Anda di halaman 1dari 213

Sfflfl

PROCEEDINGS
Rangkaian Lokakarya Terbatas Hukum Kepailitan Dan Wawasan Hukum Bisnis Lainnya

Kredit Sindikasi
Jakarta, 20-21 Agustus 2002

Tim Editor
Ketua - Emm;y Yuhassarie
I - Tri Hornowo

Peranan Bank Indonesia Dalam Pinjaman Kredit Luar Negeri - Veronica W.


Sulistyo

Aspek Bisnis Dalam Pembentukan Kredit Sindikasi Dan Tanggung Jawab


Masing-Masing Pihak Di Dalamnya - Budhiono Budoyo

Aspek Hukum Yang Harus Diperhatikan Dalam Kredit Sindikasi - Arief


Surowidjojo

Beberapa Segi Hukum Hubungan Intern Peserta Sindikasi Dan Hubungan


Prakontraktual Sindikasi Dengan Calon Debitor - J. Satrio

Prinsip-Prinsip Dasar Kredit Sindikasi - Daniel Ginting


Beberapa Catatan Singkat Tentang Pengalihan Piutang Dan Jaminan -
Setiawan

Hak Peserta Sindikasi Berdasarkan Perjanjian Sindikasi - J. Satrio

Bentuk-Bentuk Penagihan Dan Penanggungan Dalam Kredit Sindikasi Dewasa


Ini - Daniel Ginting

Prinsip-Prinsip Restrukturisasi Utang - Haryanto Adikusumo

Restrukturisasi Kredit Sindikasi Dalam Praktek - Herry D. Pohan

Restrukturisasi Dan Kepailitan Dalam Kredit - Abdul Hakim 6. Nusantara

Kerja sama antara Pusat Pengkajian Hukum & Mahkamah Agung RI


Proceedings

Rangkaian LokakaryaTerbatas H u k u m Kepailitan


Dan Wawasan H u k u m Bisnis Lainnya

Kredit Sindikasi

T I M EDITOR

Ketua
Emmy Yubassarie

Wakil
T t i Hatnowo

Anggota
Endang Setyowati
Sri M u t i y a n i
Shanti Damayanti
Ahmad Aulawi
Eddie T r i n u g r o h o
Ratna Irawati
Hestby Retno P
W c n i n g Kurniati
A . Kristiningrum

Nutulis
Rini
Erwin Dino

Kerja sama antara Pusat Pengkajian Hukum & Mahkamah Agung RI

i
@ 2 0 0 3 H a k cipta pada penyusun
Diterbitkan pertama kali oleh
Pusat Pengkajian H u k u m
bekerja sama dengan
Pusdiklat Mahkamah Agung R I dan
Konsultan H u k u m E Y R u r u & R e k a n

Komplek Wijaya G r a h a P u r i , Blok G - 2 3


Jl. Wijaya I I , Kebayoran Baru
Jakarta Selatan 1 2 1 6 0
tip: (62 2 1 ) 7 3 9 8981
fax: (62 2 1 ) 7 3 9 8755

cetakan pertama Maret 2003

desain cover dan tata letak: T r i Harnowo

H a k cipta dilindungi Undang-Undang. Dilarang mengutip atau


memperbanyak sebagian atau seluruh isi buku tanpa izin dari penyusun

Perpustakaan Nasional R I : Katalog dalam Terbitan ( K D T )

Kredit Sindikasi/ tim editor, E m m y Yubassarie,


T r i Harnowo.—Jakarta: Pusat Pengkajian
Hukum, 2003.
... him. ; . . . . cm

ISBN 979-3388-02-1

1. Kredit — Undang-undang dan peraturan


I. Yuhassarie, E m m y I I . T r i Harnowo
332.75

ii
Kredit Sindikasi
Daftar Isi

DAFTAR ISI
Kata Pengantar vi
Jadwal Acara ix
Pendahuluan xi

Kata Sambutan - Wakil Ketua Mahkamah A g u n g R. I . xviii

1. Sesi 1
• Penman Bank Indonesia Dalam Pinjaman Kredit Luar Negeri -
V e r o n i c a W . Sulistyo. 3
• A s p e k Bisnis D a l a m P e m b e n t u k a n K r e d i t Sindikasi D a n T a n g g u n g
J a w a b M a s i n g - M a s i n g P i h a k D i Dalamnya - Budhiono Budtryo. 11
• Aspek H u k u m Yang Harus Diperhatikan Dalam Kredit Sindikasi -
Arief Surowidjojo. 17
• Diskusi. 23
• Lampiran Makalah. 29

2. Sesi 2
• B e b e r a p a Segi H u k u m H u b u n g a n I n t e r n Peserta S i n d i k a s i Dan
Hubungan Prakontraktual Sindikasi Dengan Calon Debitor -
J . Satrio. 59
• P r i n s i p - P r i n s i p Dasar K r e d i t S i n d i k a s i - Daniel Ginting. 67
• Diskusi. 76
• L a m p i r a n M a k a l a h . 84

3. Sesi 3
• Beberapa C a t a t a n Singkat T e n t a n g Pengalihan Piutang D a n J a m i n a n
- Setiatvan. 119
• Hak Peserta S i n d i k a s i Berdasarkan Perjanjian Sindikasi -
}. Satrio. 124
• Bentuk-Bentuk Penagihan D a n Penanggungan Dalam Kredit
S i n d i k a s i Dewasa I n i - D a n i e l Ginting. 128
• Diskusi. 133
• Lampiran Makalah. 137

4. Sesi 4
• P r i n s i p - P r i n s i p R e s t r u k t u r i s a s i U t a n g - Harya?tto Adikusumo. 155
• R e s t r u k t u r i s a s i K r e d i t S i n d i k a s i D a l a m P r a k t e k - Heny D. Pohan. 158
• Restrukturisasi D a n K e p a i l i t a n D a l a m K r e d i t - Abdul Hakim G.
Nusantara. 161
• Diskusi. 166
• Lampiran Makalah. 172

Tentang Penyaji 189


Peserta/Kontributor 192
Profil P P H 193

v
Kata Pengantar

K E T U A MAHKAMAH AGUNG
R E P U B L I K INDONESIA

K A T A PENGANTAR
K E T U A M A H K A M A H A G U N G R.I.
P e r a t u r a n k e p a i l i t a n t e l a h l a m a ada ( 1 9 0 5 ) . T e t a p i s a n g a t j a r a n g ada
kasus atau perkara k e p a i l i t a n . H a l i n i ' antara lain - karena tata cara
penyelesaian u t a n g p i u t a n g m e l a l u i k e p a i l i t a n d i a n g g a p r u m i t , t i d a k ada
kepastian penyelesaian, dan dianggap k u r a n g m e l i n d u n g i k e p e n t i n g a n k r e d i t u r .

T a h u n 1998 t e r j a d i krisis m o n e t e r y a n g b e r l a n j u t m e n j a d i k r i s i s e k o n o m i
d a n krisiS'krisis l a i n n y a . A d a berbagai m a s a l a h y a n g d i h a d a p i - a n t a r a l a i n -
k r e d i t m a c e t b a i k p a d a b a n k p e m e r i n t a h m a u p u n swasta. D e b i t u r h a n y a k y a n g
tidak melunasi p i n j a m a n w a l a u p u n telah j a t u h tempo, baik karena tidak m a m p u
membayar atau karena tidak mau (enggan) membayar.

Masalah kredit macet t e l a h m e n j a d i pembicaraan j a u h sebelum krisis


m o n e t e r . A t a s prakarsa B a n k I n d o n e s i a p e r n a h d i b e n t u k T i m d a n berbagai
p e r t e m u a n m e n g e n a i c a r a - c a r a m e n a n g g u l a n g i k r e d i t m a c e t . Pada saat i t u ada
t i g a cara y a n g b a n y a k d i b i c a r a k a n .

Pertama; m e l a k s a n a k a n eksekusi h i p o t i k . D i s i n i d i h a d a p k a n b e r b a g a i
h a m b a t a n - antara l a i n - berbagai akta p e n g i k a t a n h i p o t i k ternyata t i d a k
d i t e r u s k a n m e n j a d i p e r j a n j i a n h i p o t i k . B a n k t i d a k merasa risau k a r e n a h u b u n g a n
b a i k d e n g a n d e b i t u r , l a j u p e r t u m b u h a n e k o n o m i t i d a k ada k e k h a w a t i r a n k r e d i t
macet, d a n biaya p e n g i k a t a n h i p o t i k dianggap mahal ( d i h i t u n g berdasarkan
prosentase p i n j a m a n ) . Satu h a l yang " t i d a k d i p e r h i t u n g k a n " adalah d e b i t u r -
debitur nakal yang m e m a n g enggan membayar w a l a u p u n m a m p u membayar.
L e b i h celaka, k a r e n a k e m u d i a n t e r n y a t a berbagai j a m i n a n y a n g d i s e r a h k a n t i d a k
s e b a n d i n g d e n g a n j u m l a h p i n j a m a n . S e l a i n k a r e n a t e r l a l u percaya, j u g a k a r e n a
K K N ( t e r b u k t i - m a s i h d i m a s a O r d e B a r u - ada beberapa p i m p i n a n d a n m a n t a n
p i m p i n a n bank pemerintah yang dipidana).

K e d u a ; m e n g h i d u p k a n k e m b a l i p r a n a t a p c n y a n d e r a a n {gijzcling) y a n g sudah
d i l a r a n g M a h k a m a h A g u n g atas dasar p e r t i m b a n g a n k e m a n u s i a a n . Pihak
M a h k a m a h A g u n g ( m a s i h d i p i m p i n H a k i m A g u n g P u r w o t o S. G a n d a s u b r a t a ,
S H . ) , d a p a t m e m a h a m i m a s a l a h y a n g d i h a d a p i sehingga t i d a k m e n u t u p p e l u a n g
m e n g h i d u p k a n k e m b a l i p r a n a t a p c n y a n d e r a a n . N a m u n ada h a m b a t a n prosedural
y a n g d i h a d a p i . M e n u r u t H I R , p c n y a n d e r a a n d a p a t d i l a k u k a n setelah ada p u t u s a n

vi
Kata Pengantar

K E T U A MAHKAMAH AGUNG
R E P U B L I K INDONESIA

K A T A PENGANTAR
K E T U A M A H K A M A H A G U N G R.I.
P e r a t u r a n k e p a i l i t a n t e l a h l a m a ada ( 1 9 0 5 ) . T e t a p i s a n g a t j a r a n g ada
kasus atau perkara kepailitan. H a l i n i - antara lain ' karena tata cara
penyelesaian u t a n g p i u t a n g m e l a l u i k e p a i l i t a n d i a n g g a p r u m i t , t i d a k ada
kepastian penyelesaian, d a n dianggap k u r a n g m e l i n d u n g i k e p e n t i n g a n k r e d i t u r .

T a h u n 1998 t e r j a d i k r i s i s m o n e t e r y a n g bei l a n j u t m e n j a d i krisis e k o n o m i


d a n krisis-krisis l a i n n y a . A d a berbagai masalah yang d i h a d a p i - antara lain -
k r e d i t m a c e t b a i k p a d a b a n k p e m e r i n t a h m a u p u n swasta. D e b i t u r h a n y a k y a n g
tidak melunasi p i n j a m a n w a l a u p u n telah j a t u h tempo, baik karena tidak m a m p u
membayar atau karena tidak mau (enggan) membayar.

Masalah kredit macet telah menjadi pembicaraan jauh sebelum krisis


m o n e t e r . A t a s prakarsa B a n k I n d o n e s i a p e r n a h d i b e n t u k T i m d a n berbagai
p e r t e m u a n m e n g e n a i c a r a - c a r a m e n a n g g u l a n g i k r e d i t m a c e t . Pada saat i t u ada
t i g a cara y a n g b a n y a k d i b i c a r a k a n .

Pertama; melaksanakan eksekusi hipotik. Disini dihadapkan berbagai


hambatan - antara l a i n - berbagai akta pengikatan h i p o t i k ternyata tidak
d i t e r u s k a n m e n j a d i p e r j a n j i a n h i p o t i k . B a n k t i d a k merasa risau k a r e n a h u b u n g a n
b a i k d e n g a n d e b i t u r , l a j u p e r t u m b u h a n e k o n o m i t i d a k ada k e k h a w a t i r a n k r e d i t
macet, d a n biaya p e n g i k a t a n h i p o t i k dianggap m a h a l ( d i h i t u n g berdasarkan
prosentase p i n j a m a n ) . Satu h a l yang " t i d a k d i p e r h i t u n g k a n " adalah d e b i t u r -
debitur nakal yang m e m a n g enggan membayar w a l a u p u n m a m p u membayar.
L e b i h c e l a k a , k a r e n a k e m u d i a n t e r n y a t a berbagai j a m i n a n y a n g d i s e r a h k a n t i d a k
s e b a n d i n g d e n g a n j u m l a h p i n j a m a n . S e l a i n k a r e n a t e r l a l u percaya, j u g a k a r e n a
K K N ( t e r b u k t i - m a s i h d i m a s a O r d e B a r u - ada b e b e r a p a p i m p i n a n d a n m a n t a n
p i m p i n a n bank pemerintah yang dipidana).

K e d u a ; m e n g h i d u p k a n k e m b a l i p r a n a t a p c n y a n d e r a a n (gijzeling) y a n g sudah
d i l a r a n g M a h k a m a h A g u n g atas dasar p e r t i m b a n g a n k e m a n u s i a a n . Pihak
M a h k a m a h A g u n g ( m a s i h d i p i m p i n H a k i m A g u n g P u r w o t o S. Gandasubrata,
S H . ) , d a p a t m e m a h a m i m a s a l a h y a n g d i h a d a p i sehingga t i d a k m e n u t u p p e l u a n g
m e n g h i d u p k a n k e m b a l i p r a n a t a p c n y a n d e r a a n . N a m u n ada h a m b a t a n prosedural
y a n g d i h a d a p i . M e n u r u t H I R , p c n y a n d e r a a n d a p a t d i l a k u k a n s e t e l a h ada p u t u s a n

vi
Daftar Isi

pengadilan yang telah m e m p u n y a i kekuatan h u k u m tetap yang menetapkan


t e r m o h o n b e r h u t a n g d a n harus m e m b a y a r . K a l a u t e r m o h o n t e r n y a t a t i d a k m a m p u
m e m e n u h i kewajiban baru dapat d i a j u k a n p e r m o h o n a n penyanderaan.

Ketiga; berdasarkan parate eksekusi. Inipun menghadapi kesulitan.


Kesulitan pertama; d i p e r l u k a n i z i n p e n g a d i l a n . D a l a m suasana serba K K N b a n k
e n g g a n m e n e m p u h cara i n i . B a n k l e b i h b a i k b e r u n d i n g l a n g s u n g d e n g a n d e b i t u r
m e n y e p a k a t i p e m b a y a r a n ( l e b i h k e c i l d a r i u t a n g ) d a r i pada b e r b e l i t - b e l i r Ice
pengadilan yang menghadapi berbagai bentuk K K N . Kesulitan kedua;
m e n e n t u k a n j u m l a h u t a n g y a n g pasti, d a n berbagai klausula p e r j a n j i a n y a n g
d a p a t m e n i a d a k a n sifat p a r a t e eksekusi.

Pada w a k t u i t u , t i d a k a t a u h a m p i r t i d a k ada pembicaraan untuk


m e n g g u n a k a n pranata k e p a i l i t a n . Selain t i d a k begitu populer, juga prosedurnya
yang tidak mudah.

K e a d a a n b e r u b a h pada saat t e r j a d i k r i s i s m o n e t e r . I M F - y a n g u m u m n y a
o r a n g A m e r i k a - j u s t r u m e l i h a t p r a n a t a k e p a i l i t a n sebagai s a r a n a e f e k t i f
m e n g h a d a p i d e b i t u r yang t i d a k atau tidak mau membayar. T e t a p i ketentuan
k e p a i l i t a n y a n g ada ( 1 9 0 5 ) d i a n g g a p t i d a k m c m a d a i , k a r e n a i t u p e r l u ada
p e r u b a h a n yang s e t i d a k - t i d a k n y a m e n y a n g k u t beberapa h a l p o k o k :

P e r t a m a ; f o r u m . P e r l u ada b a d a n p e r a d i l a n n i a g a sebagai f o r u m menyelesaikan


p e r k a r a k e p a i l i t a n . T e t a p i , k a r e n a l i n g k u n g a n p e r a d i l a n t e l a h secara l i m i t a t i f
d i t e n t u k a n u n d a n g - u n d a n g , t i d a k m u n g k i n m e m b u a t suatu l i n g k u n g a n b a d a n
peradilan niaga yang berdiri sendiri. A k h i r n y a d i p t i t u s k a n peradilan niaga
sebagai p e r a d i l a n khusus d a l a m l i n g k u n g a n p e r a d i l a n u m u m . ( A n e h j u g a . K a l a u
m e m a n g ada k e i n g i n a n m e m b u a t l i n g k u n g a n b a d a n p e r a d i l a n niaga y a n g b e r d i r i
s e n d i r i , d a p a t d i l a k u k a n d e n g a n m e n g u b a h Pasal 10 U n d a n g - U n d a n g N o . 14
Tahun 1970).

K e d u a ; acara. P e r a d i l a n n i a g a d i s c l e n g g a r a k a n d e n g a n cara s e d e r h a n a a n t a r a
l a i n m e n y e d e r h a n a k a n syarat p e r m o h o n a n k e p a i l i t a n . P e r m o h o n a n k e p a i l i t a n
dapat d i a j u k a n c u k u p kalau u t a n g telah j a t u h t e m p o , d a n k r e d i t u r l e b i h dari
satu o r a n g . S e l a i n i t u , u n t u k m e n j a m i n acara c e p a t , u p a y a b a n d i n g d i t i a d a k a n ,
dan d i a d a k a n jadwal w a k t u penyelesaian.

K e t i g a ; sebagai p e r a d i l a n k h u s u s , d i p e r l u k a n h a k i m - h a k i m k h u s u s . D e m i k i a n
pula para penasihat h u k u m .

Berbagai p e l a t i h a n d i a d a k a n . T e r b i n a l a h sejumlah h a k i m niaga d a n penasihat


h u k u m niaga. Karena objek pertama adalah k e p a i l i t a n maka semua p e l a t i h a n
dilakukan untuk mendalami seluk-beluk kepailitan disamping acara
p e r a d i l a n n y a . M e s k i p u n telah berjalan empat t a h u n , m a s i h d i d a p a t i berbagai
k e l u h a n terhadap jalannya peradilan niaga. Selain kualitas sumber daya
(pengetahuan, keterampilan, dan integritas), U n d a n g - u n d a n g yang mengatur
k e p a i l i t a n juga m e n j a d i sumber masalah. Syarat k e p a i l i t a n y a n g t e r l a l u sederhana

vii
Kata Pengantar

t i d a k m e w a j i h k a n h a k i m secara h u k u m m e m p e r t i m h a n g k a n k e a d a a a n b a d a n
usaha y a n g m e n j a l a n k a n perusabaan. T i d a k ada k e w a j i b a n u n t u k m e m b e d a k a n
a n t a r a p e r u s a h a a n y a n g m a s i h b e r j a l a n d e n g a n b a i k atau y a n g s u d a h b e r h e n t i .
1 l a k i m secara h u k u m t i d a k p u l a w a j i b m e m p e r r i m h a n g k u n a p a k a h p e r u s a b a a n
i t u m c l i b a t k a n r i b u a n t e n a g a k e r j a . B e g i t u p u l a t i d a k ada k e w a j i b a n h u k u m
b a g i h a k i m m e m p e r t i m h a n g k a n aset p e r u s a h a a n yang masih melimpah
d i b a n d i n g k a n d e n g a n u t a n g y a n g harus d i b a y a r . T i d a k l a h w a j a r suatu b a d a n
usaha y a n g - m e m p u n y a i kekayaan m i l y a r a n d i n y a t a k a n p a i l i t d i b a n d i n g k a n
d e n g a n u t a n g j a t u h t e m p o s e m a t a - m a t a k a r e n a ada l e b i h d a r i satu k r e d i t u r .
B e l u m lagi d i u k u r dari integritas h a k i m yang m u n g k i n tergoda o l e h objek
sengketa m i l y a r a n r u p i a h . Keadaan akan l e b i h parah apabila p i h a k - p i h a k ,
b a h k a n penasihat h u k u m ikut m e m a i n k a n godaan-godaan tersebut.

S e l a i n i t u , m a k i n p a n j a n g p e r j a l a n a n , m a k i n b a n y a k v a r i a s i kasus y a n g
d i h a d a p i , d a n acap k a l i t i d a k t e r t a m p u n g dengan baik d a l a m k e t e n t u a n yang
ada. U n t u k mengatasi h a l tersebut p e r l u secara t e r a t u r d i a d a k a n t u k a r - m e n u k a r
p e n g a l a m a n , m e n d a t a n g k a n para a h l i ( d a l a m d a n luar n e g e r i ) , d a n b e r b a g a i
pelatihan lanjutan.

Sebagai l a n g k a h a w a l , pengadilan niaga hanya d i b e n t u k di l i n g k u n g a n


Pengadilan N e g e r i J a k a r t a Pusat d a n d i b a t a s i p a d a p e r k a r a a t a u gugatan
k e p a i l i t a n . U n d a n g - u n d a n g t i t l a k m e m b a t a s i h a n y a pada P e n g a d i l a n N e g e r i
J a k a r t a Pusat. K a r e n a i t u , pada saat i n i p e n g a d i l a n n i a g a t e l a l i b e r t a m b a h y a i t u
dilingkungan Pengadilan Negeri M c d a n , Pengadilan Negeri Semarang,
Pengadilan N e g e r i Surabaya, dan Pengadilan Negeri Makasar. D e m i k i a n pula
objek sengketa tidak hanya u n t u k k e p a i l i t a n m e l a i n k a n akan mencakup
b i d a n g - b i d a n g h u k u m l a i n s e p e r t i H A K 1 , P e r b a n k a n , d a n l a i n - l a i n . Pada saat
ini perkara-perkara HAKI s u d a h d i m a s u k k a n sebagai o b j e k s e n g k e t a d i
p e n g a d i l a n niaga.

P e n a m b a h a n pengadilan d a n perluasan objek sengketa m e m e r l u k a n


p e n a m b a h a n j u m l a h h a k i m niaga d a n perluasan p e n g c t a h u a n d a n k e t e r a m p i l a n
mereka. Karena i t u pelatihan-pelatihan tetap diperlukan.

U n t u k m e n j a g a agar p e n g e t a h u a n sebagai h a s i l - h a s i l p e l a t i h a n d a p a t
terpelihara dengan baik dan memberi kesempatan kepada yang b e r m i n a t
menambah pengetahuannya, m a k a saya m e n y a m b t i t b a i k u p a y a Pusat
Pengkajian H u k u m ( P P H ) u n t u k membuktikan dan menerhitkan berbagai
b a h a n p e l a t i h a n tersebut.

A t a s n a m a p i m p i n a n d a n segenap j a j a r a n b a d a n p e r a d i l a n , saya s a m p a i k a n
t e r i m a k a s i h k e p a d a p e n g a s u h Pusat P e n g k a j i a n H u k u m ( P P I d ) atas k e g i a t a n
y a n g t i d a k m e n g e n a i l e l a h d a l a m usaha t u r u t serta m e n i n g k a t k a n m u t u h a k i m
d a n p e r b a i k a n b a d a n p e r a d i l a n pada u m u m n y a .

viii
Kata Pengantar

t i d a k m e w a j i h k a n h a k i m secara h u k u m m e m p e r t i m h a n g k a n k e a d a a a n b a d a n
usaha y a n g m e n j a l a n k a n perusahaan. T i d a k ada k e w a j i b a n u n t u k m e m b e d a k a n
a n t a r a p e r u s a h a a n y a n g m a s i h b e r j a l a n d e n g a n b a i k atau y a n g sudah b e r h e n t i .
1 l a k i m secara h u k u m t i d a k p u l a w a j i b m e m p e r t i m b a n g k a n a p a k a h p e r u s a b a a n
itu m e l i b a t k a n r i b u a n tenaga k e r j a . B e g i t u p u l a t i d a k ada k e w a j i b a n h u k u m
bagi h a k i m m e m p e r t i m b a n g k a n aset p e r u s a h a a n yang masih melimpah
d i b a n d i n g k a n d e n g a n u t a n g y a n g harus d i b a y a r . T i d a k l a h w a j a r suatu b a d a n
usaha y a n g - m e m p u n y a i k e k a y a a n m i l y a r a n d i n y a t a k a n p a i l i t d i b a n d i n g k a n
d e n g a n u t a n g j a t u h t e m p o s e m a t a - m a t a k a r e n a ada l e b i h d a r i satu k r e d i t u r .
B e l u m lagi d i u k u r dari integritas h a k i m yang m u n g k i n tergoda o l e h objek
sengketa m i l y a r a n r u p i a h . Keadaan akan l e b i h parah apabila p i h a k - p i h a k ,
bahkan penasihat h u k u m ikut m e m a i n k a n godaan-godaan tersebut.

S e l a i n i t u , m a k i n p a n j a n g p e r j a l a n a n , m a k i n h a n y a k v a r i a s i kasus y a n g
d i h a d a p i , d a n acap k a l i t i d a k t e r t a m p u n g d e n g a n b a i k d a l a m k e t e n t u a n y a n g
ada. U n t u k mengatasi h a l tersebut p e r l u secara t e r a t u r d i a d a k a n t u k a r - m e n u k a r
pengalaman, mendatangkan para a h l i ( d a l a m d a n l u a r n e g e r i ) , d a n b e r b a g a i
pelatihan lanjutan.

Sebagai l a n g k a h awal, pengadilan niaga hanya d i b e n t u k d i l i n g k u n g a n


Pengadilan N e g e r i J a k a r t a Pusat d a n d i b a t a s i p a d a p e r k a r a a t a u gugatan
k e p a i l i t a n . U n d a n g - u n d a n g t i d a k m e m b a t a s i h a n y a pada P e n g a d i l a n N e g e r i
J a k a r t a Pusat. K a r e n a i t u , pada saat i n i p e n g a d i l a n niaga t e l a h b e r t a m b a h y a i t u
dilingkungan Pengadilan Negeri Medan, Pengadilan Negeri Semarang,
Pengadilan Negeri Surabaya, d a n Pengadilan Negeri Makasar. D e m i k i a n pula
objek sengketa t i d a k hanya u n t u k k e p a i l i t a n m e l a i n k a n akan mencakup
b i d a n g - b i d a n g h u k u m l a i n s e p e r t i H A K I , P e r b a n k a n , d a n l a i n - l a i n . Pada saat
ini perkara-perkara HAKI s u d a h d i m a s u k k a n sebagai o b j e k s e n g k e t a d i
p e n g a d i l a n niaga.

P e n a m b a h a n pengadilan d a n perluasan objek sengketa m e m e r l u k a n


p e n a m b a h a n j u m l a h h a k i m niaga d a n perluasan p e n g e t a h u a n d a n k e t e r a m p i l a n
mereka. Karena i t u pelatihan-pelatihan tetap diperlukan.

U n t u k m e n j a g a agar p e n g e t a h u a n sebagai h a s i l - h a s i l p e l a t i h a n d a p a t
terpelihara dengan baik d a n memberi kesempatan kepada yang b e r m i n a t
menambah pengetahuannya, m a k a saya m e n y a m b u t baik upaya Pusat
Pengkajian H u k u m ( P P H ) untuk membuktikan dan menerhitkan berbagai
b a h a n p e l a t i h a n tersebut.

A t a s n a m a p i m p i n a n d a n segenap j a j a r a n b a d a n p e r a d i l a n , saya s a m p a i k a n
t e r i m a k a s i h k e p a d a p e n g a s u h Pusat P e n g k a j i a n H u k u m ( P P H ) atas k e g i a t a n
y a n g t i d a k m e n g e n a i l e l a h d a l a m usaha t u r u t serta m e n i n g k a t k a n m u t u h a k i m
d a n p e r b a i k a n b a d a n p e r a d i l a n pada u m u m n y a .

viii
Jadwal Acara

Jadwal Acara
Lokakarya Terbatas Tentang Kredit Sindikasi
Selasa, 2 0 Agustus 2002

08.30 - 09.1 5 Registrasi Peserta

09.15 - 10.00 Acara Pembukaan


• Kata Pembukaan
O l e h : E m m y Yuhassarie ( K e t u a P P H )
• Laporan Panitia Pcnyelenggara
O l e h : Drs. W i l d a n S u y u t h i , S H , M H ( K e p a d a P u s d i k l a t ,
MA-R.I.)
• S a m b u t a n P e n g a r a h a n 6k P e m b u k a a n
O l e h : Drs. H . T a u f i q , S H . M H ( W a k i l Kerua M a h k a m a h '
A g u n g R.I.)

10.00-10.15 RehatKopi

10.15-12.45 Sesil
• Peranan Bank Indonesia Dalam Pinjaman Kredit Luar
N e g e r i - Veronica W. Sulistyo
• Aspek Bisnis D a l a m P c m b e n t u k a n K r e d i t Sindikasi D a n
T a n g g u n g Jawab M a s i n g - M a s i n g P i h a k D i D a l a m n y a -
Budhiono Budoyo
• Aspek H u k u m Yang Harus Diperhatikan Dalam Kredit
S i n d i k a s i - Arief Surowidjojo
Pemandu : E m m y Yuhassarie

1 2 . 4 5 - 13.30 MakanSiang

1 3 . 3 0 - 15.30 S e s i 11
• Beberapa Segi H u k u m Hubungan Intern Peserta
Sindikasi D a n Hubungan Prakontraktual Sindikasi
D e n g a n C a l o n D e b i t o r - J. Satrio
• P r i n s i p - P r i n s i p Dasar K r e d i t S i n d i k a s i - Daniel Ginting
Pemandu: Tri Harnowo

15.30- 16.00 Panel D i s k u s i

ix
Jadwal Acara

R a b u , 21 A g u s t u s 2 0 0 2

08.30 - 09.00 Registrasi Peserta

09.00 - 09.30 Rehat Kopi

0 9 . 3 0 - 12.30 Sesi I I I

• Beberapa C a t a t a n S i n g k a t T e n t a n g Pengalihan P i u t a n g
Dan Jaminan - Setiawan
• H a k Peserta S i n d i k a s i B e r d a s a r k a n P e r j a n j i a n S i n d i k a s i -
J. Satrio
• Bentuk-Bentuk Penagihan D a n Penanggungan Dalam
K r e d i t S i n d i k a s i Dewasa I n i - D a n i e l Ginting
Pemandu: Endang Setyowati

12.30-13.15 MakanSiang

13.15-15.15 Sesi I V
• Prinsip-Prinsip Restrukturisasi U t a n g - Haryanto
Adikusumo
• Restrukturisasi Kredit Sindikasi D a l a m Praktek - Hcrry
D. Pohan
• Restrukturisasi D a n K e p a i l i t a n D a l a m Kredit - Abdul
Hakim G. Nusantara
Pemandu: Emmy Yuhassarie

15.15 - 15.45 Panel Diskusi

15.45 - 1 6 . 0 0 Penutupan
oleh: Parwoto Wignyosumarto, SH (Direktur Niaga,
MA-RI)

x
Pendahuluan

PENDAHULUAN

K e t i k a pada awal sebuah perusahaan menjalankan bisnis, tentu


m e m b u t u h k a n p e n d a n a a n . Juga k e t i k a b i s n i s n y a s u d a h b e r j a l a n , mereka
m e m b u t u h k a n t a m b a h a n p e n d a n a a n u n t u k m o d a l k e r j a a t a u i n v e s t a s i serta
perluasan u n t u k proyek baru S a l a h satu s u m b e r p e m b i a y a a n k o n v e n s i o n a l
perusahaan, yang m u n g k i n paling banyak d i l a k u k a n , adalah p i n j a m a n bank.
P i n j a m a n b a n k t e r s e b u t d a p a t b e r s u m b e r pada ( i ) b a n k d o m e s t i k , ( i i ) cabang
b a n k a s i n g y a n g ada d i n e g a r a asal p e r u s a h a a n / d e b i t o r ( i i i ) b a n k a s i n g y a n g
berada d i s u a t u negara d i m a n a perusahaan/debitor y a n g b e r s a n g k u t a n beroperasi
d a n ( i v ) offshore hank. B a h k a n u n t u k p e n d a n a a n suatu proyek atau investasi
y a n g besar, p i n j a m a n biasanya d i b e r i k a n o l e h b e b e r a p a b a n k , a t a u biasa d i s e b u t
d e n g a n k r e d i t sindikasi. Jadi dapat d i l i h a t b a h w a p i n j a m a n b a n k m e m p u n y a i
p e n g a r u h y a n g s i g n i f i k a n t e r h a d a p j a l a n n y a p e r e k o n o m i a n suatu negara. Model-
m o d e l pembiayaan seperti i n i l a h sering d i l a k u k a n o l e h banyak perusahaan d i
Indonesia, terutama o l e h perusahaan-perusahaan besar, pada masa s e b e l u m
t e r j a d i n y a krisis e k o n o m i . Perusahaan-perusahaan tersebut b e r l o m b a u n t u k
m e n d a p a t k a n p i n j a m a n d a r i b a n k asing a t a u offshore loan y a n g b e r d e n o m i n a s i
m a t a u a n g asing (biasanya dolar A m e r i k a S e r i k a t ) .

