada bagian kelima belas epos Mahābhārata,

Bahasa dan Sastra Kawi 111


isi pokoknya mengisahkan tentang : prabhu Dhrêstarastra
bersama tetua Hastina lainnya menjalani kehidupan
bertapa.
13. Mosalaparwa, kitab ini berbentuk prosa, bersumber pada
bagian keenam belas epos Mahābhārata, isi pokoknya
mengisahkan tentang : pralayanya kerajaan Dwarawati
akibat ulah Sambha memperolok-olok Bhagawan Narada.
14. Mahāprasthanikāparwa, kitab ini berbentuk prosa,
bersumber pada bagian ketujuh belas epos Mahābhārata,
isi pokoknya mengisahkan tentang : hari-hari terakhirnya
Paṇḍawa, setelah Paṇḍawa mengangkat Parikêsit sebagai
raja Hastina, mereka kemudian menjalani hidup sebagai
pertapa, berkeliling mendaki gunung Himalaya.
15. Kuñjarakarna, kitab ini berbentuk prosa, yang
mengandung ajaran Budha Mahāyana. Isi pokoknya
mengisahkan tentang : seorang raksasa Kuñjarakarna
yang ingin ruat menjadi manusia. Maka ia menghadap
dan menerima ajaran dari Bhatara Wairacana (salah satu
Dyani Budha). Berdasarkan gaya bahasanya kitab ini
sejaman dengan kitab-kitab parwa di atas.
16. Swargārohaṇaparwa, kitab ini berbentuk prosa,
bersumber pada bagian kedelapan belas (terakhir) epos
Mahābhārata, isi pokoknya mengisahkan tentang :
kesaksian Yuddhisthira di alam baka, ia menyaksikan
sanak keluarganya menerima pahala segala perbuatannya
di dunia. Perbuatan baik menerima pahala baik demikian
sebaliknya perbuatan buruk menerima pahala buruk.

8.2.2 Kitab-kitab Jawa Kuna yang Tergolong Bertembang.


1. Kakawin Arjuna wiwāha, digubah oleh Mpu Kanwa pada
masa pemerintahan Erlangga, isi pokoknya mengisahkan
tentang : laku tapa sang Arjuna di gunung Indrakila, dan

112 Bahasa dan Sastra Kawi


akhirnya ia mendapat hadiah 7 orang bidadari karena
berasil mengalahkan raksasa Niwatakawaca, raja raksasa
yang mengobrak-abrik sorga. Cerita diambil dari kitab
Wanaparwa.
2. Kakawin Kreṣṇayana, digubah oleh Mpu Triguna pada
masa pemerintahan Warsajaya, raja Kediri (1104.M), isi
pokoknya mengisahkan tentang : Krêṣṇa mempersunting
dewi Rukmini.
3. Kakawin Sumanasantaka, digubah oleh Mpu Triguna
pada masa pemerintahan Warsajaya, isi pokoknya
mengisahkan tentang : asal-usul dan lahirnya Dasaratha,
Raja Ayodhya. Kakawin ini bersumber dari Raghuvaýsa
gubahan pujangga besar India Kālidāsa.
4. Kakawin Smaradahana, digubah oleh Mpu Dharmaja
pada masa pemerintahan raja Kameśwara, raja Kediri
(1115-1130M), isi pokoknya mengisahkan tentang :
terbakarnya dewa Kāma oleh api yang memancar dari
mata ketiga dewa Śiwa.
5. Kakawin Bhomakawya, penggubah anonim (tidak
diketahui). Isi pokoknya mengisahkan tentang :
gugurnya Bhoma oleh Krêsṇa. Pada bagian manggalanya
menyebut Phatyara Kamajaya seperti yang disebut-sebut
dalam kakawin Samaradahana. Berdasarkan langgam
bahasanya kakawin ini sejaman dengan Smaradahana.
6. Kakawin Bharatayuddha, digubah oleh Mpu Sedah dan
Mpu Panuluh pada masa pemerintahan Jayabaya, raja
Kediri (1135-1157M), isi pokoknya mengisahkan tentang
: perang Bharata di medan Kuru.
7. Kakawin Hariwangsa, digubah oleh Mpu Kanwa pada
masa pemerintahan Erlangga, isi pokoknya mengisahkan
kisah yang sama dengan kakawin Krêṣṇayana.

Bahasa dan Sastra Kawi 113


8. Kakawin Gatotkacaśraya, digubah oleh Mpu Panuluh
pada masa pemerintahan Jayakreta (1188 M) raja Kediri
pengganti dari Jayabaya, isi pokoknya mengisahkan
tentang : Sang Gatotkaca menolong Abhimanyu untuk
dapat mempersunting Dewi Siti Sundari.
9. Kakawin Wrêttasañcaya, digubah oleh Mpu Tanakung,
isi tentang : kaidah prosidi metrum kakawin.
10. Kakawin Lubdaka, atau sering disebut Kakawin
Śiwarātrikalpa, digubah oleh Mpu Tanakung (1466- 1478
M) pada masa kerajaan Majapahit akhir atau dua setengah
abad sejak pemerintahan Ken Arok (Prof. Dr. Teeuw).
Isi pokoknya mengisahkan tentang : kehidupan seorang
pemburu si Lubdaka, yang karena melaksanakan brata
Śiwaratri, akhirnya ia mencapai alam Śiwa. Pada bagian
manggalanya ada menyebutkan nama Girindrawangsaja,
yang dikatakan nama kebesaran Ken Arok, raja Singasari
tahun 1222 Masehi.

8.2.3 Kitab – kitab Jawa Kuna yang Tergolong Baru


1. Kakawin Brahmandapurāṇa, kakawin ini digubah
berdasarkan kitab Brahmandapurāṇa prosa. Di dalamnya
ada disebut seorang raja putri sang Úri Prakretiwirya.
Siapa dia, dan di kerajaan mana memerintah tidaklah
dikatahui.
2. Kakawin Kuñjarakarna, sama halnya dengan kakawin
Brahmandapurāṇa, kakawin ini bersumber dari kitab
Kuñjarakarna prosa.
3. Kakawin Nagarakrêtagama, digubah oleh Mpu
Prapañca (1365 M), Mpu Prapañca adalah anak Mpu
Nadendra, penghulu dalam urusan agama Budha di
Majapahit. Kakawin ini mengandung nilai sejarah. Yaitu

114 Bahasa dan Sastra Kawi


menguraikan keadaan Majapahit, khususnya perjalanan
Hayam Wuruk, ke daerah-daerah kekuasaannya.
4. Kakawin Arjunawijaya, digubah oleh Mpu Tantular pada
masa Hayam Wuruk bertahta di Majapahit. Inti ceritanya
bersumber pada Uttara Kaṇḍa. Isinya mengisahkan
tentang : Rahwana menyerang kakak tirinya Wairawana
yang dilanjutkan dengan menyerang kerajaan Mahispati.
Dan akhirnya ia ditawan oleh Arjuna Sahasrabahu.
5. Kakawin Sutasoma, digubah oleh Mpu Tantular pada
masa Hayam Wuruk bertahta di Majapahit. Isi pokoknya
mengisahkan tentang : petualangan rohani Sang
Sutasoma (titisan Budha), sekembalinya ke Hastina, ia
berasil menyelamatkan sejumlah raja yang ditawan oleh
Purusada Santa, raja yang gemar makan daging manusia.
6. Kakawin Parthayajña, berdasarkan analisa bahasanya
umur kakawin ini sebaya dengan Kakawin Sutasoma.
Isinya mengisahkan tentang : kehidupan Paṇḍawa setelah
kalah main dadu yang penekanannya pada perjalanan
Arjuna bertapa ke gunung Indrakila.
7. Kakawin Nitiśaṣtra, digubah pada akhir jaman Majapahit.
Kakawin ini merupakan kumpulan bait didaktis dan tidak
bersifat naratif.
8. Kakawin Nirarthaprakrêta, ditulis pada tahun 1459
Masehi di desa Kancana. Kakawin ini sama halnya
dengan kakawin Nitiśaṣtra, bait – baitnya berisi ajaran
mistik yang bersifat didaktis.
9. Kakawin Dharmaśunya, kakawin ini penuh dengan
ajaran mistik yang bersifat Śiwaistis. Di bagian efilognya
ada baris kalimat yang memberi petunjuk kemungkinan
ditulis pada tahun 1304 atau 1340 Śaka, pengarangnya
tidak diketahui.

Bahasa dan Sastra Kawi 115


10. Kakawin Hariśraya, kakawin yang anonim digubah tahun
1574 Masehi. Isinya mengisahkan tentang : pertempuran
antara Bhatara Wiṣṇu melawan tiga raksasa yaitu : Mali,
Maliawan dan Sumali yang ingin menguasai Sorga.

Sesungguhnya masih cukup banyak karya sastra Kawi


yang tidak dicatat dan tidak diberi komentar oleh Poerbatjaraka
dalam Kepustakaan Jawanya. Terutama karya sastra Kawi
yang oleh Zoetmulder disebut Kakawin Minor dari kemudian
hari. Yang dimaksudkan adalah aneka warna kakawin yang
panjangnya berbeda-beda dan waktu penulisannya terbentang
sejak akhir kerajaan Majapahit sampai abad XIX dan beberapa
diantaranya diduga ditulis di Bali.
Berbeda halnya dengan kakawin mayor, kakawin minor
ditinjau dari mutu literarnya (mutu sastranya), umumnya
memperlihatkan cacat-cacat yang biasanya kita jumpai dalam
tulisan seorang epigon atau peniru belaka, tanpa imajinasi
atau inspirasi. Pelukisnya terdiri atas sejumlah ungkapan dan
perumpamaan yang telah menjadi klise yang kaku. Adegan-
adegan di medan pertempuran diperpanjang tanpa batas.
Sedangkan para lawan tidak memperlihatkan watak yang
khas dan jelas, adegan pertempuran bertele-tele, sehingga
menjemukan. Sering terjadi penyimpangan dalam tata bahasa,
arti kata, dan pemanjangan vokal demi pemenuhan metrumnya.
Isinya sebagian besar bersumber dari karya prosa. Karya- karya
sastra minor antara lain :
1. Kakawin Subadra Wiwaha atau Kakawin Parthayajña
(pernikahan dewi Subadra atau pengembaraan Arjuna).
2. Kakawin Abhimanyu Wiwaha (pernikahan Abhimanyu).
3. Kakawin Hariwijaya (kemenangan Wiṣṇu).
4. Kakawin Krêṣṇawijaya atau Kakawin Kalayuwanantaka
(kemenangan Krêṣṇa atau kematian Kalayawana.
5. Kakawin Krêṣṇadaka atau Kakawin Kangśa (matinya
Kangśa).

116 Bahasa dan Sastra Kawi


BAB IX
TEKS ĀDIPARWA

9.1 Bhagawān Domya


Hana sira brāhmana bhagawān Dhomya ngaran ira.
Patapan ira ry Ayodhyāwiśaya. Hana ta śiṣya nira tigang siki,
ngaran ira sang Utamanyu, sang Āruṇika, sang Weda. Kapwa
pinarīkṣa nira, yan tuhu guruśuśrūṣa gurubhakti. Kramanya
de nira marīkṣa: sang Āruṇika kinon ira yāsawaha rumuhun,
kamênā nira wehana ri sang hyang Dharmaśāṣtra. Yatna ta
sang Āruṇikāgulaha, sakrama ning masawah ginawayakên ira.
Sêdêng ahayu tuwuh nikang wīja, têka tang wah saha wṛṣṭipāta
hudan adrês. Alah ta galêng nikang sawah. Saka ri wêdi nira n
kahibêkana toya ikang pari, tinambak nira ta ya, tapwan asowe
ikang wway. Alah teka tambak nikā, muwah tinambak nira. Tan
wring deya nira, i wêkasan tinambakakên tāwak nireng wway
manglêṇḍö, tarmolah irikang rahina wêngi. Katon tāwak nira
ngkāneng sawah de sang guru. Mojar bhagawān Dhomya ri sira,
kinon ta ya sirāwungwa.
Yasmāt kewārakhaṇḍena
varadanyepi sangṣṭhitaḥ,
Tasmāt vavarika bhūtvā
dhārakaḥ munin aruniḥ.
Anaku sang Āruṇika, atyanta ring dhāraka. Pawungwa
tānaku. Sang Addyayatu (?) ngarananta, apan manambakakên
awakta ring awway, makanimitta bhaktimta ring guru.
Śreyo’vāsyanti yo siddhiḥ
Astwanêmwa kita sukha, siddhimantrā wākbajrā kita.”
Nāhan ta pamarikṣa bhagawān Dhomya ri sang Āruṇika.
Tumūt sang Utamanyu pinarikṣa nira.Ya ta kinon ira
mahwana ng lêmbu. Yatna tingkah nira n pahwan irikang goh.
Hāraka sang Utamanyu mahwan; ulih nirānasi ndatan pawwat
nasi tasyan sira ri dang hyang guru. Ojar ta sang guru:

Bahasa dan Sastra Kawi 117


,,Anaku sang Utamanyu. Krama ning śiṣya yan gurubhakti:
mawwat nasi solih nirānasi krama nikā.
Svayam aśrayamakopajīvana
Solihtānasi tan yogya bhuktinta.”
Mangkana ling nira mpu guru. Manêmbah ta sang
Utamanyu, umupakṣamākên i śīla nira n salah. Irikang
sakatambay eñjing lumampah ta sirāhwan, sumêlang manasi
muwah. Solih nirānasi ya ta pawwat nire dang hyang guru.
Huwus nirāwwat tasyan, manasi ta sira muwah, pinakopajīwa
nirāhwan ikang lêmbu. Katinghalan tānasi ping rwa, inuhutan
ta sira de sang guru, apan lobha ngaran ing mangkana. Ndatan
panasi ping rwa pinakopajīwanā nira, ling ning guru. Dadi sira
minum irikang kṣīra tatúeûa ning lêmbw anusu. Tinakwanan ta
sira hāraka nira dening guru, mājar sira yar pamöh tatśeṣa ning
lêmbw anusu. Ling sang guru:
”Udū, mangkin tan yogya ulahteku, apan malap gurudṛwya.
Tan dadi ring śiṣya mangan dṛwya ning guru.”
Mangkana ling nira mpu. Mari ta sira minum susu. Hana
ta wêrêh ning watsa mêtu sangkeng tutuknya yan panusu warêg
sinuswan ing indungnya. Ya tika dinilat nira, pinakopajīwa
nirāngrakṣekang lêmbu. Muwah ta sira tinañan de dang ācārya
guru ry āhāra nira, mājar sira yan pangdilat i wêrêh ning watsa n
tumibeng lêmah, pinakāhāra nira. Mājar ta sang guru:
”Ai anaku sang Utamanyu, tan yogya ike āhāranta. Ikang
watsa wruh ika ri lapāntānaku. Saka ri wêlas ny ambêknye kita,
hetunyāngutahakên ulihnyānusu. Tuhun yan wêrêh ngaranya,
tan dadi ng wwang kadi kita mangêpeki pangan ing watsa.
Sangkṣepanya: manghorati bhukti ning len ngaranya. Haywa
pinakāhāra ikang tan yogya upajīwanā, apan agyang akuru ikang
watsa yan mangkana.”
Nāhan ling nira mpu. Manêmbah ta sang Utamanyu. Ri
sakatambay eñjing mahwan ta sira muwah, tatan pamangan
sira. Saka ri lapā nira, amangan ta sira gêtih i rwan ing waduri.

118 Bahasa dan Sastra Kawi


Ardhāpanas pwekā gêtih ing rwan ing waduri, sumök ta ya têkeng
mata. Andhībhūta, dadi ta sira wuta tan panon deśa; hàrohara ta
sirāmet irikang lêmbu. Hana ta ya sumur mati. Ngkāna ta sira
n tibā kalêbw ing sumur, apan tan panon ing mārga nira. Sore
pwekang kāla, mulih tekang wṛśabha tan hanāngiring mare
kandangnya. Ndatan katon sira mulih de nira mpu, hārohara
ta sirāmet i śiṣya nira. Irikang sakatambesuk inulaten de dang
hyang guru, kapanggih ta sireng jro sumur mati. Tinañan
pwa sira kāraṇa ning kalêbw ing sumur mati, mājar ta sang
Utamanyu yan wuta, amangan gêtih ing waduri saka ri lapā nira
n inuhutan de dang hyang guru mangdilata wêrêh ning watsa.
Saka ri kāruṇya bhagawān Dhomya wineh ta sang Utamanyu
mantra Aświnodewarājany uccāraṇākêna nira, matang yan
marya wuta. Apan sang hyang Aświno dewābhiṣak sira,
pinakawalyan ing dewatā. An panêmu wyādhi, niyata hetu ning
swastha mary anghidêp lara ikang wwang bhakti ri sira. Nāhan
matang yan wineh Aúwinodewamantra de sang guru. Ndatan
madwa sang hyang mantra, datêng ta sang hyang Aświnodewa
maweh anugraha tumpihangin kinonakên wurungan wuta. Ya ta
panganên ira pinakośadhā ni laranya, niyata warasa. Pinangan
ira pwa ya ta,
Cakṣur arogyaṁ bhavati
Muwah ta sira paripurna indra ning mata nira, tan hana
kawikāra ning akṣi wêkasan. Sukha ta bhagawān Dhomya tumon
i sang Utamanyu.
Siddhiśāṣtrānugrahomi
Manganugrahāni ta sira śāṣtra siddhi lawan ,,tatan kêneng
tuhātah rūpa ny anaku.” Nāhan ta ling bhagawān Dhomya
manganugrahe sire.
Tumūt sang Weda pinarikṣa nira. Kinon ira tamolaheng
padangan, kumawwatakêna tadah nira sari-sari. Sakha ri bhakti
nira sang Weda ring guru, tumūtaken ike panês tīs nira mpu dang
hyang, yatna ri sapakon ira, inanugrahan ta sira sarwawidyā

Bahasa dan Sastra Kawi 119


saha wedamantra mwang kasarwajñānan, muwah kasiddhyan
ing mantra paweh nira. Ri huwus sang Weda kṛtānugraha, mulih
ta sire patapan ira. Wruh pwa sira duḥkha ning sewaka, mangên-
angên ta sira: “Yan hanā śiṣyangku dlāha, wehêngku juga sang
hyang mantra, haywa pinalakwan guruyāga nguniweh pamarīkṣa
ni guruśuśrūṣanya.” Mangkanāngên-angên ira. Tadanantara hana
ta śiṣya nira hañar ḍatêng, sang Uṭtangka nama nira. Tumuluy ya
wineh sang hyang Weda tan pamalakwa guruyāga. Salwir ning
āgama têlas kahaji de sang Uttangka.

9.2 Samudra Mantana


Hênêngakêna ng kathā sakarêng, tucapa tang
samudramanthana, sangkan ikang Uccaiśrawa n mijil, ikā
sang Winatā nimittanya n pinakahulun de sang Kadrū. Aparan
kramanya, nihan:
Sakweh sang watêk dewatā mahöm, ri puncak ing
Mahāmeruparwata. Ikā hinöm nira n pinakadon kapanggihan
ikang amṛta. Milu tang watêk daityadānawa mahöm, apan
padaharêp amṛta kabeh. Ri pahöm ning watêk dewa-daitya
mojar ta sang hyang Nārāyana:
”Yan mahyun kiteng amṛta, kamung watêk hyang kabeh,
Utsāhakāryapīḍitāḥ
haywa kita tan utsāha ri kaputêran ing Kṣīrārnawa, apan
sākṣāt pinakonggwan ikang amṛta. Makanimitta katêmwan
ikang amṛta sakopāyanya putêrên. Ya tikā gawayakênanta.”
Mangkana ling sang hyang Nārāyana, hinaywan sira
de ning dewāsurasanggha. Lumampah ta sira kabeh mareng
Kṣīrārnawa. Hana ta Mandaragiri ngaranya, gunung ing
Śangkhadwīpa, ikang bhūmi makatasik irikang Kṣīrārnawa;
ruhurnya ekādaśasahasrāni sawêlas iwu yoyana; adhobhūmeḥ
sahasrāni,kunang pasirnya sewu yojana. Samangkana krama
ning lwānya ikang Mandaragiri. Ya tikā dinawut de sang
hyang Anantabhoga, katūt têkeng isinya kabeh, tinibākên ing

120 Bahasa dan Sastra Kawi


Kṣīrārnawa, mapakêna pamutāra nikang tasik. Mojar tang
dewatā ri sang hyang Samudra:
”Tasy-asih ta kamung hyang Sāgara. Haywa kita tan
dhārana ri pangaras ning dwīpa. Yapwan siddhā mijil ikang
amṛta sangkeng Kṣīrārnawa, atyanta parituṣṭa nikang tribhuwana
mwang mahādibyanta wênang maweh sukha ning watêk hyang.”
Mangkana ling sang watêk dewatā, manggā ta sang hyang
Samudra. Hana ta sang Akūpa ngaranya, kūrmarāja, ratu ning
pas, angṣa bhaṭāra Wiṣṇu kacaritanya ngūni. Sira ta kinon
dhumāraṇāwak sang hyang Mandarādri, pinakadasar i bungkah
ing parwata, matang yan tan pingsora. Sang hyang Bhasuki sira
pinakatatali amilêti pārśwa nikang parwata; mwang sang hyang
Indra manunggang ing agra sira, pinakapanitih i ruhur, yatanyan
tan mingruhura idêrnya. Samāpta pwa kagawayanya, ngkāna
ta lumêkas sang dewāsura n dumudut i sang Bāsuki kāngkên
tali-tali ning Mandarācala. Kunêng sang dewatā kabeh riku ning
nāga kahanan ira; ikang daityasanggha munggw i hulu ning
nāga. Dinudut pwa sira, umêtu tang wiṣāgni sangkeng uśwāsa
ning nāga,dumadyakên durlabha ning asura. Ndatan surud
denyārambhana nikā ri wijila ning amṛta. Kapwa bhairawāruh-
aruhan wija-wijah sahananya. Têkwan śabda nikang tasik kadi
gêrêh ning puṣkarāwartaka, sàkûàt swara ning megha ri kāla
ning pralaya, ndatan paparêngwan têkapnya.
Saka ri sowe nikang Mandarācala pinutêr kolāhala
kahabalang watunya, rug kayu-kayunya, kasah mapasah lawan
rowangnya. Pāṣanigharsaṇa ya ta mijilakên apuy dumilah tan
papramāṇa, gumêsêngi ng alas-alasnya têke sattwanya kabeh
makādi mṛga singha warāha warak malayū tan wring paranya.
Mangkana ng mīna haneng tasik kabwang kahabalang kawaweng
Lawaṇasāgara de ni drês ning Pawanayānaghāsa angin kadi drês
ning Lawaṇasamudra tuwi kaputêran ing Mandarācala. Kunang
ikā sang hyang Baruṇa yeka cinakrākên de bhaṭāra Wiṣṇu amrih
humöt alayū mareng pātāla, mawêrö de ni pawalikan ikang

Bahasa dan Sastra Kawi 121


Kṣīrārnawa, malikêt kadi tinanêk, karatêngan de ni panas ning
apuy an dumilah ri pārśwa ning Mandaragiri mwang sirat nikang
wiṣa mijil sangke mukha sang Bāsuki.
Engêt pwa sang hyang Indra ri kapanasan ing dewāsura
de ning agni magawe nghel nira n pamutêr, inārādhana nira
tikang megha. Mijil ta ya saking daśadeśa, parwata sāgara
kahöban megha lwirnya sumahab saha kilatnya gêrêhnya. Ya
tikenudanakên, padêm ikang apuy wêkasan. Kunang wuduk
nikang sattwa kabeh kagêsêngan de ning agni, tan wāktan gêtih
ning kayu-kayu, ya tikā paḍa kahili tumus mareng Lawaṇasāgara.
Mangkin ta yalikêt, hinosakên ta ya sinrêng de ning dewāsura
amutêr, huwus wineh kaśaktin bhaṭāra Wiṣṇu.
Tataḥ kṣīrād abhūd ghṛtam
Mijil tang miñak wêkasan sangkeng pöhan, na lwirnya: ng
ardhacandra rumuhun; tumūt ta bhaṭāri Śrī, tumūt tang Sura Śrī
Lakṣmidewī, tumūt tang Uccaiśrawā, tumūt tang Kostubhamaṇi.
Devo yata tattvo jagmuḥ
Ndan dumunung mareng dewatā juga, tan hana mareng
daitya.
Nadantvariḥ tuta devaḥ
Wekasan mijil tang Dantwari angiṇḍit śwetakamaṇḍalu,
ikā kahanan ing amṛta. Ya tikā inalap de ning daitya.
Mamedam ati jampatiḥ
”Yeki dumana mami” mangkana lingnya an pojar.
Mahuwusan ikang amṛta têlas umijil mangke. Ikang
Mandaraparwata winaluyakên ira sthānanya ngūni ring
Śangkhadwīpa, mararyan ta sang watêk dewatā. Mangên-angên
ta bhaṭāra Wiṣṇu i mārga ning amṛta kālapa de nira. Magawe ta
sira māyā strīrūpa, aniwāryānggāwayawa paripūrṇa ring hayu,
datêng manunggangi daityarūpa.
Sarva kadgatvamanataḥ
Kapwa kākarṣaṇa ya katinghalan. Harsa ta manah nikang
daitya tumon ing strī, winehakên ikā tang amṛta ring kamandalu

122 Bahasa dan Sastra Kawi


pangkunen ing strīmāyā. Lungha tang strīmāyā mawa ng amṛta,
maluy Wiṣṇurūpa ta sira. Tuminghal ikang daitya, krodha ta
ya, kapwa sangrabdhāsangkêp i sañjatanya, hanan musala gadā
tomara sinambutnya, manutūti sang hyang Wiṣṇu. Kawênangan
pwa sira, datêng tang sarwadewatā makādi sang hyang Brahmā,
sang hyang Ìúwara, tumulungi sang hyang Wiṣṇu. Matangkêp
ikang prang; paprangan ira ri samīpa ning Lawaṇāmbhārṇawa,
ikang śangkhadwīpa pinggir ing Lawaṇasāgara. Tatan hana kasor
ing laga, kapwāgalak paḍa śakti, kapwa wāni marangkit marurêk
arök silih usī. Tangeh ikang prang hidêp bhaṭāra Wiṣṇu, matang
yan inangên-angên ira cakra nira pananghāra nireng daitya.
Kṣaṇaṁ haricintitamātrā gatiḥ
Sakarêng inadhisthāna, mijil ta ya sakeng ākāśa,
jvalitahutāśanasamaprabham
Kadi teja ning apuy dumilah tejanya. Ya tikā cinakrākên
de bhaṭāra Wiṣṇu ring daitya, pêgat gulunya.
Śatasahasraśāḥ martaḥ
Inatus iwu kwehnya pêjah. Linud ta ya de ning
Nārāyanśāstra, muwah pinanah ta yeng niśitaśara. Mangkin
ta yālayū tan hanānolih. Ikang śeṣa ning mati ya tikā sumilêm
ing tasik, mahêthötan ing pātāla. Alah tang daityarākṣasa, rāh
nikang samangkana ya tika matêmahan lwah, umilī têkeng
Lawaṇasamudra.
Āditya lohitarakte
Abāng ta sang hyang āditya kasênwan bāngnya. Mangkana
ta wangkaynya,
Adrim iwa piśavāni dhāturaktāni śonite
Kadi pucak ning wukir abāng de ning dhātu, mangkana ta
lwir ning wangkaynya gumuling ing pṛthiwītala.
Sampung ikang daityadānawàlah, mulih ta bhaṭāra
Wiṣṇu makêring dewasanggha makolih rikang amṛta. Prapteng
Wiṣṇuloka sira, inimum nira tekang amṛta. Ya ta hetu nikang
amara tan kêneng pati. Mangrêngö tang dānawa, anak sang

Bahasa dan Sastra Kawi 123


Wipracinti matêmu tangan lawan sang Singhikā. Ya tika
dewatārūpa milw anginum amṛta. Wruh pwa ya sang hyang
Candrāditya yan dānawa, mājar ta sire bhaṭāra Wiṣṇu. Sêdêng
ning amṛta haneng gulunya, cinakra ta ya, pêgat gulūnya. Tibā ta
lawayanya ring lêmah kadi tiba ning parwataśikhara. Liṇḍū tang
pṛthiwī, molah de ni bwat ning kawandhanya. Ndan śirahnya
mêsat ring ākāśa de ni kapawitran ing amṛta; anghing śarīranya
juga pêjah, apan tan katêkan amṛta. Sangka yan lara ny ambêknya
an winarahakên de sang hyang Candrāditya ri bhaṭāra Wiṣṇu,
Bhakṣanaiva ravicandraḥ
Ya ta matang yan ta ya krodha ri sang hyang Candrāditya,
umangan sirāngkên pūrṇakāla.