Sebenarnya terdapat motivasi-motivasi finansial yang melatarbelakangi


p i n j a m a n asing i n i b a i k d a r i sisi k r e d i t o r m a u p u n d e b i t o r . D a r i sisi k r e d i t o r
( b a n k ) , mereka akan m e m b e r i k a n p i n j a m a n luar negeri d e n g a n alasan-alasan:
a. High foreign interest rate
D i beberapa negara t e r j a d i k e k u r a n g a n dana k r e d i t . D e n g a n t e r j a d i n y a
k e k u r a n g a n d a n a t e r s e b u t m e n g a k i b a t k a n t i n g k a t s u k t i b u n g a d i negara-
negara tersebut m e n j a d i r e l a t i f l e b i h t i n g g i . Beberapa k r e d i t o r a k a n
memanfaatkan kondisi i n i u n t u k mengkapitalisasi keuntungannya.
h. Exchange rate expectation
Para k r e d i t o r a k a n m e m p e r o l e h k e u n t u n g a n a p a b i l a d e n o m i n a s i m a t a u a n g
p i n j a m a n m e n g a l a m i apresiasi t e r h a d a p m a t a u a n g n e g a r a k r e d i t o r .
C. International diversification
D e n g a n m e m b e r i k a n p i n j a m a n luar negeri, maka k r e d i t o r telah m e l a k u k a n
diversifikasi d a n a n y a u n t u k m e n g h i n d a r i k e m u n g k i n a n t e r j a d i default atau
b a n k r u p t c y o l e h d e b i t o r n y a secara b e r s a m a a n .

S e d a n g k a n d a r i sisi d e b i t o r , m o t i v a s i n y a a d a l a h :
a. Low interest rate
B e b e r a p a negara a k a n m e n g a l a m i k e l e b i h a n s u p l a i d a n a k r e d i t . D e n g a n
a d a n y a k e l e b i h a n i n i m a k a secara r e l a t i f t i n g k a t s u k u b u n g a n y a a k a n l e b i h
r e n d a h . Beberapa d e b i t o r m e m a n f a a t k a n u n t u k m e m i n j a m k r e d i t d e n g a n
t i n g k a t suku bunga yang l e b i h rendah d i b a n d i n g k a n d i negaranya.

xi
Pendahuluan

b. Exchange rate expectation


D e b i t o r -akan m e m i n j a m p i n j a m a n d e n g a n m a t a u a n g asing d e n g a n h a r a p a n
m a t a u a n g asing tersebut terdepresiasi t e r h a d a p m a t a u a n g negara si d e b i t o r .
D e n g a n m e n g k o n v e r s i k a n p i n j a m a n asint; t e r s e b u t k e m a t a u a n g l o k a l ,
m a k a si d e b i t o r a k a n m e m p e r o l e h k e u n t u n g a n . H a l i n i d i s e b a b k a n k a r e n a
n i l a i m a t a uang asing k e t i k a d i k o n v e r s i k a n ke d a l a m mata uang l o k a l
n i l a i n y a a k a n m e l e b i h i a p a b i l a d e b i t o r m e m b e l i k e m b a l i (repurchase) mata
u a n g u n t u k m e m b a y a r k e m b a l i (repay) kreditnya.

S e i r i n g d e n g a n terdepresiasinya m a t a u a n g r u p i a h t e r h a d a p d o l l a r A m e r i k a
S e r i k a t pada saat k r i s i s p e r e k o n o m i a n y a n g d i m u l a i pada p c r t e n g a h a n t a h u n
1997, b e b e r a p a p e r u s a h a a n besar tersebut y a n g m e l a k u k a n p i n j a m a n d e n g a n
mata uang asing m u l a i t e r p u r u k . T c r p u r u k n y a perusahaan-perusahaan tersebut
antara lain d i a k i b a t k a n oleh ( i ) beban utang pembayaran p i n j a m a n menjadi
h e r k a l i l i p a t l e b i h besar d e n g a n t e r d e p r e s i a s i n y a m a t a u a n g r u p i a h , ( i i ) t i d a k
d i l a k u k a n l i n d u n g n i l a i (hedging) terhadap p i n j a m a n tersebut, ( i i i ) mismatch
maturity, y a i t u banyaknya investasi-investasi jangka panjang d i d a n a i dengan
p i n j a m a n - p i n j a m a n jangka pendek.

N a m u n d e m i k i a n yang m e n a r i k d i s i n i seperti y a n g tergambar d i beberapa


p e n e l i t i a n y a n g m e n u n j u k k a n b a h w a p i n j a m a n b a n k (bank lending) juga dapat
m e n i n g k a t k a n p r a k t e k corporate governance suatu korporasi, y a i t u m e l a l u i cara-
c a r a sebagai b e r i k u t :
1. D e n g a n adanya p i n j a m a n kredit tersebut, b a n k - h a n k k t e d i t o r akan
m e m o n i t o r p e r f o r m a d a r i d e b i t o r serta a k a n m e l a k u k a n t i n d a k a n - t i n d a k a n
a t a u c a m p t t r t a n g a n secara t e p a t w a k t u d a n e f e k t i f d a l a m h a l k e m u n g k i n a n
n o n performing loan a k a n t e r j a d i .
2. D a l a m h a l t e r j a d i default b a n k a k a n m e m f a s i l i t a s i ( d e n g a n biaya y a n g l e b i h
m u r a h ) proses r e n e g o s i a s i a t a u bisa d i s e b u t d e n g a n i s t i l a h " l o w c o s t
r e c o n t r a c t i n g " . D e n g a n a d a n y a low cost recontracting berarti m e n i m b u l k a n
apa y a n g d i s e b u t value preserving.
3. D e n g a n b a n y a k n y a peserta s i n d i k a s i , a k a n m e n g a k i b a t k a n b i a y a y a n g
t i n g g i y a n g a k a n d i t a n g g u n g o l e h d e b i t o r a p a b i l a ia c i d e r a j a n j i (default)
a t a u secara sengaja m e n j a l a n k a n default strategy.

P e r l u d i i n g a t d i s i n i , u n t u k suatu negara m e n u m b u h k a n a t a u m e n d a t a n g k a n
investor ( d a n juga k r e d i t o r ) d i p e r l u k a n n y a suatu k o n d i s i - k o n d i s i t e r t e n t u ,
d i a n t a r a n y a a d a l a h p e r l i n d u n g a n i n v e s t o r ( d a n j u g a k r e d i t o r ) serta p e n e g a k a n
h u k u m . Beberapa p e n e l i t i a n menyatakan bahwa dengan adanya p e r l i n d u n g a n
i n v e s t o r d a n p e n e g a k a n h u k u m y a n g b a i k a k a n b e r a k i b a t pada pasar m o d a l
y a n g l e b i h e f i s i e n ( m o r e efficient capital markets), n i l a i ekuitas yang tinggi (higher
equity values) serta p e r t u m b u h a n e k o n o m i y a n g l e b i h c e p a t (faster economic
growth). U n t u k kasus I n d o n e s i a d a l a m p e m h a n g u n a n a t a u p r o y e k y a n g berskala
besar sangat m e n g g a n t u n g k a n k e p a d a p i n j a m a n d a r i l u a r n e g e r i , o l e h k a r e n a
i t u p e r l i n d u n g a n t e r h a d a p i n v e s t o r serta p e n e g a k a n h u k u m sangat harus m e n j a d i

xii
Pendahuluan

p e r h a t i a n . H o s h i , Kashyap d a n S c h a r f s t e i n ( 1 9 9 1 ) d a n G o r t o n 6k S c h m i d ( 2 0 0 0 )
m e n u n j u k k a n bahwa bank m e m p u n y a i pengaruh yang positif terhadap performa
d a n n i l a i suatu perusahaan. James ( 1 9 8 7 ) d a n L u m e r 6k M c C o n n e l l ( 1 9 8 9 )
meneliti bahwa pengumuman bank (tombstone) terhadap kredit baru
menghasilkan abnormal return yang positif. B a h k a n beberapa p e n e l i t i a n juga
m e n y a t a k a n b a h w a b a n k m e m p u n y a i p e r a n sebagai p e n g h a l a n g t e r j a d i n y a
s t r a t e g i voluntary default d e b i t o r . Y a n g m e n a r i k d i s i n i b e b e r a p a p e n e l i t i a n y a n g
d i l a k u k a n ( L a P o r t a , L o p e z - d c - S i l a n e s , S h l e i f e r , d a n V i s h n y , 1998, 2000)
m e n u n j u k a n b a h w a sistem common law l e b i h m e m b e r i k a n p e r l i n d u n g a n k e p a d a
i n v e s t o r (investor protection) d i b a n d i n g k a n d e n g a n s i s t e m civil law.

D a l a m P e n d a h u l u a n i n i a k a n d i b e r i k a n sekedar p e r s p e k t i f l a i n t e n t a n g
p i n j a m a n b a n k ( d a n juga k r e d i t sindikasi) karena masalah t e k n i s d a n h u k u m
a k a n d i e l a b o r a s i l e b i h l a n j u t d a l a m b a b - b a b (sesi) d a l a m proceedings ini oleh
para p e n y a j i . A d a p e n e l i t i a n y a n g d i l a k u k a n o l e h B e n j a m i n Esty d a n W i l l i a m
Meggison (2000)' y a n g m e n g k a j i h u b u n g a n r i s i k o p o i t i k (political risk) dan
r i s i k o h u k u m / l e g a l risk k a i t a n n y a d e n g a n s t r u k t u r s i n d i k a s i . S t r u k t u r s i n d i k a s i
d i g a m b a r k a n d e n g a n k o n s e n r r a s i k e p e m i l i k a n u t a n g (debt ownership concentra-
tion) dengan tujuan untuk memahami peran dan pengelolaan yang dilakukan
oleh bank-bank (creditor governance) sebagai suatu s e k u m p u l a n k r e d i t o r
(sindikasi).

Political risk d i g a m b a r k a n sebagai suatu k e m u n g k i n a n default ( y a n g t e n t u n y a


a k a n m e m b e h a n k a n b i a y a ) b a i k k a r e n a alasan s t r a t e g i k 2
maupun likuiditas'.
Y a n g d i m a k s u d d e n g a n legal risk d i s i n i a d a l a h t i n g k a t p e n e g a k a n h u k u m d a n
t e r j a m i n n y a h a k - h a k k r e d i t o r d i s u a t u n e g a r a . H a k - h a k k r e d i t o r b e r a r t i sangat
b e r k a i t d e n g a n p e r l i n d u n g a n investor. Seperti y a n g t e l a h d i s e b u t k a n diatas
asumsi y a n g d i g u n a k a n ( b e r d a s a r k a n p e n e l i t i a n ) b a h w a p e r l i n d u n g a n i n v e s t o r
d i n e g a r a - n e g a r a civil law l e b i h l e m a h d i b a n d i n g k a n d i negara c o m m o n law

Risiko politik dan risiko h u k u m akan mempengaruhi bagaimana bank-


b a n k t e r s e b u t b e r t i n d a k d a l a m m e n j a l a n k a n f u n g s i p e n g e l o l a a n n y a (governance
/unctions). A d a 3 (tiga) fungsi pengelolaan yang utama yang d i l a k u k a n o l e h
bank.
1. M o n i t o r i n g borrower compliance
B a n k m e l a k u k a n f u n g s i monitoring. Berdasarkan asumsi i n i b a n k - b a n k
t e r s e b u t a k a n m e n g a m b i l p r o p o r s i y a n g besar ( b e r a k i b a t mengccilnya

1 Penelitian dilakukan d e n g a n m e n g g u n a k a n s a m p e l 4 9 5 b u a h project finanace loan


tranches di 61 negara dari t a h u n 1 9 8 6 - 2 0 0 0
2 Strategic default m e r u p a k a n tindakan pengambilalihan (expropriation) dari p e m e r i n t a h
octempot (host government) baik secara langsung m a u p u n tidak langsung. Kombinasi
antara hak-hak kreditor dan p e n e g a k a n h u k u m yang baik dapat mengatasi strategic
default ini.
3 P e r m a s a l a h a n likuiditas berkaitan d e n g a n m a k r o e k o n o m i , politik d a n faktor-faktor
kompetisi. Liquidity risk m e n g g u n a k a n Investor's Country Risk Rating yang m e r u p a k a n
informasi yang didapat dari bank-bank intemasional t e r n a m a .

xiii
Pendahuluan

j u m l a h p e s e r t a ) a p a b i l a t i n d a k a n monitoring dipandang perlu. Tindakan


monitoring dianggap p e n t i n g d i l a k u k a n d i negara-negara yang m e m i l i k i
risiko h u k u m yang tinggi karena potensi penyclewengan (terhadap cash
flout) sangat besar.
2. Providing low-cost re-contracting
Bank-bank akan memfasilitasi k o n t r a k u l a n g d e n g a n biaya y a n g m u r a h
{low cost re-contracting) d a l a m h a l t e r j a d i event of default. U n t u k m e n g h i n d a r i
b i a y a re-contracting bank -bank tersebut juga akan memperbesar
proporsinya dalam struktur sindikasi.
3. Deterrence of strategic default
Bank-bank t e r s e b u t d a p a t b c r f u n g s i m e n g h a l a n g i t e r j a d i n y a strategic de-
fault (segala b e n t u k c i d e r a j a n j i u n t u k t u j u a n - t u j u a n t e r t e n t u ) d e n g a n cara
m e n i m b u l k a n biaya yang t i n g g i kepada d e b i t o r apabila t i n d a k a n tersebut
(strategic default) d i l a k u k a n . C a r a tersebut d i l a k u k a n d e n g a n memperbesar
k e a n g g o t a a n peserta s i n d i k a s i . D e n g a n besarnya j u m l a h peserta s i n d i k a s i ,
m a k a b i a y a y a n g t i m b u l a k a n s e m a k i n besar d a l a m h a l a p a b i l a d e b i t o r
merestrukturisasi utangnya ( s e b a g a i a k i b a t d a r i default strategy yang
dijalankannya). Cara yang lain adalah p e n g h u k u m a n . A r t i n y a bank-bank
tersebut a k a n m e n g h u k u m dengan t i d a k akan lagi m e m b e r i k a n p i n j a m a n
kepada d e b i t o r tersebut d i k e m u d i a n h a r i . D e n g a n banyaknya peserta
sindikasi yang memberikan penghukuman maka semakin kecil
k e m u n g k i n a n debitor yang bersangkutan memperoleh p i n j a m a n dari bank.

H a s i l dari p e n e l i t i a n tersebut m e n u n j u k k a n bahwa struktur sindikasi


m e r u p a k a n s u a t u f u n g s i d a r i r i s i k o p o l i t i k . Pada n e g a r a - n e g a r a y a n g m e m i l i k i
political risk y a n g t i n g g i m a k a k o n s e n t r a s i s t r u k t u r s i n d i k a s i a k a n meningkat
( d e n g a n d e m i k i a n j u m l a h partisipasi bank s e m a k i n k e c i l ) . Rasio d i b e l a k a n g i n i
bahwa investasi d i negara-negara yang m e m i l i k i risiko p o l i t i k yang tinggi
m e r u p a k a n s e b u a h a k t i v i t a s y a n g sangat k o m p l e k clan m e m b u t u h k a n t a n a g a
(staf) yang berdedikasi d a n m e m i l i k i k e a h l i a n khusus sehingga h a n y a sedikit
b a n k y a n g berpartisipasi pada negara-negara i n i .

Semakin tinggi risiko h u k u m , maka semakin tinggi keharusan untuk


m e l a k u k a n monitoring karena akan semakin banyak k e m u n g k i n a n terjadinya
penyclewengan t e r h a d a p cashflow yang d i l a k u k a n oleh debitor. K e m u d i a n
d e n g a n s e m a k i n t i n g g i n y a r i s i k o h u k u m m a k a s e m a k i n t i n g g i ptda d i l a k u k a n n y a
k o n t r a k u l a n g (re-contracting) yang d i a k i b a t k a n oleh semakin besarnya
k e m u n g k i n a n t e r j a d i n y a economic default. J i k a k e d u a h a l tersebut t e r j a d i , m a k a
akan terlihat p e n i n g k a t a n konsentrasi sindikasi (semakin sedikit j u m l a h bank
berpartisipasi).

Sebaliknya apabila bank m e n s t r u k t u r sindikasi u n t u k mencegah terjadinya


strategic default, maka akan terlihat bahwa penurunan konsentrasi sindikasi
( j u m l a h b a n k s e m a k i n besar) seiring d e n g a n m e n i n g k a t n y a r i s i k o h u k u m .
D e n g a n m e m b u a t j u m l a h peserta s i n d i k a s i y a n g besar i n i b e r a r t i para k r e d i t o r

xiv
Pendahuluan

tersebut s u d a h siap u n t u k m e n g a n t i s i p a s i t e r j a d i n y a proses restrukturisasi ( d i m a n a


t e n t u n y a a k a n m e m a k a n biaya y a n g l e b i h besar) d a n t e n t u n y a a p a b i l a i n i t e r j a d i
akan merugikan dan m e n i m b u l k a n ketidakpuasan yang berakibat mereka (bank-
b a n k t e r s e b u t ) t i d a k a k a n lagi m e m b e r i k a n p i n j a m a n ( t e r u t a m a k e p a d a d e b i t o r
yang m e l a k u k a n cidera j a n j i ) .

K e s i m p u l a n n y a bahwa pada negara-negara yang h a k - h a k k r e d i t o r n y a d a n


p e n e g a k a n h u k u m n y a k u a t , para b a n k ( s e l a k u s e k u m p u l a n k r e d i t o r ) d a l a m
m e n s t r u k t u r p i n j a m a n a k a n m e n j a l a n k a n f u n g s i n y a sebagai monitoring d a n low
cost recontracting. S e d a n g k a n pada negara-negara y a n g h a k - h a k k r e d i t o r n y a
lemah d a n penegakan h u k u m n y a kurang, peran yang d i l a k u k a n oleh b a n k - b a n k
t e r s e b u t a d a l a h l e b i h sebagai deterrence o\ strategic default (penghalang untuk
t e r j a d i n y a c i d e r a j a n j i ) d e n g a n cara y a n g m e n i m b u l k a n biaya y a n g t i n g g i k e p a d a
d e b i t o r a p a b i l a ia m e n j a l a n k a n default strategy.

A r r i p e n t i n g u n t u k negeri i n i dari p e n e l i t i a n tersebut adalah seperti


d i k e t a h u i I n d o n e s i a sangat m e m b u t u h k a n p i n j a m a n u n t u k membangun
p e r e k o n o m i a n n y a . U n t u k p e m h a n g u n a n skala besar t i d a k d a p a t d i h i n d a r k a n
k e t e r g a n t u n g a n k i t a terhadap p i n j a m a n b a n k - b a n k luar negeri (karena d i d a l a m
negeri t i d a k c u k u p tersedia d a n a n y a ) . S e m a k i n banyak bank luar negeri
b e r p a r t i s i p a s i secara l a n g s u n g d a n t i d a k l a n g s u n g j u g a a k a n b e r p e n g a r u h pada
i m p l e m e n t a s i good corporate governance d i I n d o n e s i a . Juga d e n g a n b a n y a k n y a
partisipasi b a n k luar negeri kita akan l e b i h banyak m e m i l i k i a l t e r n a t i f sumber
p e m b i a y a a n bagi p e m h a n g u n a n . A r t i n y a b a h w a s e m a k i n besar k e b e r a d a a n b a n k -
bank tersebut ( t e r u t a m a asing) maka akan semakin berkorelasi p o s i t i f bagi
p e m h a n g u n a n n e g e r i i n i . P e n e l i t i a n i t u m e n u n j u k k a n b a h w a d i negara y a n g
risiko p o l i t i k dan h u k u m n y a tinggi cenderung u n t u k memperbesar konsentrasi
keikutsertaan dalam sindikasi (yang berarti semakin kecil j u m l a h bank yang
berpartisipasi). D e n g a n s e m a k i n kecilnya partisipasi bank maka akan juga
b e r p e n g a r u h k e p a d a m e n u r u n n y a i m p l e m e n t a s i good corporte governa?ice. Juga
d i k a t a k a n b a h w a pada n e g a r a - n e g a r a y a n g b e r i s i k o h u k u m t i n g g i m a k a b a n k
a k a n m e n j a l a n k a n deterrence of strategic default y a n g a k a n m e n g h u k u m d e b i t o r
d i n e g a r a b e r s a n g k u t a n d e n g a n t i d a k a k a n m e m b e r i k a n p i n j a m a n lagi d i masa
y a n g a k a n d a t a n g . A p a b i l a h a l i n i d i l a k u k a n m a k a a k a n sangat b e r d a m p a k
k e p a d a p e r e k o n o m i a n k i t a , a p a l a g i m e n g i n g a t u p a y a p e m e r i n t a h saat i n i d a l a m
m e l a k u k a n economy recovery. O l e h sebab i t u k i t a sepakat b a h w a h e n a n g m e r a h
dari semua i n i a k h i r n y a adalah penegakan h u k u m .

Seperti t e l a h d i s e b u t k a n diatas b a b - b a b (sesi-sesi) b e r i k u t d a l a m


p e n y u s u n a n proceedings i n i akan membicarakan dan memhahas kredit sindikasi
l e b i h k e p a d a aspek t e k n i s d a n h u k u m . P e n y u s u n a n proceedings i n i t e r d i r i d a r i 4
b a b (sesi) d e n g a n s i s t e m a t i k a sebagai b e r i k u t . Pada sesi p e r t a m a d i b a h a s p e r a n
regulator, dalam h a l i n i Bank Indonesia (oleh V e r o n i c a W i w i e k Sulistiyo)
b e r k a i t a n d e n g a n p i n j a m a n - p i n j a m a n l u a r n e g e r i . B e r d a s a r k a n pasal 13 a y a t 3
U n d a n g - u n d a n g N o . 23 T a h u n 1999 t e n t a n g B a n k I n d o n e s i a , B I b e r w e n a n g

XV
Pendahuluan

m e l a k u k a n p i n j a m a n l u a r n e g e r i u n t u k d a n atas n a m a serta b e r t a n g g u n g j a w a b
B a n k sebagai b a d a n h u k u m d i m a n a p i n j a m a n tersebut s e m a t a - m a t a d i g u n a k a n
dalam pengelolaan cadangan devisa untuk memperkuat posisi neraca
pembayaran. D a l a m pasal 53 d i t e t a p k a n b a h w a B l u n t u k d a n alas nama
P e m e r i n t a h d a p a t m e l a k u k a n p i n j a m a n k o m e r s i a l luar n e g e r i , menatausahakan,
serta m e n y e l e s a i k a n t a g i h a n d a n k e w a j i b a n k c u a n g a n P e m e r i n t a h t e r h a d a p luar
negeri. M e l a l u i Keppres N o m o r 39 T a h u n 1991, BI d i t u n j u k u n t u k mengatur
p i n j a m a n k o m e r s i a l l u a r n e g e r i ( P K L N ) swasta m e l a l u i b a d a n T i m P K L N .
K e m u d i a n pada pasca masa krisis B I m e n g e l u a r k a n a t u r a n y a n g s e j a l a n d e n g a n
prinsip kehati-hatian terhadap perkembangan P K L N swasta serta guna
m e m e n u h i k e b u t u h a n sistem pemantauan lalu lintas devisa, y a i t u d e n g a n
d i k e l u a r k a n n y a P e r a t u r a n B a n k I n d o n e s i a ( P B I ) N o m o r 2/22/PBI/2000 t e n t a n g
K e w a j i b a n Pelaporan U t a n g Luar Negeri, yang m e w a j i h k a n Bank, Badan Usaha
B u k a n B a n k , d a n p e r o r a n g a n u n t u k m e l a p o r k a n setiap p i n j a m a n l u a r n e g e r i
secara l e n g k a p , b e n a r , clan t e p a t w a k t u . Pada sesi i n i j u g a d i s a j i k a n p e r s p e k t i f
d a r i p i h a k b a n k ( B u d h i o n o B u d o y o - BN1) yang menyebutkan alasan-alasan
mengapa d i l a k u k a n n y a k r e d i t s i n d i k a s i serta p r o s e s n y a secara u m u m . Juga
perspektif dari pakar h u k u m ( A r i e f S u r o w i d j o j o ) yang m e n y a t a k a n bahwa
sebenarnya h u k u m Indonesia belum m e m p u n y a i definisi tentang pinjaman
sindikasi. U n t u k itu beliau akan lebih meninjau dari karakteristik p i n j a n a m
sindikasi.

D a l a m sesi k e d u a m e m h a h a s aspek h u k u m k r e d i t s i n d i k a s i secara l e b i h


d e t i l . A d a d u a p a n d a n g a n y a n g m e n a r i k d i s i n i d i m a n a J. S a t r i o memberikan
w a c a n a b a h w a h u b u n g a n y a n g m e n g a t u r i n t e r n a l para b a n k peserta s i n d i k a s i
pada h a k e k a t n y a m e r u p a k a n b e n t u k maatschap. D i satu sisi D a n i e l G i n t i n g
m e n y a t a k a n b a h w a a d a n y a p r i n s i p h u b u n g a n k e t e r p i s a h a n (several) diantara
peserta s i n d i k a s i . Ia j u g a m e n y a m p a i k a n bebarapa p r i n s i p d a l a m k r e d i t s i n d i k a s i
s e p e r t i p r i n s i p p r o - r a t a serta tugas clan t a n g g u n g j a w a b A g e n .

D a l a m sesi k e t i g a d i b a h a s t e n t a n g b e b e r a p a aspek h u k u m p e n g a l i h a n clan


p e n j a m i n a n d a l a m kredit sindikasi. Yang m a n a r i k disini adalah pembahasan
m e n g e n a i p e n g a l i h a n p i u t a n g sebagaimana d i a t u r d a l a m pasal 61.3 K U I 1 Perdata.
M e n u r u t S e t i a w a n b e l u m ada k e j e l a s a n a p a k a h cara p e m b e r i t a h u a n p e n g a l i h a n
p i u t a n g harus m e l a l u i j u n i sita atau c u k u p d i u m u m k a n d i sural kabar
s e b a g a i m a n a b a n y a k d i l a k u k a n d a l a m p r a k t e k . S e d a n g k a n m e n u r u t J. Satrio
p e r a l i h a n h a k pada cessie selesai d e n g a n p e n a n d a t a n g a n a n a k t a cessie, d a l a m
a r t i h a k t a g i h t e l a h b e r a l i h d a r i k r e d i t o r l a m a ke k r e d i t o r b a r u . P e m b e r i t a h u a n
a d a n y a cessie k e p a d a d e b i t o r d i p e r l u k a n agar d e b i t o r t i d a k bisa lagi m e m b a y a r
secara sah k e p a d a k r e d i t o r l a m a , k a l a u m e m b a y a r p u n m a k a u t a n g n y a t i d a k
m e n j a d i lunas. S e d a n g k a n D a n i e l G i n t i n g m e m h a h a s b e n t u k - b e n t u k p e n g a l i h a n
d a l a m k r e d i t s i n d i k a s i dewasa i n i y a n g t e r d i r i d a r i 3 ( t i g a ) cara, y a k n i : (a)
cessie/assignment ( p e n g a l i h a n p i u t a n g d a r i k r e d i t o r satu ke k r e d i t o r y a n g l a i n ) ,
( h ) sub-participation/partisipasi, ( c ) n o v a s i / p e m b a h a r u a n hutang.

xvi
Pendahuluan

D a l a m sesi t e r a k h i r dihahas t o p i k sekitar r e s t r u k t u r i s a s i u t a n g / k r e d i t . D a l a m


sesi i n i d i s a j i k a n p e n g a l a m a n d a r i sisi p e n g u s a h a ( H a r y a n t o A d i k u s u m o - Anelca
Kimia Raya) yang berhasil m e l a k u k a n restrukturisasi utangnya. A d a beberapa
" h i n t s " y a n g harus d i l a k u k a n d e b i t o r agar sukscs d a l a m bernegosiasi dengan
para k r e d i t o r u n t u k m e r e s t r u k t u r i s a s i u t a n g , a n t a r a l a i n d e n g a n membangun
building trust, k o m u n i k a s i y a n g e f e k t i f , t r a n s p a r a n , sabar d a n u l e t serta b e r u s a h a
terus m e m b a n g u n cash flow bagi p e r u s a h a a n . K e m u d i a n disaj i k a n juga p a n d a n g a n
d a r i sisi k r e d i t o r ( M e r r y P o h a n - B a n k Mandiri). M e n u r u t n y a restrukturisasi k r e d i t
m e r u p a k a n s a l a h satu t e k n i k p e n y e l a m a t a n k r e d i t b e r m a s a l a h d e n g a n t u j u a n
u n t u k m e n i n g k a t k a n k o l e k t i b i l i t a s k r e d i t sehingga dapat mengurangi beban
k e r u g i a n b a n k . D a l a m suatu k r e d i t s i n d i k a s i y a n g m c l i b a t k a n b a n y a k k r e d i t o r ,
b i a s a n y a sangat d i p e r l u k a n sarana k o m u n i k a s i d a n k o o r d i n a s i s e h i n g g a d a l a m
proses r e s t r u k t u r i s a s i d i p e r l u k a n suatu Steering C o m m i t t e e y a n g m e w a k i l i k r e d i t o r
d a l a m m e n e g o s i a s i k a n k e t e n t u a n d a n syarat restrukturisasi d e n g a n p i h a k d e b i t o r .
A . H a k i m Garuda Nusantara mengulas tentang hak kreditor dalam mengajukan
restrukturisasi atau t i n d a k a n l a i n n y a seperti m e n g a j u k a n p a i l i t d e b i t o r . D a l a m
hal restrukturisasi utang idealnya harus d i l a k u k a n setelah memperoleh
k e s e p a k a t a n m u t l a k (unanimous consent) d a r i s e m u a peserta s i n d i k a s i . T e t a p i
dalam prakteknya tidak m u d a h u n t u k m e m p e r o l e h kesepakatan m u t l a k dari
semua a n g g o t a s i n d i k a s i , k a r e n a k o n d i s i d a r i m a s i n g - m a s i n g k r e d i t o r i t u berbeda-
beda o l e h k a r e n a i t u t i d a k t e r h i n d a r k a n r e s t r u k t u r i s a s i d i l a k u k a n secara t e r p i s a h
d i m a n a beberapa bank peserta sindikasi m e l a k u k a n persetujuan tcrsendiri
dengan debitor mengenai paket restrukturisasi. Persetujuan restrukturisasi
tersebut t i d a k m e m b a w a akibat apapun terhadap h a k - h a k b a n k - b a n k peserta
sindikasi l a i n n y a yang tidak i k u t d i d a l a m paket restrukturisasi tersebut.

xvii
Sambutan

Sambutan
Wakil Ketua Mahkamah Agung R.I.
Y t h . K e t u a Pusat p e n g k a j i a n H u k u m
Y t h . K e p a l a Pusat P e n d i d i k a n d a n L a t i h a n M a h k a m a h A g u n g RI
Y t h . Para P c m b i c a r a d a n p e m a n d u loka k a r y a terbatas
Y t h . Para h a k i m A g u n g A n g g o t a K e l o m p o k Kerja N i a g a M a h k a m a h A g u n g
R.I, d a n
Para peserta l o k a k a r y a terbatas y a n g berbahagia!

A s s a l a m u ' a l a i k u m W r . W b . , salam s e j a h t e r a bagi k i t a semua

Portama-tama marilah kita menundukan kepala sejenak guna


mengucapkan pup syukur kehadirat A l l a h S W T . , yang telah melimpahkan
r a k h m a t d a n k a r u n i a - N y a , s e h i n g g a k i t a bisa b e r k u m p u l bersama m e n g i k u t i
l o k a k a r y a terbatas i n i d a l a m k e a d a a n sehat w a l ' a f i a t .
L o k a k a r y a terbatas i n i m e r u p a k a n l a n j u t a n l o k a k a r y a s e b e l u m n y a , d a n dapat
t e r s c l e n g g a r a d e n g a n b a i k b e r k a t k e r j a sama a n t a r a Pusat P e n g k a j i a n Hukum
d a n Pusat P e n d i d i k a n d a n L a t i h a n M a h k a m a h A g u n g RI serta K e l o m p o k K e r j a
N i a g a M a h k a m a h A g u n g RI.
P e n y e l e n g g a r a a n l o k a k a r y a i n i sudah beberapa k a l i berlangsung d a n b o l e h d i k a t a
sudah menjadi suatu kegiatan rutin dan berkesinambungan bagi Pusat
P e n g k a j i a n I l u k u m , d e n g a n m e n g a m b i l p e r a n serta para H a k i m A g u n g A n g g o t a
K e l o m p o k Kerja N i a g a M a h k a m a h A g u n g RI., H a k i m Niaga d a n Ketua/I l a k i m
P e n g a d i l a n N e g e r i d a c r a h J a k a r t a , B o g o r , T a n g e r a n g d a n Bekasi.
M a h k a m a h A g u n g sangat b e r t e r i m a k a s i h d a n juga m e n a r u h p e r h a t i a n atas
terselenggaranya loka karya i n i . Lantaran lokakarya ini diharapkan para
pcmbicara dapat m e n y a m p a i k a n pengetahuannya sesuai d e n g a n keahliannya
agar d a p a t d i j a d i k a n m a s u k a n bagi para peserta y a n g t e r d i r i d a r i para H a k i m .

Para peserta l o k a k a r y a y a n g t e r h o r m a t !
T i d a k salah k i r a n y a a p a b i l a d a l a m l o k a k a r y a terbatas m e m i l i h m a t e d p o k o k
" K r e d i t S i n d i k a s i " . S e p e r t i k i t a k e t a h u i bersama d a l a m d u n i a usaha, u t a m a n y a
suatu perusahaan dalam mengembangkan kegiatannya sudah pasti
m e m a n l a a t k a n k r e d i t d a r i h a n k . S e m u l a p i n j a m a n h a n y a berasai d a r i ]->erusahaan
tersebul dengan beberapa bank masing-masing berdiri sendiri. A k a n tetapi
m e n g i n g a t j u n g k a u a n usaha y a n g b e g i t u besar, sehingga perusahaan m e m e r l u k a n
kredil yang juga besar j u m l a h n y a , m a k a t a t a cara p i n j a m a n konvensional
tersebut sudah t i d a k m e m e n u h i persyaratan lagi. K a r e n a i t u investasi y a n g besar

xviii
Sambutan

t e r s e b u t d i t e m p u h d e n g a n cara m e m i n j a m d a n a d a r i beberapa b a n k secara


k e s a t u a n , cara t e r s e b u t biasa d i s e b u t k r e d i t s i n d i k a s i . Proses p e l a k s a n a a n k r e d i t
s i n d i k a s i b e g i t u r u m i t , k a r e n a i t u d i h a r a p k a n para p c m b i c a r a d a p a t m e n u l a r k a n
p e n g e t a h u a n n y a k e p a d a para peserta l o k a k a r y a i n i .

Para peserta l o k a k a r y a y a n g t e r h o r m a t !
K r e d i t s i n d i k a s i m e n y a n g k u t beberapa b a n k sebagai p e n y a n d a n g d a n a t e r h a d a p
suatu perusahaan t e r t e n t u . Siapakah yang m e n g a t u r d a n mengorganisasi
terlaksananya kredit sindikasi i n i . Dengan kata l a i n siapakah yang b e t i n d a k
sebagai A r r a n g e r , lead manager a t a u agen b a n k ? , d a n s a m p a i s e j a u h m a n a k a h
tugas d a n w e w e n a n g s u b j e k - s u b j e k tersebut. D e m i k i a n juga kita perlu
m e n g e t a h u i b e n t u k - b e n t u k d a n t a t a cara p e r j a n j i a n n y a . U n t u k i t u l a h p a r a
peserta d i h a r a p k a n d a p a t d e n g a n leluasa m i n t a k e j e l a s a n kepada para p c m b i c a r a .

Y a n g t e r h o r m a t para peserta l o k a k a r y a .
Kredit sindikasi bila d i h u b u n g k a n dengan p e r m o h o n a n pernyataan pailit, juga
m e n i m b u l k a n berbagai p e r t a n y a a n . S i a p a k a h y a n g b e r h a k m e w a k i l i para k r e d i t u r
anggota sindikasi? A p a k a h masing-masing k r e d i t u r anggota sindikasi berhak
b e r t i n d a k atas n a m a d i r i s e n d i r i a t a u k a h harus m e n d a p a t k a n p e r s e t u j u a n d a r i
anggota k r e d i t u r lainnya? Sehingga dengan d e m i k i a n siapakah yang berhak
b e r t i n d a k sebagai p e m o h o n p e r n y a t a a n p a i l i t ?
P e r m a s a l a h a n d i a t a s h a n y a l a h sebagian c o n t o h , sebagai b a h a n para peserta d a n
p c m b i c a r a m e n g e m b a n g k a n l e b i h l a n j u t d a l a m diskusi. Secara interaktif
keduanya dapat saling bertukar pikiran.
A k h i r n y a atas n a m a M a h k a m a h A g u n g R I , saya t a k l u p a m e n g u c a p k a n t e r i m a
k a s i h k e p a d a Pusat P e n g k a j i a n H u k u m d a n para p c m b i c a r a serta p e m a n d u atas
kesediaanya m e n y e l e n g g a r a k a n l o k a karya i n i . K e p a d a para peserta saya u c a p k a n
selamat m c n g i k t i t i lokakarya i n i . Semoga A l l a h S W T m e m b e r k a t i k i t a semua.

Wassalamu'alaikum W r . W h .

W a k i l Ketua M A . RI
Drs. H . Taufiq, S H , M H .

xix
CO
CD
00
Peranan Bank Indonesia Dalam Pinjaman Kredit Luar Negeri -
Veronica W. Sulistyo

PERANAN BANK INDONESIA DALAM


PINJAMAN K R E D I T L U A R N E G E R I
Veronica W. Sulistyo

Pendahuluan

Pada negara-negara dengan kemampuan terbatas untuk membiayai pemhangunan


dan pertumbuhan proyek serta program atau yang biasa disebut less developed
countries (LDCs), dibutuhkan adanya instrumen tambahan berupa pinjaman luar
negeri. Latar belakang akan adanya permintaan pinjaman luar negeri dapat dibagi
dalam beberapa faktor, yaitu:
1. Adanya suatu saving investment gap, karena kita tidak dapat memenuhi
pembiayaan dari tabungan yang ada sehingga memerlukan tambahan
pembiayaan, yang tejadi pada:
a. Sektor publik atau public sector
yaitu kesenjangan investasi yang terjadi apabila terdapat dcfisit APBN.
b. Sektor swasta atau private sector
yaitu kesenjangan investasi yang terjadi apabila ternyata tabungan
domestik tidak mencukupi kebutuhan investasi.
2. Adanya suatu foreign exchange external gap atau kesenjangan nilai tukar
mata uang asing, yang terjadi apabila kebutuhan devisa untuk mengimpor
faktor produksi dan keperluan repatriasi modal serta pembayaran kewajiban
luar negeri masih belum dapat dipenuhi dari penerimaan hasil ekspor barang
dan jasa, atau dengan kata lain tidak adanya devisa untuk membiayai barang-
barang impor.

Pinjaman luar negeri yang digunakan secara terencana dan terarah


seharusnya tidak akan menimbulkan masalah. Untuk mengatur pinjaman luar
negeri secara terencana dan terarah, pemerintah menganut prinsip prudent bor-
rowing policy terhadap pinjaman luar negeri, yaitu:
o Terms & Conditions atau persyaratan pinjaman selunak mungkin, prioritas
pada pinjaman jangka panjang, dan tingkat bunga yang relatif rendah;
o Sifat dinamis, disesuaikan dengan keadaan dan kebutuhan;
o Tidak adanya ikatan politik, dalam implementasinya hal ini sering dikaitkan
dengan kepentingan tertentu baik dari negara lender (pemberi dana) maupun
secara umum, misalnya dihubungkan dengan hak asasi manusia ( H A M )
atau masalah lingkungan;
o Pemakaian dana yang fleksibel, untuk berbagai keperluan (multi purpose);
o Memelihara kredibilitas Pemerintah dimata dunia intemasional;
o Diversifikasi sumber dan bentuk pinjaman;
o Sumber dana harus jelas dan reputasi pemberi dana harus baik;
Sering terjadi pemberi dana minta diterbitkan semacam promissory notes
dari bank pemerintah atau bank sentral sebelum pencairan dana, dan prom-

KREDIT SINDIKASI 3
Peranan Bank Indonesia Dalam Pinjaman Kredit Luar Negeri -
Veronica W. Sulistyo

issory notes tersebut diperjualbelikan di luar negeri, yang pada akhirnya


tidak ada peniherian dana seperti yang dijanjikan.

Dalam perjalanannya pinjaman luar negeri sebenarnya sudah dapat


membantu pemhangunan Indonesia. Sebelum krisis rata-rata pertumbuhan
pemhangunan adalah sebesar 7%. Sehingga dapat dikatakan pinjaman luar negeri
sangat besar manfaatnya.

Pinjaman luar negeri Indonesia saat ini berkisar antara Rp. 132 milyar, yang
terdiri dari unsur pemerintah sejumlah Rp. 74 milyar, dan pinjaman swasta Rp.
57 milyar.

Profil Pinjaman Luar Negeri

Berdasarkan persyaratan pinjaman, bentuk pinjaman luar negeri dapat


dibagi menjadi:

1. Pinjaman Lunak (Concessional Loan),


Berasal dari lembaga multilateral maupun negara bilateral atau G to G
(government to government). Dengan ciri tingkat bunga rendah (sekitar.3,.5%),
jangka waktu pengembalian panjang (sekitar 25 tahun) dan masa tenggang
{grace period) cukup panjang yaitu 7 tahun. Contohnya adalah pinjaman
yang berasal dari World Bank, ADB, yang memberikan pinjaman untuk
jangka waktu 25 - 40 tahun.

2. Pinjaman setengah lunak (Semi-concessional Loan),


Pinjaman yang memiliki persyaratan pinjaman sebagian komersial namun
dijamin oleh suatu lembaga pengembangan ekspor. Biasanya bentuknya
berupa fasilitas kredit ekspor, misalnya suatu negara yang ingin memajukan
ekspor di negaranya akan menyediakan pembiayaan bagi suppliernya untuk
menjual barangnya kepada debitor. Dulu dikenal juga purchase and install-
ment sales agreement contohnya dari leasing company dijepang.

3. Pinjaman komersial (Commercial Loan),


Pinjaman yang berasal dari Bank/Lemhaga Keuangan dengan persyaratan
yang berlaku di pasar intemasional pada umumnya. Berdasarkan sifat dibagi
atas (a) pinjaman bilateral, yaitu pinjaman dengan jumlah kecil clan berasal
dari satu bank, sedangkan (b) pinjaman dengan jumlah besar hcrbenttik
sindikasi. Berdasarkan bentuk, pinjaman komersial dibagi atas pinjaman
dalam, (a) bentuk surat utang (notes) dengan bunga mengambang atau
obligasi (bonds) dengan bunga tetap, keduanya berasal dari capital market,
dan (h) pinjaman dari perbankan intemasional, bcrbenruk sindikasi dengan
jumlah pinjaman yang besar.

4 KREDIT SINDIKASI
Peranan Bank Indonesia Dalam Pinjaman Kredit Luar Negeri -
Veronica W. Sulistyo

Pinjaman Komersial

Mengapa dilakukan pinjaman komersial? Karena baik pinjaman lunak


maupun setengah lunak biasanya sumber dananya terbatas, sehingga diperlukan
sumber dana komersial lainnya. Dapat dirangkum bahwa alasan dilakukan
pinjaman komersial adalah:
1. Untuk diversifikasi sumber pembiayaan dimana untuk pinjaman lunak
biasanya dari negara-negara multilateral dan tertentu sedangkan pinjaman
komersial biasanya berasal dari market atau pasar.
2. Apabila pinjaman komersial ini dapat mencapai jumlah besar maka
penarikannya dapat secara mudah, cukup dengan menyampaikan notice of
borrowing maka penarikan dapat dilakukan. Hal tersebut berbeda dengan
pinjaman resmi lainnya yang sering dikaitkan dengan persyaratan-
persyaratan tertentu sebelum pencairan dana, misalnya dalam World Bank
dan Asian Development Bank (ADB) terdapat suatu policy matrix, yang berisi
hal-hal yang harus dilakukan Pemerintah sebelum dapat menarik dana.
Seringkali persyaratan tersebut tidak berkaitan dengan proyek yang akan
dibiayai, contohnya penarikan dana dari A D B dapat dilakukan apabila
Pemerintah telah mempunyai Money Laundering Law, jadi meskipun
Pemerintah telah menandatangani pinjaman tersebut sejak lama akan tetapi
karena Undang-Undang tersebut belum disahkan oleh DPR, maka dana
belum dapat dicairkan.
5. Keuntungan lain dari pinjaman komersial adalah dana dapat digunakan
untuk proyek apapun atau multipurpose, berbeda dengan pinjaman resmi
misalnya dari World Bank, yang biasanya sudah ditentukan untuk proyek
tertentu, kecuali dalam Program Loan, yaitu pinjaman berhentuk tunai yang
dapat digunakan untuk pembiayaan dalam negeri tidak terbatas pada proyek
tertentu saja.

Peranan Bank Indonesia Dalam Pinjaman Luar Negeri

Seperti diketahui, yang bertindak untuk dan atas nama pemerintah dalam
pinjaman luar negeri adalah Menteri Keuangan. Dalam hal ini peranan Rank
Indonesia (BI) hanyalah membantu pemerintah sebagai advisor dalam melakukan
negusiasi pinjaman luar negeri, menatausahakan pinjaman, dan juga
melaksanakan pembayaran pinjaman.
Sebelum Undang-undang No. 2 5 tahun 1999, BI diberi wewenang untuk
melakukan pinjaman komersial. Dimulai pada tahun 1975 ketika terjadi krisis
Pertamina yang mengakibatkan cadangan devisa menipis, karena terjadi mis-
match dimana pinjaman jangka pendek Pertamina digunakan untuk pembiayaan
jangka panjang. Pada waktu itu Presiden mengeluarkan Surat Keputusan No. IV
31/Pres/6/1975 tertanggal 4 Juni 1975 yang memberikan kewenangan pada BI
untuk dan atas nama Pemerintah melakukan pinjaman komersial. Sejak saat itu,
walaupun secara tidak tertulis, terdapat pengaturan bahwa untuk pinjaman-
pinjaman yang bersifat official misalnya World Bank, ADB maupun bilateral

KREDIT SINDIKASI 5
Peranan Bank Indonesia Dalam Pinjaman Kredit Luar Negeri -
Veronica W. Sulistyo

dilakukan oleh Menteri Keuangan, sedangkan untuk pinjaman komersial


dilakukan oleh BI.

Sedangkan berdasarkan Keppres No. 17 Tahun 1978 tentang Pemberian


kewenangan kepada Menteri Keuangan untuk menerhitkan obligasi, dan
berdasarkan Keppres tersebut Pemerintah atau Menteri Keuangan dapat
menunjuk Bl untuk melakukan penerbitan bond dalam rangka pinjaman luar
negeri.

Dalam pinjaman komersial, dahulu Bl melakukan pinjaman komersial


umumnya adalah dalam rangka front-end financing, sehingga misalnya dalam
suatu pinjaman setengah lunak, dana tidak digunakan untuk membiayai 100%
nilai proyek akan tetapi digunakan untuk membiayai 50% sampai dengan 85%
nilai proyek, sedangkan sisa berasal dari Pemerintah. Untuk itu BI seringkali
meminjam dalam jumlah besar atau jumbo, yang digunakan sedikit demi sedikit
sampai habis, setelah itu baru meminjam kembali. Ketika pada tahun 1980-an
terjadi penurunan harga minyak, BI berpikir apabila seandainya harga minyak
itu betul-betul turun dan kita memerlukan pinjaman maka pada masa sulit
tersebut mencari pinjaman pun akan juga sulit. Sehingga sejak tahun 1984 BI
membentuk pinjaman siaga (standby loan). Sejak itu BI melakukan pinjaman
setiap tahun sebesar Rp. 500 jura, yang ditarik hanya apabila diperlukan. Sebagai
contoh adalah pada waktu krisis terjadi tahun 1998 BI melakukan penarikan
pinjaman sebesar USD 1,5 milyar yang penandatanganan pinjamannya dilakukan
pada tahun 1995, 1996 dan 1997.

Di bidang penerbitan obligasi, Pemerintah telah menerhitkan berbagai


obligasi di berbagai capital market, contohnya Indonesia pernah menerhitkan
Dutch Guilders Bond di pasar Belanda, DM Bond di pasar Jcrman, dan Samurai
Bond di pasar Jepang.

Pada tahun 1996 BI mengeluarkan Yankee Bond, hal ini dilakukan karena
banyak perusahaan-perusahaan yang terjun di capital market, padahal belum ada
suatu benchmark terhadap harga-harga atau pricing dari pinjaman-pinjaman
tersebut, untuk itu pemerintah merasa perlu dikeluarkan suatu benchmark sebagai
acuan penerbitan obligasi (bond) bagi perusahaan-perusahaan di Indonesia, untuk
itulah BI, untuk dan atas nama pemerintah menerhitkan Yankee Bond. Selanjutnya
hal ini diikuti salah satunya oleh BNI menerhitkan bond pada tahun 1997.
Penerbitan obligasi oleh BI didasarkan pada Keppres No. 17 Tahun 1978.
Sesudah berlakunya Undang-undang No. 23 Tahun 1999 tentang Bank Indone-
sia, didalam U U tersebut salah satunya mengatur mengenai wewenang BI untuk
melakukan pinjaman luar negeri. Berdasarkan Pasal 13 ayat (3) undang-undang
tersebut, BI dapat melakukan pinjaman luar negeri untuk dan aras nama serta
bertanggung jawab Bank sebagai bandan hukum. Pinjaman tersebut semata-
mata digunakan dalam pengelolaan cadangan devisa untuk memperkuat posisi
neraca pembayaran sebagai bagian dari pelaksanaan kebijakan moneter.

6 KREDIT SINDIKASI
Peranan Bank Indonesia Dalam Pinjaman Kredit Luar Negeri -
Veronica W. Sulistyo

Sedangkan dalam Pasal 53 ditetapkan bahwa BI untuk clan atas nama Pemerintah
dapat melakukan pinjaman komersial luar negeri, menatausahakan, serta
menyelesaikan tagihan dan kewajiban keuangan Pemerintah terhadap luar negeri.
Hal tersebut merupakan perbedaan utama dari sebelum berlakunya U U No. 2.3/
1999 dan sesudah berlakunya U U No. 23/1999 yaitu bahwa dulu hubungan
antara BI dan Menteri Keuangan hanya diatur dalam General Agreement tidak
tertulis dan sekarang diatur dalam bentu Undang-Undang 131.
Peran BI yang lainnya didalam pinjaman luar negeri adalah memberikan
masukan/advis kepada pemerintah sejak negosiasi loan agreement, pada saat
penghitungan effective cost dari suatu pinjaman, penatausahaan pinjaman luar
negeri clan yang terpenting adalah pelaksanaan pembayaran pinjaman luar negeri
tersebut.

Pihak-pihak yang terkait dengan pinjaman luar negeri yaitu, dari segi debitor
adalah Menteri Keuangan, dari segi perencanaan adalah BAPPENAS. Dahulu
BAPPEN AS membuat dalam bentuk blue book atau daftar perencanaan proyek,
yang ditawarkan pada sidang CGI (Consultative Group of Indonesia) sebelum
krisis namun setelah krisis tidak dilakukan lagi. Pihak lain yang terkait tentu
saja adalah departemen teknis terkait sebagai end user atau pelaksana dari
pinjaman itu sendiri.

Suatu negara sebaiknya mempunyai satu debt management office yang terpadu
yang menangani baik front office, middle office maupun back office. Saat ini
Pemerintah masih dapat menangani dari segi back office clan front office (terlaksana
di beberapa instansi), akan tetapi dari middle office, sebagai pihak yang
menganalisa pinjaman-pinjaman yang sebaiknya dilakukan baik dari segi waktu
maupun mata uang yang diperlukan, belum ada yang menangani, hal tersebut
masih dilakuk an terpisah-pisah dan ad hoc.

Peranan lain BI di masa-masa sulit seperti saat ini adalah melakukan


restrukturisasi utang misalnya melalui Lotidon Club, Paris Club, dan restruksturisasi
pinjaman luar negeri perbankan Indonesia (dalam bentuk exchange offer). Dalam
Paris Club yang selalu dikaitkan dengan program IMF (International Monetary
Fund), Indonesia meminta rescheduling utang atau penjadwalan ulang kewajiban
utang dan bunga yang akan jatuh tempo. Meski berhasil mendapatkan reschedul-
ing utang Indonesia tidak dapat meminta hair cut atau pemotongan utang, karena
belum termasuk dalam kategori negara yang mendapatkan hair cut, yaitu kategori
hipc (higly indebted poor country), tetapi apabila Indonesia masuk dalam kategori
ini maka clalam waktu puluhan tahun Indonesia tidak dapat meminjam kemhali
karena dianggap tidak sanggup membayar. Dalam Paris Club yang telah diadakan
tiga kali, yaitu tahun 1998 (berhasil me-rescheduie sejumlah USD 4,7 milyar),
tahun 2000 (berhasil mc-reschedule USD 5,8 milyar) dan tahun 2002 (berhasil
me-rescheduie USD 5,4 milyar), BI berperan dalam negosiasi serta menyiapkan
data yang diperlukan dalam menentukan bcrapa jumlah yang harus di-resched-
ule. Terdapat dua kategori rescheduling, yaitu ODA (Official Development Agency)

KREDIT SINDIKASI 7
Peranan Bank Indonesia Dalam Pinjaman Kredit Luar Negeri -
Veronica W. Sulistyo

yang sifatnya "soft" dengan jangka waktu pengembalian lebih panjang serta
bunga rendah, dan non-ODA (non-Official Development Agency) yang sifatnya
lebih komersial, jangka waktu pengembalian lebih pendek serta bunga lebih
komersial (biasanya berdasarkan LIBOR).

Konsekuensi dari restrukturisasi Paris Club serta berdasarkan asas comparable


treatment, Pemerintah dituntut pula untuk merestrukturisasi pinjaman komersial
atau pinjaman sindikasi dalam London Club. Didalamnya termasuk pinjaman
siaga (standby loan) yang melibatkan ratusan bank pemberi pinjaman. Dalam
restrukturisasi London Club dibentuk pula steering committee untuk bernegosiasi
demi mencapai kesepakatan dan hasilnya melalui Agen-nya disebarkan dan
diberitahukan kepada bank-bank lainnya agar bersedia menyetujui rescheduling.
Hasil dari negosiasi tersebut harus berupa unanimous consent atau seluruhnya
setuju, apabila terdapat satu lender tidak setuju maka rescheduling tidak tercapai.
Serelah tercapai persetujuan hasilnya disebarkan kepada para lender. Steering
committee yang dibentuk biasanya berdasarkan wilayah (region) dari bank-hank
pemberi dana, misalnya steering committee khusus untuk wilayah Jepang, Eropa,
dan Amerika.

Selain restrukturisasi pinjaman pemerintah, BI juga melakukan


restrukturisasi pinjaman luar negeri swasta, karena tugas BI turut pula mengatur
masalah perbankan. Maka BI turut melakukan penjadwalan utang dengan
melaksanakan Exchange Offer, dimana pinjaman luar negeri perbankan yang
jatuh tempo dalam periode tertentu ditukar dengan pinjaman baru dalam jangka
waktu dan jadwal pembayaran yang baru pula. Dalam Frankfurt Agreement
Pemerintah bertemtt dengan perbankan intemasional yang diwakili steering com-
mittee, yang akhirnya berhasil mencapai persetujuan untuk me-reschedtde pinjaman
bank-hank Indonesia yang telah jatuh waktu dan tidak dibayar, dengan jaminan
Pemerintah.

Peranan BI lainnya adalah dalam pengaturan dan monitoring pinjaman


luar negeri swasta. Melalui Keppres Nomor 39 Tahun 1991 tentang Koordinasi
Pengelolaan Pinjaman Komersial Luar Negeri, Bl ditunjuk untuk mengatur
pinjaman komersial luar negeri (PKLN) swasta melalui badan Tim PKLN. Salah
satu tugas Tim PKLN adalah mengatur pinjaman luar negeri perbankan, misalnya
meminta reneana PKLN bank secara berkala untuk satu tahun kedepan.
Berdasarkan keputusan Ketua Tim PKLN No. KEP-06.K.T1M.PKLN/1991, BI
mengenakan plafon PKLN untuk masing-masing bank dengan
mempertimbangkan aspek permodalan bank, dan bila mereka hendak masuk
pasar PKLN mereka harus meminta persetujuan BI terlebih dahulu, agar tidak
terjadi kesimpangsiuran dalam pasar (crowdness), karena kesimpangsiuran
tersebut dapat mengakibatkan persyaratan PKLN menjadi tidak menguntungkan
bagi bank-bank lainnya. Penerapan prinsip tirtttan masuk pasar (queuing) dapat
berupa penjadwalan ulang "timing" PKLN clan atau penurunan "terms and condi-
tions" PKLN. Perminraan persetujuan masuk pasar PKLN kepada Bl harus

3 KREDIT SINDIKASI
Peranan Bank Indonesia Dalam Pinjaman Kredit Luar Negeri -
Veronica W. Sulistyo

dilakukan 3 bulan sebelum bank-bank mencari PKLN dari calon lender yang
diinginkan.

Sejak krisis, pemberian plafon dan pcrmintaan secara berkala reneana PKLN
bank tidak lagi dilakukan, akan tetapi setelah keadaan ekonomi membaik dan
hank-hank mulai kembali meminjam, maka permintaan persetujuan dari Bl
untuk masuk pasar tetap dilakukan. Dalam masa yang akan datang sedang
dipikirkan kemungkinan lain sebagai pengganti pemberian plafon dan pelaporan
misalnya dengan pemakaian rasio-rasio tertentu (misalnya rasio utang dan
kapital).

Pasca masa krisis BI mengeluarkan aturan yang sejalan dengan prinsip kehati-
hatian terhadap perkembangan PKLN swasta serta guna memenuhi kebutuhan
sistem pemantauan lalu lintas devisa, yaitu dengan dikeluarkannya Peraturan
Bank Indonesia (PBI) Nomor 2/22/PBI/2000 tentang Kewajiban Pelaporan Utang
Luar Negeri, yang mewajihkan Bank, Badan Usaha Bukan Bank, dan perorangan
untuk melaporkan setiap pinjaman luar negeri secara lengkap, benar, dan tepat
waktu. Hal ini sebenarnya telah dilakukan sejak tahun 1997 tetapi dikuatkan
dengan PBI tersebut. Kelalaian atas penyampaian laporan akan dikenakan sanksi
administratif berupa denda. Sebagai pedoman pelaksanaannya dikeluarkan Surat
Edaran Bank Indonesia Nomor 2/20/DLN tertanggal 9 Oktober 2000. Di
dalamnya terdapat ruang lingkup pinjaman luar negeri swasta yang wajib
dilaporkan, dengan perincian sebagai berikut:
o Utang penduduk kepada bukan penduduk, dalam valuta asing dan atau
rupiah, berdasarkan perjanjian kredit (loan agreement), surat berharga, atau
berdasarkan lainnya seperti utang dagang, kecuali kewajiban bank dalam
bentuk giro, tabungan dan deposito berjangka milik bukan penduduk;
11 Surat berharga yang wajih dilaporkan adalah surat berharga yang diterbitkan
di pasar uang dan atau pasar modal di luar negeri, baik dalam rupiah maupun
dalam valuta asing, antara lain Obligasi, Commercial Papers, Promissory Notes,
Medium Term Notes (MTN), dan Floating Rate Notes.
o Utang dagang yang wajib dilaporkan adalah utang luar negeri yang timbul
dalam rangka perdagangan intemasional baik dengan L/C maupun tanpa
L/C, yang berjangka waktu diatas 6 bulan. Bagi hank, utang dagang yang
wajih dilaporkan adalah utang dagang dengan L/C yang telah menjadi
kewajiban bank seperti wesel ekspor yang telah diakseptasi oleh hank. Bagi
swasta non hank, utang dagang yang wajib dilaporkan adalah utang dagang
tanpa L/C diluar yang menjadi kewajiban bank.
o Pinjaman luar negeri bank yang wajib dilaporkan adalah pinjaman luar
negeri yang diterima oleh:
i. Kantor pusat maupun kantor cabang bank umum yang berbadan
hukum Indonesia;
ii. Kantor cabang di luar negeri dari bank yang kantor pusatnya
berkedudukan di Indonesia, baik yang disalurkan maupun tidak
disalurkan ke Indonesia;
iii. Kantor cabang bank asing yang berkedudukan di Indonesia.

KREDIT SINDIKASI 9
Peranan Bank Indonesia Dalam Pinjaman Kredit Luar Negeri -
Veronica W. Sulistyo

0 Jumlah PKLN yang wajib dilaporkan adalah:


i. Pinjaman luar negeri atas dasar perjanjian kredit adalah minimum
USD 500 ribu atau ekuivalen dalam mata uang lain dengan kurs yang
berlaku pada saat perjanjian kredit ditandatangani.
11. Pinjaman luar negeri atas dasar Surat Berharga dan atas dasar perjanjian
lainnya seperti utang dagang wajib dilaporkan seluruhnya tanpa batas
maksimum;

Hingga saat ini pengawasan PKLN swasta tersebut sifatnya masih pelaporan
karena BI masih menganut kehtjakan sistem devisa hehas sehingga tidak
diwajibkan untuk meminta persetujuan. Untuk ke depannya, ada pemikiran
bahwa pengaturan tersebut hanya sampai pelaporan atau akan diatur secara
lebih jauh. Pengaturannya memang tidak akan terlalu rigid namun akan
menggunakan rasio-rasio tertentu kapan suatu hank atau perusahaan dapat
melakukan pinjaman komersial luar negeri.

Kesimpulan

Bank Indonesia (BI) herperan dalam pinjaman luar negeri baik dalam
pengelolaan pinjaman pemerintah dari pengelolaan hingga restrukturisasinya.
Selain itu BI juga berperan dalam pemantauan perkembangan PKLN swasta.
BI berpendapat perlu adanya suatu landasan hukum yang kuat mengenai
pinjaman luar negeri agar penggunaan utang dapat ditingkatkan serta dikelola
secara efisien, efektif dan dapat dipertanggungjawabkan. Untuk itu BI bersama
Badan Perencanaan Pemhangunan Nasional, Departemen Luar Negeri dan
Departemen Keuangan sebagai pemrakarsa telah menyiapkan R U U Pinjaman/
1 I ihah Luar Negeri Pemerintah, yang saat ini berada di Menteri Keuangan dan
diharapkan dalam waktu dekat dapat disampaikan ke DPR.

Selanjutnya sebagai implementasi kebijakan pinjaman luar negeri yang


prudent dan forward looking diperlukan adanya debt management yang mengelola
utang. Saat ini yang ada adalah Debt Management Unit (DMU) yang berada di
Departemen Keuangan dengan tugas menata-usahakan pinjaman domestik,
sedangkan pinjaman luar negeri secara terpisah berada di Direktorat Luar Negeri
Departemen Keuangan. Sebaiknya dibentuk suatu lembaga yang berdiri sendiri
diluar otoritas fiskal dan moneter. Dengan demikian ada suatu perencanaan
pinjaman yang lebih baik dan lebih matang sehingga dapat menghindari krisis
yang dapat terjadi di masa mendatang.