9.3 Sang Garuda


Ri kāla sang Winatā hulun de sang Kadrū, samangkana
ta kāla sang Garuḍa mijil sakeng antiga ri tan hana sang
Winatā. Kadi teja ning apuy teja nirāmêpêki ng ākāśa; asinang
ikang deśāntara de nira. Tumuluy manglayang ring ākāśa sira.
Tuminghal pwekang dewatā, sandeha ta sira ri têkā nikang
pralaya, sumangśayeng tribhuwana gêsênga de ning sampātakāla.
Mojar ta sang hyang Agni:
,,Hawya ta kita sandeha kamung watêk hyang kabeh. Tan
kāla ni nghulun gumêsêngikang tribhuwana, apan tangeh ikang
kalpa kawêkas. Aparan pwa ya makateja ya:
Garuḍo balavān teṣām
teja ning Garuḍa ike, manuk mahāśakti, anak bhagawān
Kaśyapa ri sang Winatā ike.
Nama tulya sutejasaḥ
Kunang pada tejanya lawan teja ni nghulun.”
Mangkana ling san hang Agni ri sang watêk dewatā. Mari
ta sira hārohara, kapwa masö mangastuti sang Garuḍa, ling nira:
Tvam ṛṣi tvam mahābhāgaḥ,
tvam devaḥ patageśvaraḥ

124 Bahasa dan Sastra Kawi


Tvaṁ prabhu patanapattraḥ,
tvam nātha pratyanguttamam.
”Kamung hyang Garuḍa, kita ṛṣi, kita mahāmuni, kita
dewa, kita patageśwara, tuhan ing manglayang kita, twam
prabhu, kita prabhunya, tapanapratyang, kadi teja ning āditya
tejanta. Mangkana pwa lwirta. Twan nātha khagam uttamam.
Yogya ta kitamaritrana ri kami, apan kita uttama ni (ng) khaga.”
Mangkana ta pangastuti sang dewatā kabeh. Sukha tàmbêk
sang Garuḍa. sanangharā ta pwa te ja nira, mari pwa dumilah.
Mātur antikam āgacchet
Ḍatêng pwa kahanan sang ibu an akon tamolahe sang Kadrū
ngkāne ning kṣirārṇawa, sinwāgatan ta sira de sang ibu akon
tamolaha sang kadrū. Pirang kunang lawas nirāsewaka ri sang
Kadrū, tamolah sira, mahyun ta sang Kadru mamêng-amênga ri
tira ning samudra. Kinon ira ta sang Winatānunggwiha ri sira; sang
Garuḍa kinon irānunggwiheng nāga kabeh. Winörakên tikang nāga
têkeng sūryamaṇḍala. Kapanasan ta ya sahananya, glāna katīkṣṇan
de ning teja sang hang Āditya. Mawêlas ta sang Kadrū ry anak nira
n kapanasan. Mangastuti ta sire sang hyang Indra. Têkā tang megha
sakeng daśadeśa saha kilatnya gêrêhnya ghoratara magênturan.
Ya tikā manghudanakên, matang nyan matīs manah nikang nāga
wêkasan. Lunghā tang nāga tan tunggal paranya, mahas ing
sarwadwipa, asing alas pinaran-paranya. Ya ta hetu sang Garuḍa
kanghelan amet i paran ikang nāga. Saka ri nghel nirānghwan
irikang nāga kabeh, mojar ta sang Garuḍa ri sang ibu:
”Uduh ibu, saka ri tan wruh mami mangke: aparan
kalingan iki, matang yan kitāmituhu ri sapakon ikang nāga,
sakahyunya ginawayakên ikā denta. Nghulun kinontāmwanga
ring nāga kabeh, atiśaya nghel ni nghulun, ibu, denya n wêgig
maparan-paran, tuwi tan tunggal inuninghan i nghulun. Aparan
ta kāraṇanta mangutus i kami manghwan irikang naga kabeh?”
Sumahur sang Winatā, ling nira :
dāsībhūtasmy ahaṁ putra

Bahasa dan Sastra Kawi 125


”Uduh putrangku Garuḍa, ndak warah ta kita: hulun-hulun
tāku denya, mālanya ngūni alah matotohan de sang Kadrū. Solah
ning hulun tan wênang wihang ri tuhan ya tikā ginawayakênanta
mangke. Kunang yan kitāsih marena ring nghulun, takwānikang
nāga, aparan ta panêbusan ri kami, linganta ring nāga, marapwan
mary anghel.”
Mangkana ling sang Winatā. Wruh ta sang Garuḍa ri
wêkasan. Ya ta nimitta nira n gumawayakên sapakon ikang
nàga. Kunang yan ikang nāga tan wênang tinangguhan ira ri
denyamêng-amêng adoh paranya, ya tikā pinangan sang Garuḍa,
apan sirālapā de ning tan wihang manghwan irikang nāga sewu
kwehnya. Wêkasan matakwan ta sireng nāga kabeh:
”Ai kamung nāga kabeh, aparan ta panebusangkw i sang
ibu, kitang nāga?”
Mojar ikang nāga kabeh, lingnya:
,,Yan ahyun kita mahuwusan hutang ning ibunta marya
huluna de mami: hanāmṛta ngaranya, ulih ning dewatāmutêr tasik.
Ya tika alapên panêbusanteng ibunta ri kami, narapwanibunta
marya hulun-hulun.”
Nahan ling nikang nāga kabeh. Sukha tāmbek sang Garuḍa
de nikang nāga. Mamwit ta sire sang ibu, amalaku sangwananeng
ibu nira. Mājar ta sang Winatā:
”Anak ni nghulun, hana sangwanta lingku: tamare ng nūsa
tinuduhakên mami, mesi wwang caṇḍāla tamolah i pinggir ing
tasik, sadākāla magawe hingsākarma. Ya tikā taḍahêntānaku,
sangwanta malap ikang amṛta. Kunang yan hana brāhmana
ngkana, haywa kitāmangan ika. Hila-hila brahmahatya.
Patêngêran ira denta: yan mapanas ikā gulūnta kadi manghêlêd
apuy lwirnya, hana brāhmana kapangan denta yah mangkana.
Huripên sire denta kalinganya, apan ikā sire paḍa lawan rāmanta
sire bhagawān Kaśyapa; sire brāhmana, haywa ta kita masampe
ring kadi sire wiku. Nāhan pangāśārwādangkw i kita, yatanyan
siddhakārya.”

126 Bahasa dan Sastra Kawi


Pakṣo dve mārutaḥ pātuḥ
candra pṛṣṭhe tu rakṣakaḥ
śirasi mārutaúcāgniḥ
sarvadeva śarirake.
Sang hyang Bāyu sira ta rumakṣe hêlarta kalih. Kunang
rumakṣe walakangta sang hyang Candra. Yapwan rumakṣe
hulunta sang hyang Agni mwang sang hyang Angin. Sang
sarwadewa sire rumakṣa ry awakta kabeh. Astu siddhakāryā
tanayangku.”
Nahan ta ling sang Winatāmrārthanākên anak nira. Lunghā
pwa sang Garuḍa, têkā ta sireng samudra Kuśadwīpa. Hana ta
deśa ri pinggir ing tasik, pinaharcala nira ta hêlar nira. Wwai
nikang tasik tinampêkakên ira, kêbês tikang bhūtala denya.
Lindu ta bhaṭāri Pṛthiwī, migu pucak nikang wukir
Inabêt de ni helar nira. Giri-giri tikang Nisādālayū tan
wring parananya. Manggang pwa tutuk sang Garuḍa, sākṣāt guhā
ri hidêpnya, yogya pahêthötana hidênya. Ngkāna ta yomasuk
sahananya, laki strī mwang wêkanya kabeh, inêlêd ikā de sang
Garuḍa. Mapanas pwa gulū nira, wruh ta sira hana brāhmaóa
kapangan têkap ira. Mojar ta sīra:
Vayaṁ me brahmanot vadhyaḥ
,,Wijil kita sang brāhmaṇa sangke tutuk ni nghulun mangke,
pöngpöng kita tapwan śīrna. Tan dadi nghulun amatī brāhmaṇa,
Pāpebhyaḥ pīḍayet sadā
yadyapin asing sapagawaya nira tuwi, apan sarwapāpa
tinêmu nikang amatī brāhmaṇa.”
Mangkana ling sang Garuḍa. Winutahakên ira ta sang
brāhmaṇa saha strī nira mwang putra nira, ikang caṇḍāla Niśāda
wineh mañjinge dalêm. Ri têlas nirāngutahakên i sang dwija
mibêr sireng ākāśa, huwus umangan ikeng caṇḍāla, tathāpi
ndatan warêg sira denya. Katon ta sira bapa de nira, amalaku
ta sira bhukti asing yogya taḍahên ira. Mawarah ta sira bapa
matuduha ikang taḍahên, ling nira:

Bahasa dan Sastra Kawi 127


”Ai putrangku sang Garuḍa. Hana ta ratu rwa sānak, sang
Wibhāwasu ngaranya, arinya sang Supratīka ngaranya pada
göng krodha lobha swabhāwanya. Ya tikā malakw aduman
drwya kaliliran sangkeng bapa. Ndatan anggā ikang Wibhāwasu
kapalihan ing dṛwya, dalihanyānanggah ri arinya tan sewaka ry
awaknya. Sangke swā niy arinyamalaku drwya, krodha tikang
Wibhāwasu. Śināpanya tarinya:
hastiti samavāpyastu
”Jah tasmāt matêmahana liman, kamung Supratīka.”
Ya ta matang yan atemahan gajah ikang Supratika. Males
ta yānāpa ikang Supratika, lingnya:
Kacchapas tvam bhaviṣyati
”Atyanta sāhasāmasa-masa ry aku, kamung Wibhāwasu.
Jah tasmāt ko matêmahana kacchapa.”
Matang yan matêmahan pas tikang Wibhāwasu. Pira ta
göngnya:
Kūrma triyojanadehaḥ
Pangadêg ny awaknya têlung yojana. Yapwan wêlu ning
maṇḍala ny awak nika sapuluh yojana. Samangkana pramàóa
ning lwa ning pas Wibhāwasu. Kunang ikang liman:
Ṣaḍ ucchatva yojanāni
Pangadêg i ruhur ny awaknya nêmang yojana.
Gajor devā dvigunaryoda
Yapwan dawanya wrawêlas yojana pramāṇanya. Ikā
tang gaja-kacchapa sadākāla matukar ing wwai paranya
ngūni. Hārohara ng sarwabhūta denya. Ya tikā tadahêntānaku
sādhananta sumiddhākên kāryanyebunta.”
Mangkana ling bhagawān Kaśyapa. Lumampah ta sang
Garuḍa mare kahanan ikang gaja-kacchapa. Ḍatêng ta sirerika
ri kahanan ikang talaga ngkāne pārśwa ning Himawān-parwata;
katêmu tang gaja-kacchapa sêdêng matukar. Sinambut nira pwa
ya kālih matunggalan suku nira magöm, manglayang ta sira
ring ākāśa. Hana ta kayu magöng tumuwuh ri pārśwa nikang

128 Bahasa dan Sastra Kawi


Himawān, lambang wetan kasiratan de ning ryak ing wway ning
Lawaṇasāgara, kāñcanamaya mās pinakāwaknya kabeh. Hana
ta pangnyolomulū wetan, úatayojanam āyatam, sātus yojana
dawanya, kahanan sang ṣāṣṭisahasra-wālikhilya. Rsi siddha sira,
sānggusta pangadêg ny awak nira, nêmang puluh iwu kweh nira.
Inaran ta sira ṣaṣṭisahasra-wālikhilya.
Marīciḥ pivet
Manginum teja ning āditya sira. Ngkā tonggwan ira
tamolah ri sor i pang nikang kayu. Ikana dunungan sang
Garuḍa umangana ng gaja-kacchapa. Mangkanābhipraya nira.
Wahu sira tumampak, sêmpal ta pang nikang kayu tan wênang
dhumāraṇa bwat nira. Saka ri wêdi nira kolāhalaha sang ṛṣi
sahasra Wālikhilya kahabêta de ning kayu, prayatna ta sang
Garuḍa cumucuk sakha nikang kayu. Ikang gaja-kacchapa
haneng suku nira kiwa têngên. Mahas ta sirāmet deśa unggwana
nira. Sêḍêng nira manglayang ike sang Garuḍa, datêng ta
bhagawān Kaśyapāpinta-kāsih ri bhagawān sahasra- Wālikhilya
tuminggalakêna brahmahatya nira, yatanyan umanggiha sukha
sang Garuḍa. Lunghā ta sang Wālikhilya sira kabeh. Hana ta
gunung Gandhamādana ngaranya. Ya ta paran ira sang Garuḍa
sangke pakon bhagawān Kaśyapa marerika. Ngkāna nggwana
sang Garuḍāmangan ikang gaja-kacchapa. Lunghātah sira
manglayang. Kunang ikang wṛkṣaśākhā cinucuk nira, tinibākên
ira ri pārśwa nikang Himawān, ikang katunan sarwabhūta; tan
hana katiban denya.
Bhakṣayamiti garuḍaḥ tāw ubho gajakacchapo
Têkā pwa sang Garuḍe puncak ikang gunung
Gandhamādana, ngkana ta siromangan ikang gaja-kacchapa.
Sukha ta sira denya. Ri huwus nira mangan ikang gaja-
kacchapa, mêsat ta siromibêr mareng Somakagiri, wukir ikang
Śangkhadwīpa, i pakêkêsan ikang amṛta. Ri lampah sang Garuḍa
malap ikang amṛta, têkā tang utpāta ri sang Hyang Indra. Mapa
ta lwirnya: indrabajra nira mogha dumilah saha dhūmālatu-latu;

Bahasa dan Sastra Kawi 129


tumibā ng andaru sangkeng ākāśa, amoghānghudanakên rāh;
moghālum kêmbang sang dewata kabeh; kumuda irikang talaga
hibêkan lêbu katub de ning paruṣawāta. An mangkana lwir
nikang utpāta, mājar ta bhagawān Wṛhaspati ri sira:
”Sajñā Hyang Indra, prayatnā ta rahadyan sanghulun
irikang utpāta. Mangajarakên prang niyata nikā ling bhujangga
parameśwara. Ndatan hana kāraṇa nikā bheda sangkery awak
rahadyan sanghulun ngūni ri bhagawān sahasra-Wālikhilya. Ri
sêdêng bhagawān Kaśyapa magawe yajña, milu tang dewatā
masambang samādhi. Têkā pwa magawe yajñadṛwya sira kabeh,
irikā ta bhagawān sahasra-Wālikhilya mangusungi gagang ing
palāśa sasiki, kinabehan ira. Hana ta tapak ning lêmbu hibêkan
wwai. Ngkāna ta sira n turun. Kasakitan lwir nira n têkap nikang
wwai. Tuminghal ta rahadyan sanghulun, asêmu guyu makanimitta
ng sampe. Wruh pwa sira yan kinasampayan, magawe pwa sira
yajña makaphalā ng indra, umandêl ta rahadyan sanghulun. Siddha
pwa yajña nira, datêng ta bhagawān Kaśyapa mitra kāsih ira.
Ayam indra tribhuvane,
kiyyogāt brahmana saha.
”Sojar mpungku, ikang Indra mangke pakon bhatara
Brahmā ngūny an ratu ring Tribhuwana. Hana pwa yajña
mpungku mangke makapala ng Indra, tatan yogya wurungakêna;
hana pwa ājñā bhaþàra Brahmā, tan wênang kagantyana.
Amithyā bhagavān vayaṁ
Mangkana mpungku makabehan tan dadi mithyajnana.
Bhavatīndraḥ tu patagaḥ
Matangyan indraning manuk makaphalā nira mpu
makabehan.”
Mangkana ling bhagawān Kaśyapa ri sang sahasra-
Wālikhilya. Amisinggih ta sira, winehakên ta phalā ni yajña
nira antiga rwang siki ri bhagawān Kaśyapa. Maweh ta sira ring
strī nira I sang Winatā. Manêtês tang antiga matêmahan manuk
rwang siki.

130 Bahasa dan Sastra Kawi


khagopattīti
Ikang atuha Aruṇa ngaranya pinakasārathi sang Hyang
Āditya. Ikang anwam ya tikā Garuḍa mangke ḍatêng.
Mangalapāmṛta nāhan prāyanya. Ya panêbusanya ring ibunya.
Agöng prabhawānya,
Patanggaḥ bālikhilyāni tāpasaḥ phalayajñakaḥ
Apan ikā dadi de ning tapa sang sahasra-Wālikhilya
prabhāwa sang Garuḍa. Ya ta kājar de nikang utpāta mangke.
Haywa ta rahadyan sanghulun pramāda.”
Mangkana ling bhagawān Wṛhaspati, kumon i sang Hyang
Indra prayatnaha mwang i sang dewasanggha umaksahekang
amṛta don ira. Kapwa ta sangrabdha ri pasangkêpan ikang sañjata,
mamariwṛtekang makapangharêp bāyubajrojwalāndhakāra
lêbū mêlêk de ny angin-angin i hêlar sang Garuḍa. Tatan
katon ikang daśadeśa, kadi kasaputan hīma rūpanya. Glāna ta
sang dewatā sawatêk Hyang Indra. Kinon ira ta sang hyang
Bāyu sumanghārekang lêbā. Prayatna ta sira tumābakên sang
Wainateya, tatas tang pêtêng. Katon ta sang Garuḍa maglayang
ring ākāśa, dumunung ri kahanan ikang amṛta. Pinanah ta
sira kinabehan, dinuk cinakra binajra. Nānāwidha ikang
sañjata linêpasakên de sang watêk dewatā. Ndatan hanāmyati
sahananya. Moghālingsêm pupug tan polih hêlar salamba. Malês
ta sang Garuḍa humabêt ikang dewasanggha. Katūb kahabalang
kasungsang kawalik ta ya. Prayatna ikā sang dwādaśa-sandhyā,
dewatānak sang Hyang Dharma ri sang Sandhyā rwawêlas kweh
nira, munggw ing deśa wetan ira sang khagendra an malap ikang
amṛta. Kunang rumakṣekang kidul sang aṣṭa-Basu ngaranya,
dewatā wwalung siki sira, sinahankāryan de ning gandharwa.
Ikang deśa kulwan sang Hyang ekādaśa-Rudra rumakṣa,
kapwāsangkêp ing sarwāstra. Yapwan ikang deśa lor, sang
hyang dwādaśāditya rumakṣa makādi sang hyang Indra. Ndatan
Ndatan pinakewêh de sang Garuḍa an kinulilingan sira de ning
dewasanggha. Ndatan wighani ta sang khagendra, malês ta sira

Bahasa dan Sastra Kawi 131


manghala-hala ri patuk mrekanātyugratikṣṇa. Cinucuk nira ta
mata nikang dewatā. Ya ta magawe takutnya.
Srava śonimat andhataḥ
Umilī rāhnya, kapêtêk kapêtêngan tan panon rāt tan wring
rehanya. Alah tang dewatā.
Hana tāpuy kumulilingi sthāna ning amṛta. Ya tikā murub
sumirat sumār ing antarāla. Ndatar wruh ta sang Wainateya ry
awana nira. Anguyup ta sira wway ning sāgara, asat nirawaśeṣa.
Ya ta pamaḍêm nireng apuy. Paḍêm ta ya. Ḍatêng ta sireng guhā
kahanan ing amṛta. Lawang nikang guhā pinagawayakên jantra
cakra, umidêr tatan pāntara.
Tīkṣṇa lohagra vismayam
Wêsi pinakapucaknya, ingid-ingidan pamanganya.
Sāsing sarwabhāwa masukeng guhā ya tikā tugêl mapawesu
de nikang cakra. Katon pwa de sang Garuḍa, pinahalit nira
tekāwak nira, sakawênanga masuk i sêlā nikang cakra. Mañjing
ta sira; kapanggih tekang nāga rwang siki rumakṣekang amṛta.
Kacaritan kan ulā:
Sadā maniniṣekṣana
Rahina mwang wêngi tan kêḍap matanya; asing sakaton
denya gêsêng juga,
Apica dīptalocanaḥ
Apan dilah sadākala. Ḍatêng pwa sang Garuḍa umrêm ta
ya tan wênang tuminghal de ning rajasampāta lebu mijil sake
hêlar sang Garuḍa. Ya ta cinucuk pinakāhāra nirānêhêr inalap
nira tang amṛta munggw ing kamaṇḍalu. Sêdêng sira manglayang
ing ākāśa sira, ḍatêng ta bhaṭāra Wiṣṇu, mujar I sira, ling nira:
Carado mīti mecara
”Yan ahyun ikung amṛta, sang Garuḍa, pamalaku ta ri
kami kita, kami manganugrahe kita.”
Mangkana ling bhaṭāra Wiṣṇu. Sumahur sang Garuḍa:
”Tan yogya kitānganugrahànana kami, bhaṭāra Wiṣṇu,
apan sor prabhāwanta dengku. Ikang amṛta ngaranya denta
kahatana (?) kahanan jarāmaraṇa. Kunang aku

132 Bahasa dan Sastra Kawi


ajaraścāmaras vayam
anadi(?) tar kêneng tuha pati.
Amṛtana vinapy aham
An tan panginum amṛta. Mangkana lwirku. Tamalaku ta
kitānugrahery aku.”
Nahan ling sang Garuḍa. Sumahur ta bhaṭāra Wiṣṇu:
”Yukti iku ujarta, sanmg Garuḍa, tan hana salahnya.
Tasyasih ta ri kami, tan dadi kitādwa wacana. Ndak palaku
kita wāhanāngkwa lawan tulisakêna ri dhwaja taṇḍangkwa
pakênānta.”
An mangkana ling bhaṭāra Wiṣṇu, mangên-angên ta sang
Garuḍa ndatan anggā sira, anghing mawêdi ring mithyāwāda
sira. Manggā ta ya wêkasan, matang yan pinakawāhana de
bhaṭāra Wiṣṇu. Huwus mapriti kari sang Garuḍa mwang bhaṭāra
Wiṣṇu, ḍatêng ta sang Hyang Indra sumambah sang Wainateya,
apan tan pangan bajra nira. Mojar ta sang Garuḍa:
”Atyanta kāsy-asih ning bajranta, kamu Hyang Indra, tan
pangrarabakên wulungku n satunggal. Nāhan ta hêlarku sasiki
pawehangkw i kita, kaharan pamujangkw sang ṛṣi makatahulan
kang bajra, matang yan tan kerangana.”
Mangkana ling sang Garuḍa ri sang Hyang Indra;
winehakên ta hêlar nira.
Sureśaṁ patra vakṣyāmi
Katon pwa hêlar nirāhayu, inaranan ta sang Suparṇa de
ning dewatā kabeh. An mangkana ta kasaktin sang Garuḍa, masö
ta sang hyang Indra, mapinta-kāsih ri tan kawehan ikang amṛta
irikang nāga, sangka yan pratipakṣa buddhinya lawan dewatā.
Sumahur sang Garuḍa:
,,Haywa ta kita sangsaya, kamu Hyang Indra. Swecchan
tekang amṛta, yan huwus nghulun wehakên ing nāga, apan
panêbusangkwību ni nghulun, nāhan pakênānya.”
Mangkana ling sang Garuḍa. Lunghā ta sira mare
kahanan ikang nāga. Winehakên ira tekang amṛta umunggw ing
kamaṇḍalu sinangsangan kuśapattra. Mojar ta sireng nāga:

Bahasa dan Sastra Kawi 133


Idam anantam amṛtam
”Nāhan tang amṛta, ai kong nāga kabeh, ulihku mangalap
ing kadewatan. Ya tiki panêbusangkwību ni nghulun pakênānya.
Anya pravṛtim anyataḥ
Mangke tambayan ibungku mari huluna denta. Haywa ta
kita sikāra. Kunang pamêkasangku ri kita:
Snātā manggalasangyuktāḥ
Krama ning anginum amṛta: madyus juga ya rumuhun,
agawe manggala. Mangkana tolahanta.”
Yekā ling sang Garuḍa, lunghā ta sira lawan sang
Winatā mulih ri kahyangan ira muwah. Ikang nāga pwāhyun
anginumāmṛta, tan hana harêp kāntuna salah siki matunggwāmṛta.
Madyus ta ya parêng magawe manggala saka ri wêdinya kārya
minum amṛta. Satêkānya tan katêmu ikang amṛta denya an huwus
inalap de sang Hyang Indra i wurinyāgawe manggalasnāna.
Manastāpa tang nāga tan wruh ri deyanya. Hana ta titis ikang
amṛta kasangsang ing kuśāgra. Ya ta dinilat ikang nāga; siwak
ta ya liḍahnya de ning tīkṣna ning alalang, matang yan katêkā
mangke dwijihwa krama ning nāga, maparwa ilatnya. Kunang
ikang alalang pawitra adyāpi katêkā mangke, apan huwus
kaharas ing amṛta. Kacritanya mwang kacritan sang Garuḍa
mulih mareng swarga mahāpawitra ning wwang angrêngö, ri
huwus nirānêbus ri sang ibu.

9.4 Mahārāja Parikeṣit


Hana sira ratu sang Parikṣit ngaran ira, anak sang
Abhimanyu matêmu tangan lawan sang Uttarī, pinakaśiṣya
bhagawān Kṛpa, paripṛṇa ring bahuweda.
Govindaḥ priya sangyuktaḥ
Prasiddha kāsih bhaṭāra Kṛṣṇa, hinurip nira n kêneng hru
sang Aśwatthāma ri sêdêng ira hane jro wêtêng sang Uttarī. Mijil
ta ya winastwan mahuripa de bhaṭāra Kṛṣṇa, iningu de mahārāja
Yudhiṣṭhira. Sira ta sumilih ratu ri Hāstinapura ri lunghā sang
Pāṇḍawānusup ing alas muwah.