10 KREDIT SINDIKASI
Aspek Bisnis Dalam Pembentukan Kredit Sindikasi Dan
Tanggung Jawab Masing-tvlasing Pihak Di Dalamnya - Budhiono Budoyo

ASPEK BISNIS D A L A M P E M B E N T U K A N
K R E D I T SINDIKASI D A N T A N G G U N G
JAWAB MASING-MASING PIHAK DI
DALAMNYA
Budhiono Budoyo

Pengertian Kredit Sindikasi

Banyak rerdapar definisi kredit sindikasi namun yang umum dipergunakan


adalah definisi yang diberikan oleh Stanley 1 lurn (1990), yaitu: "kredit yang
diberikan oleh dua atau lebih lembaga keuangan dengan syarat/ketentuan yang
sama bagi para peserta sindikasi, menggunakan dokumentasi yang sama dan
diadministrasikan oleh Agen yang sama pula."
Untuk pemahaman lebih lanjut terdapat beberapa pcrbedaan antara kredit
sindikasi dengan kredit konsorsium yang digambarkan melalui diagram di bawah
ini:

Kredit Konsorsium Kredit Sindikasi

1. Analisa kredit oleh bank induk. 1. Seluruh bank peserta melakukan


analisa kredit.
2. Suku bunga atas dasar bank induk. 2. Suku bunga atas dasar negosiasi bank
sindikasi.
5. Petjanjian kredit induk dilakukan oleh 3. Perjanjian kredit induk ditanda-
debitor dan bank induk serta dibawah tangani oleh seluruh peserta
tangan. sindikasi dengan debitor.

4. Rank peserta tidak dapat langsung 4. Bank peserta dapat berhubungan


berhubungan dengan debitor. dengan debitor melalui Agen.

Perkembangan Kredit Sindikasi

Dalam tataran intemasional, kredit sindikasi berawal pada tahun 1968


dimulai oleh pemerintah Austria yang melakukan raisingfund atau pengumpulan
dana sebesar USD 100 juta, hal yang sama dilakukan oleh Kcrajaan Swedia
sebesar USD 800 juta di tahun 1981. Sedangkan di Indonesia perkembangan
dimulai dengan Surat Hdaran Bl Nomor 6/33/UPK tanggal .3 Oktober 1973
mengenai Pembiayaan Bersama oleh Bank-bank Pemerintah (Konsorsium) dan
pada tahun 1979 dengan Surat Edaran BI Nomor 11/26/UPK dimana bank
pemerintah membiayai kredit investasi > Rp. 500 juta dan KMK > Rp. 750 juta
harus ditawarkan secara konsorsium. Sedangkan pada Era Deregulasi sindikasi

KREDIT SINDIKASI 11
Aspek Bisnis Dalam Pembentukan Kredit Sindikasi Dan
Tanggung Jawab Masing-Masing Pihak Di Dalamnya - Budhiono Budoyo

mulai berkembang dengan Surat Edaran BI Nomor 61/1/UKU tanggal 1 Juni


1983 dimana pelaksanaannya diserahkan kepada Bank Sindikasi, dan dengan
Pakto 88 tentang Batas Maksimum Pemberian Kredit (BMPK), sindikasi
berkembang pesat karena sangat efektif untuk mengatasi masalah BMPK.

Perlunya Kredit Sindikasi

Bagi debitor kredit sindikasi diperlukan karena:


o Merupakan solusi untuk memperoleh fasilitas kredit dalam jumlah besar,
sebab kredit dalam jumlah besar tcrlalu berat bila ditangani oleh satu bank,
ibaratnya tidak akan menaruh semua telur dalam satu keranjang. Juga cara
ini lebih efisien karena hanya perlu menunjuk satu arranger untuk meng-
arrange kredit sindikasi pada bank-bank sehingga tidak harus datang satu
persatu kepada bank-bank tersebut untuk meminta dana;
o Memupuk ketja sama atau networking dengan bank-bank lain, agar
dikemudian hari debitor dapat lebih mudah melakukan kerja sama;
o Menambah kredibilitas debitor, terutama bila peserta sindikasi terdiri dari
hunk besar dan ternama;
(i Untuk kepentingan publikasi {image), terutama apabila dicantumkan dalam
tombstone atau announcement dalam majalah intemasional (apabila kredit
sindikasi melibatkan bank-bank intemasional).

Bagi hank, kredit sindikasi diperlukan karena:


o Dapat mengatasi masalah BMPK,
o Risk sharing dengan bank lain;
o Memupuk hubungan kerja sama dengan suatu Grup Usaha, misalnya bank
yang berusaha memupuk hubungan dengan suatu Grup Usaha, yang
biasanya mempunyai bank pilihan sendiri; disini menjadi penting, karena
untuk dapat hekerja sama dengan suatu perusahaan besar diperlukan suatu
usaha tersendiri, karena biasanya perusahaan sudah mempunyai bank
tersendiri demi alasan kerahasiaan. Dengan menjadi salah satu bank
sindikasi, maka dapat dimungkinkan suatu kerja sama dengan perusahaan
tersebut.
o Meningkatkan Fee Based Income atau pendapatan yang berasal dari fee;
11 Learning process bagi participating bank. Terdapat beberapa bank yang tidak
mempunyai pengalaman dalam kredit sindikasi. Dengan menjadi salah satu
peserta sindikasi maka bank tersebut dapat mempelajari mengenai kredit
sindikasi.
o Agar dikenal di pasar sindikasi, bagi bank sulit untuk masuk ke dalam
suatu kredit sindikasi terutama apabila tidak mempunyai pengalaman
sindikasi. Terdapat istilah raising flag, dimana bank akan mendapat banyak
tawaran untuk turut serta dalam sindikasi apabila telah dikenal dalam pasar
sindikasi.

M KREDIT SINDIKASI
Aspek Bisnis Dalam Pembentukan Kredit Sindikasi Dan
Tanggung Jawab Masing-Masing Pihak Di Dalamnya - Budhiono Budoyo

Karakteristik Kredit Sindikasi

Unsur-unsur kredit sindikasi menurut Hurn, mencakup:


•/ Terdapat dua atau lebih bank atau lembaga keuangan;
S Didasarkan pada persyaratan yang sama bagi semua anggota sindikasi (simi-
lar terms & conditions);
* Menggunakan satu dokumentasi kredit yang sama (using common docu-
mentation);

•/ Diadministrasikan oleh Agen yang sama (administered by a common agent).

Ciri-ciri kredit sindikasi:


•/ Mempunyai lebih dari satu pemberi kredit;
J Fasilitas kredit umumnya relatif besar;
S Jangka waktu umumnya medium term atau long term;
S Bunga pada umumnya mengambang (floating);
V Berlaku satu tingkat bunga bagi debitor, berbeda dengan club deal umumnya
dimana tidak digunakan common agent, dan tingkat bunga yang berbeda-
beda;
S Peserta sindikasi hanya bertanggung jawab sesuai porsinya masing-masing,
S Dokumentasi kredit yang sama bagi semua peserta sindikasi;
^ Publisitas;
•f Bankable proposition, artinya bank-bank yang turut serta dalam sindikasi
menganggap bahwa debitor atau obyeknya secara teknis layak mendapatkan
kredit dari bank karena dianggap dapat memberikan keuntungan.
Proses Sindikasi

Terdapat "minimal 10 tahapan dalam proses sindikasi, 8 tahap pertama


dikoordinir oleh arranger, yaitu (a) analisa fasilitas, (b) penawaran/pf/er letter,
(c) mandate, (d) invitation, (e) alokasi penyertaan final (allocation), (f)
dokumentasi sindikasi, (g) penandatanganan/signing, (h) publisitas, sedangkan
2 langkah selanjutnya dilakukan oleh Agen, yaitu (i) pelaksanaan pemberian
kredit, dan (j) administrasi kredit sindikasi. Tahapan tersebut dapat
dikembangkan lebih lanjut menjadi lebih dari 10 tahapan.
Akan timbul pertanyaan, apakah dalam kredit sindikasi arranger harus ikut
memberi kredit? Atas pertanyaan tersebut praktek perbankan terdapat dua aliran
sindikasi. Pada Anglo Saxon style bisa zero portfolio, artinya sepanjang investment
banking dapat meyakinkan para penyandang dana serta dapat melakukan bukti
kegiatan atau running the book, maka arranger tidak ikut memberikan kredit.
Contoh dari praktek ini dapat dilihat di Amerika Serikat. Dalam Europe style,
arranger harus turut. memberikan kredit (certain portion).

Penunjukkan arranger tidak dibatasi pada satu arranger tapi bisa lebih dari
satu. Dalam praktek terdapat apa yang dinamakan co-arranger, yang kadang
hanya mencantumkan nama saja namun tidak ikut kerja dan tidak dapat fee,

KREDIT SINDIKASI 13
Aspek Bisnis Dalam Pembentukan Kredit Sindikasi Dan
Tanggung Jawab Masing-Masing Pihak Di Dalamnya - Budhiono Budoyo

asalkan namanya dicantumkan sebagai co-arranger. Ada pula yang mengerjakan


bagian pekerjaan tertentu saja sesuai dengan pembagian pekerjaan dan untuk
itu mendapatkan fee.

Pihak'pihak Yang Terlibat Dalam Sindikasi

A. debitor;

B. Arranger. Apabila di dalam suatu pengumuman tercantum lead bank


biasanya lead bank tersebut sebagai arranger;

C. kreditor, yang terdiri dari:


1. Lead Manager, sebetulnya kreditor biasa yang tidak terlibat dalam fungsi
apapun tapi mempunyai jumlah pemberian kredit yang besar. Misalnya
dalam undangan disebutkan bahwa kreditor yang mempunyai jumlah >
30% dimasukkan dalam lead manager.
2. Manager, dalam undangan sindikasi bisa disebutkan bahwa kreditor yang
mempunyai jumlah 10% - 25% masuk dalam kategori ini;
3. Participant
•=> istilah tersebut dalam praktek bisa bermacam-macam, baik untuk lead
manager, manager dan participant. Dimana untuk setiap posisi tersebut
mempunyai fee yang berbeda-beda pula.

D. Agen, terdapat 3 macam Agen yaitu:


1. Agen Fasilitas (Facilitry Agent), bertugas mengelola pelaksanaan pemberian
kredit sindikasi dan administrasinya, setelah loan agreement ditandatangani
dan menjadi operasional. Dalam praktek pada tahapan dokumentasi, Agen
sudah diundang oleh arranger.

Tugas Agen Fasilitas terdiri dari:


a. Pelaksanaan pemberian kredit sindikasi, yaitu dalam hal: pemenuhan
ketentuan/pcrsyaratan penarikan (condition precedent); mengkoordinasikan
penarikan kredit sejak dari penarikan kredit bank-bank sampai pemberian
kepada debitor;
b. Administrasi kredit sindikasi, yaitu dalam hal (a) pemenuhan persyaratan
perjanjian kredit, (b) menentukan/revievj suku bunga yang berlaku dimana
hal ini tergantung pada negosiasi suku bunga yang mana akan menjadi
patokan, (c) mcnghitung, memungut, mendistribusikan fee, bunga,
angsuran, denda, dll, (d) monitoring kredit dan jaminan, (c) meminta
dan mendistribusikan laporan dari debitor, (f) mengkoordinasikan site visit.

<=> dalam praktek baik di Amerika Serikat maupun Australia, meskipun


tidak dimuat dalam suatu loan agreement (ataupun bisa saja dimuat),
terdapat empat hal yang penting yang harus ada, yaitu (a) bank harus

14 KREDIT SINDIKASI
Aspek Bisnis Dalam Pembentukan Kredit Sindikasi Dan
Tanggung Jawab Masing-Masing Pihak Di Dalamnya - Budhiono Budoyo

mempunyai skill, perhatian serius dan kecakapan khusus, untuk


berfungsi sebagai Agen, (b) Agen harus mengumumkan seluruh fakta-
fakta material baik yang terjadi pada debitor maupun pada fasilitas
kepada seluruh peserta sindikasi (apabila tidak dilakukan dapat
diklaim oleh peserta), (c) tidak ada conflict of interest, (d) tidak boleh
mempunyai/menarik keuntungan pribadi, contoh scwaktu
mcngumpulkan kredit, Agen memutar uang tersebut.

2. Agen Sekuritas {Security Agent), bertanggung jawab atas penyelesaian


pengikatan jaminan dan dokumentasi;

3. Agen Escrow {Escrow Agent), bertanggung jawab atas pengelolaan escrow


agent. Di Indonesia umumnya baru timbul Agen Escrow apabila sudah ada
masalah sebab setiap pemasukkan dan pengeluaran harus seizin bank.

Tinjauan Khusus Proses Sindikasi

A. Legal Documentation:
• Representation and Warranties, merupakan jaminan dari debitor bahwa
semua statement atau pernyataan yang dikeluarkan adalah benar;
• Conditions Precedent, adalah syarat-syarat awal yang harus dipenuhi
sebelum kredit dapat ditarik;
• Covenants, merupakan batasan-batasan apa yang diperholehkan dan
yang tidak boleh dilakukan oleh client, baik affirmative (yang harus
dilakukan) maupun negative covenants (tidak boleh dilakukan);
• Yield Protection atau proteksi hasil, umumnya yang tetap adalah
spreadnya, misalnya SIBOR + 2,5%, meskipun SIBOR sifatnya
fluktuatif tetapi angka 2,5% adalah yang jadi patokan,
• Default. Dalam hal terdapat ketidaklancaran membayar kewajiban
oleh debitor.
Terdapat istilah bahwa Agen adalah the center of crisis when the loan is
going sour. Istilah ini timbul manakala debitor tidak lancar membayar
kewaj ibannya sehingga sang Agen harus berhadapan langsung dengan
debitor.
Seringkali dalam praktek, biaya administrasi Agen lebih besar
dibanding/ee yang diberikan kepada Agen. Pada masa krisis, dimana
debitor mulai tidak lancar membayar kewajibannya, fee untuk Agen
bisa menjadi sangat besar. Padahal tugas Agen itu sebenarnya hanyalah
untuk administrasi, yaitu melaksanakan pemberian kredit, eksekusi
dan administrasinya.

B. Pihak-pihak yang terkait dalam dokumentasi:


• Legal/Law Firm (Legal Advisor)
Umumnya untuk sindikasi yang besar clan rumit, maka arranger akan
menunjuk Legal Advisor yang bertindak untuk mewakili bank sindikasi

KREDIT SINDIKASI 15
Aspek Bisnis Dalam Pembentukan Kredit Sindikasi Dan
Tanggung Jawab Masing-Masing Pihak Di Dalamnya - Budhiono Budoyo

untuk melakukan negosiasi dengan Legal Advisor dari debitor tentang


draft perjanjian kredit sindikasi.

• Notaris
Untuk sindikasi yang besar, maka penandatanganan perjanjian kredit
dilakukan di hadapan notaris (secara notariil).

Jenis-jenis Pasar Sindikasi

1. Sindikasi Primer:
Sindikasi kredit yang dibentuk oleh bank-bank yang sejak awal terpilih
sebagai anggota sindikasi. Proses sindikasi primer ini terjadi dari awal
periode sampai dengan penandatanganan perjanjian kredit sindikasi dimana
seluruh anggota sindikasi tcrcatat dalam bank (arranger) yang melaksanakan
kegiatan "Running tfie Books" atau buku kegiatan.

2. Sindikasi Sekunder:
Sindikasi kredit yang terjadi setelah perjanjian kredit sindikasi telah
ditandatangani. Terdapat 3 metode untuk menciptakan sindikasi sekunder:
a. Risk Participation. Antara salah satu anggota sindikasi dengan pihak
lain/bank lain d i luar sindikasi dimana debitor tidak perlu
mengetahuinya. Dalam hal ini perjanjian kredit primernya tidak
berubah dan tidak memerlukan persetujuan dari debitor.
b. Assignment (clause). Bank, untuk waktu kapanpun, mempunyai hak
untuk menjual baik sebagian maupun seluruhnya kepada pihak lain
atas persetujuan terlebih dahulu dari debitor, dan dengan
menyerahkan certificate of transfer kepada Agen yang ditandatangani
oleh kedua belah pihak. Dalam hal ini tidak terjadi sales of assets atau
peruhahan perjanjian kredit sindikasi;
c. Novation. Perjanjian kredit diubah dengan komposisi baru (misalnya
karena ada anggota sindikasi baru yang masuk). Dalam hal ini terjadi
sales of assest, perjanjian kreditnya pun diubah dengan komposisi yang
baru sehingga jaminan pun harus turut diubah kembali.

16 KREDIT SINDIKASI
Aspek Hukum Yang Harus Diperhatikan
Dalam Kredit Sindikasi - Arief Surowidjojo

ASPEK H U K U M YANG H A R U S
D I P E R H A T I K A N DALAM K R E D I T SINDIKASI
Arief Surowidjojo

Hukum Indonesia belum mempunyai definisi pinjaman sindikasi. Untuk


itu akan lebih banyak ditinjau dari karakteristik pinjaman sindikasi sebagaimana
yang telah dipaparkan oleh Budhiono Budoyo sebelumnya.

Beberapa Karakteristik Umum Dari Pinjaman Sindikasi

1. Pada dasarnya pinjaman sindikasi merupakan pinjam meminjam biasa


dimana terdapat debitor dan kreditor. Namun kreditor tersebut tcrsindikasi
karena jumlahnya yang lebih dari satu. Pinjaman sindikasi tersebut
didokumentasikan dalam 1 (satu) pinjaman yang berlaku sama untuk semua
kreditor dan dengan persyaratan yang sama pula.

2. Karakteristik lain dari pinjaman sindikasi adalah adanya suatu lead bank
yang hertugas memimpin proses:
a. Evaluasi kclayakan kredit. Lead bank i n i yang biasanya lebih
mengetahui industri debitor yang bersangkutan, misalnya Citibank
lebih mengenai industri perkayuan maka untuk bidang ini Citibank
lah yang akan menjadi lead bank-nya.
h. Uji tuntas atau due diligence. Mereka akan melihat aspek korporasinya,
proyeksi keuangan, prospek kemampuan bayar, prospek penjualan
produk-produknya, sehingga cukup mempunyai pendapatan untuk
membayar utang-utangnya. Dalam proses due diligence telah
melibatkan para penasehat hukum, konsultan keuangan, konsultan
pajak, yang akan melihat kelayakan kreditnya.
c. Pembuatan proses penawaran. Setelah didapat preseden melalui due
diligence bahwa perusahaan layak untuk mendapatkan kredit dan
mampu untuk membayarnya, maka selanjutnya akan dibuat proses
penawaran (offer letter atau term sheet). Offer letter sebenarnya berisikan
indikasi penawaran dari bank mengenai persyaratan pokok dari kredit
sindikasi. Persyaratan ini sifatnya belum mengikat dan masih bcrsyarat.
d. Pembentukan sindikasi dan pembagian porsi pinjaman setiap anggota
sindikasi. Dalam praktek terdapat bank-bank yang hanya ingin ikut
setta, ada yang ingin mempelajari praktek sindikasi, clan ada bank
yang ingin berpartisipasi lebih jauh.
e. Negosiasi persyaratan pinjaman. Setelah ada indikasi komitmen dari
beberapa bank maka akan dilakukan proses negosiasi mengenai terms
& conditions dari perjanjian sindikasi.

KREDIT SINDIKASI 17
Aspek Hukum Yang Harus Diperhatikan
Dalam Kredit Sindikasi - Arief Surowidjojo

f. Penunjukan Agen yang memfasilitasi pinjaman sindikasi (facility agent)


dan Agen yang mengatur masalah jaminan kepada semua kreditor
(security agent), dan bila ada escrow account maka akan dipilih siapa
yang menjadi escrow agent-nya.
g. Closing dari perjanjian pinjaman sindikasi.

Setelah semua prasyarat dipenuhi maka dilakukan suatu penandatanganan


dari perjanjian sindikasi dan selanjutnya dapat dilakukan pencairan pinjaman.

5. Penjaminan kepada semua kreditor bersifat pari passu. Kecuali di beberapa


kasus seperti pinjaman sindikasi hasil restrukturisasi, dimana jaminan telah
diberikan sebelumnya kepada kreditor tertentu. Contohnya dalam kasus
Astra. Sebelum restrukturisasi tahun 1999, Astra mempunyai utang dalam
jumlah banyak dan dari berbagai macam kreditor dan kredit. Dalam proses
restrukturisasi tersebut dibuatlah satu perjanjian sindikasi yang mana
menyatukan semua kredit tersebut. Proses ini memakan waktu yang lama
hingga satu tahun sampai dengan closing. Pada waktu restrukturisasi tersebut
dilakukan banyak aset Astra yang telah dijaminkan kepada hank-bank
sehingga dalam proses pencapaian persetujuan perjanjian kredit sindikasi
yang baru, aset tersebut tidak bisa dijaminkan pada semua kreditor yang
baru masuk ke dalam proses sindikasi. Sehingga ada kreditor lama yang
tetap dengan jaminan lama clan selanjutnya kreditor baru dengan jaminan
part passu.

4. Tanggung jawab kreditor bersifat individual, sehingga kelalaian atau cidera


janji satu kreditor tidak mcmpengaruhi kewajiban kreditor lainnya, kecuali
perjanjian menyatakan lain. Ada pula perjanjian dimana beberapa bank
anggota sindikasi bertindak sebagai undewriter/penjamin bahwa apabila
ada bank yang gagal melakukan pencairan maka bagiannya akan diambil
sesuai dengan kesepakatan diantara mereka. Banyak kasus dimana kreditor
gagal bayar, dan kreditor lain hanya menyetor sebesar bagiannya masing-
masing, sehingga pendanaan yang diminta oleh debitor tidak tercapai yang
mana mengakibatkan semua perjanjian menjadi batal.

5. Semua hak dan komunikasi kreditor dengan debitor dilakukan melalui


facility agent. Misalnya mengenai pembayaran pokok, bunga, dan denda,
semuanya dilakukan melalui facility agent termasuk mengenai
pemberitahuan-pemberitahuan. Apabila dianggap perlu dapat diadakan
rapat para kreditor untuk memhahas kondisi debitor bilamana mulai
mengkhawatirkan, maka rapat tersebut dikoordinasikan oleh facility agent.
Kemudian apabila terjadi cidera janji oleh debitor maka konuinikasinya
pun dilakukan melalui facility agent.

6. Hak jaminan dipegang dan dilaksanakan oleh security agent jadi tidak oleh
semua bank sekaligus yang mana bank-bank tersebut telah memberikan

18 KREDIT SINDIKASI
Aspek Hukum Yang Harus Diperhatikan
Dalam Kredit Sindikasi - Arief Surowidjojo

kuasa kepada security agent. Hubungan tersebut dapat menimbulkan suatu


permasalahan hukum. Dalam perjanjian-perjanjian kredit sindikasi yang
diatur berdasarkan hukum New York atau Inggris, istilah Agen jelas karena
di sana sudah ada lembaga Agen. Sedangkan di Indonesia belum ada
lembaga Agen juga tidak diatur hak dan kewajiban Agen. Yang paling
dekat adalah konsep kuasa sehingga Agen di Indonesia berdasarkan surat
kuasa melaksanakan hak-hak kreditor. Karena didasarkan pada kuasa maka
dalam perjanjian harus dijelaskan secara rinci mengenai hak dan kewajiban
dari Agen.

7. Cidera janji debitor kepada satu kreditor merupakan cidera janji kepada
semua kreditor (cross default), dimana proses penyelcsaiannya dilakukan
oleh facility agent.

8. Keputusan para kreditor sindikasi, termasuk menyatakan debitor lalai atau


cidera janji, didasarkan kepada mayoritas dari sisa jumlah terutang, dalam
hal ini voting dapat dilakukan untuk keputusan yang sifatnya penting. Hasil
keputusan diberitahukan kepada Agen untuk melaksanakannya.

Alasan Pokok Pemberian Pinjaman secara Sindikasi

Alasan yangmelatarbelakangi mengapa sampai saat ini masih diperlukan


pemberian pinjaman secara sindikasi adalah, selain yang sudah disebutkan oleh
Veronica W. Sulistyo dan Budhiono Budoyo, yaitu:
1. Jumlah pinjaman yang terlalu besar bagi kreditor individual sehingga
dihutuhkan pembagian risiko diantara sejumlah kreditor untuk
meminimalkan risiko individual kreditot.
1. Pinjaman dalam pembiayaan proyek (project finance) yang penentuan
pemberiannya dan proyeksi pengembaliannya didasarkan kepada hasil
evaluasi kelayakan proyek dan bukan pada kecukupan aset. Karena aset
debitor jauh lebih kecil daripada exposure pinjamannya, sehingga jumlah
pinjaman jauh lebih besar dari aset debitor. Hal tersebut dapat terjadi
misalnya pada proyek pembuatan jalan tol, dimana aset perusahaan
pembuatnya kecil tapi kelayakan proyeknya besar.
V Dalam pemberian pinjaman dengan risiko tinggi, misalnya dalam proyek
oil, gas and mining, tidak ada keyakinan mutlak bahwa penambang memiliki
cadangan hasil tambang yang cukup untuk membayar pinjamannya. Dalam
proyek dengan risiko seperti ini diperlukan pemherikan secara sindikasi.
4. Sudah tingginya eksposur pendanaan para kreditor di suatu kawasan operasi.
5. Atas hasil restrukturisasi, yang memerlukan suatu sindikasi baru untuk
bisa meneruskan operasional perusahaan.
6. Terjadinya kelangkaan pendanaan di pasar uang dunia. Terutama apabila
Indonesia sudah dianggap tidak menarik lagi bagi para investor atau negara-
negara donor asing.

KREDIT SINDIKASI 19
Aspek Hukum Yang Harus Diperhatikan
Dalam Kredit Sindikasi - Arief Surowidjop

7. Risiko lokal (country risks) yang dianggap tinggi dan berflotalitas misalnya
kondisi makro ekonomi yang penuh risiko, situasi politik yang ridak pasti,
inregritas pemerintah, legislatif, dan yudikatif yang dipertanyakan, kondisi
pelaksanaan hukum yang dianggap lemah dan diskriminatif, kerapnya
peruhahan hukum dan kebijakan, dan sebagainya.
8. Tingkat kerumitan dan kompleksitas yang tinggi di industri dimana debitor
melaksanakan investasinya. Terutama dalam hal investasi yang
membutuhkan teknologi tinggi. Contohnya dalam project finance Tanjung
[inini yang melakukan suatu hutan tanaman industri. Dalam proyek hutan
tanaman industri tersebut, penanaman oleh perusahaan lain sedangkan
lahannya milik pihak lain, sehingga harus memberikan jaminan yang pasti
pada kreditor bahwa kredit yang diberikan itu layak.

Tahapan Kegiatan Pre-closing (sebelum penandatanganan perjanjian Kredit


Sindikasi)

I. Pendekatan oleh debitor mengenai kebutuhan pendanaan usahanya;


pemberian mandat kepada lead hank.
1. Proses pre clue diligence oleh lead bank, untuk mengetahui kira-kira kelayakan
dari perusahaan yang bersangkutan.
5. Proses analisis kelayakan pinjaman (untuk menentukan apakah pinjaman
diberikan untuk jangka waktu pendek, menengah atau panjang) dan
proyeksi pengembalian baik, dengan jaminan atau tidak dengan jaminan
dan apakah pinjaman tersebut merupakan bagian dari pendanaan yang
lain (bonds, IPO, penjualan saham di pasar modal),
4. Pemheriaan offer letter oleh lead bank secara bersyarat.
5. Proses due diligence yang melibatkan konsultan hukum, penasihat
keuangan, akuntan, penasehat teknik, konsultan pajak, penilai, dan lain-
lain.
6. Proses penentuan struktur pinjaman sindikasi.
7. Negosiasi persyaratan pinjaman
8. Proses pembentukan kreditor sindikasi dan pembagian pendanaan. Untuk
menentukan besarnya porsi pendanaan dari masing-masing kreditor.
c
). ("losing berupa penandatangan perjanjian sindikasi diikuti oleh pemenuhan
prasyarat (condition precedent), misalnya persetujuan pemerintah yang
diperlukan, legal opinion dari lawyer, pernyataan tidak pernah terjadi cidera
janji dari debitor, pernyataan tidak adanya peruhahan manajemen, dan
pernyataan siapa yang mcngontrol perusahaan.

Struktur Perjanjian Pinjaman Sindikasi

y Perjanjian-perjanjian yang biasa ditandatangani dalam rangka pinjaman


sindikasi adalah: (1) Perjanjian Fasilitas Kredit Sindikasi (.syndicated loan
facility agreement), (2) Perjanjian Keagenan untuk fasilitasnya (Fasilitasi)

20 KREDIT SINDIKASI
Aspek Hukum Yang Harus Diperhatikan
Dalam Kredit Sindikasi - Arief Surowidjojo

- (Facility Agent Agreement), (3) Perjanjian Keagenan (Penjaminan)- (Se-


curity Agent Agreement), (4) Perjanjian Pembagian Jaminan diantara para
kreditor dan debitornya (Sharing Security Agreement), (5) Perjanjian
Penjaminan yang dapat dalam berbagai macam dan bentuk (Hak
Tanggungan, Gadai Saham, Fidusia, Pengalihan Hak Atas Tagihan
(Rekening Koran), Pengalihan Hak Atas Tagihan (Asuransi), Perjanjian
Subordinansi yang mengatakan bahwa tagihan-tagihan dari pemegang
saham atau yang terafiliasi dengan debitor akan dikesampingkan sampai
setelah semua kewajiban kepada kreditor sindikasi dipenuhi, Perjanjian
Penanggunan Pengakuan Utang.
5^ Hal lain yang perlu diatur adalah penentuan peran penting dari Lead Bank
dan tanggung jawab dari para Agen.
> Tanggung jawab para kreditor dibatasi kepada tanggung jawab individual,
terbatas untuk memberikan pinjaman yang menjadi porsi yang diambil,
dan karenanya tidak dengan konsep tanggung menanggung (kecuali
disetujui dengan konsep tersebut)
^ Dalam beberapa deal, dilakukan pengecualian dimana lead bank melakukan
penjaminan "underwriting", sehingga manakala ada kreditor yang cedera
janji tidak mengucurkan dana, maka lead bank atau para kreditor lain secara
bersama mengambil porsi kreditor yang cidera janji.
0 Tindakan para kreditor didasarkan kepada keputusan mayoritas kreditor
yang memiliki jumlah sisa utang.
0 Dan pengaturan-pengaturan lain yang menyangkut tugas-tugas dan
kewenangan Security Agent.

Beberapa Persoalan Hukum Penting Dalam Pinjaman Sindikasi

1. Hak, kewajiban dan tanggung jawab anggota sindikasi yang harus secara
detail diatur dalam perjanjian.
2. Hak, kewajiban dan tanggung jawab debiror terhadap para kreditor,
misalnya apabila terjadi default apakah default terjadi pada satu kreditor
atau kepada kreditor yang lain pula.
3. Fungsi dan peran tanggung jawab Agen.
4. Komplikasi dalam cidera janji.
5. Komplikasi dalam pernyataan cidera janji termasuk cross default dan tech-
nical default (tidak dipenuhinya rasio-rasio keuangan yang disetujui, atau
menjual asset yang tidak diperlukan tanpa meminta persetujuan majority
creditor).
6. Masalah en/orcement hak-hak anggota sindikasi.
7. Masalah dengan hukum dan yurisdiksi, karena dalam sebagian besar kredit
sindikasi dengan bank-bank asing diatur berdasarkan hukum asing.
Biasanya yang diatur dengan hukum Indonesia adalah perjanjian jaminan
(karena aset berada di Indonesia). Hal lain mengenai yurisdiksi
penyelesaian sengketa yang biasanya diajukan ke Arbiter di Paris atau

KREDIT SINDIKASI 21
Aspek Hukum Yang Harus Diperhatikan
Dalam Kredit Sindikasi - Arief Surowidjojo

Singapura. Dalam hal i n i dapat timbul masalah apabila debitor yang lalai
mengajukan ke Pengadilan di Indonesia, apakah pengadilan negeri Indo-
nesia mempunyai kewenangan untuk mengadili masalah-masalah seperti
hal tersebut?

KREDIT SINDIKASI
Diskusi Sesi 1

DISKUSI
M u c h s i n mempertanyakan upaya dari BI dalam mengendalikan pinjaman
luar negeri yang membengkak pada masa krisis, d i k a i t k a n dengan lindung nilai
(hedging), serta m e n g e n a i p r o g r a m lembaga p e n j a m i n a n . L e b i h l a n j u t
dipertanyakan mengenai reneana program baik dari Pemerintah maupun BI
mengenai Lembaga Penjaminan, karena saat i n i program penjaminan dilakukan
o l e h P e m e r i n t a h yang m a n a m e m b e b a n k a n dana A P B N . S e l a n j u t n y a
dipertanyakan mengenai kriteria pinjaman siaga (standby loan), serta siapa yang
bertanggung jawab membayar fee dari p i n j a m a n siaga tersebut. T e r a k h i r ,
dipertanyakan mengenai perbedaan siapa yang harus bertanggung antara
kebijakan dari pemerintah yang merugikan negara dan kerugian yang terjadi di
1 ingkat pelaksanaan teknis, yang mana perbedaan i n i berpengaruh pada penilaian
di pengadilan.