134 Bahasa dan Sastra Kawi


Ṣaṣṭivarṣāni pālayet
Lawas nira siniwi nêmang puluh tahun.
Yatha pāṇḍuḥ mṛgayahuḥ
Ndan kadi mahārāja Pāṇḍu sira sakta ring guṇāburu. Asing
wukir alas paran irāmet mṛga. Hana pwa kidang tinūt nira,
anghel ta sira denya.
Kṣuptipipāsivanāśrame
Ahyun anginuma wwai sira. Hana si ra wiku kapangguh
ing têgal ri tepi ning āśrama, ri panghwanan ing lêmbu, i sêdêng
sang ṛṣi amangan wêrêh ing watsa. Sira ta tinañan ing paran ikang
kidang. Ndatan sahur ike sang ṛṣi, apan sêdêng nira monabrata.
Pangaran ira mpu bhagawān Samīti. Saka ri krodha sang nātha
Parikṣit tan sinahuran patakwan ira, hana ta wangke ning ulā
dêlês, ya ta cinukat nira ri tungtung ing laras nira, kinalungakên
i gulu bhagawān Samīti. Humênêng atah sang wiku. I têlas nira
mahārāja Parikṣit mangkana, mulih ta sira ring kadatwan ira.
Hana ta anak bhagawān Samīti saka ring lêmbu, sang
Śṛnggi ngaran ira, yathārthanāmāsungu sira. Ndan ugratapa
siddhimantra sira, wênang mahas mareng kadewatan, nityakāla
manangkil ing bhaṭāra Brahmā. Kunang ika sang Śṛnggi ngaran
ira makaswabhāwa göng krodha. Sira ta inujaran sang Kṛṣṇa:
,,Dwijaputra, anak ning brāhmaóa!” Ndatan sangke gêlêng nira,
ndan makadon guywa-guywan de nirāngling:
Tvam śṛnggi garvito bhavaá
”Kamung Úṛnggi, haywa kita garwa dahat, awêrö de ning
guóanta. Tan wruh têmên kari kita ring kopaúaman.
Pituh kaṇṭhe ‘pi dundhubhī
Sabarin mahārāja Parikṣit sang ratu ri Hāstinapura
kumalung-kalungi ri sira yayahta ulā dêlês māti, tathāpin ya tan
agalak sira. Hana ta sira mangke kumalungakên ulā ri gulū nira.
Mangkana tolahanta, tumirwa ng bapa.”
Ya ta ling sang Kṛṣa. Krodha ta sang Śṛnggi rumengö
wuwus sang Kṛṣa.
Sphurat locana cañcalaá

Bahasa dan Sastra Kawi 135


Molah tānak-anakan ing mata nira, sumirat abāng de ning
galak. Matang yan ta sirābangun gêlêng, anêhêr mojar i sang
Kṛṣa:
Paśya me balapaśyataḥ
”Ai kamung Kṛṣa, tinghali sakti ning tapangku harah!
Ikang ratu Parikṣit pawarahte kami kumalung-kalungi ri
bapangku ring ulā tan hana doṣa nira, awamāna ta sira ring wiku.
Hana ta nāga Takṣaka ngaranya,
mṛtakyam saptarātrika
mogha datênga ni śāpangku rikang we pitung wêngi,
sunahuta ng atu Parikṣit.”
Mangkana ta ling sang Śṛnggi manapathāni. Mulih ta sira,
katêmu sang bapa tamolah ring goḥpracaraṇa kahanan ire ngūni.
Kunang wangke nikang ulā sêdêng awūk ri gulū nira. Makrak ta
sang Śṛnggi tumangisi sira bapa, atêhêr umalap i wangke nikang
ulā, ling nira:
Śravate dharma nirastaḥ
”Udū bapa ni nghulun, rumêngö taku ry awamāna nikang
ratu Parikṣit ri kita, pawarah sang Kṛṣa ri kami. Têlas pwa
nghulun śumāpa panganen ing nāga Takṣaka irikang pitung
wêngi wêlas, doṣanya n kumalung-kalungi kita ring ulā.”
Mangkana ling sang Śṛnggi. Sumahur ta sira bapa,
kahaḍang mari monabrata sira, de ning laa nira śināpa sang
prabhu:
Naiva damo manisinam
”Haywa mangkana kitānaku. Tan dharma ning wiku kêta
krodha ngaranya; kewala kopaśaman mūlya ring wwang kadi kita
ngaranya. Haywa tānaku krodha yadyapi rng wwang sāmānya
tuwi. Têkwan sang prabhu sira ta makabhūmi iking patapanta,
alas nira marikeking alas pametanta kêmbang samidha, wwai
nira ikang banu ininumta. Sira rumakṣa kita magawe tapa,
matang yan tan hanāngawara. Siddhi pwa mantranta, syapa
tānung makaprabhāwa ika? Takarin sang prabhu makayaśekā rng
wwang kadi kita wiku? Śināpanta pwa sira, tatan yogya ulahta.

136 Bahasa dan Sastra Kawi


Sangkṣepanyānaku, akonāku mājare sang prabhu, yatanyan sira
mara ngke, nya mamalakwānta śāpa. Haywa tan māsih i sira.”
Mangkana ling bhagawān Samīti mawarah ry anak nira.
Hana ta śiṣya nira sang Aghoramukha ngaran ira, ya ta kinon ira
mājara ri mahārāja Parikṣit ri śāpa sang Śṛnggi. Ndan merang ta
sang prabhu malakwāntaśāpa, tuhun rumakṣāwak nira juga sira.
Hana ta prāsāda atiśaya ruhurnya, kadi parwata rūpanya subaddha.
Ya tikā tinulak tālāñaturdeśa, dudū tang brāhmana siddhimantra
mwang walyan wiṣāpaha, kapwa yatna umariwṛteng prāsāda.
Mahārāja hane jro sira. Têkā pwa ng diwasa kapitu ng wenya;
lumampah ta bhagawān Kaśyapàhyun tumulunge sang Parikṣit.
Dudū Kaśyapa bapa sang Garuḍa, Kaśyapa len sangke sira. Sira
ta wruh ring mantroṣadha sarpabiṣa. Aparan prayojana nira n
mangoṣadhānane sang prabhu: yatanyan wehana mās mani
rajayogya. Sêdêng haneng hawan sira, irikā ta sira sināntwa de
ning nāga Takṣaka,
Dvido bhuto varo dwijaḥ
Mênggêp kadi brāhmana rūpanya.
Bhavan tvarita ya gatiḥ
Mangkana lingnya:
”Ndi ta paran mpungku, matang yan agyā-gyan têkap
rahadyan sanghulun lumaku, muwah aparan ikang prayojana?”
Mangkana ling nikang nāga Takṣaka. Sumahur bhagawān
Kaśyapa:
Nṛpang kurukulomama
”Sira mahārāja Parikṣit sira parana mami mangke.
Sahutên ing naga Takṣaka rakwa karêngwan ira n mêne. Sira
ta tambānana sādhya mami, apan wêka-wêka sang Kuru sira,
wangśa ning manghuripakên sarwadharma.”
”Sojar mpungku, nghulun iki si Takṣaka ngaranku ring rat,
kinon de sang Śṛnggi sumahuta ri sang Parikṣit. Aparan ikang
oṣadhanta, yan huwus i têkā ning patinya de ni nghulun?”
Mojar bhagawān Kaśyapa:
”Ai kamung nāga Takṣaka, nāhan tang wṛkṣa waringin

Bahasa dan Sastra Kawi 137


paripūrna; sambandhanya: hana pwa wwang sêdêng amandung
kayu ikang pinaneknya ri wit nikang wāṇḍira. Ya tikā gêsêngana
têkapnyu; aku tumambāna ring mantroṣadha sarpabiṣa,
pangawruhanta ri mantrangku śakti.”
Maluy ikang nāga ri jātinya; sinahutnya tang wāṇḍirawṛkṣa.
Mijil tang agniwiṣa sangke tutuknya. Gêsêng tang wāṇḍirawṛkṣa
bhasmībhūta têkan ing amanek lawan wadungnya; tan ucapakêna
sahana ning pang ning wāṇḍira mwang ronya, pada bhasmi dadi
hawu. Ya tenimpênakên de sang ṛṣi Kaśyapa, minantran ira ta
ya wedya sarpa wiṣosadha, ikang paweh sang Hyang Brahmā
ri sira. Hanih ikang wiṣa; muwah ta ya parpūrna ikang wṛkṣa
wāṇḍira lawan wwang amanek lawan wadungnya, tan hana
kawikāranya. Āścarya tāmbêk nikang nāga Takṣaka mulat i
śakti bhagawān Kaśyapa. Matang yan manêmbah tikang nāga
Takṣaka, akon maluya ri sira, maweh mās manik upacāra. Maluy
ta sira bhagawān Kaśyapa; agirang tāmbêk ikang Takṣaka de
sang ṛṣi maluy.
Lumampah ikang Takṣaka mareng Hāstinapura, angrengö
ta yan sang prabhu têlas prayatna, umunggw i jro prāsāda, rinakṣa
de ning taṇḍa-mantrī nira makabehan, paḍāmawa sarwasañjata,
tan waktan sang wiku siddhimantra ring sarpabisa. Mangên-
angên ikang nāga Takṣaka ri prayatna sang prabhu ri Hāstina.
Amet upaya ikang Takṣaka, karananya n têkaha ring sthāna sang
prabhu kinêmit ing Tanda-mantri saha bala: yatna kumulilingi
prāsāda ring sor. Huwus ta yomangên-agên sūkṣma ning upaya
ikang nāga Takṣaka, matêmahan ta ya brāhmanarūpadhara,
umênggêp Manawa jambhupala pawwatnya ring śrī mahārāja.
Atiśaya halêp nikang phala pawwat nikā, amānuṣa kihidêpnya.
Tan sangsaya sang prabhu ri têkā nikang takṣaka dwijarūpa.
Atêhêr mawwat phala nikang jambu, tinarima de sri mahārāja.
Kunang kacritan ikanang amawa phala ning jambu sānak ikang
nāga Takṣaka, tumutur sakeng pātāla. Ikang Takṣaka munggw ing
sungut ing jambu. Ikang brāhmaṇa mamawa jambu ri huwus ing

138 Bahasa dan Sastra Kawi


jambu kawwat mangunyakên wedaśānti, mangastungkara jaya-
jaya-mantra, sinwāgatan wineh dakṣina. I telas ning wedaśānti
kinon ta ya muliheng patapanya de sang prabhu parikṣit. Tuwi
sandyākāla têkā tunggang parwata pwa sang hyang rawi, ojar
ta sireng balādhika tumāñakên yan huwus sang hyang āditya
sumurup. Hatur ing mantra: wahu tumunggang parwata.
Huwus luput hidêp ira: angalap ta sira darśana sasiki pawwat
tāpasarūpadhara, tar pahīngan mara kahyun-nyunya. Harsa twas
ira śrī mahārāja. Hana ulêr ikang darśana malit ahirêng abāng
matanya mêlêlö katon de nira. Kawatêk ikā kasampaya nira, ya
tikā gumuyu-guyu. Mujari patih nira-ndan niyata paninda nira
ring krimi laparan ing pati nira n têkā, ling nira:
”Singnih śāpa sang śrī, nāhan si nāga Takṣaka mungguh
nikang darśanaphala; ya tiki sumahuta matyani kami.”
Nāhan mangkanangên-angên mahārāja parikṣit kadi
pinituturan ikang krimi. Maluy ta ya ri jātinya nāga Takṣaka.
Sinahutnya ta gulū mahārāja Parikṣit, atêhêr bhasmībhūta ta
awak nira madadi hawu. Mêsat ikang Takṣaka maring atarāla,
mulih ta yeng nāgaloka.
I pêjah mahārāja Parikṣit akrak ta panangis ikang
sakadatwan. Hinaturan ta sira sandhyāsoca saha widhiwidāna
liniku-likuran. Ri sakatambayanya rinatwakên tānak ira
sang janamejaya. Rare sira, kunang tāpan kihanan ing
śīla rūpasampanna, kinahanan ing guna lawan kaśaktin.
sangśayātuha pwa sira, wruh ring inggitaceṣṭakāra. Matang
yan ling nikang tanda rakryan makabehan, yogyābhiṣekan sang
Jayamejaya.” śināntyan de dang hyang astaseni mwang sang
brāhmana purohita wedapāraga; wineh sira mastrya anak sang
Kāśirāja, tan pahīngan ing guna hayu ning rūpa, makarangan
sang bamuṣṭiman wararājakanyā: sira ta sinomah de haji sang
magawe yajña sarpa.” Mangkana ling sang brāhmana; hunaywan
de ning mantrī nira kabeh, an sira makstrī putrī sang Kāśirāja.
Winarang ta sira ri kāla ning śubhadiwasa.

Bahasa dan Sastra Kawi 139


9. 5 Anak-Anak Dewi Kadrū dan Winatā
Hana sira ṛṣi bhagawān Kaśyapa ngaran ira, anak bhagawān
Marīci, putu sira de bhaṭāra brahmā. Sira ta tinariman de
bhagawān Dakṣa kanya padbêlas siki kwehnya pinaka strīha nira
kênohnya. Patunggalan i ngaran ing strī, sang Aditi, sang Diti,
sang Danu, sang Ariṣṭi, sang Anāyūṣa, sang Khaśā, sang Surabhī,
sang Winatā, sang Kadrū, sang Irā, sang Tāmā, sang mṛṇi, sang
Krodhawaśā, sang Tāmrā. Nāhan ta ngaranya ng kanyā padbelas
stri bagawān Kaśyapa. Kapwa ta ya mānak Sowang-sowang: sang
Aditi makānak dwādaśāditya; sang Diti makānak daitya; sang
danu makānak dānawa; sang Parwa makānak gandharwa; sana
Ariṣṭi makānak widyādhara; sang Anāyuṣā makānak asura; sang
Khaśā makānak rakṣasa; sang Surabhī makānak sang ekādaśa-
Rudra mwang lêmbu; sang Tānrā makānak sthāwara; sang Mṛṇi
makānak piśāca gaṇa bhūta kubhāṇḍa pūtana; sang Krodhawaśā
makānak kanyā sapuluh makādi sang Saramā tiranimākên ing
bhagawān Puhala, ya tikā mawêka sattwa kabeh makādi śwāna:
sang Irā makānak liman airāwaṇa.
Kunang sang Winatā lawan sang Kadrū sira ta tan pànak.
Amrih ta sira masewakā ri sang swāmi ring bhagawān Kaśyapa,
humulunakênāwak nira. Kāruṇya tāmbêk bhagawān Kaśyapa
ri sira, matang yan matakwan ta sireng strī prayojana, hetu
nirāmrih masewakā. Mojar ta sang Kadrū mwang sang Winatā:
”Om, mapa ta de mahaṛṣi? Wwang sānak ni ngulun kabeh
sampun maputra; pinakanghulun tapwan mānak. Yan yogyaha
ta pinakanhulun anugrahānana de paramaṛṣi. Kaharêp ning patik
mahaṛṣi wêka sewu kwehnya, ya tānaka ni ngulun de mpungku.”
Mangkana ling sang Kadrū. Irika ta sira wineh natige sewu
makatêtêsana dhāla. Kunêng ling sang winatā:
”Sojar mpungku, haywākweh paweh rahadyan sanghulun
putra ri akmi, rwang siki juga. Anghing lêwiha ring kaśaktin
sangkeng anak sang Kadrū. Ya tikā paweha ra empu ri ngulun.”
Nāhan ta ling samg Winatā. Wineh ta sira antiga rwang siki.
Ya ta pinahayu nira ikang antiga paweh sang swāmi, kinêkêsan

140 Bahasa dan Sastra Kawi


ira ring dyun, rinakṣa nira. Limang atus tahun lawasnya anêtês ta
anak sang Kadrū antiga sewu. Ya tikātêmahan naga pinakādinya
sang anantabhoga, sang bāsuki, sang Takṣaka; kapwa pada
mahāśakti sira kabeh. Kunang sang Winatā tan panêtês anak
nira. Merang ta sira, tumungkul sira, kasoran ta hidêpnira ry
awak nira. Sandeha ta manah nira, yan ta dadya ning anak nira.
Binêlah tang antiga de nira.
Pūrvadveṣa tu utpannaṁ tatra putra adṛśyate
An bêlah tikang antiga, katon taanak nira. Ndan satêngah
ry awaknya dadi. Ikang i ruhur nikā ya makadi ng mukha, pūrṇa
ya; kunang ikang suku tapwan dadi kabeh. Krodha tikang rare an
tinêtês tan māsanya. Ya ta matang yan śināpa sang ibu, lingnya:
Saho me’pi kuto mātā
”Arah ibu, atyanta lara ning nghulun denta tinêtês tan māsa
ni ngulun, hetu ning śarīra ni ngulun wikāra. Kunang kahyunta
lêwihe sangke anak sang Kadrū nimitanta maprawṛti ika jah:
Tasmād dāsīṁ bhaviṣyati
Matang yan hulunata kita de ning sanakta alewi-lewihan.
Prayatnaha ta kira, raksan ta wwang sānak ni ngulun antiga kari
sasiki. Yeku tumêbusa kita sangkêp panunggwan dhāla.”
Nāhan ta ling ning rare an śumāpa sang ibu. Anak sang
Winatā mangkana kramanya, sang Aruṇa ngaran ira, matang yan
anūruh tan hana ng pupū têkeng pada, pinaka sārathi de sang Āditya
sira, ya kêtikang abāng tejanya ring sakatêmbêsuk. Kunang ikang
antiga kari sasiki pinahayu kinayatnākên de sang Winatā.

9.6 Pertaruhan Dewi Kadrū dan Winatā


I kawijilan ikang asaw Uccaiśrawā angrêngö ta sang
Kadrū yan hana kuda ulih ning amutêr samudra. Mojar ta sire
sang Winatā, ling nira:
”Mangrêngö kita rari yan hana kuda Uccaiśrawā ngaranya
mijil sangkeng samudra manthana? Atiśaya rakwa lituhayunya,
śweta warna-putih rakwa wulunya, kṛṣṇacāmarāhirêng rakwa
buntutnya. Mangkana pangrêngöngkw ing ulêsnya,”

Bahasa dan Sastra Kawi 141


Mangkana ling sang Kadrū. Sumahur sang Winatā:
Śveta evāśvarājaś ca
”Mangrêngö nghulun kudāputih kewala, nadtan ahirêng
rakwa buntutnya.”
Mangkana ling sang Winatā. Pada pwa sirābuddhy
akas ring pangrêngö sowang-sowang. Saka ri kaniścayan
ireng pangawruh, manggātoh ta sira huluna. Asamaya ta
sirāmratyakṣākêna sakatambesuk. Têlas mayu tang samaya.
Mājar ta sang Kadrū ry anak nira i sang nāga, yan atotohan
mwang sang Winatā ri warṇa nikang kuda. Mājar tānak nira yan
putih, ling ny anak nira:
”Uduh ibu, alah rena ni ngulun, kewalā putih ikang kuda.”
Epw ambek sang Kadrū, bhyaktālah ri hidêp nira. Apinta
kāsih ta sira ri tanaya nira irikang nāga kabeh:
,,Tanayangku kamung nāga, tasy-asih tāngutsāha. Yar
yogya buntut nikang Uccaiśrawā siranata wisa, marapwan
ahirêng makadon aku tan huluna de sang Winatā.”
Nāhan ta ling sang Kadrū, ndatan angga ikang nāga ri
pakon sang ibu, apan ta yogya ng ulah mangkana, krodha ta sang
Kadrū tan pinisinggih sawuwus nira. Sinapa nira tanak nira:
Sarpasatre vartamāne
papako vaḥ pradarśati.
”Atyanta nishuranta kamung nāga sapinta-kāsihku.
Tasmad duhkha panggihênyu, panganên ing apuy ta ko kāla ning
yajña sarpe gawe mahārāja Janamejaya.”
Nāhan sapa sang Kadrū ry anak nireng nāga. Karêngö
ta panāpa de bhaṭāra brahmā, inanumoda de nira ng śaphata.
Samangkanātah kāla bhagawān Kaśyapa an wineh widyāwiṣa
de bhatāra brahmā, aji panghilang wiṣa, makaphala sukhā ning
rāt kabeh de sang Kadrū.
Manggā ta ya wêkasan sumiratana wiṣa ri buntut ing
Uccaiśrawā. Siniratanya ta ya, mahirêng ta ya buntut sang
Uccaiśrawā de ning wiṣa ning nāga. Irikang sakatambesuk pwa ya,

142 Bahasa dan Sastra Kawi


lumampah ta sang kadrū mwang sang Winatā unare kahanan ikang
kuda Uccaiśrawā, umratyaṣākêna pangawruh nira. Mangaliwati
sireng Kṣirārṇawa ikang pinutêr de dewāsura. Katon pwa paripūrṇa
kadi lwirnya ngūni. Têkā ta sira ri kahanan ikang kuda. Tininghalan
ira pwa ya śwetawarṇā putih warṇanya, kṛṣṇacāmarāhirêng
buntutnya. Kalah ta sang Winatā, ya ta makahulun de sang Kadrū.

9.7 Permusuhan Uttangka dan Naga Takṣaka


Datêng ta sirery Ayodhyā. Sadatêng nira tumamêng
kadatwan mahārāja Poṣya, mangāśīwāda ta sira ri śrī mahārāja
umaritrāṇekang kuṇḍala. Atnyanta sādara mahārāja Poṣya.
Kinon ta sira tumamêng kabinihajyan, umalakwa ng kuṇḍala ri
sang Sāwitrī. Tumama ta sira dalêm, ndatan katon sang Sāwitrī de
nira, apan abhakṣya sira, apan amangan purìṣa nikang wṛsabha.
Sang Sāwitrī ngaran ira strī patibrata, tan dadai katon de ning
wwang campur. Muwah ta sira mare mahārāja Poṣya, mājar i tan
hana sang Sāwitrī. Kinon ta sirācamanā rumuhun, kamena nira
n tumamê dalêm. Masoca ta sira. Huwus nirācamanā tumama
ta sira têka dalêm muwah. Katon teka sang Sāwitrī de nira
makabhūṣana ikang kuṇḍala. Mojar ta sang Sāwitrī:
”Sojar ampu, mahābhāra iking kuṇḍala, apan wiśeṣa ning
sarwaratna ike. Hana tan nāga Takṣaka ngaranya lagi mrārthanākên
ikang kuṇḍalateja. Haywa ta mpu tan prayatnêrukā.”
Mangkana pawêkas sang Sāwitrī ri sira. Winehakên ira
tekang kuṇḍala, agirang ta sang uttangka. Mājar ta sri ri mahārāja
Posya, atêhêr amwit mulihe. Sinayutan ta sira wineh bhojana
rumuhun. I sêdêng ning bhojana anarpanākên ri sira, katon tang
sêkul atīs, tatan yogya panganen ing brāhmana. Ling nira:
Yasmāt suciý tvaṁ dadāsi
”Atiśayāśraddhanta mahārāja Poṣya, apan aweh bhojana
tan śuci. Matang yan wutā ta kita.”
Mangkana ling sang Uttangka samahur mahārāja Poṣya.
Tinon mahārāja Poṣya ikang bhojana tan śuci kabeh, apan saka

Bahasa dan Sastra Kawi 143


ri gyā nira ri pamwit sang Uttangka muliha tumuluy, matang yan
andadak pinangliwêtakên. Malās ta sirānapatha:
Yasmād anna dāśayati, tasmād anna bhaviṣyati
”Iking sêkul paweh ni ngulun bhojana ri kita sinangguhta
tan śuci. Tan tuhu pwa lingta. Jah tasmāt anapatya ta kita.”
An mangkana panāpa mahārāja Poṣya ri sang Uttangka,
huwus nirānāpa mangupakṣana ta sira. Mojar ta sang Uttangka:
,,Tan dadi kadi kami mityāśāpa. Andhā ta pwa kita,
acirāt śapataṁ mama
Ndatan masowe kita wutā. Kadyanggān mami n watêk
śāpa ri kita, mangkana ta kita n watāk sapanta ri kami.”
Nāhan ling sang Uttangka. Simahur mahārāja Poṣya, ling
nira:
Brāhmaṇa matavi kṣaro
vikṣata tīkṣṇa vākṣāra.
”Krama ning kadi kita brāhmana: kita wākbraja. Kadi
laṇḍêp ning sañjata laṇḍêp i tutukta, tuhun atinta nirmala
swabhāwa, kadyarṇawa kita. Matangya sāpanganugraha
samarthya kadi kita brāhmana. Wiparīta, kṣatriya wiparīta
ya: ritutuk juga nirmala: ri hati tīkṣna sawbhāwanay, mahyun
yadyapi. Matang yan gêlêng ni nghulun mangke ri kita, yayā
galakta ri nghulun.
Na śopam anyataḥ kartum
”Ya ta matang yan tar wênang humilangakêna sapa ni
nghulun ri kita.”
Mangkana ling mahārāja Poṣya, lunghā ta sang Uttangka
makolih ikang kuṇḍala. Sêdêng hana ring hawan sang Uttangka,
matêmahan agnikang śāpa, mênggêp wītrāgya wiûanya (?),
winorakên ing teja sang Hyang Āditya. Kapanasan ta sang
Uttangka denya. Hana ta wualkên ri tīra ning hênu. Ngkāna
ta madyus sang Uttangka: ikang kuṇḍala inênahakên ireng
bhūtala. Tuminghal tang sang nāga Takûaka, masö ta ya malap
ikang kuṇḍala. Katon mara ya de sang Uttangka, inusī nira ta

144 Bahasa dan Sastra Kawi


ya. Kawênagê ri hidêpnya, maluy ta ya jàtinya nāgarūpa. Mêngā
ta sang hyang pṛthiwī. Umasuk ta yerikā, alayu mareng pātāla
sira. Yatna sang Uttangka tumūt mareng pātāla sira. Inastuti
nira tekang nāga takṣaka, pinalaku nira ikang kuṇḍala, sangka
yan mapakêna de nira pangguruyaga, ndatan paweh ikang nāga
Takṣaka, kewala lunghā humotakên ikang kuṇḍala maṇi. Pinet
ta ya de sang Uttangka. Anon ta sira strī rwang hana ta ṣaḍkurasa
rare nêmang siki n pangidêrakên cakra, dwādaśangkana rwa
wêlas sêngkêrnya. Muwah hana ta wwang manuntun kuda katon
de nira,. Anastuti nira ta sahananya. Tianañan ira ta paran ikang
nāga Takṣaka. Mawarah ta sang manuntun kuda:
”Ai sang Uttangka, yan mahyun kita kapanggihan
ikang kuṇḍala, nāhan iki kudangku, ya dêmwani ike silitnya,
yatanyan mijil tekang kukus sangkêp mukkhaya, upupakêna ri
wiwara nikang nāga Takṣaka masuk, niyatekang Takṣakawêdi,
umwakênekang kuṇḍala ri kita.
An mangkana ling sang manuntun kuda, tan wihang sang
Uttangka; tinulup nira ta silit nikang kuda, mijil tang agni sakeng
sarwendriyanya saha dhumanawata humibêki ng nāgaloka.
Haroharekang nāga Takṣaka, ḍatêng umahakên ikang kuṇḍala ri
sang Uttangkatêhêr angupakṣama.
Huwus sang Uttangka kṛtanugraha ri bhagawān Weda.
Kintu telas karuhun panganugraha sang guru, inangên-angên
ira ta nghel nira de nikang nāga Takṣaka. Krodhāmbêk nirāhyun
malêsāgawe upāya irikang nāga Takṣaka. An mangkanābhiprāya
nira, lumampah ta sira mareng Hāstinapuru. Khatañcit mahārāja
Janamejaya hanar datêng sangkeng pangdonan ira, huwus
malahakên ikang deśa Takṣilā. Malungguh ta sireng watangan,
pinarêk dening taṇḍamantri nira. Datêng ta bhagawān Uttangka
manguccāranākên wedaśānthimantra. Mojar ta sira mahārāja.
”Sājña haji, ikang byāpāra pāduka śrī mahārāja dumon
ikang deúa Takṣilā, atyanta kênoh ikā, apan ta bhaktinya ri haji.
Tan hana kārya bhāra sangkerika. Anung ikang yukti gawayakên

Bahasa dan Sastra Kawi 145


usên, ya tikā tan wawrêngêha de sang nātha? Apran ikang kārya
yukti yan lingga haji, nāhan; rāma rahadyan sanghulun mahārāja
dewatā sira pêjah sinahut ing nāga Takṣaka, ndatan hana doṣa
nira.
Bajrāhatar ivācalaḥ
Kadi ta sira wukir agöng pinangan ing hidêp, atyanta
kāsyasih nira. Agêrah ācāra nikang nāga Takṣaka. Sugyan ta haji
magawaya ng yajña sarpa makaphala patya nikang nāgādhamaa.
Apan mangkana ng kṣatriya ngaranya, si utsāha ri patya ning
satru gumawayakên duhkha nira. Ikang nāga Takṣaka prasidha
duṣṭa, sumahut i rāma rahadyan sanghulun. Yukti ta ya tumibā
ri dilah hyang Agni sêdêng pinuja de sang brāhmana. Apan
kaduṣṭan ikang nāga Takṣaka, huwus ikāmigne bhujangga haji,
umalap ikang kuṇḍalānggêh guruyāga ra bhujangga haji. Yata
matang yan krodha bhujangga pāduka śrī mahārāja iriya. Ndatan
sayogya ng wwang wiku magawaya daṇḍa, matang yan hênêng
ra bhujanagga haji. Kunang śrī mahārāja yogya magawaya
daṇḍa, apan dhrma nina kadi kita kṣatriya ikang dumêḍa yukti
dêṇḍan.”
Nāhan ta ling sang Utanggka ri mahārāja Janamejaya.
Maprawesa ta mahārāja Jayamejaya ri kakṣatriyan ira,
tumakwanakên yan tuhu mahārāja dewata pêjah sinahut de ning
nāga Takṣaka. Singgih ling ning mantri nira kabeh. Krodha ta
sira mahārāja; matang yan agawe yajña sarpa mituhu warah
bhagawān Uttangka ri sira.