Veronica W . Sulistyo menjelaskan mengenai pengendalian pinjaman luar


negeri, sebagaimana diketahui bahwa Pemerintah menganut sistem devisa bebas,
sehingga pinjaman swasta tidak diatur oleh BI yang ada hanyalah pelaporan.
Baru setelah terjadi krisis Pemerintah mengatur sistem pinjaman luar negeri
oleh swasta dengan latar belakang bahwa salah satu penyebab krisis adalah
pinjaman luar negeri swasta yang tidak terkontrol, berbeda dengan pinjaman
perbankan yang sangat dibatasi.

Mengenai program penjaminan, program i n i sebenarnya dimulai pada saat


terjadinya krisis ekonomi dengan adanya Keppres N o . 26 tahun 1998 dimana
pemerintah menjamin segalanya (blanket guarantee). Sebenarnya tindakan i n i
dianggap sudah kcbablasan, karena awalnya yang d i j a m i n hanyalah deposan.
Pemerintah secara bertahap akan mengurangi penjaminan tersebut. Saat i n i
pemerintah sedang menyusun apa-apa saja yang dikurangi dari penjaminan i n i .
Sedangkan Lembaga Penjaminan Kredit (LPK) yang masih dalam penyusunan
diharapkan awal tahun depan dapat dilaksanakan. Pemerintah merencanakan
penjaminan pada deposan yang lebih besar dahulu baru kemudian pada deposan
kecil dengan jumlah tertentu.

Pinjaman siaga pada waktu itu diusahakan dijaga pada level sejumlah 2
milyar U S D dari tahun 1984 sampai dengan masa krisis. Saat i t u commitment
fee yang dibayar tidak terlalu besar (kurang lebih 0,25%). Pada saat krisis j u m l a h
tersebut t e l a h d i t a r i k semua sehingga saat i n i P e m e r i n t a h sudah t i d a k
mempunyai lagi pinjaman siaga. Pinjaman saat i n i berasal dari I M F . Apabila
d i h i t u n g antara pinjaman yang diterima dan ditcmpatkan, BI masih merugi.
Pinjaman dari I M F dibayar oleh BI sehingga tidak membebani A P B N . Mengenai
Dewan Moneter, yang diketuai oleh M e n t e r i Keuangan dimana BI menjadi
anggota di dalamnya. Keputusan yang dikeluarkan Prcsiden dapat merupakan
usulan dari Dewan Moneter, tetapi pada saat itu bila Presiden telah memutuskan
maka sulit mengajukan saran atau usulan lain.

KREDIT SINDIKASI 23
Diskusi Sesi 1

P o l t a k S i t o r u s menanyakan bagaimana dengan daerah yang i n g i n


m e l a k u k a n pinjaman. langsung ke luar negeri sehubungan dengan adanya
Otonomi daerah. Veronica W . Sulistyo awalnya menanyakan apabila daerah
ingin melakukan peminjaman ke luar negeri apakah daerah mempunyai sumber
dana dan devisa untuk pengembalian pinjamannya.' Pemerintah sampai saat
ini meminta agar pemerintah daerah melakukan pinjaman melalui pemerintah
pusat. L e b i h lanjut Veronica W . Sulistyo memberikan keterangan bahwa
beberapa kreditor besar seperti World Bank, Asian Development Bank tidak mau
langsung memberikan dana kepada pemerintah daerah tapi harus melalui
pemerintah pusat, karena mereka tetap meminta jaminan pemerintah pusat
untuk membayar. Dalam pengalokasian dana pinjaman ke daerah BI tidak
mengkoordinasikan, namun Departemen Keuangan-lah yang
mengkoordinasikannya. N a m u n demikian bagi peminjam swasta tetap harus
dengan sepengetahuan BI (namun hanya dari segi monitoringnya saja).

E r w i n Mangatas M a l a u menanyakan bagaimana pengawasan yang


dilakukan oleh BI sehubungan dengan banyaknya bank-bank yang runtuh di
masa krisis padahal telah ada prudential banking principle, apakah masalah yang
t i m b u l karena tidak adanya transparansi atau memang karena lemahnya kontrol
dan pengawasan dari B I . Veronica W . Sulistyo menjawab bahwa BI telah
melakukan fungsi pengawasan melalui prudential banking regulation akan tetapi
intervensi dari penguasa sangat besar sehingga BI hanya bisa mengurangi risiko
dan pelanggaran, misalnya BI pernah meminta bank-bank pemerintah untuk
ikut mcmbantu suatu perusahaan yang mengalami kesulitan, dengan alasan
agar tidak jatuh pada satu bank saja. Sedangkan mengenai penyalahgunaan,
Veronica W . Sulistyo menjelaskan bahwa BI telah memhentuk U n i t Khusus
Investigasi Perbankan ( U K I P ) sehingga apabila ditcmui pelanggaran pada suatu
bank, maka BI bekerja sama dengan Kepolisian akan meneruskan pelanggaran
tersebut kepada Kejaksaan. Dari pengalaman masa krisis, dapat dikatakan bahwa
awal penyebab krisis perbankan adalah deprcsiasi rupiah terhadap U S Dollar
yang sangat besar, dan diperparah dengan rush pada bank-bank sehingga BI
harus memberikan B L B I (Bantuan Likuiditas Bank Indonesia).

E r w i n Mangatas M a l a u juga menanyakan menyangkut asas persona standi


in judicio yang diberlakukan dalam sengketa kredit sindikasi apakah pihak yang
berhak maju ke pengadilan adalah kreditor sendiri yang mewakili dirinya sendiri
atau harus melalui A g e n , padahal hakekatnya Agen hanya berperan dalam hal
administrasi. A r b i j o t o menyambung pertanyaan Erwin dalam huhungannya
dengan Pasal 1 ayat 1 U n d a n g - U n d a n g N o m o r 4 T a h u n 1998 t e n t a n g
K e p a i l i t a n , apakah kreditor dalam sindikasi menjadi rechterlijkperson atau
menjadi naturlijkperson sehingga apabila ada utang yang telah jatuh tempo apakah
kreditor dalam kapasitas rechterlijkperson, melalui perjanjian kredit sindikasi,
dapat meminta debitor untuk membayar utangnya atau sebagai naturlijkperson
yang hanya sebagai satu kreditor biasa. Menjawab pertanyaan tersebut B u d h i o n o
B u d o y o menjawab bahwa terdapat istilah event of default yang biasanya diatur

24 KREDIT SINDIKASI
Diskusi Sesi 1

P o l t a k S i t o r u s menanyakan bagaimana dengan daerah yang i n g i n


melakukan p i n j a m a n langsung ke luar negeri sehubungan dengan adanya
o t o n o m i daerah. Veronica W . Sulistyo awalnya menanyakan apabila daerah
ingin melakukan peminjaman ke luar negeri apakab daerah mempunyai sumber
dana dan devisa untuk pengembalian pinjamannya? Pemerintah sampai saat
ini meminta agar pemerintah daerah melakukan pinjaman melalui pemerintah
pusat. L e b i h lanjut Veronica W . Sulistyo memberikan keterangan bahwa
beberapa kreditor besar seperti World Bank, Asian Development Bank tidak mau
langsung memberikan dana kepada pemerintah daerah tapi harus melalui
pemerintah pusat, karena mereka tetap meminta jaminan pemerintah pusat
untuk membayar. Dalam pengalokasian dana pinjaman ke daerah B l tidak
mengkoordinasikan, namun Departemen Keuangan-lah yang
mengkootdinasikannya. N a m u n demikian bagi peminjam swasta tetap harus
dengan sepengetahuan Bl (namun hanya dari segi monitoringnya saja).

E r w i n Mangatas M a l a u menanyakan bagaimana pengawasan yang


dilakukan oleh Bl sehubungan dengan banyaknya bank-bank yang runtuh di
masa krisis padahal telah ada prudential banking principle, apakah masalah yang
t i m b u l karena tidak adanya transparansi atau memang karena lemahnya kontrol
dan pengawasan dari B l . Veronica W . Sulistyo menjawab bahwa Bl telah
melakukan ftingsi pengawasan melalui prudential banking regulation akan tetapi
intervensi dari penguasa sangat besar sehingga Bl hanya bisa mengurangi risiko
dan pelanggaran, misalnya BI pernah meminta bank-bank pemerintah untuk
ikut membantu suatu perusahaan yang mengalami kesulitan, dengan alasan
agar tidak jatuh pada satu bank saja. Sedangkan mengenai pcnyalahgunaan,
Veronica W . Sulistyo menjelaskan bahwa BI telah membentuk U n i t Khusus
Investigasi Perbankan ( U K I P ) sehingga apabila ditemui pelanggaran pada suatu
bank, maka BI bckerja sama dengan Kepolisian akan mcneruskan pelanggaran
tersebut kepada Kejaksaan. Dari pengalaman masa krisis, dapat dikatakan bahwa
awal penyebab krisis perbankan adalah depresiasi rupiah terhadap U S Dollar
yang sangat besar, dan diperparah dengan rush pada bank-bank sehingga BI
harus memberikan BLBI (Bantuan Likuiditas Bank Indonesia).

E r w i n Mangatas M a l a u juga menanyakan menyangkut asas persona standi


in judicio yang diherlakukan dalam sengketa kredit sindikasi apakah pihak yang
berhak maju ke pengadilan adalah kreditor sendiri yang mewakili dirinya sendiri
atau harus melalui A g e n , padahal hakekatnya Agen hanya berperan dalam hal
administrasi. A r b i j o t o menyambung pertanyaan Erwin dalam hubungannya
dengan Pasal 1 ayat 1 U n d a n g - U n d a n g N o m o r 4 T a h u n 1998 t e n t a n g
K e p a i l i t a n , apakah kreditor dalam sindikasi menjadi rechterlijkperson atau
menjadi naturlijkperson sehingga apabila ada utang yang telah jatuh tempo apakah
kreditor dalam kapasitas rechterlijkperson, melalui perjanjian kredit sindikasi,
dapat meminta debitor untuk membayar utangnya atau sebagai naturlijkperson
yang hanya sebagai satu kreditor biasa. Menjawab pertanyaan tersebut B u d h i o n o
B u d o y o menjawab bahwa terdapat istilah event oj default yang biasanya diatur

24 KREDIT SINDIKASI
Diskusi Sesi 1

dalam loan agreement, dan yang memutuskan ada atau tidaknya default adalah
para kreditor dan bukan Agen. Agen hanya mengantisipasi k e m u n g k i n a n
terjadinya event of default karena salah satu tugasnya adalah men-disclose any
material facts baik yang terjadi pada debitor maupun pada fasilitas kepada segenap
kreditor. Lebih lanjut, pengertian Agen itu tidak harus berupa bank anggota
sindikasi, bisa saja bank lain diluar anggota sindikasi atau juga bank lain yang
ditunjuk menjadi A g e n , asal memenuhi persyaratan kemampuan sebagai A g e n .
Menjawab pertanyaan kewenangan seorang kreditor mangajukan gugatan pailit,
B u d h i o n o Budoyo menjelaskan bahwa Kredit sindikasi diatur berdasarkan pada
term & condition yang sama, jadi tidak ada yang dipcilakukan khusus, kecuali
d i k e m u k a k a n lain dalam perjanjian, sehingga suatu k r e d i t o r tidak dapat
mengambil haknya lebih dahulu. Apabila ada kreditor yang ingin keluar dari
anggota sindikasi, maka ia dapat menggunakan sarana "Secondary Market",
dimana kreditor tersebut dapat melakukan Sale of Asset. Sale of Asset i n i dapat
bersifat Real Sale of Asset seperti novasi, assignment atau risk participation.
Sedangkan menyangkut Sale of Assets pada novasi dibayar bukan oleh debitor
namun oleh A g e n yang menjual asset tersebut untuk kemudian dibayarkan
kepada kreditor.

Menjawab pertanyaan A r b i j o t o , A r i e f Surowidjojo menjelaskan bahwa


dasar dari A g e n bertindak atas nama kreditor adalah berdasarkan perjanjian
kredit sindikasi, yang merupakan keputusan yang diambil dalam rapat kreditor.
Oleh sebab itu tindakan Agen terikat pada perjanjian dan tidak boleh melakukan
h a h h a l l a i n d i l u a r yang d i p e r j a n j i k a n . A p a b i l a A g e n b e r t i n d a k d i l u a r
kewenangan yang diberikan maka tindakan tersebut akan menjadi tanggung
jawab A g e n i t u sendiri. Kemudian Erwin meminta penjelasan dasar filosofi dari
A g e n beserta uraian hak dan tanggung jawabnya dari para pelaku praktek
pinjaman sindikasi.

T j u n g A b d u l M u t a l l i b menanyakan konsep material facts dalam kaitannya


dengan yang berlaku di pasar modal. Dalam hal misalnya suatu debitor meminta
kredit dari bank, dan penilaian kelayakan agunan diserahkan kepada suatu Agen,
dari hal tersebut apakah terdapat hubungan h u k u m antara A g e n dengan
kreditor? Bagaimana apabila terjadi fraud pada kreditor? Padahal kedua-duanya
baik A g e n maupun kreditor mempunyai collective liability, sedangkan d i H u k u m
Acara yang dikenal adalah pertanggungjawaban i n d i v i d u . Menurut B u d h i o n o
Budoyo material facts tidak berhubungan dengan pasar modal, yang dimaksud
dengan fakta-fakta material yang diperoleh oleh Agen, misalnya ada informasi
bahwa debitor melakukan atau mengalihkan profit ke dummy company yang
sebenarnya didirikan oleh debitor sendiri, sehingga timbul kesan bahwa debitor
tidak ineiiclapalkaii p i o f i l . Sebagai A g e n uieieka haius mengumumkan fakta
tersebut, dan menunggu jawaban dari debitor untuk selanjutnya istt tersebut
diberitahukan kepada para kreditor. Inilah salah satu contoh apa yang disebut
fakta material yang mana konsepnya berbeda dengan konsep di pasar modal.
Mengenai filosofi dari Agen, Budhiono Budoyo menjawab, intinya bahwa

KREDIT SINDIKASI 25
Diskusi Sesi 1

filosofi Agen adalah ditunjuk oleh dua belah pihak (kreditor dan debitor) untuk
menjembatani keduanya dalam hal administrasinya. Biasanya gaji Agen dibayar
secara tahunan dengan komponen sesuai dengan tugas yang telah dikcrjakannya.
Ketika terjadi fraud oleh kreditor, maka Ae;cn dalam prakteknya, hanya bisa
mengingatkan dan menegur kreditor bersangkutan. Apabila sesudah beberapa
kali teguran tidak terdapat peruhahan, maka masalah ini dibawa ke dalam rapat
sindikasi untuk memutuskan tindakan yang harus dikenakan kepada kreditor
tersebut. Dalam rapat tersebut dimtingkinkan adanya peruhahan terms and con-
ditions tapi dengan catatan bahwa seluruh pengambilan keputusan dalam rapat
harus unanimous consent atau semuanya setuju, tapi pada pelanggaran ringan
tidak diperlukan adanya unanimous consent. H a l lain diputuskan melalui partly
consent (75%) dari para kreditor, misalnya berkaitan dengan keterlamhatan
penyampaian laporan keuangan oleh debitor. Dalam hal-hal seperti i n i , A g e n
tidak dapat mengambil keputusan apapun, ia hanya bertanggung jawab mengenai
penyelenggaraan rapatnya. Jadi untuk pelanggaran yang sifatnya ringan, putusan
dari k r e d i t o r tidak harus unanimous consent. Mengenai pengajuan p a i l i t ,
keputusan tersebut harus berdasarkan unanimous consent dari para kreditor.
Dalam hal i n i fungsi Agen tetap terbatas kepada tugas-tugas yang telah diatur
oleh surat penunjukannya. Tambahan dari A r i e f S u r o w i d j o j o , mengenai
penentuan apakah kreditor sindikasi dianggap satu kreditor, partnership atau
suatu asosiasi. Satu hal yang pasti pembentukan kreditor sindikasi itu berdasarkan
contractual arrangement antara para pihak, dimana terdapat kesepakatan antara
para kreditor, debitor dan A g e n , dimana dalam perjanjian tersebut telah
ditetapkan tanggung jawab dan kewajiban dari tiap-tiap kreditor yang tcrpisah.
Secara tegasnya kreditornya masing-masing dan banyak kreditor. Kaitannya
dengan kepailitan, apakah kreditor sindikasi dianggap satu kreditor atau lebih,
maka apabila berdasarkan penafsiran yangkaku (strict) dari perjanjian sindikasi
maka di sini kreditornya lebih dari satu. Jadi apabila disyaratkan 2 kreditor
yang dapat mengajukan kepailitan, maka di sini sudah cukup clan tidak perlu
kreditor sendiri-sendiri atau sebagai asosiasi untuk mengajukan kepailitan.

A b d u l Rahman Saleh menanyakan bagaimana yurisdiksi dalam perjanjian


bila dalam kasus gugatan yang diajukan oleh debitor kepada Pengadilan Negeri
dengan dasar perbuatan melawan hukum berdasarkan Pasal 1365 B W , sedangkan
kreditor mengajukan kasusnya ke Arbitrase sesuai dengan perjanjiannya.
Menjawab pertanyaan ini A r i e f Surowidjojo menjelaskan bahwa, banyak kasus-
kasus yang yurisdiksi forumnya tunduk pada arbitrase namun diajukan pula ke
Pengadilan dengan dasar gugatan perbuatan melawan hukum. Seperti diketahui
pemerintah Indonesia telah meratifikasi New York Convention 1958 mengenai
"Enforcement of Foreign Arbitral Award", dimana Indonesia setuju hahwa
keputusan arbitrase asing bisa dilaksanakan di Indonesia dengan beberapa
pcngecualian (reservasi) yaitu bahwa apabila transaksinya bukan transaksi
komersial dan apabila ada pelanggaran ketertiban umum. Apabila hubungan
antara kreditor clan debitor telah diatur berdasarkan hubungan kontrak, maka
kontrak inilah yang berlaku. Sedangkan mengenai perbuatan melanggar hukum

26 KREDIT SINDIKASI
Diskusi Sesi 1

( P M H ) berlaku kepada tindakarvtindakan diluar kontrak. Seperti dalam kasus


Paiton, dimana P L N dan Pemerintah Indonesia digugat di arbitrase asing, karena
memang inilah yang sesuai dengan pcrjanjiannya. Apabila para pengusaha I n -
donesia sebagai d e b i t o r tetap mengclak m e l a l u i gugatan ke Pengadilan
berdasarkan P M H , akibatnya debitor sendiri akan sulit mendapatkan kredit
dari pihak asing dan akan tetap terus dihukum dengan badan peradilan atau
arbitrasi asing yang intinya malah akan merugikan pihak Indonesia sendiri.

Pahala S i m a n j u n t a k menanyakan mengenai tanggung jawab dalam


sindikasi. D i dalam proses tugas Arranger berakhir setelah penandatanganan
p e r j a n j i a n k r e d i t . D i dalam pelaksanaan proses d i l a n j u t k a n o l e h A g e n .
Permasalahan yang timbul adalah apabila yang melakukan cedera janji adalah
k r e d i t o r , maka sejauh mana tanggung jawab A g e n dalam h a l ini? A t a s
pertanyaan i n i , Veronica W . Sulistyo menjawab bahwa memang terjadi kasus
dimana kreditornya yang melakukan wanprestasi. Pada waktu debitor hcndak
menarik pinjamannya, salah satu kreditor, pada waktu yang telah ditetapkan,
tidak membayar. Setelah ditanyakan kepada Agen, ia menjawab bahwa memang
A g e n belum menerima dana dari kreditor yang bersangkutan dan A g e n akan
menghubunginya. Setelah beberapa lama, didahului dengan surat ancaman
apabila b e l u m juga m e m b e r i k a n dana maka akan d i a j u k a n gugatan ke
pengadilan. Dan setelah dua kali diancam akhirnya kreditor man memberikan
dananya. I lal i n i sebenarnya dapat memberikan nama jclek bagi bank itu sendiri
dan tidak akan lagi dipcrcaya oleh dunia intemasional. Agen disini benar-benar
bertindak hanya sebagai penghubung antara debitor dan kreditor dan tanggung
jawabnya pun hanya sebatas i t u saja. Dalam pinjaman yang dilakukan BI atas
nama Pemerintah Indonesia, A g e n itu juga merupakan Arranger dan kreditor,
jadi ia juga berpartisipasi dalam memberikan kredit.

Selanjutnya Pahala Simanjuntak menanyakan mengenai pengertian dari


kredit sindikasi yang berarti hanya ada satu utang dan satu kreditor, konsep i n i
apakah t i d a k b e r t e n t a n g a n dengan kebiasaan d a l a m s i n d i k a s i d i m a n a
penandatanganan perjanjian kredit dilakukan oleh masing-masing kreditor. Dan
selanjutnya bila dibandingkan dengan konsorsium dimana yang menandatangani
perjanjian kredit hanya satu kreditor dan kemudian dibuat perjanjian di bawah
tangan dengan para kreditor lainnya. H a l i n i penting untuk tliklarifikasikan
terutama bila menyangkut kewenangan oleh dua kreditor untuk mengajukan
pailit sesuai dengan Pasal 1 U U Kepailitan, sehingga dalam kredit sindikasi
apakah satu kreditor dari sindikasi dapat mengajukan pailit dengan mendalilkan
hahwa masih ada kreditor lain meminta pailit. Atas pertanyaan i n i , A r i e f
S u r o w i d j o j o , menjawab bahwa satu hal yang pasti pembentukan kreditor
sindikasi i t u berdasarkan contractual arrangement antara para pihak, dimana
terdapat kesepakatan antara para kreditor, debitor dan Agen, dimana dalam
perjanjian tersebut telah ditetapkan tanggung jawab dan kewajiban dari tiap-
tiap kreditor yang terpisah. Secara tegasnya kreditornya masing-masing dan
banyak k r e d i t o r . Kaitannya dengan k e p a i l i t a n , apakah k r e d i t o r sindikasi

KREDIT SINDIKASI 27
Diskusi Sesi 1

dianggap satu kreditor atau lebih, maka apabila berdasarkan penafsiran yang
kaku (strict) dari perjanjian sindikasi maka disini kreditornya lebih dari satu.
Jadi apabila disyaratkan 2 kreditor yang dapat mengajukan kepailitan, maka
disini sudah cukup dan tidak perlu kreditor sendiri-sendiri atau sebagai asosiasi
untuk mengajukan kepailitan.
Pertanyaan lain dari Pahala Simanjuntak adalah mengenai o t o n o m i dari BI
untuk melakukan pinjaman ktedit dalam hal i n i bagaimana pengawasannya
dan bagaimana bila suatu saat B I , atas pinjaman dengan namanya sendiri, jatuh
pailit? Atas pertanyaan i n i Veronica W . Sulistyo menjawab bahwa apabila BI
d i p a i l i t k a n dan tidak ada lagi bank sentral maka sudah tidak ada lagilah
kredibilitas negara Indonesia. Apabila disangkutkan dengan pinjaman yang
d i l a k u k a n B I , sepanjang dana p i n j a m a n tersebut telah d i g u n a k a n o l e h
pemerintah maka debt service-nya dibayar oleh pemerintah, jika belum maka
dibayar oleh BI. Jadi kesimpulannya BI masih mampu untuk membayar segala
biaya sehubungan dengan p i n j a m a n yang d i l a k u k a n oleh B I . D a n dalam
menghadapi masa kritis B I m e m i n t a kepada para kreditor agar diadakan
penjadwalan ulang.
Pertanyaan lebih lanjut dari Pahala Simanjuntak adalah apakah asas prudent
burrowing dapat diberlakukan pada pinjaman swasta, dan bagaimana policy B l
dalam hal ini? Mengenai prudent borrowing pada pinjaman swasta, Veronica
W . Sulistyo menjelaskan bahwa Indonesia menganut kebijakan devisa bebas
jadi BI hanya berperan dalam meminta laporan dan informasi mengenai seberapa
besar pinjaman swasta. Dengan mengetahui j u m l a h pinjaman swasta secara
menyeluruh maka mempermudah BI dan pemerintah untuk melakukan proyeksi
terhadap k e b i j a k a n - k e b i j a k a n baik yang akan d i a m b i l o l e h BI m a u p u n
pemerintah. Reneana kedepannya akan dibahas mengenai wacana apakah BI
perlu mengatur pinjaman swasta, dan dari pendapat publik yang ada kebanyakan
berpendapat bahwa memang perlu diatur namun tidak dalam aturan yang sangat
ketat jadi hanya berdasarkan rasio-rasio yang dianggap perlu saja. Sehingga
nantinya tidak saja pelaporan, namun BI akan memberikan semacam acuan
d a l a m m e l a k u k a n p i n j a m a n swasta misalnya d i p e r l u k a n adanya suatu
perlindungan nilai (hedging).

IS KREDIT SINDIKASI
Lampiran Makalah 1-1: Peranan Bank Indonesia Dalam Pinjaman Kredit Luar Negeri

Lampiran M a k a l a h 1 - 1 :

PERANAN B A N K INDONESIA D A L A M
PINJAMAN KREDIT L U A R NEGERI
Veronica Wiwick Sulistyo

I. PENDAHULUAN

Pinjaman luar negeri telah menjadi bagian yang penting dalam mendorong
pemhangunan berbagai negara berkembang, tak terkecuali Indonesia. Sebagai
sebuah instrumen, pinjaman luar negeri bermanfaat karena kemampuannya
dalam mempercepat pemhangunan dan p e r t u m b u h a n . Dengan dana dari
pinjaman luar negeri, suatu negara yang kemampuan keuangannya masih
terbatas dapat melaksanakan berbagai program dan proyek yang tidak dapat
dicapai jika hanya mengandalkan sumber dana dalam negeri.

Pada dasarnya ada beberapa faktor yang melatarbelakangi permintaan akan


pinjaman luar negeri. Diantara pendorong utama adalah: (1) Saving Investment
Gap. Pada public sector, saving-investment gap ini terjadi apabila terdapat fiscal
deficit atau defisit A P B N . Pada private sector, saving investment gap akan terjadi
kalau tabungan domestik ternyata tidak mencukupi bagi kebutuhan investasi.
U n t u k membiayai defisit ini, pemerintah maupun swasta dapat mencari sumber
dana eksternal untuk mendapatkan baik investor langsung (foreign direct invest-
ment) maupun dalam bentuk pinjaman luar negeri. (2) Foreign Exchange/Exter-
nal Gap. Gap i n i terjadi apabila kebutuhan devisa untuk mengimpor faktor
produksi (antara lain seperti bahan baku, barang modal dan jasa-jasa) untuk
keperluan produksi/investasi di dalam negeri dan keperluan repatriasi modal
serta pembayaran kewajiban I , N masih belum dapat dipenuhi dari penerimaan
hasil ekspor barang dan jasa.

Khusus bagi pinjaman luar negeri Pemerintah, prinsip yang dianut adalah
Prudent Borrowing Policy, yang diartikan sebagai berikut:
• Terms & Conditions pinjaman selunak mungkin dengan prioritas pada
pinjaman jangka panjang dengan tingkat bunga yang relatif rendah.
" Bersifat dinamis, dapat disesuaikan dengan perkembangan keadaaan dan
kebutuhan.
• Tanpa ikatan politik
• M e m u n g k i n k a n pemakaian dana yang fleksibel dan u n t u k berbagai
keperluan (multi purpose)
• Tetap memelihara krcdihilitas Pemerintah di dunia intemasional.
• Diversifikasi sumber dan bentuk pinjaman.
• Sumber dana harus jelas dengan reputasi pemberi dana harus baik.

KREDIT SINDIKASI 29
Lampiran Makalah 1-1: Peranan Bank Indonesia Dalam Pinjaman Kredit Luar Negeri

Selanjutnya, pemakaian dana pinjaman diupayakan sebagai pelengkap sumber


dana dalam negeri dan untuk selalu disesuaikan dengan tahapan pemhangunan.
Dana pinjaman luar negeri juga diutamakan bagi proyek-proyek infrastruktur,
pcngcmbangan S D M dan p r o y e k yang dapat meningkatkan lapangan pekerjaan.
U n t u k mengendalikan pinjaman luar negeri Pemerintah, juga diterapkan
kehijakan satu p i n t u (one gate policy). Proses negosiasi dan penandatanganan
loan agreement dilakukan oleh Departemen Keuangan yang mewakili Pemerintah
R I sebagai peminjam (borrower). Sedangkan perencanaan dan penyaluran
pinjaman luar negeri Pemerintah dilakukan melalui Bappenas.

Dalam kaitan dengan kehijakan pinjaman luar negeri, disamping berbagai


sisi positif, selalu ada sisi negatifnya. U n t u k mengendalikan sisi negatif dan
memaksimalkan manfaat pinjaman luar negeri, kehijakan yang prudent dan for-
ward looking sangat d i p e r l u k a n . Dengan d e m i k i a n dapat d i t a r i k manfaat
maksimal sekaligus pula diantisipasi berbagai risiko yang terkait dengan pinjaman
luar negeri tersebut. Misalnya, risiko nilai rukar dari exposure pinjaman luar
negeri yang dapat menjadi beban berat, jika nilai tukar mata uang domestik
mengalami depresiasi. Disamping i t u , supply dana valas yang tak terkendali
keclalam suatu negara (juga disebabkan oleh melimpahnya cajjital inflows yang
antara lain berupa pinjaman luar negeri) juga dapat mempengaruhi stabilitas
moneter di suatu negara dengan menyebabkan apresiasi mata uang domestik,
m e m b e r i k a n i n s c n t i f i m p o r (karena mata uang yang ter-apresiasi) serta
menyebabkan melemahnya daya saing ekspor yang pada akhirnya akan terlihat
dalam bentuk defisit neraca pembayaran.

Sebagai negara yang termasuk less developed countries ( L D C s ) , Indonesia


juga banyak mendapatkan manfaat dari pinjaman luar negeri. Dana dari
pinjaman luar negeri telah turut mendukung pertumbuhan ekonomi yang relatif
tinggi, dengan rata-rata 7% per tahun, yangdinikmati dalam kurun waktu tahun
1993 s/d tahun 1997. N a m u n demikian, kurangnya pemahaman akan r i s i k o
dan lemahnya kontrol terhadap pinjaman luar negeri swasta yang biasanya
berupa pinjaman komersial (termasuk pinjaman sindikasi) telah menyebabkan
kesulitan yang tidak sedikit kepada bangsa Indonesia saat i n i .

Dalam kesempatan ini, akan dipaparkan berbagai fakta mengenai pinjaman


luar negeri, peran Bank Indonesia dalam pengelolaan dan restrukturisasi
pinjaman luar negeri Pemerintah, serta upaya dalam m c m o n i t o r pinjaman
swasta.

II. PROFIL PINJAMAN LUAR NEGERI

Indonesia telah memanfaatkan pinjaman luar negeri untuk mendukung


pembiayaan pemhangunan, baik di sektor pemerintah maupun swasta. Pinjaman
t e r s e b u t d i p e r o l e h d a r i berbagai k r e d i t o r / s u m b e r d a n a y a n g d a p a t
dikelompokkan ke dalam tiga kelompok besar sbb.:

30 KREDIT SINDIKASI
Lampiran Makalah 1-1: Peranan Bank Indonesia Dalam Pinjaman Kredit Luar Negeri

a. Lembaga multilateral seperti Bank Dunia, I M F , I D B d l l .


b. G to G dalam bentuk pinjaman bilateral.
c. Perbankan/lembaga keuangan Intemasional.

Berdasarkan kelompok peminjam, pinjaman luar negeri dapat dikelompokkan


kedalam tiga kelompok besar yakni:
Pinjaman Luar Negeri Pemerintah
Pinjaman Luar Negeri non bank
Pinjaman Luar Negeri swasta bank

Pertumbuhan penarikan pinjaman luar negeri dari ketiga kelompok tersebut


terus m e n g a l a m i p e n i n g k a t a n sejak t a h u n 1996. G r a f i k b e r i k u t , akan
menggambarkan bagaimana pertumbuhan pinjaman luar negeri Indonesia
mengalami percepatan pada kurun waktu tahun 1996 dan 1997 hingga mencapai
puncaknya pada tahun 1998, yang juga merupakan awal dari krisis ekonomi
yang melanda Indonesia. U n t u k tahun selanjutnya, setelah terjadi krisis ekonomi,
stok pinjaman luar negeri cenderung menurun, hal i n i terutama karena turunnya
kepercayaan pasar dana intemasional terhadap krcdibilitas Indonesia yang sedang
mengalami krisis utang luar negeri.