9.8 Sang Āstīka


Mangkana ling sang Jaratkāru, lumampah ta sirāmeta strì
sanāman nira. Kala nira n mahas mamet strī sêdêng mahārāja
Janmejaya hañar mastrī, makastrī sang bamuṣṭiman. Samangkana
ta kāla nira n mahas. Têlas kāhasan ikang daśadeśa, ndatan
polih sira strì sanāma nira. Ndatar wruh ri naya nira. Mangên-
angên ing deya de sang bapa (n) hêntasa sangkeng sangsāra.

146 Bahasa dan Sastra Kawi


Manusup ta sireng śuṇyāranya, anangis sumambe sarwadewatā
sarwabhūta, ling nira:
Yāni bhūtāni santiyaṁ
janggamāni śhtīrāṇica.
”Ai sakwehta ng sarwabhūta, sthāwara janggama
pinakāwakta, nghulun jang Jaratkāru ngaranku, brāhmana
mhyun mastrī. Wehên ta nghulun strī sanāma ni nghulun
mangaran Jaratkāru, yan sayogyā panaka ni nghulun, yatanyan
swargā kawitanku.”
Nāhan tangis sang Jaratkāru. Ya tikā karêngo de nikang
nāga kabeh, i sêdêngya n harohara kinon de sang Bāsuki ameta
brāhmana mangaran Jaratkāru tarimāna nira ari nāgini mangaran
Jaratkāru, yatanyan mānaka brāhmanā ng luputana sangkeng
yajña sarpa. Mangkanā bhiprāya sang Bāsuki, karêngö pwa
tangis sang Jaratkāru denya, magirang ta ya, màjar i sang Bāsuki,
mangundange sang Jaratkāru, matang yan mantuk ikā sang
Bāsuki, datêng sira ring pātāla, winarang ta sira de sang Bāsuki,
p(in)āṇigrahan ta sira saha widhi-widhāna. Sêdêng nirālunggw
ing śayana, mojar ta sang Jarakāra ring sira strī:
”Sang Jaratkāru, samaya ni nghulun lawan kita: haywan
ta kita mujaraken tan menak i kami, guniweh gumayakêna ng
ulah tan yogya. Yapwan kagaway ika denta, aryakêna ni nghulun
kita.”
Mangkana ling sang Jaratkāru ring sira strī, akurên ta sira.
Pira kunang lawas nirākurên, kaworan ta sang nāgini Jaratkāru.
Katon ta cihna ning garbhini de sang swāmi. Aminta ta sira
tungganên aturū, dalihan ira n tinggakêna sira strī. Amalaku
sira tungghulu ring sira strī, ling nira: “Sanghulun tāku maturū.”
Yatna sang strī sumanghulun ri sang swāmi. Ardha sowe pwa
sirāturū, kawênangan sandhyākāla, tatkala ning pamuja nireng
lagi. Mangên-angên ta sang nāgini Jaratkāru, ling nira:
”Sore kāla sang hyang mangke sêdêng sira mpu brāhmana
amgaway astamanasewana. Mpungkulun yogya wungunên

Bahasa dan Sastra Kawi 147


pituturana tatkala ning gawe nireng lāgi. Apn yan angantya
patanghya nira, wisama ta sirāgalaka, apan wêdi nira n sepa kāla
ning pūja, mithyā karma nireng bhaṭāra hidêp nira.”
Winungu nira ta sang swāmi:
”Aum mpungku mahābrāhmana, atanghya ta rahadtan
sanghulun. Sandhyākāla mangke pungkulun, pagawan
(rahadyan) sanghulun nityakarma. Nāhan tang kêmbang
umadang saha gandhākṣata.”
Mangkana ling nirānêhêr musapi mukha sang swāmi.
Matanghi ta sang Jaratkāru, krodha sumirat söng ning locana,
mabāng wadana nira, sangke göng ni gêlêng nira, ling nira:
”Dhik duṣṭanāgini, atyanta sampenyu kamung nāgini
pinakastrī, wênangnyu mawara ri paturū ni nghulun.
Ayukto maryādaḥ strīṇām
Tan yogya maryada ning strī kadi kamu. Tasmāt aryakêna
ko dengku mangke.”
Nāhan ta wuwus niratêhêr tuminggal i sang strī, yatna ta
sang nāgini, malayu mêkul suku sang swāmi:
”Om mpungku, kṣamakêna ta manêh radayan sanghulun.
Tan sangkeng awamāna ni nghulun, yan pamungu ri
rahadayan sanghulun; kewala mangêti rahadayan sanghulun ri
pamūjātāngkên sandhyā. Salah pwa ya, matang yan panêmbah
pinakanghulun. Yan yogya maluya mpu dang hyang. Yan huwus
pinakanghulun mānak ikang lumuputakêna kadang ni nghulun
ring yajña sarpa, samangkana ta rahadyan sanghulun gumawaya
tapa muwah.”
Nāhan ta ling sang nāgini n parmita-kāsih. Sumahur sang
Jaratkāru:
”Atyanta kênoh ning ulahta, sang nāgini, mengêt kita ri
kapūjan sang hyang têkap ni nghulun tatkāla ning sandhyākāla.
Kunêng tāpan tan wênanagkw angowahi ri ujar ni nghulun, ikang
tuminggalakêna kita. Tatan adwa sojar ing kadi kami. Kunang
kaharêpteku, haywa ta kita sangśaya. Asti, hana ikānakta. Ya

148 Bahasa dan Sastra Kawi


tikomaritranana kita dhāla, ri têkā ning yajña sarpa. Pahalêbā ta
manahta.”
Atêhêr lunghā ta sang Jaratkāru, tan wênang sinayutan
sira. Kari ta sang nāginī, majar i sang Bāsuki an lunghā sang
swàmi, majarkên sawuwus nira sang Jaratkāru mwang mājar i
hana ning isi ni wêtêng nira. Harûa ta sang Bāsuki rumêngö.
Alawas pwekang kāla, mijil tang rare laki-laki
paripūrṇāwayawa. Inaranta sang Āstīka, apan asti ling sang
bapa ngūni. Pinahayu pwa de sang Bāsuki, sinangaskāra kadi
pasangaskāran ing brāhmana-parikrama, inwö inupādhīta. Ri
wijil sang Āstīka, samangkana ta sang pitara sang ginantung I
tungtung ing pêtung mêsat mulih maring pitṛloka, mukti phala
ning tapa nira ngūni, makādi kang warabrata. Matuha pwa sang
Āstīka, wênang mangadhyāya weda. Wineh ta sira mangajya
sarwaśāṣtra, umampil ing bhṛgupakṣa sira.
Mangkana kacaritan sang Āstīka. Sira ta nimitta ning nāga
Takṣaka luput ing sarpayajña mahārāja Janamejaya.

9.9 Korban Ular Mahārāja Janamejaya


Malawas ta sang pabhu siniwi, swastha tang rāt de nira,
dharmeṣṭha buddhi sira n janānurāga.
Kiñcid ūno Yudhiṣṭhiraḥ
Akêḍik ta kasor nira lawan mahārāja Yudhiṣṭhara mwang
jayaśatru ta sira. Huwus nira malahakên deśa Takṣilā, irika ta
bhagawān Uttangka majerkên I sira bapa n mati sinahut ing nāga
Takṣaka. Amratyakṣakên pwa sang pabhu ri mantrī nira, yan
tuhu mahārāja dewatā mati pinangan ing ula, kadi ling bhagawān
Uttangka. Tuhun pwa ling sang mantrī kabeh. Ya hetu nirāhyun
mangawaya yajña sarpa, malêsanekang nāga duṣṭa Takṣaka.
Matakwan ta sireng mantrī ikang tumon bhagawān Kaśyapa an
pangucap lawan Takṣaka ngūni ri hawan. Mājar ta sang mantrī,
yan ikang manek waringin milu gêsêng de nikang Takṣaka
mahurip ta ya wêkasan de ning mantra bhagawān Kaśyapa.

Bahasa dan Sastra Kawi 149


Yatikā mulih ngke ri Hāstinapura majarakên gantinya mwang
kasiddhyan bbagawān Kaśyapa. Kapūhan mahārāja Janamejaya,
matang ya krodha sireng Takṣaka. Nāhan hetu narākon ameta ri
sang brāhmana kabeh makādi dang ācārya purohita. Tinañan yan
hana yajña sarpa ngaranya. Sumahur sang brāhmana, ling nira:
”Sājñā haji, hana yajña sarpa ngaranya saha mantra-Widhi-
widhānanya kabeh kājar i sang Hyang Weda. Ndan śrī mahārāja
rakwa sinanggraherika ngūnīng atīta. Tan hanya sira ratu waneh
magawaya ng yajña srapa. Sangkṣepanya: yogya haji magawaya
ng yajña sarpa.”
Mangkana ling sang brāhmana. Samangkana inājñan
mantrī nira kabeh, kinon magawaya ng saji sapakon sang
brāhmana. Tinatekang yajñāyanata. Lwā nikang deśa payajñan
ira dwiyojanapamāṇa inukur de sang brāhmana, kinênan mantra
diwya widhiśāṣtra. Risêdêng nira n mukur yajñasthāna, hana
tākāśawākya, lingnya:
Nṛpatir buddhisampannaṁ vāstuvidyāvaśāranaḥ
Kalingnya: sang prabhu nahaprajña, wihikang ing
wāstuwidyā ngaranya, aji ning mangukur sthāna. An mangkana
ling ning ākāśa śabda, brāhmana sang anukur mangke inādeśa
kêta, yan brāhmana wighnānya:,,hêlöm ikang yajña inajarakên I
mahārāja Jnamejana anêmwa ng wighna brāhmana yajña dlāha”
tatan enak buddhi nira n manah ādeśa mangkana.
Hunus ning kuṇḍa ginawe, ḍatêng de sira mpu sira sang
pininang milw ing yajñakārya. Pratyeka ni ngaran ira: bhagawān
Chaṇḍabhārgawa wêka Bhyawana-sthira hotā manngunyakên
Ṛgweda, bhagawān Kośa udgātā mangunyakên Sāmaweda,
bhagawān Janmanikuṇḍa brāhmādhināta mangunyakên
Atharwaweda, bhagawān Jyotisinggālambayu mangunyakên
Yajurweda, bhagawān Byāsa sira pinakamanggala sadasya ring
sabhā, saha śiṣya nira sowang-sowang makabehan. Akweh ta
sira brāhmana milu ring yajña, kapwa uttama sira kabeh. Sêdêng
mahoma sira mpu brāhmana kabeh, mangunyakên arthanātana (?),

150 Bahasa dan Sastra Kawi


ngkāna tang nāga nānāwidha manglayang ring ākāśa, tumêmpuh
ri sang Hyang kuṇḍa, asangjhyapramāṇa, tan wênang winilang
kwehnya. Hanan mahirêng, hanan maputih, waneh nīlawarna,
Śvasantaś ca mahośṇiman
Prāṇanya tan wruh ri deyanya; hanan pawilêtan lawan
rowangnya, hanan kasungsang, hanan pangadêg, hanawan,
hanàtuha, tan wandhya pêjah tumêmpuh ri sang Hyang agni
dumilah mangarab-arab kadi sinyukan miñak de ning waduk
ikang nāga n pasamudaya. Ndatan pasamidha tang kuṇḍa
wêkasan, awak nikang kuṇḍa jugāsamidhàwak ning nāga
kāngkên kayu manibeng agni muntab. Matang yan mangkyāngde
jwalita ning apuy dumilah, asangit ambönya têkeng nāgaloka.
Kumêtêr ta sang Takṣaka, kawênêsan tan wring deyana; moyagan
ikā śarīranya kadi dinudut sinuṇḍungakên. Mêsat ta sira mêgil
ing swargaloka, mapinta śarana ri sang Hyang Indra. Kārunya
tāmbêk Hyang Śataratu, apan prasiddah mitra nira sang Takṣaka.
“Haywa śangsaya kitang nāga Takûaka. i senghêl ni
wêḍihan i nghulun nggwananta, yayā tan tibānta ring kuṇḍa.”
Sukha ta sang Takṣaka. Kunang sang Bāsuki menggung
palinggih nira, apan de ning sangit nikang nāga pinangan ing
apuy. Mapint-kāsih ta sire sang Āstīka, ling nira:
“Tāsy-asih tānaku sang Āstīka, kita rakwa śarana nikang
nāga luputa mangkweng yajña sarpa, parawah bhaṭāra ri nghulun.
Tulung ta kadangta kabeh. Ngke nghulun wruha kamāhātmyan
ing tanayangku.”
Sumahur sang Āstīka :
Haywa rahadyan sanghulun sangśaya. Lumakwa nghulun
umare mahārāja Janamejaya. Murungakêna ri yajña nira. Tan
dadi nghulun maguywa-guywana tuwi. Pahalêbà ta manah
rahadyan sanghulun.”
Mangkana ling sang Āstīka. Lumapah ta sira mareng
payajñan. Ḍatêng ta sira ring yajñayatana, katon tikang nāga
kasungsang kawalik masulung-sulung tibeng kuṇḍa. Kadi

Bahasa dan Sastra Kawi 151


larwa-larwan tumon dilah ning dīpa kāla ning rātri, mangkana
ta paḍanya tumibā ri sang Hyang Agni. Irikā ta sang Āstīka
mangastuti ri śrī mahārāja Janameya, ling nira:
“sājñā haji, atyanta paripūrṇa niking yajña śrī mahārāja,
sākṣāt somasya yajño ‘pi
sākṣāt yajña sang hyang Soma
baruṇam iva yajñaś ca
kadi yajña sang Hyang Baruṇa samanya waneh; têkwan
sang pinaka-sadasya nikang yajña bhagawān Kṛṣṇa Dwaipāyana,
pinakatasik ning weda sira, tan hanāmaḍāni wruh nireng aji.
Kunang śrī mahārāja,
kṛṣṇaḥ sarvoguṇopetaḥ
sākṣāt bhaṭāra Kṛṣṇa kita, kinahan ing sarwaguṇa.
Rāma yathāstraśāstravān
Bhaṭāra Rāma padanta waneh, wruhta mangaji sarwāstra.
Dakṣaprekṣanīyo sangśa
bhagīrathopamaṁ balam.
Sākṣāt mahārāja Bagīratha kapawitranta, tatan wênang
tininghalan. Sangksepanya: śrī mahārāja juga wiśwāsa ning stuti
kabeh.”
An mangkana ling sang Āstīka, kākarṣaṇa ta manah
mahārāja Janajeya; mogha sira matwang ri sira, ling nira:
Nāyaṁ bāla stuviro’yaṁ
mayā tena mahāmuniḥ.
“Ike sang brāhmaṇa mênggêp wāla, tatan rare sira, atuha ri
hidêp ni nghulun, apan de nirānguccāraṇa wedamantra mwang
sarwamantraśāṣtrajṇa ta sira. Māsih ta nghulun i sira. Mahyun
kami mawehānugraha sakahyun ira.”
Mangkana ling śrī mahārāja Janamejaya. Tatan enak
tāmbêk bhagawān Caṇḍabhāṛgawa sangkṣepan ikang yajña,
apan mengêt sira n brāhmana mighnanīkang yajña. Sinrêng nira
ta mantra nira, kinon ameta ng nāga Takṣaka têkeng swargaloka.
Menggung tang Indrabhawana, tan apagêh ta palinggih sang

152 Bahasa dan Sastra Kawi


Hyang Indra, kadi dinudut awak nira hidêp nira, apan ikang nāga
Takṣaka mapagêh denyānggêgwani tumpal ni wêdihan ira. Saka
ri wêdi sang Hyang Indra milwa tibeng kuṇḍa, tininggalakên
ira tang nāga Takṣaka wêkasan. Katon manglayang ring ākāśa
trāsāmbêknya, moghānglih śarīranya. Kadi gêrêh sabdanya
mangohan tan wring deyanya. Tuminghal ta sang Āstīka ri meh
nikang nāga Takṣaka tibāheng kuṇḍa. Atikāṣṭhaduḥkha sira,
katon ta ya manglayamg ring ākāśa. Kumwa ta ling nira:
Sarpāpasarpa bhadran
te dūrang gaccha mahāviṣam,
Janamejayayajña
te āstike vacanaṁ smara.
Kahrêt tang yajña wêkasan, apagêh mari kadudut de
ning mantraúakti. Mangkin amrih ta sang Āstīka mangastuti ri
mahārāja Janamejaya; atyantāsih mahārāja.
Satran te viraman tretat
“Yan singgihāsih pāduka śrī mahārāja mawehānugraha ri
kami. Tan yogya tulusakêna tang yajña sarpa de haji; kayogyan
ikā mahuwusana,
nyaptayuṣyar ikoragāḥ
yatanyan an matya tikang nāga kabeh. Atyanta kāsyasih
kadang ra brāhmana haji”
Sumahur mahārāja Janamejaya, ling nira:
suvarṇa rajata gośca yat
ta dādyān dwijottama.
Nya ng mās lawan rajata mwang lêbu pawehangku ri
kita ra brāhmana. Kunang yan hunus mati Si nāga Takṣaka,
samangkana nghulun mahuwusanang yajña sarpa. Antyakêna ta
sakarêng, apan sêdêng manglayang mangke.”
Sinrêng tang mantrade sang yajamāna. Meh tibā tang nāga
Takṣaka, ākāśa sagalah sangkeng apuy. Inunyakên tang śloka
sarpāpasarpa muwah de sang Āstīka saha swīnira mapinta-kāsih
ri haji:

Bahasa dan Sastra Kawi 153


”Sājñā haji, tan mās manik don ra brāhmaṇa haji, duwêg
ikang yajña sarpa juga huwusana, ya anugrahā mahārāja.”
An mangkana ling sang Āstīka ri mahārāja, mār mrat hati
mahārāja Janamejaya saka ri twang nire sang Āstīka. Mêsat
tang Takṣaka muwah mareng pātāla, hinuwusan ira ikang yajña;
maweh ta sira bhojana saha dakṣina,
Dìnam śatasaharāṇi
inatus iwu de nira maweh dāna têkan ikang kaniṣṭha-
madhyottama. Paripūrna ta yajña nira. Mangkana ta sang Āstīka
wineh nira dāna saha dakṣina paripūrṇa. Kinon ira ta ðatênga
muwah hêlêm i kārya nira ng aúwamedhayajña. Mangastungkara
ta sang Āstīka. Amwit ta sira muliha mareng nāgaloka.
Sinungsung ta sira de ning nāga kabeh pada manādhukāra
makādi sang Bāsuki. Kinon ira ta malakwānugrahe sira. Mojar
ta sang Āstīka:
ahaṁ prataḥ suprasānnamarūpa
lokendram indro mānave tare‘pi,
dharmākhyātam ye nacayuk tamedam
tesām ca yasmād dānam eva kiñcit.
”Kamung Hyang nāga kita kabeh, mangke
pawehantānugraha ri nghulun: yan hana ta wwang tuhaganāng
uccāranakên cariteki, tan hanātah bhayanya sangke kita kabeh.
Samangkana ta anugrahānta ri nghulun.”
Mangkana ling sang Āstīka. Asti ling nikang nāga kabeh.
Nāhan tang Āstīkacarita.

9.10 Mosala Parwa


Hana Sira bhagawān Wiśwāmitra ngaran ira mwang
bhagawān Kanwa, bhagawān Nārada. Sira ta māmêna-amêng
mareng Dwārawatī. Katon pwa sira de sang watêk Yadu, umasö
ta sira mare kahanan sang ṛṣi makādi sang Sārana. Sang Sāmba
sira ta maweṣa kadi weṣa ning strī, sabhūṣana ning strī pinaka
pahyas nira, moghāwamana kawiseṣa de ning kali. Mojar ta sira,

154 Bahasa dan Sastra Kawi


ling nira:
”Sājñā mahārṣi, matang nyan panêmbah sanghulun kabeh
ri sang yatiwara: tāsyasih ta pwangkulun sang Babhru mahyun
mànaka. Strī ning pwangkulun ikang manêmbah ri sang yatiwara;
yar yogyānugrahāna anak de mahamuni.”
An mangkana ling sang watêk Yadu, sakroda ta sang
mahārṣi kapwa tuminghal i rowang nira. Mojar ta sira wêkasan
ri sang watêk Yadu:
”Niṣkāraṇa pamañcananta ri kami. Ikang sinangguhta strī
sang Babhru, yekā Sāmba anak bhatara Kṛṣṇa. Kunang tāpan
awamāna kita, an winehakên. Ii nghulun anakanya. Jah tasmāt
matang nyan pānaka palu wêsi sangkana ni patinta kabeh. Tuhun
sang Kṛṣṇa Baladewa tan ilwa matya de nikā. Kunang patya ning
sang Kṛṣṇa si Jarā, sang Baladewa tumêḍunêng tasik, kabwat
ning karmanyu sumangguh Sāmba strī sang Babhru.”
Mangkana ling ning sang mahāṛṣi, têhêr lunghā ta sira.
Irikā ta sang watêk Yadu wêkasan hārohara mawarah ri bhaṭāra
Kṛṣṇa. Ndatan hārohara ta bhaṭāra Kṛṣṇa, tan ahyun ta sira ri
kahilangan ikang brāhmaṇaśāpa, humênêng juga sira.
Irika(ng) sakatambesuk mijil tang musalāyomaya sake
wêtêng sang Sāmba, atyanta kātaranya. Winwatakên ta ya ri
mahārāja Ugrasena, kinwanakên ta ya kikirên. Kikir-kikiranya
hinañut ta yeng sāgara. Ya ta tumuwuh parungpung mwang
dukut, hibêkan tira ning tasik denya. Atêhêr mahārāja Ugrasena
magawe ghoṣana kumon ing sang Wṛṣṇyandhaka suśīlā, tan
hanā wineh ana(da) ha pānamadya. Kunang yan hana katon
sirānginuma madya, kinwanakên ta ya wangsulên, yatanyan tan
hanā wiwāda. Hinajêngan ta ājñā nira de bhaṭāra Kṛṣṇa. Matang
nyan suśīla sira kabeh, kewalya śakti wêkas ning citta.
Pira kunang lawas nira yatna ring samācāra, manurun
ta sang Hyang Kali purusākāra karālawadana kṛṣṇa pinggala
warna nira, aparas tan parambut munggup ri lawang sang watêk
Yadu. Yāwat rātrikāla juga sira katon, inungsī pinahan mukûa

Bahasa dan Sastra Kawi 155


tan kawênangan; tadanantara ri pangadêgan ira mungup ta ya
muwah. Prihatin ta ya sang Wṛṣṇyandhaka tan wruh ri deya
nira. Muwah ta têkā ng utpāta: tikus mangawatārānūt lêmah ring
hawan agöng; yan kāla ning rātri manigit kuku mwang rambut.
Muwah sārasah muni kadi śabda ning ḍok; wêḍus kadi śabda
ning asu angalup. Ikang sattwa khara mastrī lêmbu, karabhastrī
aśwa, widala mastrī nakula.
Wiparīta sang wṛṣṇyandhaka ri prawṛtti nra, masampe ring
brāhmaṇa tan pagawe dewapùja mwang masampe ring guru.
Anghing sang Kṛṣṇa Baladewa tan ilu wparītakriya. Kunang sang
hyang Agni ring kuṇḍa dāhāvahṛta tar dumilah tinahênan; sang
Hyang Āditya yawad udayastamana akuning pwa ya katon kesara
nira: yawat tumunggang acala katon tang kawandha umaras teja
nira. Mangkana ikang sêkul ring mahānasāhamêng durgandha.
Ikang śangkha Pāñcajanya maśabda tan tinyup. Mangkana lwir
nikang utpāta panglinggan ri hilang sang watêk Yadu. Prihatin
ta bhaṭāra Kṛṣṇa, wruh sira yan maphala duhkha sang watêk
Yadu. Muwah hana ta grahana ri kāla ning trayodaśī. Matutur ta
sira rikang utpāta ring kuna, nguniweh kālāprang sang Korawa
Pāṇḍawa, candragrahana ri kāla ning trayodaśī suklā. Pira ta lawas
nikā mangke: sattrīngṣadwarṣa (?) têlung puluh nêm tahun (sangke
prang sang Korawa Pāṇḍawa) ya ta karakêtan ing Gandharī salaku
ikang tumona pêjah nikang kulawàndhawanya byaktanya ikā.”
Makwan ta sirātīrthā ri sang watêk Yadu panghilanga nikang utpāta.
Irikang wêngi mangipi ta strī sang watêk Yadu kapwa tumon sang
hyang Kāla ring rātri, aputih untu nira ahrêng warṇa nira. Sira ta
umangan ikang wwang ring Dwārawatī henti tan paśeṣa. Muwah
mangipi wānara umalap strī sang watêk Yadu Wṛṣṇyandhaka. Tan
tunggal ikang mangipi kapwa sama swapnanya. Irikang rahina
mijil tang cakra bhaṭāra Kṛṣṇa ikā si Bajranābha, panganugraha
sang Hyang Agni ri sira ri kāla ning Khāṇḍawawana. Katon de
sang watêk Yadu muwah rathanya lawan kudanya lumampah
mahawan tasik, ikang garuḍadhwaja taṇḍa bhaṭāra Kṛṣṇa inalap

156 Bahasa dan Sastra Kawi


ing widyādhara lawan ikang tāladhwaja taṇḍa sang Baladewa ikā
mangkana inalap de ning widyādhara.
Mangkana wastwan ikang aśubhamanggala katon de
sang Kṛṣṇa Baladewa, prihatin ta sira. Masyang ta sira ri sang
watêk Yadu madyusa rkang Prabhāsatīrtha ri tīra ning sāgara,
tatar wihang sia kabeh. Lumampah ta sira mahawan gaja
turaga rathāsangkêp ring māngsa matsya bhojanādi sarāwaṇa-
mahāsāra-prakāra. Katon pwa sira kabeh lumampah, mamwit ta
sang Uddhawa kāntuna tan ilwa ring tīrthayātra. Inañjali ta sira
de bhaṭāra Kṛṣṇa.
Irikā ta ya n katon tang tejomaya ring ākāśa. Mapa ta lwir
nikang prabhāsatīrtha ri datêng sang watêk yadu : tatan pahingan
halêpnya apan kêbêkan ing mās mani rājayogya, matang
nyan dumilah saparyanta ning prabhāsatīrtha. Têkwan sang
wṛṣṇyandhaka sêdêng mawêrö de ning wiṣayanya kabeh, asing
samenake manahnyajuga n tinūtakênya. Nistanyan ri harêp sang
Kṛṣṇa Baladewa tatar wawa-rêngö juga jātinya, byakta pangatag
ning kālāwasāna kahidêpanya. I saṇḍing sang Kṛṣṇa Baladewa
mojar ta sang Yuyudhāna (ri sang Kṛtawarmā), ling nira :
“Tan hana pang ngūning anādikāla (kadi) prang sang
Korawa Pāṇḍawa. Pada sira misyani kakṣatriyadharman. Hana
pwa ya wih:
Ka kṣatriyo ‘dharmo hanyāt
suptān pava mṛtān iva,
tad vimṛśyati hārdikya
yadavāḥ yat tvayā kṛtam.
Sang kṛtawarmā sira kṣatriya wiśeṣa amatyani śatru sêdêng
maturū. Apan yayā wangke gati nika. Milu pwa sira sahāya ning
Aśwatthāmā umatī sang Pañcakumāra sêdêng nira maturū. Ya tikā
kangên-angên de sang watêk Yadu, matang nyan tan ahyun I kita.”
An mangkana wuwus sang Yuyudhāna, angirang ta sang
pradyumma wākcapala, atêhêr manudingi sang Kṛtawarmā.
Umalês sang Kṛtawarmā tumudingi sang Yuyudhāna:

Bahasa dan Sastra Kawi 157


“Ai kong anak ning satyaka, wruh tāku ri tattwanyu ngūni.
Bhūriśnavā dīnabāhuḥ
yuddhe prāyogatas tvayā
Datena subṛśisena
ka sirena ca pātitaḥ
Adha sor polahta (n) tugêl bāhu sang Bhūriśrawā de sang
Arjuna ring yuddhakāla, apan ko milu lumūda sarika. Hana pwa
wīra matī wwang huwus mati sarika.
Mangkana wuwus sang Kṛtawarmā rinênggö de sang
Kṛṣṇa, kroda sira ardhārêngu tingal nira. Umasö ta sang Sātyaki,
nêhêr mojar I dewī Satyabhāmā mwah umatuturakên artha
nikang Syamantaka, an sang Kṛtawarmā mūlanya kālap de sang
Śatadhanya Manangis ta sang Satyabhāmā kapituturên ri pati
nira ng bapa sang satrājit pinaribhāwa de sang Śatadhanya ri
kulêm.Ya ta matang nyan.........? ri bhaṭāra Kṛṣṇa. Tumon pwa ri
galaka sang kītawarmā,mangadêg ta sang Satyaki mojar i dewī
Satyabhāmā:
“Harah dewī Satyabhāmā, tahuwusan kita dīnāśālarānangis.
haywa ta kita kapituturên ri pati bapanta Satrājit pinaribhawa ring
kulêm dening pāpāśwatthāmā. Tan raka sahadyan sanghulun,
nghulun juga matyana ng duṣṭa sahāya ning Aśwatthāmā,
bhobhoh panglampwa ta ko doṣanyu mêjahi sang Pañcakumara
Śikhaṇḍì Dhṛṣṭadyumna sêdêng irāturū kāla ning kulêm.
Panglapu ta ko wêkas ning uripmu ike yuh hara”
Mangkana ling sang Sātyaki, inuhutan ta sira de bhaṭāra
Kṛṣṇa mwang sang babhru, tan anggā sira. Sāhasa tinugêl
ta gulu sang Kṛtawarmā, pêgat tan pasāra. Krodha ta sang
Wṛṣṇyandhaka kabeh, mapulihakên sang Yuyudhāna ta sira
pinugutan unistabhojana mwang sang Satyaka. Sakrodha ta
sang Pradyunma sāhasānulunga ndatan wênang kinabehan de
sang Wṛṣṇyandhakabhoja. Ri wêkasan pêjah sang Yuyudhāna
mwang sang bapa sang Satyaka i samīp-bhaṭāra Kṛṣṇa. Krodha
ta sang Pradyumna, sang Sāmba, sang Aniaruddha Cārudeṣṇādi
śūra pramukha, parêng pamulihakên sang Sātyaki. Tar

158 Bahasa dan Sastra Kawi


kawênang sinapihan de bhaṭāra Kṛṣṇa, apan sêdêng kapasukan
ing kālabahnisanghāra, ghurnita mahyāwija-wijah parêng masö.
Madyapānamadāviṣāḥ
Kapwāwêrö sahananya kadyanggāning wwang awêrö de
ning madya, yayā wiparīta swajātinya. Makin āruh-aruhan tang
laga wêkasan.
Mangadêg ta bhaṭāra Kṛṣṇa, dinawut nira tikang parungpung
pinakasañjata nira. Irikā ta matêmahan musalāyumaya
mahāghora, pinakapamuh nira ri san Wṛṣṇyandhakabhoja.
Pêjah ta ya sapuluh pisan, ndatan awêdi mangkin silih sambut
paḍangḍawut parungpung. Yata matêmahan musalāyomaya
sakasambut denya sowang-sowang. Tekeng duku roṇḍon yāwat
sakasambut de nira juga matêmahan musalarūpa. Ajêmur arurêk
arok tang prang wêkasan, an tan wruh lawanya rowangnya. Hana
umatī bapanya, hana umatī anaknya sānaknyāsing katon denya
pinupuhnya juga. Ndatan hana malayū ngaranya; kapwāru-
aruhan masulung-sulungan kadi larwa-larwan manon pajyut
tumampuh i rowangnya, pêjah tayā-pulihan.
Hārohara tāmbêk bhaṭāra Kṛṣṇa, inon ira ta wangkay
sang Sāmba, Pradyumna, Cārudeṣṇa, Aniruddha. Mawêlas-
wêlas ta manah nira. Sinyang nira ta sang babhru mmwang sang
Dāruki, pinakarowang nirāmeta sang Baladewa. Katon ta sang
Baladewa sumaṇḍêng wit ning kayu magawe yogadhāraṇā.
Umijil tang nāga sake tutuk nira, aputih warṇanya abāng
tutuknya, sinungsung de ning nāga kabeh, Takṣaka Kumuda
suṇḍarìka Hrada durmukha prawṛddhi (?) makādi sang Baruṇa,
manungsung ring pādyārghācamanīya, wêkasan lunghā mulih
ring pātāla.
An mangkana lwir sang baladewa, hārohara tāmbêk bhaṭāra
Kṛṣṇa. Matangnyan kon i sang Dāruki umuṇḍange sang Arjuna
śīghra-śīghra. Lunghā sang Dāruki. Kinwan ira sang babhru
rumakṣa strī nira mulih mareng mahārāja Basudewa, yatanyan
tan katêkāna mahāpralaya. Umangkat ta sira kālih. Ryangkên
(?) lumakwa sang babhru katon têkap sang Lubdhaka matêr strī

Bahasa dan Sastra Kawi 159


sang Kṛṣṇa, pinupuh ta ya ring musalàyomaya, pejah ta sira.
Tuminghal ta bhaṭāra Kṛṣṇa, manastāpa ta sira. Matangnyan
ta sira lumaku mangêtêrakên strī nira muliha. Kapanggih ta
mahārāja Basudewa mwang dewī Rohinī inarpaṇākên ta strī nira
ṣodaśasahasra kwehnya. Atêhêr ta sira nêmbah umusap suku
nira bapa:
”Bapa, palalêbā ta jñāna rahadyan sanghulun. Sampun
hilang tikang watêk yadu katêkan sang brāhmanaśāpa. Ndatan
wênang pinaka nghulun mangher ri tan hana nikā kabeh.
Matangnyan amwit pinakanghulun manusapa ring alas. Ika strī
ni nghulun kabeh rakṣan de rahadyan sanghulun. Yapwan têka
sang Arjuna, irika ta ya anawakêna mwang ikang yadu śeṣa ning
pêjah”
Mangkana ring bhaṭāra Kṛṣṇānêhêr lunghā. Makraktikang
strī kabeh pada manangis tan wruh ri denanya. Makusah kapati
sang Rukmiṇī mwang sang Jāmbawatì. Mahārāja Basudewa
kawuntwan ing gulū.
Mwah ta sang Kṛṣṇa mareng prabāsatīrta. Katon wangkay
nikang Wṛṣṇyanndhaka magulingan nirawiśeṣa. Matutur ta sira
ring manastāpa sang Gandharī ri pêjah ry anak nira, mangkekā
lara nira n tumon kulawarga nira pêjah tan paśeṣa. Marabas
ta luh nira n panangis. Nêhêr manusup ring alas, maturū ring
kayu mêgawe yogadhāraṇā. Kathañcit hana Si Jarā ngaranya,
anak mahārāja Basudewa ari sang Kṛṣṇa. Ya ta manusup ring
alas mangusī mṛga, tan wruh ri hilang sang watêk yadu. Katon
pwa suku bhaṭāra Kṛṣṇa denya, winaling mṛga. Pinanahnya
pwa ya, matêmahan ta sira muwah Wiṣṇumūrti caturbhuja
trinayana pitāmbara. Satinghalnya si Jarā manangis ta yānêhêr
amêkul suku nira Keśawa. Irikā tan ya tumūt mareng swarga
manungsung ta sang dewagaṇa, sang Hyang Āditya, Aṣṭa-Basu,
Rudra, Aświnodewa, Catulokapāla, Siddharṣi,Gaṇḍharwa,
Widyādhara-Widyādharī, kapwāngastuti magirang ri datêng
bhaṭāra Wiṣṇu, magawe pādyārghācamanīya mwang Hyang
indra umūjā ri sira. Padārok sawakul tampuh ning kêmbang urā
ri baṭāra Hari.

160 Bahasa dan Sastra Kawi


BAB X
BEBERAPA WIRAMA

10,1 , wirm mÊduekoml .


10.1 Wirama Mṛdukomala
(---/uu-/u-u/uu-/ u-u/uuu= 18)

1 , þ s)mã; ni\N q ti\Àln edtÉi elok ]rx,


1. Ong sêmbah ninganātha tinghalana de tri loka śaraṇa.
(=Ratu Sang Hyang Mahasuci, pangabhaktin titiang inista
suryaning ugi, santukan wantah Paduka Bhatara kantin jagat
tigane; = Ya Tuhan sembah hamba ini orang hina, silahkan
lihat oleh Mu penguasa dunia tiga)

W hê o aêo tßik s)mãhi\Àuluni j%ot tnÀn wen; ,


Wāhyā dhyātmika sĕmbahing hulun ijőngta tanhana waneh.
(=Sekala niskala pangabhaktin titiang ring Paduka Bhatara,
tan wenten tiyos; = Lahir bathin sembah hamba kehadapan
kakiMu tiada lain)

s* lÙ^ ÁgÂÂi sek* th)n/ kdi mizkuæek*dai kit ,


Sang lwir Agni sakeng tahên kadi miñak sakeng dadhi kita.
(=Paduka Bhatara kadi Geni mijil saking taru sane latuh,
kadi minyak mijil saking santenne, = Engkau bagaikan api
yang keluar dari kayu kering, bagaikan minyak yang keluar
dari santan)

s* S k×tß) tu ynÀ nwÙ*\mut$ tutu(pinhyu >


Sang sākṣat metu yan hana wwang ngamutĕr tutur pinahayu.
(=Paduka Bhatara nyalantara medal yening wenten anak
ngincepang tutur kabecikan pisan; = Engkau seakan-akan
nyata tampak (keluar) apabila ada orang yang mengolah
ilmu bathin dengan baik)

Bahasa dan Sastra Kawi 161


2 , wê opiwêopk S rin& prm(ttÙ du(lv kit ,
2. Wyāpiwyāpaka sārining paramartatwa durlabha kita.
(=Nyusup ring sehananing sarwa bhawa meraga sarining
tattwane sane mahuttama, sane sengka pikolihang paduka
Bhatara; = Engkau meresapi dan meliputi segalanya, intisari
hakekat tertinggi yang sulit dicapai)

÷cÈo nÓo\Àn tnÀno gnllit/ lwnÀlhyu ,


Icchān tānghana tan hanā ganalalit lawan hala hayu.
(=Saking panitah paduka Bhatara punika, sane wenten sane
tan wenten, sane ageng sane alit, miwah kawon becike
punika; = Seturut kehendakMulah ada dan tiada, besar dan
halus serta buruk dan baik)

útætÓi sÊiti lIxn& ddi kiT tK rx nik ,


Utpatti sthiti līṇaning dadi kitā ta kāraṇa nika.
(=Lekad hidup matinnya sang numadi, paduka Bhatara ugi
maka lantaran ipun; = Lahir lestari dan lenyapnya segala
yang ada Engkaulah pula penyebabnya)

s* s\Ð næ rn& sR t/ skl ni sÐL tß k kit >


Sang sangkan paraning sarāt sakala niskalātmaka kita.
(=Paduka Bhatara meraga sangkan paraning jagate sami,
sekala niskala paragayan paduka Bhatara; = Engkaulah sang
asal dan tujuan alam semesta dan intisari (jiwa) alam sakala
dan niskala) (Arjuna Wiwāha)

3 , ý budÒosÓuti s)mãhi\Àuluni j%o v`r sugt ,


3. Om Buddastuti sĕmbahing hulunijőng bhaṭāra sugata.
(=Inggih Buddhastuti, maka jalaran sembah pangabaktin
titiange ring bukpadan paduka Bhatara Sugata; = Buddhastuti
sebagai sarana sembah hamba pada paduka Bhatara Sugata)

162 Bahasa dan Sastra Kawi


jñonew[ minu[ i Õ eyogni \ e]w a( mß stt ,
Jñāna weṣa minuṣṭi yoganingaśewa dharmma satata.
(=Pasuk Jñānane punika sane kaincepang, yogan sang
ngelarang dharma kaşewan satata karegepang; = Pemusatan
pikiran itu yang dilakukan, yoganya orang yang melaksanakan
dharma kasewan selalu dilaksanakan)

s* S kØ tuærin& smoai t) mh& ti Ékoy gin)g)o ,


Sang sākṣāt sarining samādhi têmahing tri kāya ginĕgő
(=Sang nyalantara maraga sarin samādhi, punika panadosan
tri kayane prasida kagineng; = Orang yang nyata sebagai
sari-sarinya samādhi, itu yang menjadikan tri kaya dapat
dikukuhkan)

s* l Ù^ etj sek* mxin ÉÑ t) kp& mn; p Étiht >


Sang lwir teja sakeng maṇindra têkaping manah pratihata.
(=Sang waluya teja sane mawit sakeng manik agung, antuk
pakayunane sampun prasida kapitet; = Orang yang seperti
sinar yang berasal dari permata mulia, dengan pikiran yang
sudah terkendali)(Sutasoma)

10,2 , wirm eto~ k .


10.2 Wirama Toṭhaka :
(uu-/ uu-/ uu-/uuu = 12)

1 , ]]i wimã hen\â ` emsi bZu ,


1. Śaśi wimba haneng ghaṭa mesi bañu.
(=Sekadi lawat bulanne sane wenten ring junne madaging
toya; = Bagaikan bayangan bulan di dalam sebuah belanga
(periuk) yang berisi air)

nÑns& ]uci n^ ml emsi wuln/ ,


Ndanasing śuci nirmala mesi wulan.

Bahasa dan Sastra Kawi 163


(=Sakewanten wantah sane ening tan pateleteh kewanten
madaging lawat bulan; = Hanya pada setiap tempat yang
suci tanpa noda berisi bayangan bulan)
÷wm\Ðn rkÙ kiet* kddin/ ,
Iwa mangkana rakwa kiteng kadadin.
(=Sekadi punika paduka Bhatara ring saluwir panumadianne;
= Seakan-akan demikianlah Engkau terhadap semua
makhluk)

ri\\omã) ki eyog kiet* skl >


Ringangāmbĕki yoga kiteng sakala.
(=Ring sang ngincepang yoga paduka Bhatara pikanten
nyekala; = Kepada orang yang sedang melaksanakan yogalah
Engkau menampakkan diri)

2 , kt)munÓ merk sitnÐkt)mu ,


2. Katĕmunta mareka sitankatêmu.
(=Sida kapanggih Bhatara sane tan nahenin kapanggih; =
Dikau jumpai pula dia yang tak dijumpai)

khid)pÓ merk sitnÐhid)p/ ,


Kahidêpta mareka sitan kahidêp.
(=Kauningin Bhatara sane tan nahenin kauningin; = Dikau
perhatikan pula dia yang tak diperhatikan)

kw)n* t merk sitnÐw)n* ,


Kawênang ta mareka sitan kawênang.
(=Kapikolihang Bhatara sane tan nahenin kapikolihang;
Dikau kuasai pula dia yang tak dikuasai)

prm(o q ]iw tÙ nir o wrx >


Paramārtha Śiwa twa nirā waraṇa.
(=Katattwan Śiwane sane mauttama tan katawengan;=

164 Bahasa dan Sastra Kawi


Kebenaran ajaran Siwa yang amat suci tampat tidak
terselubung lagi)(Arjuna Wiwāha)

10,3, wirm mnÑmelon/ .


10.3 Wirama Mandamalon :
(uuu/u-u/-uu/u-u/u-u/uu = 17)

1 , sÓutinir tnÓu lus/ sinhurnærM ( q ]iw ,


1. Stutinira tan tulus sinahuran paramārtha śiwa.
(=Pangastawan ida sang Arjuna durung mawasta puput,
kacawis olih Ida Bhatara Śiwa; = Pemujaan sang Arjuna
belum selesai lalu segera dijawab oleh Bhatara Śiwa)

Ánku huwusÐeton vimtnÓ t) munÓ keb; ,


Anaku huwus katon abhimatanta têmunta kabeh .
(=Cening pianak bapa, suba sinah sarat idewane pangguhang
idewa maka sami; = Anaku sudah pasti tujuanmu kamu
dapatkan semuanya)

hn p\ nugÉh\Ðu cdu ]kÓi wi nimã ]r ,


Hana panganugrahangku cadu sakti winimba śara.
(=Ne ada paican bapa cadu śakti marupa senjata; = Adalah
anugrahku berupa senjata Cadu sakti)

p]upti ]osÓË K sÓu p\rnê nihn ë lti >


Paśupati śāstra kāstu pangaranya nihan ulati.
(=Panah paśupati kalumbrah wastannyane, ne tingalin; =
Panah paśupati terkenal namanya, ini lihatlah)

2 , hn mr jnß tnæ mi hut* bÉt eyog tp ,


2. Hana mara janma tan pamihutang brata yoga tapa.
(=Wenten punika jadmane nenten nahenin madana punia,

Bahasa dan Sastra Kawi 165


nenten nahenin ngelarang brata yoga miwah tapa; = Ada lalu
manusia yang tidak melakukan (berpihutang) brata yoga dan
tapa)
Á\) `u l mi nÓ w^ yê su kn& wiai S h sik ,
Angĕṭula minta wiryya sukaning Widhi sāhasika .
(=Memongah nunas kawiryan miwah kasukan ring Ida Sang
Hyang Widhi kadi mamaksa ipun; = Merengek memohon
kebahagiaan, kemegahan dunia berkahnya Tuhan secara
paksa)

binlikk)næu ri; ni k \Â wi; ti n)munê lr ,


Binalikakên purih nika lĕwih tinêmunya lara.
(Kabalikang tatujon ipunne, sangsarane mahabara panggihin
ipun; = Dibalikanlah keadaannya itu lebih lagi derita
ditemuinya)

sinkitn&& rj; tmhinxÒ) hn& pÉÉi hti >


Sinakitaning rajah tamah inaṇdhahaning prihati.
(=Kasakitin olih irajah tamah kateteh antuk sakit hati; =
Disakiti oleh nafsu dan ditekan oleh sakit hati)

3 , k di hn pU ( wÙ km(ß dinli; s\k(o yê hyu ,


3. Kadi hana pūrwwa karmma dinalih sangakārya hayu
(=Kadi wenten purwa karma, kabawos olih sang mapakardi
rahayu; = Bagaikan ada karma dahulu kala diduga oleh dia
yang berbuat kebaikan)

úl hpg) ; mg)gÙ n rS gm budÒi t) p) t/


Ulahapagêh magêgwana rasāgama budhi têpêt.
(=Solah sane pageh mapangancan antuk saluwir daging
agama pakayunan sane tiling; = Prilaku yang teguh hendak
memegang inti sari agama, pikiran yang lurus)

166 Bahasa dan Sastra Kawi


yjug suaI r mu \áu r& mn; nir s* nipux ,
Yajuga sudhīra munggu ring manahnira sang nipuna.
(=Sane sapunika kewanten dahat manggeh malingga ring
pakahyunan ida sang ngulati karahayon; = Itulah jua yang
teguh bersemayam di hati orang yang unggul)

krx ni k* suK vì dy ni sÐ l ynÐ t) mu >


Karaṇa nikāng sukābhyudaya niskala yan katêmu.
(=Punika awinannya suka sekala miwah suka niskala sane
kapanggih;=Itulah yang menjadi sebab tambahnya bahagia
alam baka, bila tercapai)

4 , sê p kri tnÓ) mu* hyu m S an s( wÙ hyu ,


4. Syapa kari tan tĕmung hayu masādhana sarwwa hayu.
(=Sapasirake tan pacang manggihin karahajengan, yan
sampun masadhana sarwa becik; = Siapa pula tak menemukan
kebaikan dengan menjalani segala kebaikan)

niyt kt) mÙn& hl m S an s( w Ù hl ,


Niyata katêmwaning hala masādhana sarwwa hala.
(=Janten kawonne pacang panggihin, yaning masadana
sarwa kawon; = Jelaslah kejahatan ditemui dengan menjalani
segala kejahatan)

t) w slisu; mn \Ö y pu ro kÊ t to p ti nU t/,
Tĕwa salisuh manangśaya purā kṛta tāpa tinūt.
(=Mapikolih tan rahayu, anake tan ngega purwa karma punapi
sane patut tinutin; = Hasailnya penat jua mengkhawatirkan
karma dahulu kala, apa pula yang diikuti)

skhÏ nÐ sidÒ mk d( ]n pxÒ u sut >


Sakaharêpan kasiddha maka darśana paṇdhu suta.
(=Mangda saluwir sane kasaratang pacang kasidan maka

Bahasa dan Sastra Kawi 167


pratiwimba Ida Sang Arjuna; = Segala yang kau kehendaki
terlaksana dengan meneladani Sang Pandhuputra)(Arjuna
Wiwāha)

10,4 , wirm B SNTb IL K


10.4 Wirama Basantatilaka :
(- -u/-uu/u - u/u - u/- u = 14)
1 , rÙ enk aotu winuwus/wr budÒ w i]Ù ,
1. Rwaneka dhātu winuwus wara buddha wiśwa.
(=Kakalih punika wenten kapatutan sane kabawos utama
inggih punika kapatutan Budha miwah Siwa; = Dua ada itu
Tuhan dikata orang disebut Śiwa dan Buddha)
vien ki rk٠ri\pn/k) n pr ٠enos) n/,
Bhinneki rakwa ringapan kêna parwa nosên.
(=Mabinayan punika reke ring asapunapine pacang kepah
dados kalih; = Berbeda itu konon tetapi manakah dapat
dibagi dua)
m\Ð\éin tÙ klwn/]iw tt Ù tu\ál/,
Mangkang jinatwa kalawan Śiwa tatwa tunggal.
(=Asapunika kepatutan Budha miwah Siwa wantah tunggil;
= Demikian kebenaran Buddha dengan kebenaran Śiwa itu
satu)

vien k tu\álik tnÀ n a( mß m* r Ù >


Bhinneka tunggalika tan hana Dharmma mangrwa.
(=Mabinayan punika tunggal punika nenten wenten
kepatutan punika kakalih; = Berbeda itu tetapi satu itu tidak
ada Tuhan yang dua/mendua)

168 Bahasa dan Sastra Kawi


2, Áek×ovê tt Ù sir ÷] Ùr edw dibê ,
2. Akṣobhya tatwa sira Īśwara dewa dibya.
(=Manut tattwane Iratu kabawos Akṣobhya pateh ring
Iswara dewa luwih; = Kebenaran dewa Akṣobhya beliau
disebut Iśwara dewa utama)

hê* rot smäw sierki v`or atÉ ,


Hyang Rātna Sambhawa sireki Bhaṭāra Dhatra.
(=Ida Bhatara Ratna Sambawa punika wantah pateh ring Ida
Bhatara Dhatra utawi Ida Bhatara Brahma; = Dewa Rātna
Sambhawa beliau ini disebut Bhatara Dhatra/Brahma)

s* hê* mhomr s) rosÓ miko mitov ,


Sang Hyang Mahāmara sêrāstamikā Mitābha.
(=Ida Bhatara Mahamara/Mahadewa punika wantah pateh
ring Ida Bhatara Mitabha; = Dewa Mahādewa beliau disebut
Amitābha)

]ÊyoemofsidÒi sir wi[Åu mhodikor >


Śṛyāmoghasiddhi sira Wiṣṇu mahādikāra.
(Ida Bhatara Śṛyāmoghasiddhi punika wantah pateh ring
Ida Bhatara Wiṣṇu sane luwih tan patandingan; = Dewa
Amoghasiddhi beliau disebut Wiṣṇu dewa utama)(Sutasoma)

10,5, wirm ÷ nÑË w\Ö .


10.5 Wirama Indrawangśa :
(u--/--u/u-u/-uu = 12)

1 , mm Ùit ern ÑÉo tß j r& t epo wn,


1. Mamwit narendrātmaja ring tapo wana.
(=Mapamit ida dewagung putra (Sang Arjuna) saking alas
patapan; = Sang Arjuna kemudian meninggalkan hutan
pertapaan itu)

Bahasa dan Sastra Kawi 169


mo\ Zé lI y( ê gÉ ni \i nÑÉ p( wÙ t ,
Mānganjalī ryagraning indra parwwata.
(=Raris ngaturang sembah marep ka pucak gunung Indrakila
punika; = Kemudian menyembah ke puncak gunung Indrakila)

tn Ùi s Êà tI s \Ð niK* hyunÓ) k ,
Tanwismṛti sangkanikāng hayun têka.
(=Nenten lali ida ring panangkan kerahayuanne rawuh; =
Beliau selalu ingat bahwa anugrah itu datang dari arah itu)

sÙ ovow s* sjé n rkÙ m \Ð n >


Swābhāwa sang sajjana rakwa mangkana.
(=Swabhawan ida sang sadhu wiyakti asapunika; = Prilaku
orang bijaksana seharusnyalah demikian)

2 , m \ÐtÒt% etolih rUm/wultÂr ,


2. Mangkat dhatêng toliha rūm wulatnira.
(=Rawuh panangkannyane ida mamargi, tolah tolih manis
cacingak idane; = Tiba saatnya berangkat menoleh dengan
halus manis pandangan mata beliau)

sinmã y& C mr s\ Ð r& g) g) r/,


Sinambaying cāmara sangkaring gĕgĕr.
(=Kadi kaulapin olih I cemara saking munduke; = Dilambai-
lambai oleh si pohon cemara dari atas bukit-bukit)

pnw Ù\ & mÉ k/pn\ i sÂi ku* hls/ ,


Panawanging mrak panangis nikung halas.
(=Jeritannya I merak waluya ling ipun i alas; = Teriakan si
burung merak seakan-akan tangisnya si hutan belukar)

6r* tini\á l/msputuæ putÀim >


Erang tininggal masaput saput hima.

170 Bahasa dan Sastra Kawi


(=Rumasa kimud ipun katinggal, nuli masaput saput sayong;
= Gundah dan sedih ditinggal berselimut selimut awan)
(Arjuna Wiwāha)

10,6 , wirm w\ÖsÊ .


10.6 Wirama Wangśastha :
(u-u/- -u/u-u/-uu = 12)

1, p Éh) nÓ) m) nÒ( mß auM rx* sR t/ ,


1. Prihêntêmên dharmma dhumāraṇang sarāt.
(=Saratang pisan dharmane anggen magehang jagate sami;
= Usahakan sekali kebajikan itu untuk ketahanan Negara)

sR g s* S au sierk tU tn ,
Sarāga sang sādhu sireka tūtana,
(=Kateleban ida sang ngupadi rahayu ida punika patut tinutin;
= Ketekunan orang yang mengusahakan keselamatan patut
diteladani)
tn(q tn/K m piedonê tn/ y] ,
Tanartha tan kāma pidonya tan yaśa,
(=Nenten mamuatang artha nenten mamuatang kama taler
sane kasadhyayang boya yasa; = Bukan harta, bukan kama
dan bukan ketenaran yang dipentingkan)
y]kÓi s* sjé n a(mß R k×k >
Ya śakti Sang Sajjana dharmma rākṣaka.
(=Mungwing gagemet ida sang ngupadi rahayu wantah
dharmane kagambelan kabecikan pisan; = Karena tujuan
utama bagi orang yang mengusahakan keselamatan
berpegang teguh pada kebajikan) (Rāmāyana)

Bahasa dan Sastra Kawi 171


2, skonik* R tÐit yn Ù)n* mnUt/,
2. Sakānikang rāt kita yang wênang manūt.
(=Dados sakan jagate idewa yan idewa mresidayang
manuutin; = Adinda akan menjadi penyangga tiang negara
jika dapat mengikutinya)

mnUped] p Éi; Át; rumok× y,


Manūpadeśa prih atah rumākṣaya.
(Warah-warah Manawa dharma sastrane saratang pisan
ngambel punika; = Usahakan untuk menekuni ajaran
Manawa dharma śāstra itu)

k×Y nik* P p nhnæ Éeyojn ,


Kṣayā nikang pāpa nahan prayojana.
(Kareredan kasangsaran panjake punika dados tatujon; =
Tujuannya adalah untuk membebaskan rakyat dari segala
bentuk penderitaan)

jnonurogodi tuwinÐp\áuh >


Janānurāgādi tuwin kapangguha.
(=Subhaktin panjak miwah sane liyan-liyan janten pacang
kapanggih; = Kesetiaan rakyat dan sebagainya pasti akan
adinda temukan)

10,7, wirm srisI .