Outstanding Utang L N Indonesia

Dari segi persyaratan pinjaman, pinjaman luar negeri dibagi menjadi 3 macam,
yaitu:
1. Pinjaman lunak (Concessional Loan)
Merupakan pinjaman yang berasal dari lembaga multilateral maupun negara
bilateral yang dananya berasal antara lain dari iuran anggota ( u n t u k m u l t i -
lateral) atau dari anggaran negara yang bersangkutan (untuk bilateral) dan
ditujukan untuk meningkatkan pemhangunan. O l e h karena i t u tingkat
bunganya rendah, jangka waktu pengembalian dan masa tenggang (grace
period) cukup panjang.
2. Pinjaman setengah lunak (Semi-concessional Loan)
Merupakan pinjaman yang m e m i l i k i persyaratan pinjaman yang sebagian
lunak dan sebagian lagi komersial. Bentuk pinjaman yang masuk kategori
i n i adalah fasilitas kredit ekspor (FKE) dan Purchasing and Installment Sales
Agreement (PISA).

KREDIT SINDIKASI 31
Lampiran Makalah 1-1: Peranan Bank Indonesia Dalam Pinjaman Kredit Luar Negeri

3. Pinjaman komersial (Commercial Loan)


Merupakan pinjaman yang bersumber dari Bank/Lembaga Keuangan
dengan persyaratan yang berlaku d i pasar intemasional pada umumnya.
T i n g k a t bunga yang berlaku di pasar intemasional antara Iain L I B O R
ditamhah margin yang disepakati. Bentuk pinjaman komersial i n i dapat
berupa pinjaman siaga (standby loan); pinjaman sindikasi yang diterima
dari sindikat hank-bank intemasional dalam bentuk uang tunai (rush) untuk
membiayai suatu proyek atau pembiayaan lainnya; dan sewa beli (leasing)
atau Installment Sale Financing.

Jika kita melihat secara historikal, dalam satu dekade terakhir pinjaman
luar negeri Indonesia sampai dengan sebelum krisis tahun 1997 ditandai dengan
fenomena yang menunjukkan terjadinya peningkatan pinjaman luar negeri I n -
donesia termasuk pinjaman pemerintah yang bersifat komersial, clan semakin
besarnya proporsi pinjaman swasta. Pergeseran utang pemerintah dari semula
yang lebih mengtitamakan utang bersyarat lunak/eoncessionai (Government to
Government) baik secara bilateral maupun multilateral dalam kerangka IGGI/
C G I , beralih ke utang yang bersifat komersial dan obligasi dari kreditor swasta
intemasional, sejalan dengan meningkatnya kebutuhan akan dana pemhangunan
dan semakin terbatasnya utang bersyarat lunak. Sementara i t u , peningkatan
jumlah utang swasta secara signifikan seiring dengan peningkatan peran sektor
swasta dalam perekonomian Indonesia clan langkah-Iangkah deregulasi d i
berbagai bidang yang telah ditempuh Pemerintah sejak awal tahun 1980-an.

1. Pinjaman Komersial L u a r Negeri Pemerintah


Kompleksitas kebutuhan pemhangunan membutuhkan sumber pembiayaan
yang luwes, baik dalam jumlah, penarikan ataupun penggunaannya. A l t e r n a t i f
terakhir sebagai sumber pinjaman adalah pinjaman komersial. Pinjaman i n i
merupakan bentuk pinjaman yang diberikan oleh konsorsium perbankan/
lembaga keuangan bukan hank dalam bentuk t u n a i , dengan persyaratan
komersial, dan dapat digunakan untuk berbagai keperluan. Kebcradaannya
berkair eratdengan laju pertumbuhan ekonomi, terlebih dengan melihat bahwa
sumber pembiayaan yang bersyarat lunak dan semakin terbatas sejalan dengan
tingkat kemampuan dan perkembangan perekonomian suatu bangsa.

Beherapa pertimbangan yang melandasi penerimaan pinjaman komersial adalah:


a. Pinjaman ini merupakan salah satu diversifikasi sumber pembiayaan karena
bersumber dari lembaga perbankan/lembaga keuangan bukan bank dan
pasar modal intemasional.
b. Jumlah pinjaman relatif besar dengan cara penarikan yang relatif cepat dan
luwes.
c. Penggunaan dana pinjaman adalah tidak terikat tetapi multi purpose sehingga
dapat digunakan untuk membiayai proyek atau sebagai cadangan devisa
ataupun untuk keperluan standby loan.
Bentuk-hentuk pinjaman komersial umumnya adalah:
a. Surat Utang (Notes) dan Obligasi (Bonds)
Notes dan Bonds merupakan Commercial Paper yang d i t e r b i t k a n oleh

32 KREDIT SINDIKASI
Lampiran Makalah 1-1: Peranan Bank Indonesia Dalam Pinjaman Kredit Luar Negeri

peminjam dalam valuta tertentu dengan nilai tertentu pula yang merupakan
suatu pengakuan utang dan janji untuk membayarnya kembali pada suatu
waktu tertentu yang telah ditetapkan. Pada dasarnya penerbitan Notes dan
Bonds merupakan perluasan sumber dana pinjaman luar negeri karena yang
menjadi pembeli (investors) tidak saja dikalangan perbankan dan lembaga
keuangan, akan tetapi juga perusahaan asuransi dan perorangan. Berbeda
dengan pinjaman sindikasi, untuk penerbitan Notes dan Bonds diperlukan
penyediaan data dan informasi mengenai keadaan keuangan dan posisi
pinjaman dari penerbit (Pemerintah RI atau Bank Indonesia) secara lengkap.

b. Pinjaman Sindikasi (Syndicated Loan)


Pinjaman sindikasi merupakan bentuk pinjaman yang diberikan oleh Lenders
berupa sindikat yang terdiri dari kalangan perbankan dan atau lembaga-
lembaga keuangan intemasional. Bentuk pinjaman i n i memerlukan suatu
proses manajemen yang rumit diantara para Lenders karena memerlukan
konsensus dan kesepakatan bersama mengenai persyaratan p i n j a m a n
diantara Lenders. Dilain pihak, bagi peminjam (debitor) peryaratan yang
harus d i p e n u h i relatif lebih mudah karena hanya harus menyediakan
beberapa jenis dokumen yang pada dasarnya sudah lazim dilakukan selama
ini.

D i l i h a t dari sisi pemberi (kreditor), pertimbangan dalam memberikan atau


ikut dalam pinjaman sindikasi adalah sebagai berikut:
a. Jumlah pinjaman sindikasi biasanya sangat besar yang sulit disediakan oleh
satu kreditor.
b. Menghindari eksposure pinjaman kepada satu debitor yang terlalu besar.

Penerimaan dana dalam valuta asing dari pinjaman komersial Pemerintah


dilakukan oleh Bank Indonesia dan sewaktu-waktu Pemerintah membutuhkan
dana tersebut dapat menarik dari Bank Indonesia. Posisi pinjaman komersial
Pemerintah sampai dengan Maret 2002 terlihat pada tabel d i bawah i n i .

Posisi Dana Pinjaman Komersial Pemerintah


Posisi 31 Maret 2002

JENIS P I N J A M A N TANGGAL JUMLAH PENARIKAN


PERJANJIAN KOMITMEN
( U S D 000) ( U S D 000)

SINDIKASI 28-Mar-94 500,000.00 3 50,000.00


l4-Jun-95 500,000.00 500,000.00
21-May-96 500,000.00 500,000.00
25-Mar-97 500,000.00 500,000.00
SUB TOTAL 2.000.000.00 1,850,000.00
YANKEE BOND 25 jul-96 400,000.00 400,000.00
SUB T O T A L 400,000.00 400,000.00
TOTAL 2,400,000.00 2,250,000.00

KREDIT SINDIKASI
Lampiran Makalah 1-1: Peranan Bank Indonesia Dalam Pinjaman Kredit Luar Negeri

2. Pinjaman Komersial L u a r N e g e r i Swasta

Dengan pertumbuhan ekonomi Indonesia yang cukup tinggi pada masa


sebelum krisis, yaitu rata rata 7%, diperlukan investasi yang besar pula, n a m u n
kebutuhan investasi tersebut belum dapat dipenuhi oleh tabungan dalam negeri
sehingga peranan swasta baik perbankan maupun non-pcrbankan semakin
penting dalam upaya mencari tambahan dana dari luar negeri. Pada dasarnya
banyak faktor yang mempengaruhi perilaku bank dalam memilih sumber dananya
antara lain seperti tersedianya likuiditas d i masyarakat, struktur pendanaan
(diversifikasi), tingkat bunga, pcrmintaan kredit dan kemampuan bank secara
individual.

Dilihat dari sisi swasta, pencarian P K L N merupakan upaya untuk melakukan


diversifikasi sumber dana. Dari satu sisi, hal i n i merupakan hal yang baik agar
perusahaan m e m i l i k i struktur pendanaan yang sehat. N a m u n demikian, dalam
kondisi makro tertentu, pinjaman luar negeri dapat menganggu kestabilan neraca
pembayaran dan cadangan devisa. O l e h karena i t u , pencarian p i n j a m a n
komersial luar negeri ( P K L N ) harus dikoordinasikan agar P K L N tersebut
dilakukan dalam batas-batas yang aman bagi neraca pembayaran Indonesia dan
bagi bank dapat diharapkan dapat memperoleh persyaratan yang wajar.

P K L N yang d i l a k u k a n sektor swasta pada waktu i t u b e l u m m e m i l i k i


mckanisme clan koordinasi yang teratur sehingga peminjam mengahaikan prinsip
kehati-hatian yang pada gilirannya mengakibatkan meningkatnya jumlah P K L N
swasta secara pesat serta terjadinya kesimpangsiuran di pasar intemasional.

Berdasarkan bentuk ikatan pinjaman luar negeri yang dilakukan perusahaan


swasta baik oleh bank maupun non-bank, j u m l a h pinjaman sindikasi yang
dilakukan swasta posisi Juni 2002 mencapai U S D 4,3 milyar atau 8 , 1 % dari
total pinjaman swasta. Jumlah i n i menurun dibandingkan posisi Desember 2001
sebesar U S D 5,1 milyar atau 8,4% dari total pinjaman swasta.

POSISI PINJAMAN SINDIKASI O L E H SWASTA

Piniaman Sindikasi De Turn 02


Bank 0 0 0(1% 0 0.00%
u . u u /o
Non Bank 5,066 8.44% 4,352 9.09%
Total 5,066 4,352

Ket: Angka posisi Juni 2002 masih sementara


Sumber B I / A P L N

34 KREDIT SINDIKASI
Lampiran Makalah 1-1: Peranan Bank Indonesia Dalam Pinjaman Kredit Luar Negeri

Bagi perusahan/badan swasra keuntungan dalam melakukan pinjaman


sindikasi pada waktu sebelum krisis di Indonesia adalah suku bunga yang relatif
rendah dibandingkan dengan somber dana domestik. I lal tersebut terjadi karena
pada waktu i t u kepercayaan intemasional terhadap perekonomian Indonesia
masih tinggi dengan rata-rata pertumbuhan ekonomi sebesar 7% per tahun.
N a m u n pengelolaan yang lemah terhadap risiko dan adanya "mismatch" terhadap
jatuh tempo kewajiban dan penggunaan mata uang menimbulkan masalah yang
besar bagi sektor swasta dalam melaksanakan kewajibannya yang jatuh tempo
sebagai akibat terdepresiasinya nilai tukar rupiah.

III. P E R A N A N B A N K INDONESIA D A L A M PINJAMAN L U A R


NEGERI

1. Pengelolaan Pinjaman L u a r Negeri Pemerintah


Peran Bank Indonesia dalam mengelola pinjaman luar negeri Pemerintah
dapat dibagi menjadi dua periode, yaitu:

Sebelum U U N o . 23 T a h u n 1999 tentang Bank Indonesia


Krisis utang Pertamina yang terjadi pada tahun 1975 telah mendorong
Pemerintah mengambil kehijakan untuk mengkonsolidasikan upaya-
upaya yang berkaitan dengan pinjaman luar negeri. Langkah k o n k r i t
untuk mengatasi krisis utang tersebut adalah dengan menerhitkan Surat
Presiden R I N o . B-31/Pres/6/1975 tanggal 4 Juni 1975 yang pada
dasarnya berisi pemberian wewenang kepada Bank Indonesia untuk
melakukan pencarian p i n j a m a n komersial luar negeri termasuk
menandatangani loan agreement dan menerima pinjaman luar negeri
atas nama Pemerintah. Pencarian pinjaman luar negeri oleh Bank I n -
donesia pada waktu itu lebih banyak digunakan oleh Pemerintah untuk
membiayai front-end financing. Sementara itu, untuk mengatasi masalah
neraca pembayaran, Bank Indonesia mttlai melakukan pinjaman siaga
(standby loan) atas nama Pemerintah sejak tahun 1984. Jumlah
pinjaman siaga tersebut dipelihara kutang lebih sebesar U S D 2 milyar.
Sampai saat i n i pinjaman siaga Pemerintah yang masih outstanding
merupakan pinjaman sindikasi yang dilakukan melalui Bank Indone-
sia pada tahun 1994, 1995, 1996 dan 1997 dengan total senilai U S D
1,85 milyar.
Disamping pinjaman siaga yang lebih diutamakan untuk memelihara
neraca pembayaran Indoensia, Pemerintah telah menerhitkan Obligasi
di pasar intemasional untuk keperluan benchmarking bagi B U M N /
perusahaan/bank di Indonesia yang akan mencari dana melalui pasar
keuangan intemasional. Selain itu, penerbitan obligasi dilakukan juga
u n t u k menjaga {maintaining) cksistensi Pemerintah R I d i pasar
keuangan intemasional. Dalam kaitan i n i , Pemerintah R I pernah
beherapa kali menerhitkan obligasi di pasar keuangan intemasional
antara lain Samurai bond d i Jepang, Dutch Guilder bond clan Floating
Kate Note ( F R N ) . Saat i n i obligasi yang masih outstanding adalah
obligasi yang diterbitkan di Amerika Serikat (Yankee Bond) pada tahun

KREDIT SINDIKASI 35
Lampiran Makalah 1-1: Peranan Bank Indonesia Dalam Pinjaman Kredit Luar Negeri

1996 senilai U S D 400 juta. Obligasi tersebut jatuh tempo pada bulan
Agustus 2006.
Pelaksanaan penerbitan obligasi tersebut dilakukan oleh Bank Indo-
nesia berdasarkan Keppres No. 17 T a h u n 1978 yang menetapkan
hahwa Menteri Keuangan mempunyai wewenang untuk menerhitkan
obligasi atas nama P e m e r i n t a h R I . W e w e n a n g tersebut dapat
dikuasakan kepada pihak lain yaitu Bank Indonesia untuk pelaksanaan
penerbitan obligasi Pemerintah R . I .

Sesudah U U N o . 2.3 T a h u n 1999 tentang Bank Indonesia


Dengan dittndangkannya U U N o . 23 tahun 1999 tentang Bank Indo-
nesia ( B I ) , Bank Indonesia menjadi independen dan bukan lagi
menjadi bagian dari Pemerintah. Berdasarkan Pasal 13 (.3) U U tersebut,
Bank Indonesia dapat melakukan pinjaman luar negeri untuk atas
nama dan menjadi tanggung jawab Bank sebagai badan h u k u m .
Pinjaman dimaksud semata-mata digunakan dalam rangka pengelolaan
cadangan devisa untuk mempcrkuat posisi neraca pembayaran sebagai
bagian dari pelaksanaan kehijakan moneter.
Disamping i t u , dalam hubungan dengan pemerintah yang berkaitan
dengan pengelolaan pinjaman luar negeri pemerintah, Pasal 5.3 U U
yang sama menetapkan bahwa Bank Indonesia berperan dalam
mengelola pinjaman luar negeri pemerintah. Bank Indonesia untuk
dan atas nama Pemerintah dapat menerima pinjaman luar negeri,
menatausahakan, serta menyelesaikan t a g i h a n d a n k e w a j i b a n
keuangan Pemerintah terhadap pihak luar negeri.
Sejalan dengan tugas tersebut d i atas, keterlibatan Bank Indonesia
terjadi sejak pembicaraan pendahuluan proyek-proyek yang akan
dibiayai dengan pinjaman luar negeri, pembahasan loan agreement,
pembahasan k o n t r a k jual beli, penarikan p i n j a m a n , pencatatan
administrasi, pembayaran kembali pinjaman dan bunganya serta
p e m b u a t a n laporan mengenai penggttnaan p i n j a m a n yang
bersangkutan.
Dalam pembicaraan proyek-proyek yang akan dibiayai, Bank Indone-
sia turut memberikan masukan yang berkaitan dengan kondisi makro
ekonomi.
Dalam pembahasan loan agreement dan pembahasan kontrak jual beli,
Bank Indonesia berperan d a l a m m e m b e r i k a n masukan kepada
Pemerintah berkaitan dengan terms and conditions pinjaman serta tata
cara penarikan pinjaman.
Dalam melaksanakan penarikan pinjaman luar negeri Pemerintah,
Bank Indonesia bertindak atas nama dan dengan kuasa dari Pemerintah
selaku penerima pinjaman. Tata cara penarikan pinjaman luar negeri
pemerintah oleh Bank Indonesia diatur dalam Surat Keputusan Bersama
(SKB) M e n t e r i Keuangan dan Ketua Bappenas N o . 185/KMK.0.3/
1995 - N o . KEP.0.31/KET/5/1995 t a n g g a l 5 M e i 1995 d a n
perubahannya melalui Surat Keputusan Bersama M e n t e r i Keuangan
dan M e n t e r i Negara Bappenas N o . 459/KMK.0.3/1999 dan N o .

36 KREDIT SINDIKASI
Lampiran Makalah 1-1: Peranan Bank Indonesia Dalam Pinjaman Kredit Luar Negeri

KEP. 264/KET/09/1999 tanggal 29 September 1999 tentang Tata Cara


Perencanaan, Pelaksanaan/Penatausahaan, dan Pemantauan Pinjaman/
Hibah Luar Negeri Dalam Rangka Pelaksanaan Anggaran Pendapatan
dan Belanja Negara. SKB tersebut mengatur bahwa penarikan dana
pinjaman luar negeri dapat dilakukan dengan empat cara, yaitu:
pembukaan Letter of Credit (L/C) oleh Bank Indonesia, Pembayaran
Langsung (Direct Payment), Pengantian Pembiayaan Pendahuluan
(Reimbursement), dan Rekening Khusus (Special Account) di Bank I n -
donesia atau bank pemerintah lainnya yang ditunjuk oleh M e n t e r i
Keuangan. Dalam hubungan i n i , penarikan pinjaman luar negeri
melalui Bank Indonesia adalah pembukaan L/C dan Rekening Khusus
(Special Account). Tugas i n i terutama berkaitan dengan pelaksanaan
banking services kepada Pemerintah. Secara lebih spesifik, penarikan
p i n j a m a n m e l a l u i r e k e n i n g khusus d i B a n k I n d o n e s i a juga
dilaksanakan guna mendukung upaya-upaya pengendalian moneter.
Selanjutnya, dalam hal pencatatan administrasi dan pelaporan
penggunaan pinjaman, Bank Indonesia melakukan pencatatan seluruh
data penarikan, pembayaran dan data lainnya yang berkaitan dengan
pinjaman luar negeri menggunakan perangkat lunak database yang
dinamakan Debt Analysis and Management System ( D A M S ) untuk
mendukung ketepatan waktu dan j u m l a h pembayaran kewajiban
Pemerintah kepada masing-masing kreditor secara tepat waktu.
Selain pengelolaan pinjaman luar negeri Pemerintah, Bank Indonesia
juga berperan dalam hal Pemerintah akan menerhitkan surat utang
negera. Pasal 55 (1) mewajihkan Pemerintah untuk berkonsultasi
dengan Bank Indonesia. Konsultasi tersebut diperlukan agar penerbitan
surat utang negara tepat waktu dan tidak bcrakibat negatif terhadap
kehijakan moneter sehingga pelaksanaan penjualan surat utang
tersebut dapat dilakukan dengan persyaratan yang dapat diterima pasar
serta menguntungkan Pemerintah.

Sementara itu, dalam rangka pelaksanaan kehijakan pinjaman luar negeri


yang prudent pengelolaan utang Pemerintah diarahkan untuk menjadi lebih
terintegrasi terutama antara pinjaman luar negeri dan pinjaman domestik
Pemerintah. I lal mengingat besarnya utang Pemerintah yangdidapat dari sumber
dana luar negeri maupun dalam negeri yang menyebabkan beratnya kewajiban
debt service Pemerintah.

U n t u k mengelola kewajiban Pemerintah tersebut, saat i n i telah dibentuk


Debt Management Unit ( D M U ) yang berada dibawah koordinasi Departemen
Keuangan. Tugasnya antara lain mengelola risk exposure, interest rate risk
(mengingat banyaknya proporsi pinjaman Pemerintah dalam bentuk variable
rate bonds) dan refinancing risk dari pinjaman Pemerintah. Penataan atas ketiga
aspek risiko tersebut dimaksudkan untuk menghindari tekanan yang berlcbihan
terhadap A P B N .

KREDIT SINDIKASI 37
Lampiran Makalah 1-1: Peranan Bank Indonesia Dalam Pinjaman Kredit Luar Negeri

2. Restrukturisasi Pinjaman Luar Negeri


Pinjaman Luar Negeri Pemerintah
D i sektor pemerintah, sampai saat i n i upaya penyelesaian persoalan
utang i n i hanya terbatas melalui upaya rescheduling khususnya m e l a l u i
Paris Club yang telah dilakukan tiga kali yaitu pada tahun 1998 sebesar
U S D 4,7 milyar (Paris Club 1), tahun 2 0 0 0 sebesar U S D 5,8 milyar
(Paris Club II) dan pada tahun 2002 sebesar U S D 5,4 milyar (Paris Club
I I I ) . Upaya i n i diyakini oleh banyak pihak hanya akan memberikan
solusi dalam jangka pendek saja. N a m u n d e m i k i a n keberhasilan
pemerintah dalam mengupayakan penjadwalan ulang kewajiban utang
dan bunga yang akan jatuh tempo dengan periode konsolidasi yang
relatif lebih panjang pada Paris Club I I I akan memberikan peluang
yang lebih besar bagi pemerintah untuk mengurangi tekanan terhadap
heban anggaran beberapa tahun kedepan.
Selanjutnya, sebagai konsekuensi dari kesepakatan restrukturisasi
pinjaman luar negeri melalui Paris Club sesuai dengan asas comparable
treatment terhadap semua kreditor, Pemerintah R I d i t u n t u t untuk
merestrukturisasi kewajibannya atas pinjaman komersial terhadap
perbankan intemasional yang jatuh. U n t u k itu telah ditandatangani
restrukturisasi London Club untuk pinjaman siaga tahun 1994 dan
1995. Reskeduling yang dilakukan untuk London C l u b I senilai U S D .
210 juta dan untuk London Club I I senilai U S D . .340 juta. Selanjutnya,
untuk London Club I I I , telah ditandatangani kesepakatan prinsip antara
Bank Indonesia atas nama Pemerintah R I dengan Steering Committee
kreditor Pinjaman sindikasi yang akan me-rescfiedule pembayaran
kewajiban pinjaman sidikasi tahun 1995, 1996 dan 1 9 9 7 .
Dalam proses restrukturisasi Paris Club dan London C l u b tersebut di
atas, Bank Indonesia bertindak sebagai anggota T i m Restrukturisasi
U t a n g Luar Negeri pemerintah dalam bernegosiasi dengan pihak
kreditor.

Restrukturisasi Pinjaman Luar Negeri Perbankan


Restrukturisasi pinjaman luar negeri perbankan dilaksanakan dengan
program Exchange Offer, dimana pinjaman luar negeri perbankan yang
j a t u h t e m p o d a l a m suatu periode t e r t e n t u (masa k o n s o l i d a s i )
dipertukarkan dengan pinjaman baru, dengan jangka waktu dan sched-
ule pembayaran yang baru pula. Hingga saat i n i t e l a h dua kali
dilaksanakan program exchange offer pinjaman bank, yakni:
• Exchange Offer 1: mc-reschcdule pinjaman sektor perbankan yang
jatuh tempo hingga tanggal 31 Maret 1999. Restrukturisasi i n i
telah diselesaikan 1 0 0 % (dengan nilai U S D . 3 , 0 0 4 milyar).
• Exchange Offer I I : Me-rescfieditfe pinjaman luar negeri perbankan
yang jatuh tempo tanggal 1 A p r i l 1999 sampai dengan 31 Maret
2000. N i l a i restrukturisasi Exchange Offer kedua i n i , berdasarkan
nilai yang berhasil direkonsiliasi adalah sebesar U S D . ,3,367
milyar.

KREDIT SINDIKASI
Lampiran Makalah 1-1: Peranan Bank Indonesia Dalam Pinjaman Kredit Luar Negeri

Dengan demikian, total nilai pinjaman luar negeri perbankan yang


berhasil di-reschedule melalui kedua program tersebut adalah U S D .
6,37 millyar.

Sementara itu, untuk menyelesaikan masalah utang luar negeri swasta n o n -


perbankan, telah dibentuk lembaga yang berfungsi menyediakan fasilitas bagi
proses restrukturisasi, yakni Indonesian Debt Restructuring Agency ( I N D R A ) yang
merupakan bagian dari Kesepakatan Frankurt Ag?eeme7tt pada tanggal 4 Juni
1998. Dalam perkembangannya skim I N D R A kurang berhasil karena baru
berhasil mem-fasilitasi restrukturisasi untuk satu debitor yakni, PT. Danarcksa
dengan nilai pinjaman U S D . 100 juta. Selanjutnya dibentuk Jakarta Initiative
Task Force (JITF) pada tahun 1998 dengan tujuan menjadi fasilitator antara
kreditor dan debitor dalam upaya mereka menyelesaikan permasalahan utang
luar negeri swasta. Hingga 30 A p r i l 2001, JITF telah berhasil mengupayakan
restrukturisasi pinjaman swasta senilai U S D . 11.8 milyar.

3. Peranan Bank Indonesia Dalam Pengaturan dan Monitoring Pinjaman


Komersial Luar Negeri Swasta
Sebelum terjadinya krisis pinjaman luar negeri, Pemerintah melalui berbagai
upaya dan kehijakan melakukan langkah antisipatif untuk mcncegah dan
memantau membengkaknya j u m l a h pinjaman luar negeri swasta baik bank
maupun non-bank. Upaya dimaksud antara lain adalah dengan membentuk •
T i m Pinjaman Komersial Luar Negeri ( P K L N ) melalui KEPPRES N o . .39
T a h u n 1991 pada tanggal 4 September 1991.
Tugas T i m P K L N terutama meliputi:
a) Mengkoordinasikan pengelolaan semua P K L N termasuk pinjaman
I 3 U M N dan sektor swasta, badan usaha m i l i k swasta, di luar kerangka
I G G I / C G I dan p i n j a m a n resmi l a i n n y a yang d i p e r l u k a n o l e h
Pemerintah.
h) Menetapkan j u m l a h keseluruhan P K L N yang dapat dipinjam dalam
satu tahun anggaran.
c) M e n e t a p k a n u r u t a n p r i o r i t a s P K L N yang d i p e r g u n a k a n u n t u k
pembiayaan proyek-proyek pemhangunan dan u n t u k keperluan
lainnya.
d) M e n e t a p k a n u r u t a n w a k t u p e n c a r i a n P K L N d i pasar m o d a l
intemasional.
e) M e n e t a p k a n cara dan prosedur p e r m o h o n a n persetujuan u n t u k
menerima P K L N .
f) Melaksanakan m o n i t o r i n g terhadap reneana, pelaksanaan d a n
penggunaan P K L N . I )alam hal ini, proyek-proyek yang dibiayai dengan
P K L N diwajibkan untuk menyampaikan laporan pelaksanaan dan
penggunaan P K L N tersebut secara berkala kepada T i m P K L N .

Sesuai keputusan Ketua T i m P K L N N o . K E P - 0 6 / K . T I M . P K L N / l 9 9 1


tentang P K L N oleh Bank, pemberian alokasi plafon P K L N untuk masing-
masing bank ditetapkan oleh Bank Indonesia. Pemberian alokasi dimaksud

KREDIT SINDIKASI 39
Lampiran Makalah 1-1: Peranan Bank Indonesia Dalam Pinjaman Kredit Luar Negeri

telah ditetapkan oleh Bank Indonesia pada setiap awal tahun anggaran
dengan mempertimbangkan kriteria tertentu seperti permodalan bank.
Plafon P K L N tersebut dapat direalisasikan oleh bank untuk mcmperolehnya
berupa pinjaman sindikasi, Floating Rate Certificate of Deposit (FRCD), Float'
ing Rate Note ( F R N ) , obligasi (Bond), atau berupa pinjaman bilateral.
N a m u n untuk merealisasikan P K L N tersebut, bank-bank terlebih dahulu
harus meminta persetujuan masuk pasar kepada Bank Indonesia guna
penetapan urutan masuk pasar (queuing) agar tidak terjadi kesimpangsiuran
(crowdedness) di pasar P K L N yang dapat mengakibatkan persyaratan P K L N
menjadi tidak menguntungkan bagi bank-bank. Penerapan prinsip queuing
dapat berupa penjadwalan ulang "timing" masuk pasar P K L N dan atau
penurunan "terms and conditions" P K L N . Permintaan persetujuan masuk
pasar P K L N harus dilakukan 3 bulan sebelum bank-bank mencari P K L N
dari calon lender yang diinginkannya.

Setelah memperoleh persetujuan masuk pasar dari Bank Indonesia, bank-


bank dapat melakukan pendekatan kepada beberapa lembaga keuangan
i n t e m a s i o n a l u n t u k memperoleh P K L N melalui Arranger yang telah
ditunjuk oleh bank. Proses pencarian P K L N tersebut berkisar 1-2 bulan.
N a m u n hal tersebut tergantung kesiapan bank dalam memenuhi persyaratan
pasar modal intemasional yangdituju. Dalam proses pencarian P K L N i n i ,
banyak hal yang dapat mempengaruhi j u m l a h P K L N yang akan diterima
dan persyaratan pinjaman seperti tingkat bunga. Beberapa faktor yang
menjadi pertimbangan lender antara lain seperti sovereign risk, credit risk
individual bank, dan sebagainya.

Dalam perkembangannya, krisis kepercayaan perbankan intemasional


kepada perbankan Indonesia mengakibatkan tertutupnya akses perbankan
Indonesia ke pasar keuangan intemasional. Sejak tahun 1998 Bank Indo-
nesia tidak lagi m e m b e r i k a n pla/ond/pagu kepada perbankan n a m u n
ketentuan untuk meminta izin sebelum masuk pasar tetap dihei lakukan.
Saat i n i dimana perkembangan ekonomi makro telah membaik dan mulai
pulihnya kepercayaan terhadap perbankan nasional, maka perbankan I n -
donesia mulai mencari pinjaman luar negeri kembali.