10.7 Wirama Sarisī :
(u-u/uu-/u--/uu =11)
1 , p ÉytÂri\ul;Át; \Ù* pÉ vu , mewh tuldnÓirunÂ& s R t/ ,
1. Prayatna ringulah atah Maweha tuladan tiruning
wwang Prabhu, sarāt,
(=Patut pisan yatna ring (=Mangda ngicen tatuladan
parisolah sang jumeneng sane patut katiru antuk jagate

172 Bahasa dan Sastra Kawi


agung; = Seorang Raja sami; = Memberikan contoh
patut hati-hati dalam yang patut diteladani oleh
melaksanakan tugas) masyarakat)

ydinuæ lhul; ss( R tÐ eb; , pnxÒpd s*mw* R tÓi nUt/ >


Yadin salah ulah sasar rāt Panaṇdhapada sang mawang
kabeh, rāt tinūt,
(=Yan pade iwang laksana (=Dwaning olih jagate wantah
bahur jagate sami; = Jika raja ida sang ngamong jagat
salah langkah masyarakat kaanggen panutan; = Sebab
akan turut bingung) raja patut menjadi panutan
masyarakat) (Rāmāyana)

2, ÷k* wivw tnwew ko n æ t i, hnnê skÏ* huem( eh( \Àu ri p /,


2. Ikang wibhawa tan Hananya sakarêng humerher
wawêkan pati, nghurip,
(=Munggwing kawibuhane (=Kawentenannyane wantah
nenten pacang kabakta ajebos nyantos sang rikalaning
rikalaning seda; = Harta kantun nyeneng; = Adanya
benda itu tidak akan di bawa hanya sebentar semasih
waktu meninggal dunia) pemiliknya hidup)

p)j; p Ùkit du[ Õ m nÓu n Âi ko , guxnÓgin)G ) nÓY nU tk)n/>


Pêjah pwa kita duṣṭa Guṇanta ginêgönta yānū
mantunnikā, takên,
(=Pet idewa seda ipun (=Yening kepradnyanane
nenten jaga nugtug; = Kalau gegwanin idewa ipun pacang
adinda meninggal dunia dia ngiringang; = Kearifan
tidak akan menyertaimu) yang ditekuni yang akan
menghantarkan adinda)

Bahasa dan Sastra Kawi 173


10,8 , wi rm e sÉoZÇ
10.8 Wirama Sroñca :
(Jumlah suku kata dan guru laghu tidak tetap)

1 , hn sir rtu dibêÏ\)o n/, pÉ ]osÓr& rot/muusu; nirpÉxt ,


1. Hana sira ratu dibya Praśāsta ring rāt musuh nira
rengőn, praṇata,
(=Wenten Ida sang Prabhu (=Kasub kasumbung ring
meraga lewih, durus jagate meseh idane ngandap
pirengang; = Adalah kasor; = Tepuji di dunia
seorang raja yang mulia, musuh musuhnya tunduk)
dengarkanlah !)

jypxÒit ri\ji keb; , s*d]rq nom toemolI >


Jaya paṇḍita ringaji kabeh, Sang Daśaratha nāma
tāmolī.
(=Molihing kapradnyanan (=Sang Dasaratha parab
ring tattwa sami; = Jaya ida tan patandingin; = Sang
ahli dalam semua ilmu Dasaratha namanya tidak ada
pengetahuan) yang menandingi)

2, sir t tÉi wi k Ém pito , pink bp v ~ or wi [ Åu m* jn ß ,


2. Sira ta tri Wikrama pitā, Pinaka bapa bhatāra Wiûóu
mangjanma,
(=Ida wantah ajin Sang (=Kanggen aji rikala Sang
Hyang Tri wikrama ; = Hyang Hari manumadi; =
Baginda ayah Sang Hyang Sebagai ayah Bhatara Wisnu
Triwikrama) ketika beliau menjelma)

174 Bahasa dan Sastra Kawi


÷nk nik* vuwn keb; , yt edo nir ni mitn& jnß >
Inaka nikang bhuwana Ya ta donira nimitaning
kabéh, janma.
(=Jaga ngerahayuang (=Sapunika tatujon Ida
jagate sami;= Untuk mawinan manresti; = Itulah
menyelamatkan seluruh tujuannya maka beliau
dunia) menjelma)

3, gu x monÓ s* d ]rq, w ɱ ; sir r& ewd vk Ói r& edw ,


3. Guṇamānta Sang Daśartha, Wruh sira ring weda bhakti
ring Dewa,
(=Lewihing guna Ida Sang (=Wikan ida ring Veda
Dasaratha; = Gunawanlah bhakti ring Dewa; = Pandai
Sang Dasratha) Baginda dalam Veda bhakti
kepada para Deva)

t( mluep* pitÊp Uj o , mosi;tsier*sÙegotÉkeb; >


Tar malupeng pitra pūjā, Māsih ta sireng swagotra
kabeh
(=Tan lali Ida ngastawa (=Sweca Ida ring sameton
Sang Hyang Bhatara; = Idane sami; = Bagindapun
Tidak lupa beliau akan kasih sayang kepada
pemujaan pada leluhur) keluarganya semua).

4 , rogodimusu; mpÏo , rihtiyeto\áÛnêtnßedo; ri\wk/,


4. Rāgā dimusuh maparő, Rihati ya tonggwanya tan
madoh ringawak,
(=Smara dudu miwah (=Ring kayun genahnyane
sekancan ipun meseh sane tan doh saking raga; = Di

Bahasa dan Sastra Kawi 175


tampek; =Hawa nafsu dan dalam hati tempatnya tidak
lain-lainnya adalah musuh jauh dari diri sendiri)
yang dekat)

ey K tnÀ n risir , p ÉwIr wihikn uæier* nIti >


Yekā tanhana ri sira, Prawīra wihikan sireng nīti,
(=Sane asapunika tan (=Purusa wikan ida ring niti;
wenten ring Ida; = Itu tidak =Baginda Perwira, pandai
ada pada Baginda) dalam ilmu kepemimpinan)

5, kdi emf m\Àu dnk)n/ panir y(ewhk)ni k* D n ,


5. Kadi megha Padhanira yarwêhakenikang
manghudanakên, dāna,
(=Kadi gulem nedunang (=Sesamen idane tatkala
sabeh; = Serperti awan yang micayang padhana dhana; =
menjatuhkan hujan) Demikianlah persamaannya
bila baginda memberikan
anugrah)

dIN n Ò k Êpx ywien ; , \uni \unI a\Àí* lwn/ a\o c(o


yê >
Dīnāndha krĕpaṇa Nguni ngunī Dhanghyang
yawineh, lawan Dhangācārya.
(=Janmane nista buta (=Punapi malih majeng ring
kalaran punika sane sang meraga suci miwah
kaswecanin; = Orang hina padanda nabe; = Apalagi
rang buta orang sengsara kepada orang- orang suci
mereka semua dikaruniai) dan pendeta guru)

176 Bahasa dan Sastra Kawi


6, m Ù*st ê t si r emo j( , ri\n k) bieto wit(m Ê[ owod ,
6. Mwang satya ta sira mojar, Ringanakebi towi tar mrĕsā
wāda,
(=Samaliha ida satya (=Yadiastun ring anak istri
wacana; = Dan lagi jujur ida tan nahenin linyok;
Baginda bersabda ) =Kepada orang perempuan
sekalipun baginda tidak
berbohong )

\u ni \u ni yn/ri pr jn , p Éiyhit eso j( niro ti ]y >


Nguni nguni yan ri Priyahita sojar nirā tiśaya.
parajana,
(=Punapi malih ring janma (=Sapangandikan ida dahat
siyosan; = Apalagi kepada ngyun hyunin; = Sangat
orang lain) menawan hati semua sabda
baginda luar biasa)

7 , s8 l si rro k× ek* R t/, tuwi sir mi tÉ hê \i d ÑË v kÓi t) m) n/,


7. Saphala sira rāksakeng rāt, Tuwi sira mitra Hyangīndra
bhakti têmên,
(=Molihing kasidan ida (=Wyakti ida kantin Bhatara
ngamel jagat Indra kalintang subhakti
= Berhasil baginda menjaga = Benar-benar baginda
dunia) sahabat Hyang Indra yang
bhakti sekali)

M Eh ] Ù r t sir l N , ]iw vkÓi gi n%o lN gi ne w >

Bahasa dan Sastra Kawi 177


Māhaiśwara ta sira lanā, Śiwa bhakti ginöng lanā
ginawe.
(=Ida satata (=Inggih punika bhakti ring
ngamanggehang Sang Hyang Siwa kabuatang
Maheswara; = Beliau satata kakardinin; = Yaitu
penganut Maheswara yang bhakti kepada Sang Hyang
taat) Siwa yang selalu diusahakan
dan dikerjakan) (Rāmāyana)

10,9 , wirm ML INI


10. 9 Wirama Malini :
(uuu/ uuu/---/u--/u-u = 15)
1RH INY SK T EMs M WT w EDe RMm ,
1. Rahina ya sakatambē māwatang dēśa rāmya ,
(=Benjangne pasemengan galang jagate ngulangunain; =
Keesokan harinya pag-pagi, desa-desa tampak terang indah
sekali)

LU
MK U
T SIR K li ;SMUNMnIT  NM
,
Lumaku ta sira kālih sāmpunamwit manêmbah ,
(Memargi ida sang kalih sesampunne mapamit miwah
mangabhakti; = Berjalanlah Beliau berdua sesudah
menyembah minta diri)
MMWT SIRL l P S Sl OR J,
Mamawata sira langkap astra sanghāra rāja ,
(=Makta ida gandewa senjata pangeleburan jagat; = Beliau
membawa busur dan panah penghancur Dunia)

NK B IRIY EY OAmOEeOK EMON MN


Nm >
Anakebi riyayodhyā śoka monêng manahnya.
(=Para istrine ring Ayodhya sedih kangen manah ipun; =

178 Bahasa dan Sastra Kawi


Orang-orang perempuan di Ayodhya sedih rindu hatinya)

2 , kt)knir lumkÙo } nÓ i s\[Õesni ,


2. Katĕkanira lumakwā śānti sangaṣṭasēni.
(=Risampun rawuh dewasane jaga memargi ida sang
bhagawanta raris ngastawa; = Setelah sampai waktunya
akan berangkat para Mahaŗsi memuja)
pahi hji y ginÙl/m\áL n& lumkÙ ,
Padhahihaji ya ginual manggalāning lumakwa.
(=Gong kaprabhonne raris katabuh pinaka manggalan ida jaga
mamargi; = Gambelan keraton pun ditabuh sebagai pengiring
upacara mohon keselamatan mereka yang akan berangkat)

kum)duti t)\)nnßor/bo hu s* R mvd É ,


Kumĕduti tĕngĕnan mār bāhu sang Rāma Bhadra.
(Makedutan tangan ida sang Rama sane ring tengen nyehceh;
= Berdenyut tangan kanan Sang Rāma merata dan berkali-
kali demikian pula lengannya)

mrhk)n Ál; n& ]t ɱ T tnæe]s >


Marahakĕna alah ning śatru tātan paśesa.
(=Nyihnayang kasor ipunne imeseh tan pagantulan; =
Memberitahukan kalahnya musuh tanpa sisa.

10,10, wirm Ánu[Õ±v/ wism M tÉ .


10.10 Wirama Anuṣṭubh
(Guru laghu tidak tetap)

1, nohnÓ\áu; niR \nÓ)n/, tue[Õo A ni sir* kk ,


1. Nāhan tangguh nirāng Tuṣṭodhāni sirang kaka,
antĕn,

Bahasa dan Sastra Kawi 179


(=Sapunika pamungun Ida (=Ledang eling ring kahyun
Sang Laksmana; = Ida Sang Rama; = Maka
Demikianlah nasehat Sang gembira dan sadarlah Sang
Laksamana) Rama)

kpÙnUsup/ sier\ls/, Áed; s\Ð ri\o]Ém >


Kapwa nūsup sirengalas, Adoh sangka ringaśrama,
(=Raris sareng sareng ida (Doh saking pasraman; =
masusupan ring alas; = Jauh dari pertapaan)
Bersama-sama lalu masuk
ke dalam hutan)

2, ttÐolnæ nusupÐoli; , enÓon/ j`oyu mnukßg%o ,


2. Tatkālan panusup kālih, Nton Jaþāyu manuk magőng,
(=Rikala ida sang kalih (Nuli kacingak Sang Jatayu
masusupan; = Ketika paksi ageng; = Terlihatlah
mereka berdua sedang sang Jaṭāyu burung besar)
menyusup)

tnãíkÓ etk edn& edo; , ketonÐdi gunu* mg%o>


Tan byakta teka dening Katon kadi gunung magőng,
doh,
(=Durung janten punika (Kacingak kadi gunung
antuk doh; = Belum jelas ageng; = Terlihat seperti
benar karena jauhnya) gunung besar) (Rāmāyana)

10,11, wirm w\ÖptÉptit .


10.11 WiramaWangśapatrapatita
(-uu/-u-/uuu/-uu/uuu/uu/= 17)

1,enornmitÉ m\)Þwihen wrgux mruhu(.


180 Bahasa dan Sastra Kawi
1. Nora‘namitra manglêwihane waraguna maruhur.
(=Nenten sawitra sane luwihan ring kawigunan kaweruhanne;
=Tidak ada sahabat yang dapat melebihi pengetahuan yang
tinggi faedahnya.)
enorn]tα m\)Þwiheng)2\nrihti,
Nora ‘na śatru manglêwihane gêlêng ana ri hati.
(=Nenten wenten meseh sane ngawetuang baya sahihang
ring meseh ring angga sarira; = Tidak ada musuh yang
berbahaya dari pada nafsu jahat dalam hati sendiri).
enornsi; m\)Þwihensihik\tnyy,
Nora ‘na sih manglewihane sihikang atanaya.
(= Nenten wenten kapitresnan sane nglangkungin kapitresnan
irerama ring pianaknyane; =Tidak ada cinta yang melebihi
cinta orang tua kepada anak-anaknya)
enorn]kÓiEdwjug ]kÓitnnmnh)n/>
Nora ‘na śakti daiwa juga śakti tan ana manahên.
(= Nenten wenten kesaktian sane nglangkungin, dawaning
kesaktian ida bhatara nenten sida katambakin; =Tidak ada
kekuatan yang menyamai nasib, karena kekuatan nasib itu
tidak tertahan oleh siapapun jua.

2, enmni s*mmukÓidumdkÓik tnngux,


2. Nemani sang mamukti dumadak tika tan ana guna.
(Tan mawiguna pisan yaning wenten jadma sugih artha
brana sakewanten tan maduwe kawicaksanan; =Sangat
disayangkan, jika orang kaya tiada mempunyai kepintaran).
eyown rUpwon/kulwi]ol tik pdhn,
Yowana rūpawān kula wiśāla tika pada hana.
(= Yadiastun wimuda bagus jegeg turunan wangsawan, taler

Bahasa dan Sastra Kawi 181


seger oger; =Biarpun muda, bagus, turunan bangsawan dan
kesehatannya baik,
edniktnæ]osÓÉtnetj wdn mkuc)m/,
Denika tanpa śāstra tan ateja wadana makucêm.
(= Yening nenten uning ring sastra, janten tatawedanane
kucem, nenten masinar galang; = Jika tiada berkepandaian,
tentu mukanya kusam, tiada bercahaya,

lÙ^s)kr&]mi murubbo* tnnw\inik>


Lwir sêkaring śami murub abāng tan ana wanginika.
(=Waluya sekadi bunga kapuk ring alase, marak mekaraban
nanging nenten maboo utawi mambu miik; =Seperti bunga
kapuk hutan, yang merah merang tetapi tiada semerbak
baunya. Nīti Śāṣtra,II.5&7

10,12, wirm kusumwicitÉ.


10.12 Wirama Kusuma wicitra
(uuu/u- -/uuu/u-u/=12)

1,tkitkin&eswkwidê,
1. Taki-takining sewaka guna widya.
(=Sekantunne dados sisya patut melajah kaweruhan sane
mautama; =Seorang pelajar wajib menuntut pengetahuan
dan keutamaan).

sßrwi[y rÙ*puluhi\yusê,
Smara - wiṣaya rwang puluh ing ayusya.
(= Yening sampun mayusa duangdasa tiban patut ngelaran
grehasta asrama; =Jika sudah berumur dua puluh tahun
orang harus kawin).

t)\hituwu; snÙcn g)g)onÓ,


Têngah i tuwuh san-wacana gêgön-ta.

182 Bahasa dan Sastra Kawi


(= Yening sampun mayusa atengah tua, mangda setata
mabawos sane becik lan rahayu; =Jika sudah setengah tua,
berpeganglah pada ucapan yang baik).
ptilri\etß*tnupguerok)n/>
Patilaring atmeng tanu pagurokên.
(= Yening jaga nglepas sanghyang urip/ātma patut ngrereh
paguruan; =Hanya tentang lepasnya nyawa kita mesti berguru).

2. w[itnimitÓnÓ mn)mu lk×ßi ,


2. Waṣita nimittanta manêmu lakṣmi.
(=Sangkaning bawos idewa prasida ngamangguhang
kerahayuan; =Oleh perkataan engkau akan mendapat
bahagia).

w[itnimitÓnÓ ptikp\á¡;,
Waṣita nimittanta pati kapangguh.
(= Sangkaning bawos idewa prasida ngamangguhang pati; =
Oleh perkataan engkau akan mendapat kematian).

w[itnimitÓnÓmn)muduhÐ,
Waṣita nimittanta manêmu duhka.
(= Sangkaning bawos idewa prasida ngamangguhang
kaduhkan; = Oleh perkataan engkau akan mendapat
kesusahan).

w[itnimitÓnÓ mn)mu mitÉ>


Waṣita nimittanta manêmu mitra.
(= Sangkaning bawos idewa prasida ngamangguhang mitra
utawi timpal; = Oleh perkataan engkau akan mendapat
sahabat.

3,ms)pitik*wokÓÉtnmuc* wÙ*,
Masêpi tikang waktra tan amucang wwang.

Bahasa dan Sastra Kawi 183


(=Kalintang sepi cangkeme yening nenten ngajengan canang
utawi base; = Sepi mulut yang tiada memakan sirih).

ms)pitik*ew]ß tnnputÉ,
Masêpi tikang weśma tan ana putra.
(= Wantah sekadi suung umahe utawi geriane yening nenten
wenten anak alit; = Menjadi sepi atau lengang di rumah
yang tiada anak-anaknya).

ms)pitik*ed]tnnmukê,
Masepi tikang deśa tan ana mukya.
(=Wantah sekadi suung desane yening nenten wenten
prajuru; = Serba sepi desa yang tidak ada kepalanya).

s)pinikn*tÎíopupuli\n(q>
Sêpinikanang try āpupul ing anartha.(Nīti Śāstra,V.1,3&4)
(= Maka tetiga suung punika prasida dados tunggal sane wenten
ring sang sane nenten maderbe artha utawi jinah; = Tiga kesepian
itu dijadikan satu terdapat pada orang yang tiada beruang.

10,13, wirm giri].


10.13 Wirama Giriśa
(uuu/uuu/---/uu-/--u/uuu/u/ =16)

1,ymrikubpemw);\mã)k/yowtinulurn/,
1. Ya mariku bapa mewêh ngambêk yāwati nuluran,
(=Inggih punika cening ngeranaang keweh yening indriane
setata kaulurin;=Ya itulah anaku menyusahkan kemauan itu
kalau selalu dituruti)

pinkhlnik*rot/ynÉegophÊtjug,
Pinaka hala nikang rāt yan ragopahṛta juga,
(= Pinaka jalarang kawon jagate mawinan asapunika patut

184 Bahasa dan Sastra Kawi


indriane punika kaerêt; = Menjadi penyebab rusaknya dunia
jika boleh hawa nafsu itu hendaknya ditahan saja)
sipimrikk]kÓí*peZÇ nÑÉiylingn/,
Sipi marika kaśaktinyang pañcendriya linagan.
(=Ngiring mangkin panangkan indriane patut kapicutêtan;
= Hendaknya kecilkan kemungkinannya kekuatan panca
indria untuk diperangi;)

ÁlhmÏki tnÑÉ; s\uæornÓkt)t)hn/>


Alaha marêki tandrah sangsāranta katêtêhan.
(= Erêtang indriane punika maka sami mangda nenten
mangguhang kasesangsaran; = Kendalikanlah setiap indria,
kalau tidak maka kita akan menanggung sengsara akibatnya)

2, tuhburut)mhenß*o ]ekÓ* stÙdhtiko,


2. Tuhaburu têmahan mong śakteng satwa dahatikā,
(Juru boros prasida jagi numitis dados macan duaning ipun
seneng ring beburon; = Pemburu dapat menjelma menjadi
harimau karena sangat senang kepada binatang)

tuhurwwuheykon/ddêon& dÊari\iwk/,
Tuha rawa wuhayekān dadyāning dṛdha ringiwak,
(= Bendegane prasida jagi manumitis dados buaya duaning
ipun seneng ring mina; = Nelayan yang ahli menjadi buaya
itu penjelmaan orang yang senang kepada ikan)

sktili\ni\mã)kÓn/wêrÔonÑdikpitUt/,
Sakatilingani ngambêk tan wyarthān dadi kapitūt,
(= Sehananing kaulêngan ring pikayunan nenten lempas
janten pacang kapangguhang; = Segala yang diingat
memusat dalam pikiran tidak sia-sia pasti akan menjadi
keyataan)

Bahasa dan Sastra Kawi 185


tymryktÊ[Åon/bêekÓk\Óy kt)mu>
Taya mara ya katṛṣṇān byaktekang taya katêmu.
(= Mawinan punika yening setata eling ring Ida Sang Hyang
Widhi Wasa, janten sida karasayang kawentenan Ida; =Tuhan
selalu yang dicintai diingat tentu Tuhan yang dijumpai.

10,14, wirm pÎqiwitl.


10.14 Wirama Prathiwitala
(u-u/uu-/u-u/uu-/ u--/uu/ =16)

1, pmonisusulnßiZ kÐdityopi lownÓh)n/,


1. Pamāni susu lan miñak kadi ta yāpi lāwan tahên,
(= Waluya sekadi susu sareng minyak taler sekadi api sareng
kayune sane latuh; = Seumpamanya susu dengan minyak
sebagai keadaan api dengan kayu kering.

pse\êogrignÒlnuæ)krerok\in/lnÓw*,
Pasangyoga rigandha lan sêkar arok angin lan tawang,
(= Wantah satunggil kadi gandha (bo) sareng isekar, dados
asiki mecampuh angine ring akasa; = Bersatu keadaan bau
dengan bunga bercampur angin dengan angkasa)

pmia2\ lnÙiejn/ lÙirpi lnænsÓnÐeton/,


Pamindha lênga lan wijen lwirapi lan panas tan katon,
(= Matunggilan minyake sareng kacange(wijen), sekadi
api sareng panesne nenten kapikantenan; = Bersatu minyak
dengan wijen sebagai api dengan panas tidak tampak)

m\Ðn v`or [Uk×ß rihtinÓ tnæonÓr>


Samangkana bhaṭāra sūkṣma ri hatinta tan pāntara.
(= Asapunika kawentenan Ida Bhatara meraga suksma

186 Bahasa dan Sastra Kawi


ring angga sarira suang-suang nenten nahenin lepas;
=Demikianlah Tuhan itu menggaib dihatimu tidak henti-
hentinya).

1,mucpÓy tumUtÎi]bÑynßenon/ memor& mt,


2. Mucap ta ya tumūt riśabda yan manon mamoring mata,
(=Ritatkala mabebawosan Ida wenten ring bawos, yening
macecingat Ida wenten ring panyingakanne; =Bila berbicara
Ia turut dalam kata-kata, apabila melihat Ia bercampur di
mata)

\u\sÓylulutÎignÒ mm\nßilu mÙ\Îs,


Ngungas ta ya lulut ri gandha mamangan milu mwangrasa,
(=Ritatkala mengambu Ida seneng ring ambu (bo), ritatkala
ngajeng Ida wenten ring rasa; = Bila mencium Ia turut
senang kepada bau, bila makan Ia turut kepada perasa)

m\id)p tumUtÎicitÓ mtuturuæmo tnÐri,


Mangīdêpa tumūt ri citta matutur samā tan kari,
(Ritatkala mapikayun Ida wenten ring pikayunan, ritatkala
ngelingin Ida taler wenten pangeling; = Bila berpikir Ia turut
kepada pikiran, mengingat-ingat juga Ia tidak ketinggalan,

mnuk×ßsilumnÎi\mã)k ]rIr peZÇ nÑÉiy>


Manūkṣma siluman ri ngambêka śarīra pañcendriya.
(=Ida meraga suksma wenten ring unteng angga śarira
masarira pañca indriya; = Menggaib sebagai bayangan di
hati lalu berbadan panca indera).

10,15, wirm rgksum.


10.15 Wirama Ragakusuma
(---/uu-/u-u/uu-/uuu/uuu/-u-/uu=23)

Bahasa dan Sastra Kawi 187


1.s\ê\ÇnÑÉtro\áxo pinkaIp mma\i rikoln&w)\i,
1. Sang Hyang Candra tarānggaṇā pinaka dhīpa mamadhangi
rikālaning wengi,
(=Inggih kawentenan Ida Sang Hyang Wulan miwah bintang
pinaka suluh sane ngawe galang rikalaning wengi;=Bulan
dan bintang memberi penerangan di waktu malam).
s\ê\uæU(ys)a% pÉvos mkaIp mma\i rivUmi mxÒl,
Sang Hyang Sūrya sêdhêng prabhāsa makadhīpa
mamadhangi ribhūmi maṇdhala,
(=Ida Sang Hyang Surya rikalaning masunaran taler pinaka
suluh sane ngawe galang palemahan jagate;= Matahari
bersinar menerangi bumi ddi waktu siang hari).
widêo]osÓÉ sua(m aIpnikn* tÉivuwn sum)n)o pÉvosÙr,
Widyā śāstra sudharma dhīpa nikanang tri bhuwana sumênö
prabhāswara,
(=Pangeweruh daging-daging sastra agamane pinaka suluh
jagat tigane sane masunaran dumilah;= Ilmu pengetahuan,
pelajaran dan peraturan-peraturan yang baik menerangi tiga
jagat dengan sempurna).
ynÎ&putÉsuputÉ soau guxwonßma\i kulwnÒ¡ wnÒw>
Yan ring putra suputra sādhu guṇawān mamadhangi
kulawandhu wandhawa.
(=Yang ring sajeroning putra, putrane sane luwih, sadhu
miwah ebek ring gagunan, pinaka suluh sajeroning kula
warga miwah pasemetonan;=Putra yang baik, saleh dan
pandai membahagiakan kaum keluarganya).

2. s*]Urom)n\& rxo\án mmukÓi sukwivw evogw^ywon/,


2. Sang śūrāmênanging raṇānggana mamukti suka wibhawa
bhoga wiryawān.

188 Bahasa dan Sastra Kawi


(Sang sane jaya ring payudhan prasida pacing muponin
kasukan kawibuhan, kawibawan miwah kawiryan;
=Pahlawan yang menang perang dengan puas merasakan
kekuasaannya, keuntungan dan keberaniannya.
s**]Urop)jh& rxo\á m\us^ surpdsiniwi\uæuropuærI,
Sang śūrāpêjahing raṇāngga mengusir surapada siniwi ng
surāpsarī.
(Nanging sang sane seda ring payudhan prasida muponin
genah ring dewaloka saha kaiter antuk para bidadarine; =
Pahlawan yang mati di medan perang, mendapat tempat
dikediaman dewa-dewa, dikerumuni oleh bidadari-bidadari.
yn äirunßw)di\Îxo\ánp)j; ymbl mnik)pßmian,
Yan bhiru n mawêdi ng raṇānggana pêjah yamabala
manikêp mamiḍana.
(Sang sane jejeh saha nenten purusa ring payudhan,
risampunne padem pacang keejuk kasiksa olih wadwan
Bhatara Yama; = Si penakut yang tak berani perang, jika
meninggal dunia, ditangkap dan disukai oleh anak-buah
Betara Yama.
ynÓnßti tininÑ r&prjennir\ir\inn* sienork)n/>
Yan tan mati tininda ring parajanenirang-irang inanang sinorakên.
(Yening nenten padem, ipun kawalek kacadcad, saha
kasuryakin olih imeseh; =Jika tidak mati, ia dicerca, diolok-
olok, ditawan dan dihina oleh musuh. Nītiśāṣtra,IV,1&2

10,16 , wirm } (dUl wi kÉI ait .


10.16 Wirama Śārdūla Wikrīdhita
(---/uu-/u-u/uu-/--u/--u/u = 19

1 , Á må) kuæ* prM ( q p xÒit huwu sÞimæd/ sek* ]U nê T ,


1. Ambĕk sang paramārtha paṇḍhita huwus limpad sakeng śūnyata.
(=Pakayunan ida sang wicaksana sane sampun mikolihang

Bahasa dan Sastra Kawi 189


kaparamarthan, sampun langkung saking sunyata; = Prilaku
seorang arif bijaksana yang sudah tembus ke tingkat tertinggi
dari keadaan kosong sama sekali)
tnuæe\Ð*wi[y pÉ eyo jn ni r lÙ^ s\áË eh* elokik ,
Tan sangkeng wiṣaya prayojananira lwir sanggraheng lokika,
(=Boya sangkaning wisaya tatujon ida kadi sane sampun
ketah sajeroning desa pakraman; = Bukanlah kesenangan
duniawi yang beliau dambakan sebagaimana berlaku di
dalam masyarakat luas]
sidÒn& y] w! yê edonir suK n& R t Ðini nÐi ni r ,
Siddhaning yaśa wīryya donira sukāning rāt kininkin nira,
(=Kasiddhan yasa miwah kapurusanne saratang ida,
miwah karahajengan jagate sane bobot utsahayang ida;
= Keberhasilan amal kebajikan dan keperkasaan menjadi
tujuan beliau disamping berusaha untuk kebahagiaan
dunia)
senÓo{ h)\ÂtnÐ) l^ sir sek* s*hê* jgtÐ orx >
Santośā hêlêtan kelir sira sakeng Sang Hyang Jagatkāraṇa,
(=Degdeg kahyun ida yadiastun mabelat kelir saking Ida
Sang Hyang Śiwa; = Beliau merasa tentram dan damai,
walaupun beliau tetap terpisah oleh tabir maya dari Sang
Hyang Śiwa) (Arjuna Wiwāha)

2 , OomæutÉ\ Ðu v`r budÒ ki n bkÓínÓ p Émex\Àulun /,


2. Um putrangku Bhaṭāra Buddha kinabhaktyanta pramaneng
hulun.
(=Uduh cening putran aji, pangawataran Sang Hyang
Buddha, sane patut bhaktinin, satmaka jiwan ajine; = Oh
putraku penjelmaan Budha, yang patut disembah seperti
jiwaku)

190 Bahasa dan Sastra Kawi


sÙsÓíosÓu p Évu a( mß mU( tiÓ \usiÏnÓo \ Éok× a( mß s Ôti ,
Swastyāstu prabhu dharmma mūrtti ngusirêntā ngrākṣa
dharmma sthiti .
(=Dumadak rahajeng cening jumeneng prabhu, utsahayang
paragayan dharmane muwah ngeraksa dharmane apang
ajeg; = Semoga engkau selamat menjadi raja, usahakanlah
dan lindungilah dharma itu supaya tetap kuat)

õpnã íkÓ hil* g)\Â; g) \Â hik* R tên Ðiet koxÒiri ,


Apan byakta hilang gêlêh gêlêh ikang rātyankite kāṇdhiri.
(=Wireh pastika lakar hilang pakeweh gumine, yan
idewa suba nyeneng agung; = Sebab pasti akang hilang
kesengsaraan dunia itu, apabila engkau sudah menjadi raja)

p\Þi\á n ÉiwijilÓ\Uni mgew tu {Õ p Émoex* jgt />


Panglinggan ri wijilta ngūni magawe tuṣṭā pramāṇeng jagat.
(=Pinaka bukti dugas embas ceninge imalu, ngawe suka
saluwir ane maurip digumine; = Sebagai bukti saat engkau
lahir dahulu, membuat kebahagiaan segala yang hidup di
dunia) (Sutasoma)

10,17, wirm whiR t/ jgdÒit .


10.17 Wirama Wahirāt Jagaddhita :
(---/ uu-/u-u/ uu-/uuu/ uuu/ -u-/ uu = 23)

1, s* ]UR m Éih yjñ r& smr mhì ni hil\ni k* pr*o muk ,


1. Sang Śūrāmriha yajña ring samara mahyun ihilanga nikang
parāng muka.
(=Ida sang purusa misadya nangun yajña ring payuddhan,
mapikayun ring telasnya i meseh; = Orang yang pemberani
membuat yajña di tempat peperangan, berkeinginan untuk
menghabiskan musuh)

Bahasa dan Sastra Kawi 191


lIL k) m ã \uR s) k( tji niek]ni \ri p)jh&rxo\á n ,
Līlā kembangurā sekar taji nikeśaning ari pêjahing
raṇānggana.
(=Ledang masekar hura antuk sekar ganjira sane wenten
ring rambut satrune, sane seda ring payuddhan; = Sungguh
senang menaburkan bunga dengan bunga ganjira yang ada
di rambut musuhnya yang telah mati di tempat peperangan)

ú(oxÂon& rtu M ti wIjnir kuxÒ nir ngrn& m usu; g) s% ,


Ūrṇnāning ratu māti wījanira kuṇdhanira nagaraning
musuh gêsêng.
(=Cudamanik para ratune sane seda pinaka wijan idane,
munggwing pakuṇdhayan idane punika jagat mesehe sane
puwun; = Batu permata para raja yang mati sebagai bijanya, dan
pakundhayan (api uggunnya) itu negara musuh yang terbakar)
S hitê ohuti t) xÒ s& rip u kp)okni rq nik suu] Éem \Þ g >
Sāhityā huti têndasing ripu kapőkani ratha nika suśrameng laga.
(=Tan maren macaru antuk punggalan meseh sane kapunggal
ring kretannyane,dahat purusa ring payuddhan; = Selalu
mecaru (berkorban) dengan kepala musuh yang terpenggal
di keretanya , sangat pemberani di tempat peperangan)
(Bharata Yuddha)

10,18 , wirm rhitig©útátwism .


10.18 Wirama Rahitiga/Utgata wisama :
1.uu-/ u-u/ uu-/ uuu/uuu/ -u-/ uu = 20;
2.-uu/uuu/u-u/uu=11
3.uu-/u-u/uu-/u-u/u=13

1, nÑttIt s*pÎvu gumnÓitujr t sir* mrutuæut,


1. Ndatatīta sang prabhu gumanti tujara ta sirang marutsuta,
(=Ngiring mangkin langkungin sang sane ngentosin

192 Bahasa dan Sastra Kawi


kaprabhon, ngiring mangkin bawosan Ida Sang Hanoman;
=Mari kita lewatkan sang raja pengganti, mari kita bicarakan
Sang Hanoman)
sodr sir mr m\Þwd,
Sādara sira mara manglawada,
(=Dahat singid Ida rawuh netesan utawi nyelidikin; = Sangat
hati-hati beliau datang menyelidiki)

prepÓÓ* tmnÐt)mu edwi jonki,


Parapteng taman katêmu dewi Jānaki.
(= Rawuh Ida ring Udiana kecunduk ring Ida Dewi Sita; =
Datanglah beliau ke sebuah taman berjumpa dewi Sita)

2,pÎxt(o pn)måh hti vkÓi jyjy nemosÓ¡ m\ál,


2. Praṇatār panêmbaha hati bhakti, jaya-jaya namostu
manggala,
(=Antuk rasa pangubhakti Ida ngaturan sembah kadulurin
antuk ngucapan “Jayajaya namostu”; = Dengan sujud
menyembah dengan sungguh sungguh bhakti didahului
ucapan “Jaya jaya namostu”)

edwiwijy nr noq huwus/,


Dewi wijaya nara nātha huwus,
(=Ratu Dwagung Putri mangkin sampun jaya Ida Sang
Rāma; = Ya tuan putri sudah menang Śrī Baginda Rāma)

phwosÀia)pÓ t)kn& suk)kih)n/>


Pahawās hidhêpta têkaning sukêkihên.
(=Seneng pisan pikayunan Ida Dwagung Putri (Dewi Sita)
sapangrawuh kejayanne mangkin; = Tenanglah batin tuan
putri datangnya kesenangan sekarang ini)
(Sugriwa,1978:63-64)

Bahasa dan Sastra Kawi 193


10,19, wirm sÉ gÒ r .
10.19 Wirama Sragdhara :
(---/ -u-/ -uu/ uuu/u--/ u--/ u-u = 21)

1 , ]ÉI b j É jño n ]Unêo tß k prm sir o ninÑír& R t Ùiw ie][ ,


1. Śrī bajrajñana śūnyātmaka parama sirā nindya ring rāt
wiśeṣa.
(=Ida Sang Hyang Bajrajñana maparagayan sunyata
paripurna, tan paceda wisesa ring jagate; = Beliau Sang
Hyang Bajrajñana berbadankan kosong sama sekali dan
sempurna, tidak cacat dan maha kuasa didunia)

lIL ] udÒo p Éti e[Ó* hÊ dy jyjyo\Ð) nß H s Ù(gáeH k,


Līlā śuddhā partiṣteng hṛdaya jaya jayāngkên mahā
swargga loka.
(=Degdeg suci malingga sajeroning kayun,molihing molih
waluya swarga lokane mageng; = Tenang suci berada pada
pikiran, selalu berhasil seperti sorga loka yang besar)

6K cetÉ* ]rI ro \Àuripi shnn& vU( vu w; sÙ ; p Ék! x ,


Ekā catreng śarīrāng huripi sahananing bhur bhuwah swah
prakīrnna.
(=Paragayan Sang ngwisesa ngebek maka huriping jagat
tigane; = Penjelmaan Beliau maha kuasa memenuhi dan
menghidupi ketiga dunia ini)

S kØ tÇ nÑ Ë(okÐ p U(x odä¡t riwijilirnu æ k r&ebodÒcitÓ >


Sākṣāt candrārkka pūrṇnādbhuta riwijiliran sakaring
boddha citta.
(=Tan pendah surya bulan sane bunter ngagawokin, rikala
Ida medal sakeng bodhi citta; = Seperti matahari bulan yang
bulat yang dasyat, ketika beliau keluar dari bodhi citta)

194 Bahasa dan Sastra Kawi


2 , si \ái ; yn u æ idÒ eyo g I] Ùr w) ksir s* S tàíL w n ä ` r ,
2. Singgih yan siddha yogīśwara wêkasira sang sātmya lāwan
bhaṭara.
(=Kawiaktiannya yan sampun prasida dados yogi agung,
pamekasnya sang sampun manunggal ring Ida Bhatara; =
Sebenarnya apabila sudah menjadi maha yogi, utamanya
yang sudah menyatu dengan Tuhan)
s(wÙ jño mU( tÓi ]Unê o gn lliti n ucpà¡ [ Õi n& a( mß ttÙ ,
Sarwwajñā mūrtti śūnyā ganalalit inucap muṣṭikaning
dharmma tattwa.
(=Paragayan sarwa jnyana suniata mageng miwah alit, punika
kabawos sari sarining dharma tattwane; = Berbadankan
semua pikiran yang suci besar dan kecil, itu disebut dengan
sari-sarinya dharma tattwa)
s* sipÓ o enæ tÀ¡ likÉ& hti sir s) ku\& eyo g L wnuæ M ai ,
Sang siptan pet hulik ring hati sira sêkunging yoga lawan
samādhi.
(Cêndêk ipun durusang rereh sliksik Ida sajeroning kahyun,
ulengang sajeroning yoga miwah samadhi; = Pendeknya
carilah dengan baik Beliau di dalam pikiran, pusatkan di
dalam yoga dan samadhi)
bê kÓ lÙ^ bÉ nÓ ciTÓ \É s riw riwn& n^ m ßL cinÓí rUp >
Byakta lwir branta cittā ngrasa riwa riwaning nirmmalà
citya rūpa.
(=Janten sekadi bingung pakayunanne ngrasayang sasaih
kanirmalanne santukan tan parawat matra; = Pasti seperti
kacau pikirannya merasakan persamaan kesuciannya sebab
tidak terlihat)(Sutasoma)

Bahasa dan Sastra Kawi 195


10,20, wirm Á]Ùllit.
10.20 Wirama Aśwalalita :
(uuu/u-u/-uu/u-u/-uu/u-u/-uu/uu = 23)

1 , Átrimuli;nir*nkul]lêrZÇ krisuk×)k\Àtit)Z u ;,
1. Atha ri mulih nirang Nakula śalya rañca kari sukṣêkang
hati têñuh,
(=Keceritayang mangkin ring sapepamit Sang Nakula, Ida
Sang Salya sungsut pikayunan, dekdek remuk ring adnyanan
Ida ; =Diceritakan pada waktu pulangnya Sang Nakula Sang
salya dalam kebingungan ditinggalkan susah hatinya remuk)
1 ,úmrihÀri;guepnir ner]ÙripÎihtienos h\uæhluem,
Umarih arih gupenira nareśwari prihatinosahangsahalume,
(Meseneng-seneng kesungsutan kahyun Ida Dwagung
Putri ring kahanan kesedihan miwah osah saha kaleson
kawenten Ida; = Menghibur kelesuannya sang raja Putri,
dalam kehadaan dukacita dan gelisah menarik narik nafas
melesukan diri)
sÙ\gigu tnuæek w)di nier*ptI s)a%\ s*nernÑÎp)jh,
Swangagigu tan sake wêdi nireng patī sêdhênga sang
narendra pêjaha,
(=Setata Ida osah ring pikayunan baya sangkaning jejeh
ring seda, sakewanten asapunapi rabin Ida rikalaning Seda;
= Selalu merasa bingung bukan karena takut beliau itu akan
kematian namun pada waktu Sri Baginda mencapai wafat)

h)lh)ltnÙÏguæilihsi;duem;dÎwni luhÂiro nrwt>


Hêla-hêla tan warêg silihasih dumeh drawani luhnirā
narawata.
(Dahat tresna-asih Ida dwaning durung suwe merabi
ngemargian kasmaran, punika mawinan tan pegat-pegat

196 Bahasa dan Sastra Kawi


toyan panon Idane medal; =Rindu dendam karena baru
sebentar saja belum puas mempertemukan kasih sayang,
menyebabkan mengalir air mata beliau tidak putus-putusnya)

2 , htini\ku*rikonÓnlronÓ¡emon ri rrsÂiroenßlu 2\%,


2. Hatini ngakung rikān tanalarān tumona ri rarasnirān melu
lêngêng,
(=Pikayunan sang sane nenten mikayunin kasmaran,
yadiastun nenten sungkan kasmaran, rikalaning nyingak
parisolah rabinne sareng dados kasmaran; = Hatinya orang
yang sedang tidak bernafsu asmara dan ketika itu tidak
menderita sakit asmara ketika melihat tentang tingkah laku
beliau turut terharu asmara)

putusririsßr\ân sum(t)Z u ; slhes g)lu\Âirmuer,


Putusariris marang ghana sumar têñuh salahase gêlung
nira mure,
(= Dados asiki sabehe ring margine belabar hanyud saha
gulem punika gelung miwah rambute megambahan; =
Bersatu menjadi hujan jalannya tersebar hancur lebur
mendung salah terima dengan gelung rambut beliau terurai)

Ánusuppk×n& kid\ ows/wuru\linlinÞir&nirnelok/,


Anusupa pakṣaning kidanga awas wurung alinalin liring
niranalök,
(= Waluya kidang, Ida mapikayun jagi ngeranjing ring alase,
sakrwanten panyingakanne arip saha nguntul; = Akan masuk
ke hutan keingginannya si kidang niscaya tidak jadi sangat
sayang kepada mata beliau redup menunduk)

nÑin\up)t *mdubÎt rum)\Ù esojrir tÙs\ni n\Þr >


Ndinangupêtang madubrata rumêngwa sojarira twasangani
nanglara.

Bahasa dan Sastra Kawi 197


(=Wantah sida masuara rame ipun i tamulilingan rikalaning
mirengang bawos Ida sane ngreresin saha nyakitin; =Hanya
bisa berdengung ramai si kumbang ketika mendengar kata-
kata beliau mengharukan hatinya serta melukai)
(Sugriwa,1978:68-69)

198 Bahasa dan Sastra Kawi


KOSA KATA

Kata Arti Kata Arti


A
auṁ = pranawa, awighna = tidak
panggilan mendapat
tuhan halangan/
halangan
angastwakên = diindahkan astu = mudah-
mudahan,
moga-moga
acala = gunung ākāśa = langit
ajap = rindu adhama = rendah, tak
berharga
ahuti = korban ahara = makanan
abha = lubang adu = lomba
aṣṭa = delapan asta = adalah
astā = anak panah astha = tulang
adi = dan lain-lain astungkara = pemberian
selamat,
ucapan
bahagia
ādi = pertama adhi = utama
anda = penyakit aṇḍa = telur
andha = buta aguling = berguling -
guling
ahêb, ahöb = rindang, anta = akhir
berteduh
antaka = mati antara = kumpulan
akhir,jarak
aran = nama ari = adik
arên = arang akar (akah) = akar
adrês = lebat, deras atiśaya, = amat
atyanta

Bahasa dan Sastra Kawi 199


anasi(a[n] tasi) = mengemis, ācārya = guru,pendeta
meminta
āhāra = makan, rejeki ardha = setengah,
sangat, agak
ardha candra = (seperti) amanis = bersifat manis
setengah
bulan, sebagai
bulan sabit
abagus = keadaannya amêrta = tidak hidup
bagus
acala = tidak aji = kitab
bergerak,
gunung
adhyāya = pelajaran, āhāra = makanan,
bagian kitab rejeki,
pengambilan
amêrêm (pêrêm)= tidur akṣi = mata,lihat
anakwani (a (n) = menanyai atunggwa = supaya
+ taku +an+ i) (a+tunggu+a) menjaga
akêmit = supaya anuwuhakên = menumbuh-
(a+kêmit+a) menjaga (a(n)+tuwuh + kan, menim-
akên)
bulkan
agêleng, krodha = marah abhiprāya = tujuan
abhiseka = bernama, abhyasa = latihan
penobatan
aparan = apakah anghyun = menarik hati
anung = yang anumāna = kasihan
anurāga = kasih,cinta aditya, sūrya = matahari
añatur deśa = dari empat aśirwāda = doa, selamat
jurusan datang
agung = besar, amat atêhêr = lalu
amwit = mohon diri asing = setiap,
(a(m)wit) masing-
masing

200 Bahasa dan Sastra Kawi


artha = tujuan, suci, arthanya = artinya
selamat, uang
atmaja = anak anjali = sembah
amutêr tutur = memutar akṣa,akṣi = mata
ceritera,
mempelajari
ajaran sastra,
agama
aganalalit (aganal = besar, kecil awu = abu
+ alit )
atmaka = menjiwai amêng-amêng = bermain-
main,
bersenang-
senang,
bergaul
atyanta = sangat amêrêm = tidur
hidêpnya cerdasnya (a(m)+pêrêm)
aguling = berguling - agugulingan = berkali – kali
guling tidur
ācārya = guru, pendeta anakêbi = orang
(anak+bi) perempuan
anakwani = menanyai
(a(n) +taku+an+i)

Kata Arti Kata Arti


B
bajra = petir. senjata bhukti = makan
bhaṭāra indra
bawi = babi bhāwa = tokoh, sikap,
kelakuan
bhuwana, = yang bhūsana = pakaian
bhawana dijadikan,
bumi
bhojana = makanan

Bahasa dan Sastra Kawi 201


Kata Arti Kata Arti
C
cumumbing = sebagai cakra, = senjata cakra
sumbing cakram,
(sumbang) soda
cangkrama = berjalan- jalan

Kata Arti Kata Arti


D
dêlaha = kemudian dina = sedih
drêdha = sangat dêlê = diserang dari
depan
daiwa = takdir deśa = tempat
dewata = para dewa duṣṭa = jahat
dyah = putra raja don = tujuan
dêlaha = kemudian dina = sedih
doh = jauh dilat (dilat) = dijilat
dhṛti = tempayan, de = oleh
kilit tempat
air
durlabha = tidak berasil, dwaja = panji-panji,
(dur+labha) tidak tercapai, bendera
amat rahasia
dwesa = permusuha, dāna = kekayaan,
jijik hadiah
dīnāndha = menderita ḍang = terhormat
(dīna+andha) (hina dan (ḍa+ng)
buta)
dewa bhiṣak = obat dewa dhāraka = tahan uji
dāna niti = politik dadhi,dadih = susu, santan,
memberi dana air susu sapi

202 Bahasa dan Sastra Kawi


dyūta = judi dyah = putra raja,
prajurit
bangsawan,
gadis
duṣṭa = jahat dibya,divya = keadaan
sebagai dewa,
amat mulia
dāna = hadiah, dhana = uang, pajak,
pemberian harta
dīnāndha = hina dan buta duhkha = udara buruk,
(dīna+andha) (duh/dur/dus + kha) susah
durśīla = laksana jahat duśśāsana = tingkah laku
(dur+śīla) (dur+śāsana) yang buruk
dur, duṣ, = buruk durśila = tingkah laku
duś,duh yang kurang
baik
durśāsna = sifat yang durkṛti, duskṛti = perbuatan
kurang baik jahat
durkha, = susah,
duhkha sangsara

Kata Arti Kata Arti


E
eka = satu olan = ulat
emel = kotor ewer = sabar
ênah = tempat enak = enak
(a+inak)

Kata Arti Kata Arti


G
göng/gêrêng/ = besar ganggā = dewi gangga
gêdêng/gêdang
goh = sapi guru dṛwya = kepunyaan
guru

Bahasa dan Sastra Kawi 203


gaṇa = bilangan, gêtih, gêtah = darah
makhluk
setengah
dewa,
kelompok,
gumuling = tergolek, tidur gêlêk = cepat, lekas -
lekas
ghata = belanga, panai gêgêr = gigir,
punggung,
belakang

Kata Arti Kata Arti


H
hasta = tangan hana = ada
huwus = sudah haywa = jangan
haraka = merasa lapar hetu = sebab
(hara+ka)
hala-hayu = buruk baik, hāraṇa = bahwa, ambil,
baik buruk terpegang
hudan = hujan harohara = kacau balau,
terkejut, panik
hidêp = perasaan, hañar = lekas, dapat,
jiwa, tahu baru
halêp = indah, bagus harsa = senang
hyun = ingin, suka hīma = awan,
mendung

Kata Arti Kata Arti


I
ikan = ikan ibêk = penuh
igit = gigit īr = tarik
ilū = ikut ikū = ekor
ike = ini ilo = lihat

204 Bahasa dan Sastra Kawi


inguh = indah iwöng = kacau
inge = berpaling iku = itu
ira (ida) = beliau inuhutan = dihalangi
(uhut + in + an)
indung = ibu, induk i jöng ta = pada kakimu
iccha = senang, mau, iji = satu, inti
tertawa
inêluk = dilengkung inulatan = dilihat
(êluk+in) (in + ulat + an)
inuhutan = dicegah iki, ike = ini
(in +uhut)
iku, iko = itu ikā, ikana = itu
iwa = sebagai, indra = raja, dewa
laksana, Indra
seakan- akan

Kata Arti Kata Arti


J
jugul = bebal jaya paṇḍita = amat pandai
jana = manusia,
masyarakat

Kata Arti Kata Arti


K
kari (kantun) = masih kapwa = semua
kahaji = dihafal kamena = sebelum,
supaya
krama = cara, langkah, kinon = disuruh
keadaan, (kon+in)
halnya
kitānêmwa = kamu akan kumalaśa = sebagai kalasa
(kita + a + (n) + menjumpai (tikar)
têmu + a)

Bahasa dan Sastra Kawi 205


katinghalan = kelihatan kṣīra = air susu
(ka + tinghal + an)
kṣirārnawa = lautan susu kita = kami
(kṣra + arnawa)
kala = gerak kāla = waktu, nama
anak Śiwa
kalā = jerat khala = makhluk
jahat, raksasa
kahalā = jenis alat kawitan = nenek moyang
musik (bende)
kasrêpan = merasa kakawaśanta = hendaklah kau
bahagia, kuasai
kasihan
kaṇḍaga = pedang kancit = sekonyong –
konyong
krêpana = orang cacat kalêbweng = termasuk pada
(ka + lêbu + ing)
kalêbu = termasuk kawikara = tak terbuat,
(ka + lêbu) (ka + wi + kara) rusak
kṛtakirtya = setelah berjasakṛtānugraha = diberi
(kṛta + anugrah anugrah,
+ a) memberi
anugrah
kṛtañjali = berdatang kṛtadīkṣita = dilantik
sembah
kṛtaparīkṣa = setelah kṛtapunya = berbahagia
diperksa
kṛtapradhanā = bagus sekali kṛtabhiseka = setelah
dinobatkan
kṛtayaúa = setelah kṛtayuga = jaman
menjadi pertama,
terkenal jaman emas
kṛthārtha = puas, mati kṛtālocita = sesudah
dengan mengecap
tentram kebaikan

206 Bahasa dan Sastra Kawi


kṛtawiweka = pandai kṛtasangskāra = upacara yang
lazim dilantik,
dihiasi
kṛtasamaya = pandai kṛtaśamaya = membuat
perjanjian
kṛtopadeśa = dinasehati khala = makhluk
jahat, rakṣasa
kahalā = jenis alat Kāraṇa = sebab
musik
kamahatmyam = sifat kaśuran = keberanian
(ka + maha + atmi kerohanian, (ka + śura + (a) n)
+ an) kesaktian
kawidagdhan = kepandaian, Kaduṣṭan = kejahatan
(ka + widagdha + berilmu (ka + duṣṭa + (a)
a (n) n)
kadurlabhan = kesusahan, kasandehan = kekhawatiran
ka + dur + labha + ketidak (ka + sandeh +
(a)n) berasilan (a) n)
kalituhayuan/ = kecantikan kātiśayan = keistime-
kalituhaywan (ka + atiśa + (a) waan
(ka + lituhayu + n)
an)
kaparabhun = Berkedudukan kacakrawartyan = kekuasaan
(ka + prabhun + pangkat raja (ka + cakarawarti
(a) n) + an)
kapāṇḍawan = keadaan seperti karatun = berkedudu-
(ka + pāṇḍawa + orang Pandawa (ka + ratu + (a) n) kan sebagai
(a) n) raja
kapunyan = ada dalam kabinihajian = tempat istri
(ka + punya + (a) n) keadaan baik (ka + bini + haji raja
+ (a) n)
kahyangan = tempat dewa kaḍatwanan = kediaman raja
(ka + hyang + an ) (ka + datu + an )
kadohan = tempat yang kahanan = tempat berada
(ka + doh + an) jauh, kejauhan (ka +hana + (a) n)

Bahasa dan Sastra Kawi 207


kālapan = terambilnya kaputêran = diputarnya
(ka + alap + an) (ka + putêr + an)
kālahan = terkalahkan kinuman = diminumnya
(ka + alah + an) (ka + inum + an )
krodha = marah kewalya = akan tetapi
kahadang = kebetulan, Karakṣan = dijaga
(ka + hadang ) dicegat nafsu, (ka + rakṣa + (a)n)
kahyun = keinginan kānurāgan = dicintai
kuṇḍala = anting – anting kapalangên = terhalangi
(ka + palang + ên)
khagapati = raja burung, kamêna = sebelum
(khaga + pati) sang Jatayu
kumwa = demikian kwa = demikian
kahidêpta = dapat Kawênangta = dapat dicapai
(ka + hidêp + ta) dipikirkan, (ka + wênang +
kau dapat ta)
pikirkan
kila = terang, nyata kāma = kesenangan
kṣaya = hilang, keśari = mempunyai
musnah, kumpulan
kenang rambut, singa
Kata Arti Kata Arti