Dalam rangka penerapan prinsip kehati-hatian terhadap perkembangan


p i n j a m a n luar negeri swasta pasca masa krisis dan u n t u k m e m e n u h i
kebutuhan akan suatu sistem pemantauan lalu lintas devisa yang efektif
sesuai dengan ketentuan dalam Pasal 4 U U N o . 24 T a h u n 1999 tentang
Lalu Lintas Devisa dan Sistem N i l a i Tukar, Bank Indonesia mengeluarkan
Peraturan Bank Indonesia (PBI) N o . 2/22/PBI/2000 tentang Kewajiban
Pelaporan Utang LuarNegeri yang mewajihkan Bank, Badan Usaha Bukan
Bank dan perorangan untuk melaporkan setiap pinjaman luar negeri secara
lengkap, benar, dan tepat waktu. Kelalaian atas penyampaian laporan kc
Bank Indonesia akan dikenakan sanksi administratif berupa denda.
Pemantauan lalu lintas devisa meliputi pemantauan semua transaksi yang
menimbulkan terjadinya perpindahan aset dan kewajiban finansial antara

4U KREDIT SINDIKASI
Lampiran Makalah 1-1: Peranan Bank Indonesia Dalam Pinjaman Kredit Luar Negeri

penduduk dan bukan penduduk termasuk pinjaman luar negeri. Sebagai


pedoman pelaksanaannya, Bank Indonesia telab mengeluarkan Surat Edaran
N o . 2/20/DLN tanggal 9 Oktober 2000.
Ruang lingkup pinjaman luar negeri swasta yang wajib dilaporkan adalah
sebagai berikut:
• U t a n g penduduk kepada bukan penduduk, dalam valuta asing dan
atau rupiah, berdasarkan perjanjian kredit (loan agreement), surat
berharga, atau berdasarkan lainnya seperti utang dagang, kecuali
kewajiban bank dalam bentuk giro, tabungan dan deposito berjangka
milik bukan penduduk.
• Surat berharga yang wajib dilaporkan adalah surat berharga yang
diterbitkan di pasar uang dan atau pasar modal di luar negeri, baik
dalam rupiah maupun dalam valuta asing, antara lain Obligasi,
Commersial Papers, Promissory Notes, Medium Term Notes ( M T N ) , dan
Floating Rate Notes ( F R N ) .
• U t a n g dagang yang wajib dilaporkan adalah utang luar negeri yang
t i m b u l dalam rangka perdagangan intemasional baik dengan L/C
maupun tanpa L/C yang berjangka waktu di atas 6 bulan. Bagi Bank,
utang dagang yang wajib dilaporkan adalah utang dagang dengan L/
C yang telah menjadi kewajiban bank seperti wesel ekspor yang telah
diakseptasi oleh bank. Bagi swasta n o n bank, utang dagang yang wajib
dilaporkan adalah utang dagang tanpa L/C di luar yang menjadi
kewajiban bank.
• Pinjaman luar negeri bank yang wajib dilaporkan adalah pinjaman
luar negeri yang diterima oleh:
i. Kantor pusat maupun kantor cabang bank umum yang berbadan
h u k u m Indonesia;
ii. Kantor cabang d i luar negeri dari bank yang kantor pusatnya
berkedudukan di Indonesia, baik yang disalurkan maupun tidak
disalurkan ke Indonesia;
i i i . Kantor cabang bank asing yang berkedudukan di Indonesia.
" Jumlah pinjaman luar negeri yang wajih dilaporkan adalah:
i. Pinjaman luar negeri atas dasar perjanjian kredit adalah m i n i -
mum U S D 500 ribu atau ckuivalen dalam mata uang lain dengan
kurs yang berlaku pada saat perjanjian kredit ditandatangani.
ii. Pinjaman luar negeri atas dasar Surat Berharga dan atas dasar
p e r j a n j i a n l a i n n y a seperti utang dagang w a j i b d i l a p o r k a n
seluruhnya tanpa batas maksimum.

IV. K E S I M P U L A N

l. Bank Indonesia sebagi bank sentral berperan dalam mengelola


pinjaman luar negeri pemerintah serta turut berpartisipasi dalam
melakukan upaya penyelesaian masalah utang luar negeri pemerintah.
Dasar h u k u m pengelolaan pinjaman luar negeri Pemerintah R I oleh
Bank Indonesia adalah Surat Presiden RI N o . B.31/Pres/6/1975 tanggal
4 Juni 1975. Peran Bank Indonesia tersebut diperkuat setelah

KREDIT SINDIKASI 41
Lampiran Makalah 1-1: Peranan Bank Indonesia Dalam Pinjaman Kredit Luar Negeri

d i u n d a n g k a n n y a U U N o . 23/1999 t e n t a n g Bank I n d o n e s i a .
Berdasarkan pasal-pasal dalam U U N o . 23 t h . 1999 tersebut, Bank
Indonesia memegang fungsi-fungsi berikut:
Fungsi dalam pencarian, penarikan dan penatausanaan
<• Fungsi penasehat bagi Pemerintah
U U N o . 2.3/1999 juga mengizinkan Bank Indonesia secara langsung
melakukan pinjaman luar negeri untuk dan atas nama Bank Indonesia
sendiri yang dilakukan dalam rangka pengelolaan cadangan devisa.

2. Disamping itu, dalam rangka pemantauan lalu lintas devisa yang efektif
Bank Indonesia berperan dalam m e m o n i t o r i n g perkembangan
p i n j a m a n luar negeri swasta. Dalam kaitan i n i , Bank Indonesia
mengeluarkan Peraturan Bank Indonesia (PBI) N o . 2/22/PBI/2000
tentang Kewajiban Pelaporan U t a n g Luar Negeri yang mewajihkan
Bank, Badan Usaha Bukan Bank dan perorangan untuk melaporkan
setiap pinjaman luar negeri secara lengkap, benar, dan tepat waktu.
Kelalaian atas penyampaian laporan ke Bank Indonesia akan
dikenakan sanksi adminstratif berupa denda.

3. Mengingat pinjaman luar negeri Indonesia hingga saat i n i masih


merupakan faktor yang penting dalam pelaksanaan pemhangunan,
maka dibutuhkan suatu landasan yang kuat untuk mcngclolanya agar
penggunaan dana utang dapat: ditingkatkan secara efisien, efektif dan
dapat dipertanggungjawabkan serta mengarah pada pengelolaan
keuangan dan utang negara yang berkelanjutan (fiscal dan debt
sustainability) agar sejalan dengan G B H N tahun 1999 - 2004. Berkaitan
dengan hal tersebut kebutuhan akan diundangkannya R U U Pinjaman/
Hibah Luar Negeri sudah sangat mendesak.

4. Dalam implementasi kehijakan pinjaman luar negeri yang prudent


dan forward looking maka perlu dilakukan suatu kajian tentang fungsi
Debt Management Unit secara utuh dengan memposisikan fungsi 'front'
dan 'back offices' secara benar serta mendirikan 'middle office' yang
t e r p i s a h d a r i front office yang berfungsi m e l a k u k a n k e g i a t a n
pengawasan, risk management dan mengevaluasi berbagai isu (termasuk
melakukan penelitian) yang terkait dengan utang luar negeri.

Pengaturan dan pengelolaan dan kehijakan pinjaman luar negeri


sebaiknya dijalankan dengan lehih terintegrasi, tidak dapat dibatasi
pada pinjaman luar negeri Pemerintah dan Perbankan tetapi juga utang
luar negeri swasta. Keberhasilan dalam mengelolan pinjaman luar
negeri baik Pemerintah maupun swasta diharapkan akan memperbaiki
k r e d i b i l i t a s Indonesia secara keseluruhan dan m e n i n g k a t k a n
kepercayaan i n t e m a s i o n a l akan k e m a m p u a n Indonesia dalam
mengembalikan kewajiban eksternalnya yang jatuh tempo.

42 KREDIT SINDIKASI
Lampiran Makalah I- 2: Aspek Bisnis Dalam Pembentukan Kredit Sindikasi
dan Tanggung Jawab Masing-Masing Pihak Didalamnya

Lampiran Makalah 1-2:

ASPEK BISNIS D A L A M P E M B E N T U K A N
KREDIT S I N D I K A S I D A N T A N G G U N G
JAWAB M A S I N G - M A S I N G P I H A K
DIDALAMNYA
Budhiono Budoyo

MATERIBAHASAN

I. PENGERTIAN KREDIT SINDIKASI


II. M E N G A P A D I P E R L U K A N SINDIKASI?
III. KARAKTERISTIK KREDIT SINDIKASI
IV. PROSES S I N D I K A S I
V. PIHAK-PIHAK YANG TERLIBAT D A L A M SINDIKASI
VI. T I N J A U A N K H U S U S PROSES S I N D I K A S I
VII. JENIS-JENIS P A S A R S I N D I K A S I

LAMPIRAN
A. C O N T O H A N N O U N C E M E N T D A R I BEBERAPA S Y N D I C A T I O N
DEAL
B. C O N T O H DISCLAIMER
C. ISI PERJANJIAN K R E D I T S I N D I K A S I

1. PENGERTIAN KREDIT SINDIKASI

KREDIT:
• "Credere" artinya kepercayaan
• U U RI N o . 7 T a h u n 1992 tentang Perbankan. Pengertian kredit adalah
penyediaan uang atau tagihan yang dapat dipersamakan dengan i t u ,
berdasarkan persetujuan atau kesepakatan p i n j a m - m c m i n j a m antara
hank dengan pihak lain yang mewajihkan. pihak peminjam untuk
melunasi utangnya setelah jangka waktu tertentu dengan jumlah bunga,
imhalan, atau pembagian hasil keuntungan (Pasal 1 Butir 12).

A. DEFINISI K R E D I T SINDIKASI:

Stanley H u m , 1990
"Kredit yang diberikan oleh dua atau lebih lembaga keuangan dengan
syarat/ketentuan yang sama bagi para peserta sindikasi, menggunakan

KREDIT SINDIKASI 43
Lampiran Makalah I- 2: Aspek Bisnis Dalam Pembentukan Kredit Sindikasi
dan Tanggung Jawab Masing-Masing Pihak Didalamnya

dokumentasi yang sama dan diadministrasikan oleh A g e n yang sama


pula"

B. B E D A K O N S O R S l l JM D E N G A N SINDIKASI

KREDIT KONSORSIUM

• Analisa kredit oleh Bank Induk


• Suku bunga atas dasar Bank Induk
• PK Induk oleh Debitor & Bank Induk, PK dengan Konsorsium d i
bawah tangan

• Bank Peserta tidak dapat langsung berhubungan dengan Debitor

KREDIT SINDIKASI

• Seluruh Bank Peserta melakukan analisa kredit.


• Suku bunga atas dasar negosiasi Bank Sindikasi
• PK Induk ditandatangani oleh scgenap bank peserta Sindikasi
dengan Debitor.
• Bank Peserta dapat berhubungan dengan Debitor melalui A g e n .

C. P E R K E M B A N G A N K R E D I T SINDIKASI

INTERNATIONAL:
• US$ 100 juta yang di "arrange" untuk pemerintah Austria pada
1968
• US$ 800 juta yang di "arrange" untuk Kerajaan Swcdia pada
1981
• 1)11.
DI INDONESIA:
• SE BI N o . 6/33/UPK tanggal .3 Oktober 197 3
Pembiayaan bersama oleh Bank-bank pemerintah (konsorsium)
• SE BI N o . 1 1/26/UPK tanggal 1 2 Januari 1979
Bank pemerintah yang membiayai K I I Rp 500 juta dan K M K I
Rp 750 juta diharuskan ditawarkan secara konsorsium
• Era D e r e g u l a s i - S E B I N o . 16/1/UKU tanggal 1 Juni 198.3
Pelaksanaan diserahkan kepada Bank Sindikasi
Sindikasi mulai tumbuh dengan baik
• Pakto 88 ( B M P K )
S i n d i k a s i berkembang pesat, karena sangat e f e k t i f u n t u k
mengatasi masalah BMPK.
II. M E N G A P A D I P E R L U K A N SINDIKAS11

44 KREDIT SINDIKASI
Lampiran Makalah I- 2: Aspek Bisnis Dalam Pembentukan Kredit Sindikasi
dan Tanggung Jawab Masing-Masing Pihak Didalamnya

A. Bagi Debitor
• Solusi untuk memperoleh fasilitas kredit dalam j u m l a h besar.
• Memupuk kerjasama dengan bank-bank lain.
• Menambah kredibilitas debitor, terutama bila peserta sindikasi
terdiri dari bank besar dan ternama.
• U n t u k kepentingan publikasi (image).

B. Bagi Bank
• Mengatasi masalah BMPK atau 3-L.
• Risk sharing dengan Bank lain.
• Memupuk hubungan kerjasama dengan suatu Grup Usaha.
• Meningkatkan Fee Based Income.
• Learning process bagi participating bank.
• U n t u k lebih dikenal di pasar Sindikasi.

III. K A R A K T E R I S T I K K R E D I T SINDIKASI

A. Unsur-unsur Kredit Sindikasi

Definisi menurut H u m , mencakup semua unsur penting dalam Kredit


Sindikasi, yaitu:
~ Dua atau lebih bank atau lembaga keuangan.
~ Didasarkan pada tenns & conditions yang sama bagi semua anggota
sindikasi (similar terms & conditions).
~ Menggunakan satu dokumentasi kredit yang sama (using common
documentation).
~ Diadministrasikan oleh Agen yang sama (Administered by a com-
mon agent).

B. C i r i - c i r i Kredit Sindikasi
- Lebih dari satu Pemberi Kredit.
~ Fasilitas kredit umunya relatif besar.
Jangka waktu umumnya Medium Term atau Long Term.
~ Bunga pada umumnya mengambang (floating).
~ Berlaku satu tingkat bunga bagi Debitor.
~ Peserta Sindikasi hanya bertanggung jawab sesuai porsinya masing-
masing.
~ Dokumentasi kredit yang sama bagi semua Peserta Sindikasi.
~ Publisitas.
~ Bankable proposition.

IV. PROSES SINDIKASI

KREDIT SINDIKASI 45
Lampiran Makalah I- 2: Aspek Bisnis Dalam Pembentukan Kredit Sindikasi
dan Tanggung Jawab Masing-Masing Pihak Didalamnya

Sepuluh (10) Langkah Dalam Proses Sindikasi; 8 L a n g k a h pertama


dikoordinir oleh arranger dan 2 Langkah selanjutnya oleh Agent:
11. Analisa Fasilitas
h. Penawaran / Offer Letter.
c. Mandate
d. Invitation
e. Allocation / Alokasi Penyertaan Final
f. Dokumentasi Sindikasi
g- Signing
h. Publisitas
i. Pelaksanaan Pemberian Kredit
Administrasi Kredit Sindikasi

PIHAK Y A N G T E R L I B A T D A L A M SINDIKASI

A. Debitor
R. Arranger
C. kreditor : Lead Manager
Manager
Participant
D. Agen: - A g e n Fasilitas (Facility Agent)
~ Agen Sckuritas (Security Agent)
~ A g e n Escrow (Escrow Agent)

AGEN

I. Agen Fasilitas (Facility Agent)


I ugas agen fasilitas adalah mengelola pelaksanaan pemberian kredit
sindikasi dan administrasinya, setelah loan agreement ditandatangani
dan menjadi operasional.

A. Pelaksanaan pemberian Kredit Sindikasi


~ Pemenuhan ketentuan / persyaratan penarikan.
~ Mengkoordinasikan penarikan kredit.

B. Administrasi Kredit Sindikasi


~ Pemenuhan persyaratan perjanjian kredit.
M i s a l : pembayaran bunga, grace period, angsuran, d l l .
~ Menentukan / review suku bunga yang berlaku
~ Menghitung, memungut, mendistribusikan/ee, bunga, angsuran,
denda, d l l .
~ M o n i t o r i n g kredit dan jaminan
~ M e m i n t a dan mendistribusikan laporan dari borrower.

KREDIT SINDIKASI
Lampiran Makalah I- 2: Aspek Bisnis Dalam Pembentukan Kredit Sindikasi
dan Tanggung Jawab Masing-Masing Pihak Didalamnya

~ Mengkoordinasikan site w'sit.

2. A g e n Sekuritas (Security Agent)


Bertanggung jawab atas penyelesaian p e n g i k a t a n j a m i n a n dan
dokumentasi.

3. A g e n Escrow (Escrow Agent)

Bertanggung jawab atas pengelolaan escrow account.

VI. T I N J A U A N K H U S U SPROSES SINDIKASI

A. Legal Documentation

• Representation and Warranties


• Conditions Precedent
• Covenants
• Yield Protection
• Default
B. Pihak Yang Terkait Dalam Dokumentasi

* Legal / Law Firm (Legal Advisor)


Umumnya untuk sindikasi yang besar dan rumit, maka Arranger
akan menunjuk Legal Advisor yang bertindak untuk mewakili
bank sindikasi untuk melakukan negosiasi dengan Legal Advisor
dari Borrower tentang draft perjanjian Kredit Sindikasi.

• Notaris
U m u m n y a u n t u k sindikasi yang besar, penanda-tanganan
perjanjian kredit dilakukan di hadapan notaris (secara n o t a r i i l ) .

VII. JENIS-JENIS PASAR SINDIKASI

Dua jenis Pasar Sindikasi


1. Sindikasi Primer
A d a l a h Sindikasi Kredit yang dibentuk oleh Bank-bank yang scmula
terpilih sebagai anggota sindikasi. Proses Sindikasi Primer i n i terjadi
pada periode sampai dengan penandatangan Perjanjian K r e d i t
Sindikasi dimana semua anggota sindikasi tercatat dalam Bank (Ar-
ranger) yang melaksanakan kegiatan " R u n n i n g T h e Books".

2. Sindikasi Sekunder
A d a l a h Sindikasi K r e d i t yang terjadi setelah Perjanjian K r e d i t
Sindikasi ditandatangani.

A d a 3 Metode untuk menciptakan Sindikasi Sekunder

KREDIT SINDIKASI 47
Lampiran Makalah I- 2: Aspek Bisnis Dalam Pembentukan Kredit Sindikasi
dan Tanggung Jawab Masing-Masing Pihak Didalamnya

a. Risk Participation
b. Assignment
c. Novation

PROSES SINDIKASI
AnalisaKivdil
Permohonan BANK/ARRANGER Terms &
NASAHAH Kredit
Gonds

Alokasi
Sunn lVii;iw;ini[i /Otter Ixutci Penyertaan F i n a l

Sural Mandat

Invilaliun
H A N K B A N K I'KNKk T A
Perseliijiian
Ikut Serta

Dokunienlasi
Kredit
Pelaksanaan
Pemberi an
Tanda J a n g a n Kredit
Perjanjian Kredit Publisitas (BANK/AGENT)

T h i s announcement appears as a matter of record only, August 1991

P T Semen Cibinong
U S $ 100,000,000
Syndicated T e r m Facility

Lead Managers
BA Asia Limited Bank Ekspor Impor Indonesia
Deutsche Bank (Asia Pacific) Limited Sanwa International Finance L i m i t e d
Bank Central Asia

Co-lead Manager
PT Bank Duta

Managers
Barclay Bank Pic, Singapore Branch U n i t e d Overseas Bank Limited

48 KREDIT SINDIKASI
Lampiran Makalah I- 2: Aspek Bisnis Dalam Pembentukan Kredit Sindikasi
dan Tanggung Jawab Masing-Masing Pihak Didalamnya

Co-managers
PT Bank Niaga PT Bank Bali
OR1X Asia Limited

Arrangers
B A Asia Limited Bank Ekspor Impor Indonesia
Deutsche Bank (Asia Pacific) Limited Sanwa International Finance Limited

General Agent Security Agent


B A Asia Limited Bank Ekspor Impor Indonesia

Lenders/Participants
Bank of America N T & S A • Bank Ekspor Impor Indonesia • Deutsche Bank
(Asia Pacific) L i m i t e d • Sanwa International Finance Limited • Bank Central
Asia • PT Bank Duta • Barclays Bank Pic • United Overseas Bank Limited • PT
Bank Niaga • P T Bank Bali • O R I X Asia Limited • P T Bank Buana Indo-
nesia • Bank Rakyat Indonesia • PT Merchant Investment Corporation • T h e
Mitsui Trust and Banking Company, Limited • T h e Sumitomo Trust and Bank-
ing Company, Limited • T h e Toyo Trust and Banking company, Limited
This announcement appears as a matter of record only.

ELDERS I X L L I M I T E D
ELDERS I X L T R E A S U R Y ( A U S T . ) L I M I T E D

And

AVILOCK LIMITED

US$ 260,000,000
6 Year Funding Facility

Lead Managers
Bank Brussels Lambert S. A .
L T C B Australis Limited

Managers
Fuji International Finance (Australia) Limited
Arab Bank Limited, Singapore Branch
(Arab Australia Limited)
Banca Commerciale Italiana
T h e Dai-lchi Kangyo Bank L t d .
1BJ Australia Bank Limited
Kyowa Finance Australia Limited
Mitsubishi Truast and Banking Corporation
N a t i o n a l Bank of Kuwait S.A.K., Singapore Branch
N i p p o n Credit Australia Limited

KREDIT SINDIKASI 49
Lampiran Makalah I- 2: Aspek Bisnis Dalam Pembentukan Kredit Sindikasi
dan Tanggung Jawab Masing-Masing Pihak Didalamnya

T h e Saitama Bank, L t d .
1 lie Sumitomo Bank, Limited
Yasuda Trust Australia Limited
B.S.F.E. — Banque de la Societe Financiere Europeenne
Die Erste Osterreichische spar-Casse-Bank
First Australian Bank
T o k a i Australia Finance Corporation Limited
Bankers trust Australia Limited
D G B A N K Deutsche Genossenschaftsbank
Long T e r m Credit Bank of Japan, Limited

Arranged by

Bankers T r u s t Australia Limited


March 1989

Disclaimer
A l l Information Memorandum should begin w i t h a disclaimer, an example of
w h i c h is provided below:-

"Manufacturer has authorised the arrangement of the facility described herein


and has authorised the issue of this document to potential participants i n the
facility. A l l of the information and statements, contained in this document have
been provided by Manufacturer and have not been independently verified by
arranging bank. Manufacturer has confirmed to the arranging bank that the
information contained in this document does not contain any misstatement of
material fact and does not o m i t any material fact necessary to make any state-
ment contained herein misleading.

Arranging hank makes no representation or warranty, expressed or implied, as to


the accuracy or completeness of the information and statements set out in this
document or that these remain unchanged after the date of issue of this docu-
ment and arranging hank accordingly has no responsibility for such i n f o r m a t i o n
and statements.

Arranging bank has not reviewed and does not undertake to review the financial
c o n d i t i o n or state of affairs of Manufacturer at any time, to advise any partici-
pants i n the facility of any information coming to their attention except as
specifically provided i n the facility documentation.

This document is not intended by arranging bank to provide the basis of any
credit or any other evaluation and should not be considered as a recommenda-
t i o n by arranging bank that any recipient thereof participate i n the facility de-
scribed herein. Each potential participant should determine its interest i n par-
ticipating i n the facility described herein based upon such investigations as it
deems necessary for such purpose.

50 KREDIT SINDIKASI
Lampiran Makalah I- 2: Aspek Bisnis Dalam Pembentukan Kredit Sindikasi
dan Tanggung Jawab Masing-Masing Pihak Didalamnya

CONTENT OF SYNDICATION LOAN AGREEMENT


• Definitions
• Purpose
• Loan Commitments
(a) amount
(b) currency

• A v a i l a b i l i t y of Funds
(a) availability of period and termination date
(b) notices required before drawdown can take place
(c) administrative requirements, eg payment direction

• Repayment
(a) amortization schedule
(b) mechanics of repayment if m u l t i currency

• Prepayment and cancellation


(a) timing, options, penalties
(b) notice, amounts
(c) application

• Interest
(a) margin
(b) calculation of base
(c) interest periods and options
(d) default interest basis
(e) substitute basis i n the event of market failure

• Fees, costs and expenses


(a) c o m m i t m e n t fee - rate, period, calculation basis .
(b) other fees - amount, payment, dates
(c) expenses - preparation and enforcement
• Taxes and other deductions
(a) w i t h h o l d i n g and other taxes indemnity
(h) reserve requirements and increased cost

• Illegality
• Increased costs
• Conditions precedent
(a) borrower / guarantor status and resolutions
(b) governmental consents, registration
(c) collateral, guarantees

• Representations and warranties


(a) property incorporated

KREDIT SINDIKASI 51
Lampiran Makalah I- 2: Aspek Bisnis Dalam Pembentukan Kredit Sindikasi
dan Tanggung Jawab Masing-Masing Pihak Didalamnya

(b) power to o w n assets and conduct, business


(c) subject to and commercial law
(d) power and authority to execute and perform the loan agreement
(e) consents, registrations effected
(0 no cross defaults
(g) no adverse litigation
(h) financial statements accurate - no subsequent adverse change

• Undertakings and covenants


(a) negative pledge
(h) pari - passu
(c) financial covenants
(d) preservations, warranties, registrations
(e) notice of defatdts
(f) submission of financial statement, information

• Events of default
(a) failure to pay principal, interest, etc.
(b) failure to perform other covenants
(c) representations and warranties become incorrect
(d) collateral becomes ineffective
(e) cross - default
(f) liquidation, re-arrangement
(g) material adverse change

• Assignment
(a) loan agreement binding upon parties and assigned
(h) no borrower agreement
(e)hank assignment w i t h notice and consent

• G o v e r n i n g law
• Jurisdiction
(a) applicable courts

• Pro-rata sharing
• Notices
• Instructing groups

52 KREDIT SINDIKASI
Lampiran Makalah 1-3: Aspek Hukum yang Harus Diperhatikan Dalam Kredit Sindikasi

Lampiran Makalah 1-3:

ASPEK H U K U M Y A N G H A R U S
DIPERHATIKAN
D A L A M KREDIT S I N D I K A S I
Arief Surowidjojo

Beberapa karakteristik pengertian umum pinjaman sindikasi

••• Pinjam meminjam uang dengan kreditor tersindikasi (lebih dari satu) yang
didokumentasikan dalam satu perjanjian pinjaman untuk semua kreditor
dengan persyaratan yang sama untuk semua kreditor.

Perjanjian pinjaman sindikasi mempunyai suatu karakteristik dimana


biasanya ada suatu lead bank (manager) yang memimpin proses: (i) evaluasi
kelayakan kredit, ( i i ) proses uji tuntas (due diligence), ( i i i ) pembuatan proses
penawaran (offer letter), ( i v ) pembentukan sindikasi dan pembagian porsi
pinjaman setiap anggota sindikasi, (v) negosiasi persyaratan pinjaman, (vi)
penunjukkan agen yang memfasilitasi pinjaman sindikasi (facility agent)
dan agen yang mengatur masalah jaminan kepada semua kreditor (security
agent), ( v i ) closing perjanjian pinjaman sindikasi.

••• Penjaminan kepada semua kreditor bersifat pari passu, kecuali di beberapa
kasus seperti pinjaman sindikasi hasil restrukturisasi, dimana jaminan telah
diberikan sebelumnya kepada kreditor tertentu.

Beberapa karakteristik pengertian umum pinjaman sindikasi

•2* kreditor bertanggung jawab secara individual, kelalaian atau cidera janji
suatu kreditor tidak mempengaruhi kewajiban kreditor lainnya.

'I' Semua hak dan komunikasi kreditor dengan debitor dilakukan melalui
facility agent.

Cidera janji debitor kepada suatu kreditor merupakan cidera janji kepada
semua kreditor (cross default).

Hak jaminan dipegang dan dilaksanakan oleh security agent.

••• Keputusan para kreditor sindikasi, termasuk menyatakan debitor lalai atau
cidera janji, didasarkan kepada mayoritas dari sisa jumlah terutang, dan
dilaksanakan oleh facility agent.

KREDIT SINDIKASI 53
Lampiran Makalah 1-3: Aspek Hukum yang Harus Diperhatikan Dalam Kredit Sindikasi

Beberapa alasan pokok pemberian pinjaman secara sindikasi

~ Jumlah pinjaman yang tcrlalu besar bagi kreditor individual sehingga


d i b u r u h k a n pembagian risiko diantara sejumlah k r e d i t o r u n t u k
ineminimalkan risiko individual kreditor.
~ Pinjaman dalam pembiayaan proyek (project finance) yang penentuan
pembcriannya clan proyeksi pengembaliannya didasarkan kepada hasil
evaluasi kelayakan proyek, bukan pada kecukupan aset.
~ Pemberian pinjaman dengan risiko tinggi.
~ Sudah tingginya eksposur pendanaan para kreditor di suatu kawasan operasi.
~ Hasil restrukturisasi utang.

Alasan pokok pemberian pinjaman secara sindikasi

• Terjadinya kelangkaan pendanaan di pasar uang dunia


• Risiko lokal (country risks) yang dianggap tinggi dan berflotalitas: kondisi
makro ekonomi yang penuh risiko, situasi politik yang tidak pasti, intergritas
p e m e r i n t a h , legislatif, d a n y u d i k a t i f yang d i p e r t a n y a k a n , k o n d i s i
pelaksanaan h u k u m yang dianggap lemah dan diskriminatif, kerapnya
peruhahan h u k u m dan kehijakan, dsb.
• Tingkat kerumitan dan kompleksitas yang tinggi di industri dimana debitor
melaksanakan investasinya.
• Lain-lain.

Kegiatan pre-chsing

~ Pendekatan oleh debitot mengenai kebutuhan pendanaan usahanya;


pemberian mandat kepada lead bank
~ Proses pre due diligence oleh lead bank.
~ Proses analisis kelayakan pinjaman dan proyeksi pengembalian.
~ Proses penilaian struktur pendanaan.
~ Pemberian offer letter(terms sheets) oleh lead bank secara bersyarat
- Proses due diligence yang melibatkan konsultan hukum, penasihat keuangan,
akuntan, penasehat tehnik, konsultan pajak, penilai, d l l .
~ Proses penentuan struktur pinjaman sindikasi.
~ Negosiasi persyaratan pinjaman.
~ Proses pembentukan kreditor sindikasi dan pembagian pendanaan.
— (Closing.

Beberapa informasi yangrelevan

• Krisis ekonomi dan moneter di Asia serta volatilitas pasar modal menjadikan
pinjaman sindikasi salah satu opsi yang paling dipertimbangkan saat i n i .

• G e l o m b a n g restrukturisasi perusahaan clan utang di Asia memaksa


penggabungan beherapa jenis pendanaan menjadi suatu pinjaman yang
integral.

54 KREDIT SINDIKASI
Lampiran Makalah 1-3: Aspek Hukum yang Harus Diperhatikan Dalam Kredit Sindikasi

• D i d u n i a lebih dari 5 0 % pendanaan k i n i berbentuk sindikasi, 8 0 %


diantaranya dilakukan di negara-negara sedang berkembang.

• L o n d o n , N e w York, H o n g Kong dan Singapore tetap menjadi pusat re-


gional pemberian pinjaman sindikasi, yang berpengaruh pada model,
struktur, dan pilihan hukum serta yurisdiksi dari transaksi-transaksi tersebut

Struktur Perjanjian Pinjaman Sindikasi

P Perjanjian-perjanjian yang lazim ditandatangani dalam rangka pinjaman


sindikasi: ( 1 ) perjanjian fasilitas kredit sindikasi (syndicated loan facility
agreement), (2) Perjanjian Keagenan (Fasilirasi) - (Facility Agent Agreement),
(3) Perjanjian Keagenan (Penjaminan) - (Security Agent Agreement), (4)
Perjanjian Pembagian Jaminan (Sharing Security Agreement), (5) Perjanjian
Penjaminan (Hak Tanggungan, Gadai Saham, Fidusia, Pengalihan H a k
Atas Tagihan. (Rekening koran), Pengalihan Hak Atas Tagihan (Asuransi),
Perjanjian Subordinasi, Perjanjian Penanggungan, Pengakuan Utang.

r- Lead Bank memegang peran penting dalam struktur pinjaman sindikasi,


sehingga seringkali mengambil juga kedudukan sebagai facility agent.

y T a n g g u n g jawab Facility Agent dan Security Agent terbatas kepada


kedudukannya sebagai agen yang bertindak untuk dan atas nama para
kreditor, kecuali A g e n bertindak diluar kewenangannya.

P Tanggung jawab para kreditor dibatasi kepada tanggung jawab individual,


terbatas untuk memberikan pinjaman yang menjadi porsi yang diambil,
dan karenanya tidak dengan konsep tanggung menanggung (joint and sever-
ally liable).

r- Dalam beberapa deal, dilakukan pengecualian dimana lead bank melakukan


"underwriting" (penjaminan), sehingga manakala ada kreditor yang cidera
janji tidak mengucurkan dana, lead bank atau para kreditor lainnya secara
bersama mengambil porsi kreditor yang cidera janji

P T i n d a k a n para kreditor didasarkan kepada keputusan mayoritas kreditor


yang. m e m i l i k i sisa j u m l a h sisa utang, yang dijalankan oleh Facility Agent
atau Security Agent berdasarkan keputusan mayoritas tersebut.

^ Security Agent menjadi pihak dalam Perjanjian Jaminan, menerima


pembayaran pokok, bunga, dan denda, dan melaksanakan enforcement atas
h a k - h a k para k r e d i t o r , d a n m e l a k s a n a k a n p e m b a g i a n hasil eksekusi j a m i n a n
berdasarkan Security Sharing Agreement.