L
Lumampah = berjalan lapā = lapar
(lampah + um)
len = lain lwir agni = sebagai api,
laksana api
līna = lenyap lapā = lapar
lara = susah, sakit lalêr lalu = lalat hijau
linakwakên = dijalankan lumiyat = melihat
(laku + in + akên) (liyat + um)

208 Bahasa dan Sastra Kawi


langên – langö = kecantikan, lāgi = dahulu,
kehindahan, biasanya
tempat yang
hindah,
menyenang-
kan

Kata Arti Kata Arti


M
mangrabasa = merusak, matutur = mengingat-
memperkosa kan
muwah = lagi mangepeki (epek = merebut,
+ i) mengambil
manglêndö = merebahkan mojar = berkata
(ma(ng) + lêndö) diri, (ma + ujar)
menjatuhkan
diri
manghwana = supaya panghwaning = tempat
(ma(ng) +hwan mengembala lêmbu mengembala
+ a) lembu
mājar, mojar = berkata mangan = makan
māri = selesai minum = minum
mêtu , wêtu = keluar manapatha = menyapa
(ma (n) + sapatha)
manêmbah = menyembah manasi = mengemis
(ma (n) + sêmbah) (ma (n)+tasi)
mālap = mengambil mangkö = segera,
(ma +alap) sekarang ini
matra = ukuran mṛdu komala = lambat, halus,
menyenang-
kan, manis
manuk mañar = burung mati = sangat
manyar makidukus membongkok-
kan diri

Bahasa dan Sastra Kawi 209


marah -marahi = bertutur kata mahāpralaya = peleburan,
maut
matutur = mengingatkan musuh maparö = musuh dekat
meghāntaka = nama sebuah megha = mendung
lontar
mada = mabuk moha = bingung
matsarya = irihati mrêsāwāda = berkata
(mrêsa + awada) bohong
mareng = dekat pada, mamêjahi = membunuh
(m) para + ing) menuju ke (ma (m)+pêjah+i)
milwa = supaya ikut manggabhiwāda = menghormat
(milu+ a) (ma(ng) +
abhiwāda
matutur = menjadi ingat mewêh = susah
(ma + tutur) (ma+iwêh)
nêmang = enam mêne = sekarang,
(nêm + ang) nanti
mūtra = uyuh, kencing manunggangi = menaiki,
(ma(n)+tunggang mengendarai
+ i)
maḍangan = menjadi mangaśirwāda = mengucap-
(ma + dangan) ringan (ma (ng)+ kan selamat
aśirwāda) datang, doa
mṛgapati = raja binatang maśaca = cuci muka
(mṛga + pati)
muliha = akan datang mapinta = meminta
(mulih +) +a)
mahabhara = luar biasa mangke = sekarang,
demikian
mangko = sekarang, mangkā = demikian,
demikian begitu
mangkana = demikian, manganjali = menyembah
begitu
mamwit = memohon diri mangkat datêng = tiba waktunya
(ma (m) +wit ) berangkat

210 Bahasa dan Sastra Kawi


mulat = melihat manut (ma(n) + = menurut
tut)

Kata Arti Kata Arti


N
nala = api nāla = hati
nana = kepala nanā = rusak
nānā = berberda- nātha = raja,
beda pelindung
nāṭa = penari, pemainnidra = tidur
sandiwara
nirdon = tidak nimitta = sebab
bertujuan
naya = akal nayana = mata, permata
nayaka = pemimpin nitra = alat penuntun,
(ni + tra) mata
nyur(nyuh) = nyiur nira = nya
nirārākṣakeng = beliau ninganātha = yang tidak
(nira +a + rākṣa menjaga itu (ni + ng + a + mempunyai
+ika+ng ) nātha) pelindung
(hina)
niskāla = tidak nāhan = demikian
(nis + kāla) bergerak,
tetap,
langgeng
nihan = begini niti = kelakuan, ilmu
ketatanegaraan
niyata = nyata, nircala = tidak bergerak
sungguh,
benar
nir, nis, niś, nih = tidak, hilang nirmala = tidak mala,
suci
nguni-nguni = lebih-lebih, nirtura, nistura = tidak
apalagi mempunyai
belas kasihan
Bahasa dan Sastra Kawi 211
nirteja = tidak nirsandeha = tidak ragu-
bercahaya ragu
ngke = sini, sekarang angkā = sana, di sana,
ini, di sini demikian
ngkana = sana, di sana, ndanasing = ya setiap
demikian (ndan+asing )
ndan = tanpa aling –
= ya, tetapi, dan nirāwarana (nira
+ awarana) aling
narendrātmaja = raja putra ngindra parwata = gunung
(nara + indra + (ng +Indra + Indrakila
atmaja) parwata)
nghayun = kebaikan, ng mêrak = si burung
keselamatan merak
nikungalas = itu si hutan
(n) + iku + ng +
alas)

Kata Arti Kata Arti


O
Oṁ = panggilan/ ojar = berkata
simbol dari (a + ujar)
Tuhan

Kata Arti Kata Arti


P
prāja = pemerintah-an pari (pantun) = padi
priyā = kawan wanita priya = teman laki –
laki
pawat = pembawaan pinarikṣa = diuji,
(pa + wat) (parikṣa) diperiksa
pinakopajīwa = sebagai pinaka = sebagai
(pinaka + upajīwa) penghidupan, (paka + in)
sebagai
makanan

212 Bahasa dan Sastra Kawi


pamöh dari pêh = perahan pinahayu = diselengga-
-pêhan) (pa + hayu + in) rakan dengan
sebaik-
baiknya.
padartha = alasan, isi, pangartha = uraian,
perihal pengertian
panita = tangan, ambil, pàmêng – = permainan
terpegang amêng
paryaya = lingkungan, papêrêman = tempat tidur
ukuran besar
kecilnya
praśasta = terpuji, pada = bumi
ternama
paḍa = kaki parajana = orang lain
(para + jana)
priyahita = sahabat yang priyā = sahabat
(priya + hita) baik perempuan
priya = sahabat laki - panêmu (pa (n) + = akan
laki têmu ; apanêmu mendapat
panganên = agar dimakan pêjahên = bunuhlah
(pangan + ên) (pejah + ên)
Paḍangan = dapur paweh = pemberian
(pa +ḍang +an) (pa + weh)
Paripūrṇa = amat paribhoga = yang
sempurna berubungan
dengan
makanan
paribhasa = yang paburwan = tempat
berubungan (pa + buru + an) berburu
dengan bahasa
paprangan = tempat panghwanan (pa = tempat
(pa +prang +an) berperangan + hwan + an) mengembala
pametan = tempat pangigêlan = tempat menari
(pa(m) + pet + an) mengambil (pa(ng)+ igêl+an)

Bahasa dan Sastra Kawi 213


pasangkêpan = perlengkapan pakadangan = hubungan
(pa+sangkêp +an) (pa + kadang +an) keluarga
pakatonan = semua apa panadyan = yang
(pa +ka +ton +an) yang dilihat (pa (n)+dadi +an) berhubungan
penjelmaan
popacaran = yang ada pangṛtu = kesempatan
(pa+upacara +(a) n) hubungannya
dengan
upacara
pria = berapa, betapa pininang (pinang = diminta,
+ in) diundang
parêng = bersama putrotpādana = membang-
(putra + upādana) kitkan anak
patang wêngi = empat malam prihatin = sakit hati
(prih+ ati (a) n)
panglalu = terus liwat paritrana = menjaga
(pa(ng) + lalu)
pakêna = untuk, prārthana = permohonan,
istimewa pengharapan
untuk
prayatna = berhati - hati paramārtha = amat suci
(parama + artha)
parārtha = dunia selamat parwata = gunung
(para +artha)
prih = cari, usaha, pidonya = yang
perlu dibuatnya
pāpa = sengsara prayojana = diusahakan,
dipikirkan

Kata Arti Kata Arti


R
rês = takut rêju = benar
rāt (rarat) = darat
ratu = orang rabhi = perempuan
terhormat terhormat

214 Bahasa dan Sastra Kawi


raka = kakak rāma = ayah
terhormat terhormat
rena = ibu terhormat rāja = raja, orang
yang
memerintah
rati = senang rinujit = dikoyak
(rujit + in)
ratha = kereta ragādi = kesenangan
(raga + adi) dan lain
sebagainya
rāga = hawa nafsu

Kata Arti Kata Arti


S
sira = ia/beliau swaprāja = pemerintahan
sendiri
sari (santun) = bunga sarwaśāṣtra = bermacam-
macam
pengetahuan
saka = dari, karena Sirāwungwa (sira= ia supaya
+ a + wungu + a) bangun
suśīla = kelakuan yang tuna suśīla = kelakuan
baik kurang baik
sila = duduk sakatambay = keesokan
eñjing harinya, pada
pagi hari
swamī = istri solih = semua hasil
(sa + ulih)
sêmbah = menyembah sakeng = dari pada, dari
(saka + ing) dalam
sākṣāt = semata, sārining parama = inti sari
(sa + akṣa + at) sebagai tattwa kebenaran
sthiti = hidup, tetap sakāla = sesuai dengan
setia, patuh (sa +kāla) gerak,nyata

Bahasa dan Sastra Kawi 215


sangkan (sa (ng) = dari, segala sêmbah = menyembah
ka (n) yang ada a (n) + sêmbah -
anêmbah
sanggah- = memikul Santwa- = menyapa
a (n) + sanggah - a (n)+santwa -
ananggah anantwa
sāmbat- = meratap sambut- = mengambil
a (n) +sāmbat - a (n) + sambut -
anāmbat anambut
Sambêr- = menyambar sambung- = menyambung
a (n) + sambêr- a (n) +sambung -
anambêr anambung
Sambe- = memanggil sangga- = memegang
a (n) +sambe - a (n) +sangga - tinggi-tinggi,
anambe anangga bersetubuh
sapatha- = menyapa sumök (sök) = memenuhi
ma (n)+sapatha-
manapatha
saṇḍa = gadai, sinidhakêna = menyelesaikan
sandaran (siddha+ um +
akêna)
sêsêh = sarang sugandha = harum baunya
sahaya = teman sāhasā = dahsyat,
bengis
swagotra = famili sendiri, siromulih(sira + = ia pulang
(swa +gotra) seluruh rakyat umulih)
sakatambesok = pada keesokan swastha = aturan,
(saka+tambay + harinya pagi - keterangan,
isuk) pagi kesejahtraan
swasthā = berdiri sendiri sāri - sāri = selalu, tiap –
(swa + sthā) tiap hari
swakārya = pekerjaan swakarma = cara sendiri
sendiri
swagotra = keluarga swadeúa = tempat tinggal
sendiri sendiri
swadharma = kewajiban swaputra = anak kandung
sendiri
216 Bahasa dan Sastra Kawi
sapakon = seperintah sarwa widya = bermacam –
(sa +pa +kon) macam ilmu
pengetahuan
sarwa dukha = segala sarwa dewata = semua dewa –
kesusahan dewa
sarwāstra = bermacam – sarwosadhā = bermacam –
macam panah macam obat
sarwajña = semua pikiran,siddhi = mujarab
pengetahuan
sewaka = tempat sajjana = orang suci
menghadap, (sat + jana)
yang
menghadap,
pelayan
sangka, saka = dari sawwang = berteriak,
bersuara
sarāga = sebagai sarāt = seluruh dunia
(sa +raga) kesenangan (sa+rāt)
sireka = beliau itu
(sira +ika)

Kata Arti Kata Arti


Ś
śāṣtra = alat mengajar, ṣuṣrūsa = patuh, tahat,
(śāṣ + tra) ceritra, ajaran setia
śrênggī dari = tanduk śrênggī = mempunyai
śrêngga tanduk
śaśī dari śaśa = tarwelu śaśin = mempunyai/
mengandung
welu
śaśī = mengandung
tarwelu, bulan
śaka = tiang śīla = kelakuan
śila = batu śumariga = sebagai curiga
(keris)
Bahasa dan Sastra Kawi 217
śakti = kekuatan śaka = tiang, undang
tenaga, – undang
kekuatan batin
śiwatwa = ajaran Śiwa,
kesejatian
Śiwa

Kata Arti Kata Arti


T
tuwuh = tubuh, badan, tarmolah = tak bergerak,
umur (tar +ma +ulah) diam
tinambak = dibendung tapwan asowe = tidak beberapa
(tambak +in) lama
tumūt (tūt + um)= menurut tūt = turut
tantrī dari tantra = kekuatan tantrī = mempunyai
kekuatan
tantrin = mempunyai tasyan = hasil
kekuatan (tasi +an) mengemis
ta, pwa = lah tatśeṣa = sisa itu,
(tat+śeṣa) sisanya
tinakwanan (taku = ditanyai tinañan = ditanyai
+in +i(an) + i (an) (taña + in)
tan yogya = tidak patut tuhu = betul-betul,
sungguh-
sungguh
tinghalana = agar dilihat tri loka śaraṇa = pelindung tiga
(tingha +i(an)+ a) dunia
tri mūrthi = tiga badan/ tattwa = kebenaran,
perwujudan cerita,
(Brahma, kenyataan
Wiṣṇu, Īśwara)
tutur = nasehat tumêrêp = hinggap
(têrêp + um)

218 Bahasa dan Sastra Kawi


tansah = selalu tan pati tuturi = jangan
memberi
nasehat
têwas manghel = susah payah têwas = hasil
hasilnya
twas = hati tamoli = tak ada yang
(tar +ma + uli = tan melebihi
+ma + uli)
tar malupeng = tidak lupa Triwikrama pitā = bapak Bhatara
(tar + ma + lupa pada Wisnu
+ ing)
Triwikrama = gelar Bhatara tiba = jatuh
Wisnu
tumpihangin = nama tadanantara (tad = pada waktu itu
makanan, obat+ an + antara) juga.
angin
tinakwanan (taku = ditanyai tinangisi = ditangisi
+in +i(an)+ an ) (tangis +in +i)
tumangisi (tangis = menangisi tar wihang = tak menolak
+ um + i)
tatan, tātan = tidak sama têmên = betul – betul,
(tar + tan) sekali amat
tutana = patut dituruti tapowana = pertapaan di
(tut +i(ana) dalam gua
tapo = goa pertapaan ṭotaka = ratapan
tumama = masuk
(tama+um)

Kata Arti Kata Arti


U
udan = hujan ulā = ular
udal = kembali ūrddha = tinggi
ūna = utuh upaya = akal
urang (udang) = udang ulih = hasil

Bahasa dan Sastra Kawi 219


upajiwa = yang upama = yang
(upa +jiwa) berhubungan berhubungan
dengan dengan
penghidupan ukuran, selaku
atau makanan perbandingan
upabhoga = yang uparêngga = yang
berubungan berubungan
dengan dengan
makanan keindahan
upadeśa = petunjuk, upakṣama = ampun
(upa +deśa) penuntun, (upa+kṣama)
ajaran
utah = utah, tumpah utpatti = kelahiran,
lahir, hasil
upākyāna = ceritera
pendek

Kata Arti Kata Arti


W
wighna = rintangan, wehana = agar diberi
halangan (weh +i(an) +a)
wuwus = kata
wija = biji, benih wāh = air bah, banjir
wṛṣtipāta/hudan = hujan lebat wṛṣ = hujan
adrês
wṛkṣasakha = dahan pohon watu = batu
wintang = bintang wayang = bayang
walang = balang waja = baja
wangśa = bangsa wakul = bakul
wagus = bagus wangun = bangun
wangke = bangke waju = baju(baju
besi)
watang = batang watês = batas
wāni = bani,berani wawa = bawa

220 Bahasa dan Sastra Kawi


wwe/wway/we = air wring /wruh = tahu
wāk = suara wāktra = alat suara
(wāk + tra)
wêlas = belas kasihan wāhyādyātmika = lahir batin
(wāhya + (sekala
adyātmika) niskala)
wuta = buta warang = kawin
wre, wānara = kera wadwa, badwa = rakyat, tentara
wira = sifat orang wigraha nīti = perang
laki-laki
wineh = diberi Wṛṣabha = lembu, sapi
(weh + in)
wuta = buta wyādhi = penyakit
walyan = dukun wuwu = kata
(wali + an)
wêlin = belilah wurunga (wurung = supaya batal,
(wêli + an) + a) tidak jadi
warasa = supaya wṛddhi = banyak,
(waras + a) menjadi menjadi
sembuh banyak
wangśa = bangsa, wit kelapa = pohon kelapa
keturunan
keluarga
wismṛti = tidak lupa wênang = dapat, bisa
wulat = pandangan wimba = bayangan
mata, lihat
wiśeṣa = keunggulan,
hebat, bagus,
kuasa

Kata Arti Kata Arti


Y
yatna = hati – hati, yāsawaha = ia supaya
siap sedia bersawah

Bahasa dan Sastra Kawi 221


yogya = patut ya ta = ialah, yaitu
yar, yan = kalau, apabila yan hana wwang= kalau ada
manusia
yeka = ya itu, yar wehakên = beliau
(ya + ika) menjauh memberi,
baginda
memberi
yatanyan = agar supaya

222 Bahasa dan Sastra Kawi


DAFTAR PUSTAKA

Agastia. IBG, 1982. Sastra Jawa Kuno dan Kita. Denpasar:


Wyāsa Sanggraha.
……,1982.Membaca dan Memahami Kakawin Śiwaratrikalpa.
Denpasar: Wyāsa Sanggraha.
……,1985. Keadaan Dan Jenis – Jenis Naskah Bali. Yogyakarta
: Proyek Javanologi.
……,1987. Segara Giri [Kumpulan Esei Sastra Jawa Kuno].
Denpasar: Wyāsa Sanggraha.
……,1987. Wṛttasañcaya dan Gitasañcaya. Denpasar: Wyāsa
Sanggraha.
.........,1994.Kesusastraan Hindu Indonesia [Sebuah Pengantar].
Denpasar: Yayasan Dharma Sastra.
Jiwa, Ida Bagus Nyoman, 1992, Kamus Bali Indonesia.
Denpasar: Upada Sastra.
Kajeng, I Nyoman, 1999, Sarasamuccaya, Surabaya : Paramita.
Medra, Nengah,1997, Kakawin dan Mabebasan di Bali.
Denpasar : Upada Sastra.
……, 1986, “Pengantar Tata Bahasa Jawa Kuna.” Denpasar :
Fakultas Sastra Universitas Udayana.
Menaka I Made, 1990. Bhagavadgita. Singaraja : Yayasan Kawi
Sastra Mandala.
Menaka I Made, 1985. Sarasamuccaya. Singaraja : Toko Buku
Indra Jaya.
Sharma Makunda Madhava, 1986. Unsur-Unsur Bahasa
Sanskerta Dalam Bahasa Indonesia. Denpasar : Wyasa
Sanggraha.
Simpen AB, 1985. Kamus Bahasa Bali. Denpasar : PT Mabhakti.

Bahasa dan Sastra Kawi 223


……, 1986. Riwayat kesusastraan Jawa Kuna. Denpasar :
Yayasan Bali Metri.
Sukarta dkk,1993/1994. Peranan Mabebasan Dalam
Menyebarluaskan Nilai-Nilai Budaya Masyarakat Bali.
Jakarta : Departemen Pendidikan dan Kebudayaan.
Sugriwa, 1978. Penuntun Pelajaran Kakawin. Denpasar :
Penerbit Sarana Bhakti [Sabha].
Sujana Nyoman, 1993. “Materi Pokok Bahasa Kawi”. Jakarta
: Direktorat Jendral Bimbingan Masyarakat Hindu Dan
Budha Dan Universitas Terbuka.
Suparlan, YB, 1988. Kamus Kawi Indonesia. Jogyakarta:
Kanisius.
Sura, I Gede, 1978. “Diktat Tata Bahasa Kawi”. Denpasar :
Khusus Untuk Memenuhi Kebutuhan Sendiri.
Surada I Made, 2006. Pelajaran Dasar Bahasa Sanskerta I,
Paramita Surabaya.
……, 2004. “Saṁskṛta Wākyāni”. Denpasar : Sekolah Tinggi
Agama Hindu Negeri Denpasar.
……, 2005. Dharmagītā Kidung Pañca Yajña Beberapa Wirama,
Macepat, Śloka dan Phalawakya. Surabaya : Paramita.
……, 2005. Pelajaran Dasar Bahasa Sanskerta II, Paramita
Surabaya.
……, 2006. Pelajaran Bahasa Sanskerta. Surabaya : Paramita.
……, 2007. Kamus Sanskerta-Indonesia. Surabaya : Paramita.
Panitia Penyusun, 1993. “Kamus Bali Indonesuia.” Denpasar :
Dinas Pendidikan Dasar Propinsi Daerah Tingkat I Bali.
Panitia Penyusun, 1980. “Bahasa Kawi I”. Jakarta : Direktorat
Jendral Bimbingan Masyarakat Hindu Dan Budha.
…......,1982.”Bahasa Kawi II.” Jakarta: Direktorat Jendral

224 Bahasa dan Sastra Kawi


Bimbingan Masyarakat Hindu Dan Budha.
Poerbacaraka,RM,Ng.,tt. “Kepustakaan Jawa”. Khusus untuk
keperluan Intern.
Pudja. G, 1996. Bhagavadgita. Surabaya: Paramita.
Putra Ida Bagus, 2001.”Kakawin Dhama Sunya”. Denpasar
Remen,I.Ketut,1982. “Serba-Serbi Wirama Kakawin”. Denpasar.
……, 1982. “Kerangka Latihan Dasar Mawirama”. Denpasar.
……, 1993. “Adiparwa I-VI”. Denpasar.
Warna, I Wayan Dkk,1986. “Kakawin Ramayana I [Huruf
Bali]”. Denpasar : Proyek Peningkatan Prasarana dan
Sarana Kehidupan Beragama Tersebar di 9(sembilan)
Daerah Tingkat II Tahun 1994/1995 .
……,1986. “Kakawin Ramayana II [Huruf Bali]”. Denpasar:
Proyek Peningkatan Prasarana dan Sarana Kehidupan
Beragama Tersebar di 9(sembilan) Daerah Tingkat II
Tahun 1994/1995 .
……,1988. “Kakawin Arjuna Wiwaha [Huruf Bali]”. Denpasar
: Dinas Pendidikan Dasar Propinsi Daerah Tingkat I Bali.
……,1989. “Kakawin Bharata Yudda [Huruf Bali]”. Denpasar
: Dinas Pendidikan Dasar Propinsi Daerah Tingkat I Bali.
……,1993. “Kakawin Sutasoma I [Huruf Bali]”. Denpasar:
Dinas Pendidikan Dasar Propinsi Daerah Tingkat I Bali.
……,1993. “Kakawin Sutasoma II [Huruf Bali]”. Denpasar:
Dinas Pendidikan Dasar Propinsi Daerah Tingkat I Bali.
……,1996. “Kakawin Dharmma Kusuma, [Huruf Bali]”.
Denpasar : Dinas Pendidikan Dasar Propinsi Daerah
Tingkat I Bali.
……,1990. “Kakawin Śiwa Ratrī Kalpa, [Huruf Bali]”. Denpasar
: Dinas Pendidikan Dasar Propinsi Daerah Tingkat I Bali.

Bahasa dan Sastra Kawi 225


……,1998. “Kakawin Smaradahana, [Huruf Bali]”. Denpasar :
Dinas Pendidikan Dasar Propinsi Daerah Tingkat I Bali.
Wojowasito,S, 1977. “Kamus Kawi Indonesia. Jakarta : CV
Pengarang.
....…,1982. Kawiśastra. Jakarta : Djambatan, Jakarta.
Zoetmulder, PJ,1985. Kalangwan Sastra Jawa Kuna Selayang
Pandang. Jakarta: Djembatan.
.........,1993. Udyoga Parwa Teks Jawa Kuna. Jakarta : Duta
Wacana University Press.
........,1994. Sêkar Sumawur Bunga Rampai Bahasa Jawa Kuna.
Yogyakarta: Gajahmada University Press.
……,1994. Sĕkar Sumawur I. Yogyakarta :Gadjah Mada
University Press.
……,1994. Sĕkar Sumawur II. Yogyakarta :Gadjah Mada
University Press.
..........,1995. Kamus Jawa Kuna Indonesia [A-O]. Jakarta : PT
Gramedia Pustaka Utama.
……,1999. Kamus Jawa Kuna Indonesia [P-Y]. Jakarta : PT
Gramedia Pustaka Utama Jakarta.
……,2004. Kamus Jawa Kuna Indonesia. Jakarta : PT Gramedia
Pustaka Utama Jakarta.

226 Bahasa dan Sastra Kawi


RIWAYAT HIDUP PENYUSUN

Prof. Dr. I Made Surada, M.A lahir di


Banjar Kesian, Desa Lebih, Kecamatan
Gianyar, Kabupaten Gianyar, Bali, pada
tanggal 6 Pebruari 1967. Pendidikan : SD
Negeri 1 Lebih (1980), SMP Negeri 1
Gianyar (1983), Pendidikan Guru Agama
Hindu Negeri (PGAHN) Denpasar di
Gianyar pada tahun 1986, Menyelesaikan
pedidikan sarjana (S1) di Institut Hindu
Dharma (IHD) Denpasar pada Fakultas Ilmu Pendidikan Agama,
Jurusan Ilmu Pendidikan Agama, Program Studi Pendidikan
Agama Hindu, pada tahun 1991. Pendidikan Pasca Sarjana (S2)
pada Sanskrit Department University of Allahabad, India pada
tahun 2002 (Jurusan Bahasa Sanskerta) atas bantuan beasiswa
dari Indian Cauncil for Cultural Relationship (ICCR), Kementrian
Luar Negeri India. Menyelesaikan studi Program Doktor (S3) di
UNHI Denpasar pada tahun 2012 dan mendapat gelar Guru
Besar 2016.
Pengalaman kerja : Dosen di Akademi Pendidikan Guru
Agama Hindu Negeri (APGAHN) Denpasar (1994 -1999), Dosen
di Sekolah Tinggi Agama Hindu Negeri (STAHN) Denpasar
(1999-2004), Sekretaris Unit Penelitian dan Pengabdian pada
Masyarakat STAHN Denpasar (1999-2000). Kejur Penerangan
Agama Hindu, STAHN Denpasar (2003-2005). Dekan Fakultas
Dharma Duta, IHD Negeri Denpasar mulai tahun 2005-2009.
Ketua Program Studi Brahma Widya Pascasarjana (S2) IHDN
Denpasar tahun mulai 2011-2013. Wakil Dekan I Fakultas
Brahma Widya IHDN Denpasar, 2013-2017. Wakil Rektor I
IHDN Denpasar, 2017-2021,
Beberapa organisasi yang diikuti: Pembina dan Juri
Nasional Utsawa Dharmagita, Wakil Lembaga Pengembangan

Bahasa dan Sastra Kawi 227


Dharmagita Provinsi Bali, Wakil Widyasabba Dharmagita
Provinsi Bali pada bidang Úloka. Anggota Yayasan Sabha
Budaya Bali, Wakil Ketua Parisada Hindu Dharma Provinsi
Bali.
Beberapa buku telah disusunnya yaitu : Pelajaran Dasar
Bahasa Sanskerta 1 (Paramita Sarabaya, 2004), Dharmagita
(Kidung Panca Yajna Beberapa Wirama, Śloka, Phalawakya
dan Macepat) (Kantor Wilayah Departemen Agama Provinsi
Bali, 2005). Pelajaran Bahasa Sanskerta (Paramita Sarabaya,
2006). Dharmagita (Kidung Panca Yajña Beberapa Wirama,
Sloka, Phalawakya dan Macepat) (Paramita Sarabaya, 2006).
Kamus Bahasa Sanskerta Indonesia (Paramita Sarabaya,
2007). Gaguritan Pengantar Agama Hindu (Paramita Surabaya,
2007), Bahasa Kawi (Sari Kahyangan Indonesia, 2012) Bahasa
Sanskerta (Sari Kahyangan Indonesia, 2012), Tattwa Agama
Hindu (Paramita Sarabaya, 2013), Kajian Bahasa Sanskerta
Dalam Sārasamuccaya (Paramita Sarabaya,2014). Sanskerta
Pravesanam (Paramita Sarabaya, 2017).

228 Bahasa dan Sastra Kawi


Bahasa dan Sastra Kawi 229

Anda mungkin juga menyukai