KREDIT SINDIKASI 55
Lampiran Makalah 1-3: Aspek Hukum yang Harus Diperhatikan Dalam Kredit Sindikasi

Persyaratan Penting Perjanjian Pinjaman Sindikasi

Definisi.
Prasyarat.
• jenis fasilitas; tujuan pendanaan.
• Kesanggupan para kreditor untuk memberikan pendanaan pada saat closing
(seluruh prasyarat dipenuhi).
• Bunga dan perhitungannya.
• Formalitas pencairan dana.
• j a t u h tempo pembayaran pokok, bunga, denda, dan hiaya, dan tata cara
pembayaran.
• Pengalihan pinjaman; sckuritisasi.
• Penunjukkan Facility Agent dan Security Agent dan Persyaratannya.
" Tanggung jawab anggota sindikasi.
• Penjaminan dan persyaratannya serta mckanisme penjaminan melalui Se-
curity Agent.
• Pernyataan dan jaminan debitor.
• Pengaruh peruhahan material/penting atas kelanjutan pendanaan.
Pajak
• Fees (facility, security, arrangement, management).
• Subordinasi
• Cidera janji (pembayaran, tehnis).
• Cross defaults.
• Akibat cidera janji, dan akselerasi pembayaran.
• Pilihan hukum; yurisdiksi; penyelesaian sengketa.
• LainAain

Beberapa issues h u k u m penting dalam pinjaman sindikasi

" Hak, kewajiban dan tanggung jawab h u k u m anggota sindikasi.


• Hak, kewajiban dan tanggung jawab debitor terhadap para kreditor.
• Fungsi, peran dan tanggung jawab agen (agen fasilitas dan agen penjaminan).
• Komplikasi dalam cidera j a n j i .
• Komplikasi dalam pernyataan cidera janji termasuk cross defaults &. tec/mi-
ca/ defaults.
• Masalah enforcement hak.hak anggota sindikasi.
" Keterkaitan dengan h u k u m dan yurisdiksi Indonesia.
• Lain-lain

56 KREDIT SINDIKASI
CN
00
Beberapa Segi Hukum Hubungan Intern Peserta Sindikasi Dan Hubungan
Prakontraktual Sindikasi Dengan Calon Debitor - J. Satrio

BEBERAPA SEGI H U K U M H U B U N G A N I N -
TERN PESERTA SINDIKASI D A N
HUBUNGAN PRAKONTRAKTUAL
SINDIKASI D E N G A N C A L O N DEBITOR
J. Satrio

Yang menjadi objek tinjauan dari penyampaiannya adalah :


1. Hubungan antara Calon debitor dengan Calon Lead Manager.
2. Hubungan antara Calon Lead Manager dengan Calon Peserta Sindikasi.
J. Hubungan h u k u m intern antara para Peserta Sindikasi.
|. Hubungan Extern antara sindikasi dengan Calon debitor.

PENGERTIAN

1. Kredit Sindikasi ( KS ) adalah kredit yang diberikan oleh beberapa hank


secara bersama-sama kepada debitor, dalam hal i n i kreditornya hanyak
akan tetapi debitornya satu
2. Lead Manager adalah bank yang memimpin sindikasi
5. Calon Lead Manager adalah bank yang pertama-tama dihubungi oleh debitor,
yang nantinya dengan sepakat para peserta sindikasi diangkat menjadi Lead
Manager
4. Peserta Sindikasi adalah bank yang turut serta bersama-sama dengan bank
lain memberikan kredit kepada debitor
5. Calon Peserta Sindikasi adalah bank yang mendapat tawaran untuk bersama-
sama dengan bank lain yang memberikan kredit kepada debitor
6. debitor adalah pihak yang mengajukan kredit
7. Sindikasi adalah bank-bank peserta sindikasi bersama-sama

H U B U N G A N A N T A R ACALON LEAD MANAGER DENGAN C A L O N


DEBITOR

C a l o n debitor diibaratkan mengajukan permohonan kredit kepada Bank


X dalam jumlah besar, dan Bank X terlebih dahulu mempelajari proposal kredit
calon debitor tersebut serta melihat kenyataannya di lapangan. N a m u n
berhubung kredit tersebut dalam jumlah besar dan karena Bank X tidak sanggup
untuk menyediakan dana kredit sendirian maka Bank X menawarkan kepada
hank lain untuk turut serta bergabung dalam suatu sindikasi. Kemudian atas
hasil penehttannya, Bank X menyusun In/ormation Memorandum (Info Memo)
yang disetujui oleh calon debitor dan diedarkan diantara calon peserta sindikasi.
Apakah bisa dimintakan ganti rugi dari bank X yang membuat Info M e m o
dalam hal terjadi kesalahan? Apabila kesalahan tersebut didasarkan atas dasar
wanprestasi tentu tidak bisa, karena hubungan kontraktual belum ada.

KREDIT SINDIKASI 59
Beberapa Segi Hukum Hubungan Intern Peserta Sindikasi Dan Hubungan
Prakontraktual Sindikasi Dengan Calon Debitor - J. Satrio

Bagaimana kalau atas dasar unsur ke 4 dari onrechtmatige daad yaitu kurang
memperhatikan diri dan harta orang lain di dalam pergaulan hidup? U n t u k itu
harus dipenuhi syarat: apakah hank X tahu atau seharusnya tahu hahwa kesalahan
data informasinya akan menimbulkan kerugian pada calon peserta sindikasi.'
Dengan perkataan lain apakah bank X tahu atau seharusnya tahu bahwa calon
peserta sindikasi akan mengambil reaksi sehingga menimbulkan kerugian?

Bagaimana kedudukan Bank X pada tahap i n i dimana Bank X menyusun


Info Memo berdasarkan hasil studi Bank X dan mengedarkan kepada bank peserta
sindikasi, dalam kapasifas apa Bank X bertindak? Dalam hal ini tidak ada tanda-
tanda adanya perjanjian pemberian perinrah (Lastgeving) seperti yang dimaksud
dalam B W yang mengandung kuasa. Jadi istilah Lastgeving disini bisa kita
bandingkan dengan agency, dimana seseorang selain mendapatkan perinrah, juga
mempunyai kuasa untuk bertindak atas nama pemberi perintah. N a m u n dalam
pembuatan Into M e m o i n i Bank X tidak bertindak atas nama calon debitor.

Kalau dalam In/ormatton Memorandum ada kesalahan data dan calon peserta
sindikasi (hank yang man diajak turut serta) atas dasar data informasi yang salah
(misalnya dalam Info M e m o mencantumkan angka U S $ 100 juta padahal
seharusnya US $ 10 juta) tersebut, mengambil tindakan tertentu dan ternyata
menderita rugi, maka calon peserta sindikasi tidak bisa minta pertanggungjawaban
apa-apa clari calon debitor karena antara calon debitor dengan calon peserta
sindikasi belum ada hubungan hukum.

Apakah bisa dimintakan ganti rugi clari Bank X yang membuat lnjormation
Memorandum! Atas dasar wanprestasi tidak bisa karena hubungan kontraktual
tidak ada. Kalau atas dasar unsur keempat Onrechtmatigc Daad menurut tafsiran
luas, secara umum dapat kita katakan bahwa Bank X tidak tahu dan tidak
seharusnya tahu hahwa calon peserta sindikasi akan mengambil reaksi seperti
yang telah dilakukan. Selanjutnya dari sudut calon peserta sindikasi yang tersesat
dengan informasi i t u , harus dipertimbangkan apakah ia dalam keadaan seperti
ifn patut untuk keliru atau tersesat. Karena perundingan antara Bank X dengan
calon peserta sindikasi masih dalam tingkat awal sekali, maka kiranya reaksi
seperti yang telah diambil oleh hank calon peserta sindikasi adalah terlalu
gegabah clan ceroboh. Kerugian yang timbul dari kecerobohannya sendiri tidak
bisa d i m i n t a k a n ganti rugi pada pihak lain.

KLAUSULA EXONORATIE

Kalau dalam Information Memorandum dicantumkan klausula agar masing-


masing calon peserta sindikasi mengadakan analisa kredit sendiri, maka klausula
seperti itu bisa dikualifisir sebagai 'klausula exonoratie' sehingga Bank X bisa
membebaskan diri dari kemungkinan tanggung jawab atas kerugian yang timbul
dari kesalahan pent ant uman data dalam Information Memorandum. Mengingat
hahwa dengan klausula seperti itu hank X mestinya hendak memperingatkan

60 KREDIT SINDIKASI
Beberapa Segi Hukum Hubungan Intern Peserta Sindikasi Dan Hubungan
Prakontraktual Sindikasi Dengan Calon Debitor - J. Satrio

agar para calon peserta sindikasi tidak menggantungkan kepada hasil penelitian/
analisa dari pembuat Information Memorandum. Pcmbicara mengingihkan ada
kata sepakat diantara para peserta bahwa apabila dalam Info Memo dicantumkan
bahwa calon peserta sindikasi harus mengadakan analisa kredit sendiri, apakah
hal tersebut dapat diterima sebagai klausula exonoratie.

Perlu d i i n g a t bahwa terhadap kesempatan mengemukakan klausula


exonoratie ada perkecualiannya, yaitu: Orang tidak bisa membebaskan diri dari
tanggung jawab untuk mengganti kerugian yang t i m b u l dari tindakan sengaja
(kesengajaan) dan dari kecerobohan (Grove Schuld) yang dilakukan oleh dirinya
sendiri. Harus diakui bahwa atas kecerobohan (Grove Schuld) masih ada
pertentangan pendapat apakah i n i bisa disingkirkan atau tidak.

Setelah masing-masing calon peserta sindikasi mempclajari data-data dan


kelayakan kredit debitor dan menentukan akan turut serta dalam pemberian
kredit bersama maka tentunya peserta sindikasi perlu untuk mengadakan ikatan
intern antara sesama peserta sindikasi. T u j u a n kerja sama sindikasi perlu
ditentukan dengan tegas dan jelas didalamnya. Demikian pula semua hak dan
kewajiban intern sesama peserta sindikasi perlu disepakati, andil masing-masing
peserta dalam keseluruhan kredit ditentukan dan disepakati agar antara mereka
sedikit banyak ada kepastian.

Permasalahannya: Apakah kesepakatan intern sesama peserta sindikasi


m e r u p a k a n suatu p e r j a n j i a n a t a u k a h suatu Gesamtaktl Mengapa
dipermasalahkan? I n i dampaknya luar biasa. Karena akibat hukumnya antara
keduanya berbeda sekali. Ketentuan Bab II Buku I I I KUHPerdata hanya berlaku
untuk perjanjian yang melahirkan perikatan. Jadi tidak berlaku bagi Gesamtdfct,
penerapannya terhadap Gesamtakt hanya dapat secara analog! saja.

PERBEDAAN A N T A R A PERJANJIAN D E N G A N GESAMTAKT

Pada Perjanjian :
Ada dua pihak yang saling berhadap-hadapan, kehendak yang satu ditujukan
kepada yang lain. Kehendak yang satu diberikan dengan syarat yang lain
menyetujuinya. Kehendak yang satu ditujukan kepada keuntungan bagi yang
satu atas beban yang lain (pada perjanjian yang sepihak) atau untuk keuntungan
dan kerugian kedua belah-pihak (pada perjanjian yang timbal-balik)

Pada Gesamtakt :
Pernyataan kehendak tertttju kepada satu tujuan yang sama. Kehendak para
peserta bcrjalan paralel. Kehendak para peserta berdiri berdampingan, para
peserta berdiri berdampingan Hubungan antara kehendak yang satu dengan
yang lain tidak ada.
Sebagai contoh biasanya dikemukakan pernyataan kehendak peserta dalam rapat
pengangkatan pengurus suatu perseroan, kehendak para peserta rapat berjalan

KREDIT SINDIKASI 61
Beberapa Segi Hukum Hubungan Intern Peserta Sindikasi Dan Hubungan
Prakontraktual Sindikasi Dengan Calon Debitor - J. Satrio

paralel, yang mau diangkat si A dan saya setuju angkat si-A. peserta rapat seakan-
akan berdiri berdampingan tidak berhadap-hadapan, padahal seperti dikatakan
diatas bahwa pernyataan kehendak yang satu tidak bergantung dari kehendak
y a n g lain, kehendak yang satu tidak ada hubuiigaiinya dengan kehendak yang
lain.

Kalau sepakat intern antara para calon peserta sindikasi merupakan


C iesamtakt tidak menimbulkan perikatan-perikatan maka intern antara sesama
peserta sindikasi tidak ada ikatan apa-apa. Jadi adalah penting sekali bagi kita
untuk menyimak esensi sepakat intern antara sesama peserta sindikasi.
bsensi sepakat dalam kredit sindikasi adalah sepakat masing-masing peserta
sindikasi tertuju kepada rerhentuknya suatu kerjasama untuk memberikan kredit
secara bersama-sama kepada debitor, jadi sepakat para peserta sindikasi berjalan
paralel, sepakat peserta yang satu tidak berhadap-hadapan dengan kehendak
peserta yang lain.

D i dalam d o k t r i n t i m b u l keragu-raguan adalah sepakat mereka yang


mendirikan perseroan perdata (maatschajy), dimana kehendak para pendiri pada
asasnya berbunyi sama, mereka sama-sama mau mendirikan suatu maatschap
tertuju pada satu tujuan yang sama yaitu mendirikan maatschap namun disini
ada yang prinsipil berbeda dengan sepakat peserta rapat pengangkatan pengurus
perseroan yaitu kehendak peserta yang satu sedikit hanyak bergantung dari adanya
kehendak kawan pesertanya yang lain, kalau orang mau mendirikan maatschap
kita lihat dulu siapa kawan pesertanya kita. Kehendak peserta yang satu selalu
diberikan dengan memperhitungkan kehendak peserta yang lain.
D o k t r i n berpendapat hahwa sepakat mendirikan perseroan perdata merupakan
sii.itu perjanjian, bukan gesamtaht. Bahkan 11R mcnganggapnya sebagai perjanjian
timbal balik. Pengatttrannya dalam Bab V I I Bukti I I I K U H Perdata memberikan
dasar pendapat tersebut. Gesatntakt menurut d o k t r i n lebih tertuju kepada kerja
sama untuk terbentuknya suatu badan h u k u m .

Kiranya sepakat intern peserta sindikasi bisa kita sejajarkan dengan sepakat
p e n d i r i a n suatu p e r s e r o a n p e r d a t a , peserta s i n d i k a s i m e n y a t a k a n
keikutsertaannya dalam sindikasi dengan melihat siapa yang akan menjadi Lead
Manager dan siapa yang akan menjadi kawan pesertanya, sepakat peserta sindikasi
yang sani sudah pasti diberikan dengan memperhitungkan sepakat dari kawan
peserta yang lain, jadi sepakat intern peserta sindikasi merupakan suatu perjanjian
timbal balik jika kita sejajarkan dengan suatu maatschap

A p a k a h sepakat intern peserta sindikasi bukan merupakan sepakat untuk


mendirikan suatu maatschap . Sebagaimana telah diungkapkan bahwa maatschap
1

memberi dasar kepada kita, bahwa perjanjian intern sindikasi adalah merupakan
suat u perjanjian yang bukan gesamtakt dan bersifat timbal balik. A p a k a h hal itu
bukan merupakan maatschap . U n t u k mendukung pendapat nya tersebut perlu
1

membandingkan ciri-ciri maatschap dengan sepakat intern dalam perjanjian kredit

62 KREDIT SINDIKASI
Beberapa Segi Hukum Hubungan Intern Peserta Sindikasi Dan Hubungan
Prakontraktual Sindikasi Dengan Calon Debitor - J. Satrio

sindikasi, yaitu:
;i. ( a r i - c i r i maatschap: merupakan suatu bentuk kerjasama untuk mendapatkan
keuntungan materiil, dimana peserta memasukkan suatu hak interim yang
mempunyai nilai ekonomis clan mcngupayakan keuntungan melalui apa
yang dimasukkan.
b. C i r i - c i r i sepakat intern peserta sindikasi: tertuju pada suatu kerjasama,
dengan tujuan mendapatkan keuntungan ekonomis, ada pemasukan / andil
inbreng dan mcngupayakan keuntungan dari inbreng.

Keuntungannya :
Dengan d e m i k i a n mengenai sepakat kerja sama antara peserta sindikasi sudah
ada pengaturannya dalam K U H Perdata, sehingga hak dan kewajiban para
peserta sindikasi sudah ada aturan mainnya. Bagi hakim lebih enak karena tinggal
melihat peraturannya. Bagian terbesar ketentuan h u k u m perdata bersifat
m e n a m b a h , sehingga terbuka bagi para peserta s i n d i k a s i u n t u k saling
menyepakati penyimpangan atasnya. Dalam hal tidak d i s i m p a n g i , maka
ketentuan tersebut dengan sendirinya mengikat para peserta sindikasi.

Kerugiannya :
Kerugiannya adalah kalau para peserta sindikasi tidak menyadari bahwa mereka
telah mendirikan suatu maatschap. Kalau mereka tidak sadar bahwa ketentuan
tentang maatschap berlaku atas hubungan intern para peserta sindikasi. Kalau
mereka tidak menyadari bahwa ketentuan yang berlaku atas hubungan intern
mereka bisa disimpangi.

Beberapa ketentuan umum tentang maatschap


Dalam hubungan intern maatschap :
Harta maatschap merupakan m i l i k bersama yang terikat (Gefconden Mede
Eigendom);
T i n d a k a n pemilikan atas harta bersama hanya bisa dilakukan oleh semua
peserta bersama-sama. Pada asasnya, intent semua peserta berhak melakukan
pengurusan (Pasal 1639 ayat 1), sehingga konsekuensinya, tindakan peserta
yang satu mengikat peserta yang lain;
D i m u n g k i n k a n adanya verzet dari peserta yang lain, selama tindakan i t u
belum dilakukan;
D i m u n g k i n k a n untuk dalam anggaran dasar disepakati bahwa pesero
tertentu akan melaksanakan pengurusan (psl. 1636 ayat 1), kewenangannya
tersebut tidak bisa ditarik kembali, kecuali Anggaran Dasarnya diubah
(psl. 1636 ayat 2);
l'ada asasnya semua keuntungan dibagi menurut perimbangan inbreng
masing-masing kecuali disepakati lain (psl. 1633);
Semua hasil perseroan dalam kegiatan maatschap menjadi hak maatschap,
sebaliknya semua pengeluaran atas nama maatschap oleh yang berwenang
wajib diganti oleh niaatschaj;;
Semua perikatan atas nama maatschap harus dipenuhi oleh maatschap;
Penggantian dan penambahan anggota maatschap harus dengan persetujuan

KREDIT SINDIKASI 63
Beberapa Segi Hukum Hubungan Intern Peserta Sindikasi Dan Hubungan
Prakontraktual Sindikasi Dengan Calon Debitor - J. Satrio

yang lain;

Dalam hubungan ekstern :


Perjanjian intern tidak mempunyai daya kerja keluar, dia hanya berlaku
intern peserta maatschap;
Peserta yang mengadakan hubungan dengan pihak ketiga dianggap
bertindak untuk dirinya sendiri (psl. 1642), dia tidak mengikat maatschap;
Kepada seorang peserta dapat diberikan hak untuk bertindak keluar atas
nama maatschap (atas dasar kuasa), dimana tindakannya berdasarkan
kewenangan dan atas nama maatscfiaj) sehingga mengikat semua peserta
untuk hak bagian yang sama besarnya. Jadi i n i suatu prinsip yang berbeda
dengan f i r m a . Pada f i r m a , anggota firma sebagai d e b i t o r tanggung
menanggung dia bertanggung jawab 100% keluar, walaupun dalam intern
mereka nantinya berbagi menurut andilnya. Pada maatschap kalau terdiri
dari tiga peserta, maka setiap peserta bertanggung jawab satu pertiga (1/3);
T i n d a k a n tanpa kewenangan untuk keuntungan maatscfiaj; mengikat
maatschap. Jadi kalau menguntungkan berlaku untuk maatschap, tapi kalau
merugikan tidak, kalau dilakukan diluar kuasa, diluar kewenangan;
Pengurus tidak mempunyai kewenangan tindakan p e m i l i k a n . Jadi pada
pemilikan bersama yang terikat, semua peserta harus melakukan bersama-
sama atau diberi kuasa khusus kepada satu orang pengurus tertentu.

Ketentuan tentang berakhirnya maatschap:


dengan lewatnya waktu yang ditentukan,
musnahnya barang atau diselesaikannya usaha yang m e n j a d i p o k o k
pendirian dari pada maatscfiaj) umpamanya kreditnya sudah lunas atas
kehendak seorang atau beberapa orang pesero kalau tidak telah disepakati
untuk berlangsung sampai waktu tertentu,
meninggal, pailitnya atau ditaruh dibawah pengampuannya seorang pesero,
dapat disepakati bahwa kalau si pesero meninggal perseroan akan jalan
terns dan si meninggal akan digantikan oleh ahli warisnya,
pembubaran sebelum waktunya dengan alasan yang sah juga dimungkinkan.
O l e h karena i t u p e r l u diadakan p e n g a t t i r a n intern t e n t a n g cara
mengundurkan diri peserta clan penggantian peserta, karena hal i n i tidak
boleh seenaknya.

Pembatasan kewenangan pengurusan peserta intern maatschap:


Batas-batas kewenangan keluar Lead Manager dan tanggung jawabnya dalam
tindakan keluar, Lead Manager harus menyebutkan anclil masing-masing peserta,
dan batas-batas kewenangan (beschikking) Lead Manager i n i p e r l u diadakan
pengattiran

Permasalahan lain :
Kalau terjadi bahwa sebelum penandatanganan perjanjian kredit sindikasi antara
peserta sindikasi dengan debitor dilaksanakan (belum ada Perjanjian Kredit),

64 KREDIT SINDIKASI
Beberapa Segi Hukum Hubungan Intern Peserta Sindikasi Dan Hubungan
Prakontraktual Sindikasi Dengan Calon Debitor - J. Satrio

debitor mengundurkan diri, "apakah maatschap berhak menuntut ganti rugi dari
debitor.'". Apabila didasarkan pada wanprestasi, tentu hal i n i tidak bisa, karena
belum ada hubungan kontraktual antara keduanya. N a m u n kita perlu teliti
lebih dahulu apakah permohonan kredit yang diajukan oleh calon debitor kepada
Hank X bisa dikualifisir sebagai suatu penawaran, karena penawaran pada asasnya
mengikat sampai jangka waktu tertentu. Apabila permohonan kredit dianggap
sebagai suatu penawaran, maka selanjutnya perlu kita telusuri apakah penawaran
itu dapat ditarik kembali oleh debitor pada saat penawaran i t u masih boleh
ditarik kembali? Karena pada asasnya suatu penawaran boleh ditarik kembali
sebelum diakseptir, maka dalam peristiwa didepan memang belum lahir
perjanjian.

Satu-satunya k e m u n g k i n a n adalah t u n t u t a n g a n t i rugi berdasarkan


T i n d a k a n Melawan H u k u m ( T M I I ) . Kalau penarikan kemhali dilakukan pada
saat penarikan penawaran masih boleh dilakukan, bukankah calon debitor
melaksanakan apa yang memang merupakan haknya. Bagaimana hal i n i bisa
salah. H a l i n i dapat dikatakan salah, kalau pelaksanaan hak itu merupakan
suatu penyalahgunaan hak (misbruik van rccht) dan penyalahgunaan hak adalah
onrechtmatig.

A p a k a h tindakan calon debitor onrechtmatig . K i t a lihat apakah tindakan


7

c a l o n d e b i t o r b e r t e n t a n g a n d e n g a n salah satu d a r i k e e m p a t unsur


onrcchtmatigedaad dalam arti luas.

Satu-satunya kemungkinan adalah bertentangan dengan unsur ketiga atau


keempat dari onrcchtmatigedaad yaitu bertentangan dengan kesusilaan dan/atau
maatschappeUjke Betamelijkhcid (kewajiban orang dalam pergaulan hidup dengan
memperhatikan kepentingan diri dan hartanya orang l a i n ) . A p a k a h tindakan
debitor bertentangan etika komersil yang berlaku di antara para pengusaha?
U n t u k menetapkan apakah calon debitor harus mengganti rugi, maka harus
ditinjau terlebih dahulu, apakah calon debitor tersebut tahu atau seharusnya
tahu bahwa tindakannya akan merugikan peserta sindikasi atau calon peserta
sindikasi dan apakah calon debitor tahu atau seharusnya tahu hahwa para peserta
sindikasi telah mengeluarkan biaya-biaya. Adalah sangat logis bahwa calon
debitor tahu atau seharusnya tahu akan hal-hal tersebut diatas.

O l e h karena i t u , tindakan calon debitor menarik kembali permohonan


kredit merupakan tindakan yang tidak patut dan bertentangan dengan kewajiban
setiap orang untuk memperhatikan kepentingan diri dan harta orang lain dalam
pergaulan hidup. Dan oleh karena calon debitor tahu atau sepatutnya tahu hahwa
tindakannya akan menimbulkan kerugian pada peserta sindikasi, maka ia wajib
untuk mengganti kerugian peserta sindikasi.
Beberapa kesimpulan ;
Pada waktu lead manager menghubungi calon peserta sindikasi, la bertindak
atas namanya sendiri, dalam hal i n i tidak ada latsgevingyang disertai dengan

KREDIT SINDIKASI 65
Beberapa Segi Hukum Hubungan Intern Peserta Sindikasi Dan Hubungan
Prakontraktual Sindikasi Dengan Calon Debitor - J. Satrio

voormachv,
Reaksi yang terlalu d i n i dari calon peserta sindikasi atas in/ormation memo-
randwn merupakan kecerobohan calon peserta sindikasi;
Peringatan agar calon peserta sindikasi mengadakan studi kelayakan kredit
debitor sendiri, bisa diterima sebagai klausula exonoratie;
Sepakat intern peserta sindikasi pada hakekatnya merupakan sepakat untuk
mendirikan maatschap',
Didalam ketentuan B W tidak diharuskan pendirtan maatschap harus tertulis;
Ketentuan K U H Perdata tentang maatschap mengikat peserta sindikasi;
K e t e n t u a n h u k u m yang bersifat menambah yang tidak sesuai dengan
kehendak peserta sindikasi harus dengan tegas disimpangi, kalau tidak
ketentuan tersebut mengikat;
Penarikan kembali permohonan kredit mcnjclang ditutupnya perjanjian
kredit merupakan T M H calon debitor dan kerugian yang t i m b u l wajih
diganti oleh calon debitor.

Selama i n i , dalam perjanjian kreditnya kepada debitor, sindikasi tidak


pernah dinyatakan bahwa mereka adalah suatu maatschap, atau bertindak atas
nama maatschap atau untuk tanggungan maatschap. Hal Ini nanti akan mcmbawa
konsekuensi yang lain daripada seandainya mereka mengatakan suatu maatschap
dan bertindak untuk clan atas nama maatschap.

66 KREDIT SINDIKASI
Prinsip-Prinsip Dasar Kredit Sindikasi-
Daniel Ginting

PRINSIP-PRINSIP DASAR KREDIT


SINDIKASI
Daniel Qinting

Pengertian kredit sindikasi: kredit yang diberikan oleh dua atau lebih kreditor,
dengan syarat dan ketentuan yang sama, memakai perjanjian-perjanjian yang
sama, dan dikelola oleh agen yang sama.

Beberapa alasan mengapa bank ikut serta dalam kredit sindikasi:


U n t u k membagi risiko karena kreditnya dalam j u m l a h besar;
Menghindari pelanggaran B M P K (Batas Maksimum Pemberian Kredit);
Baik untuk publikasi dan pemasaran karena ada bank-bank yang ditunjuk
sebagai manajer atau arranger karena bank tersebut mempunyai reputasi
yang baik dan mendapat kehormatan di dalam dunia perbankan;
Mendapat fee, masing-masing bank yang menjalankan perannya baik i t u
sebagai underwriter, arranger, security agent, atau facility agent, akan
mendapatkan fee diantaranya ada Front End Fee yang dibayar berdasarkan
persentase tertentu. Jadi misalnya ada 5 (lima) kreditor mereka sepakat
untuk memberikan utang U S $ 100 juta biasanya front end fee tersebut
berkisar antara 1 % sampai 3 % yang dibayarkan dimuka dan dibagi-bagikan
kepada kreditor. Selain itu ada Arranger/Underwriter Fee yang dibayarkan
dimuka pada waktu penandatanganan perjanjian kredit. Sedangkan Facil-
ity Agent Fee dan Security Agent Fee, karena berjalan terus selama perjanjian
kredit berlangsung maka dibayarnya setiap tahun dimana kisarannya antara
U S $ 10.000 sampai 20.000 setahun.

Karakteristrik kredit sindikasi ada 6 yaitu


1. Lebih dari satu kreditor.
2. Kredit yang d i m i n t a herjumlah besar.
3. Dalam jangka waktu lama.
4. Suku bunga karena terdiri clari beberapa bank maka mereka mengacu pada
suku bunga L I B O R atau SIBOR tertentu atau reference bank. Kalau L I B O R
itu adalah market uang yang ada di London yang biasanya dicantumkan di
Reuters Screen, misalnya kreditor memberikan pinjaman kepada debitor
dan debitor boleh m e m i l i h pembayarannya 3 bulanan, 6 bulanan atau 1
tahun. U n t u k masing-masing tersebut, d i Reuters biasanya ditentukan,
misalnya untuk 3 bulan biasanya 7%. Bank dalam negeri terutama bank
Pemerintah umumnya menentukan bunga yang lebih tinggi daripada bank
using. H a l itulah y a n g menyebabkan debitor sebelum krisis lebih menyukai
pinjam uang dari hank d i luar negeri karena bunganya lebih rendah.
5. Satu dokumentasi yang sama. debitor tidak perlu meminjam dari 5 kreditor
dan melakukan negosiasi pada masing-masing bank dan harus bayar biaya-

KREDIT SINDIKASI 67
Prinsip-Prinsip Dasar Kredit Sindikasi-
Daniel Ginting

hiaya persiapan untuk 5 transaksi, sehingga dihuatlah satu perjanjian dengan


kondisi yang sama.
6. Adanya pembagian jaminan.

Beberapa Permasalahan Kredit Sindikasi

1. Hubungan H u k u m A n t a r kreditor Tcrpisah

Pasal-pasal yang mengatur keterpisahan hubungan h u k u m antar para


kreditor. I n i biasanya dinyatakan di dalam Pasal 2, antara lain menyebutkan
"Setiap kreditor akan berpartisipasi dalam setiap penarikan dalam j u m l a h
yang sesuai dengan perbandingan antara k o m i t m e n kreditor tersebut
terhadap k o m i t m e n dari seluruh kreditor". Hal i n i lazim dijumpai di dalam
setiap perjanjian kredit, bahwa setiap kreditor akan berpartisipasi hanya
sebesar k o m i t m e n n y a . Misalnya ada 5 k r e d i t o r yang sepakat u n t u k
memberikan kredit sebesar U S $ 100 juta kepada satu debitor, maka setiap
kreditor tersebut hanya bertanggungjawab sebesar 20 % dari seluruh total
fasilitas kredit yaitu US $ 20 juta. Caranya adalah agen sudah ditunjuk
dalam perjanjian kredit dan pada saat debitor sudah memenuhi seluruh
persyaratan d i dalam perjanjian kredit, debitor akan menyampaikan
pemberitahuan (notice of drawing) kepada kreditor, yang menyatakan bahwa
debitor berencana untuk menarik kredit misalnya 2 minggu dari sekarang,
sejumlah tertentu dan kadang-kadang kredit tidak dicairkan seluruh clari
total kredit melainkan beberapa termin, bisa 2 kali atau 3 kali dan tergantung
pada pengeluaran atas kebutuhan debitor, misalnya untuk membangun
pabrik, dimana debitor akan membeli mesin, maka dicairkanlah kredit
sebesar pembelian mesin tersebut atau 2 bulan kemudian debitor akan
memasang pipa maka dicairkannlah kredit sebesar biaya pemasangan pipa
tersebut. Justru d i s i n i pentingnya diatur karena kalau i t u d i c a i r k a n
seluruhnya maka uang yang U S $ 100 juta tersebut ada pada debitor dan
tidak terkontrol penggunaannya, dan dengan pencairan kredit sesuai dengan
kebutuhan dari debitor, maka kreditor dapat mengawasi penggunaan dana
dari debitor.

Sebagaimana telah diberikan contoh diatas, 5 bank memberikan kredit


s i n d i k a s i pada satu d e b i t o r dimana masing-masing sepakat u n t u k
memberikan kredit sebesar U S $ 20 juta, dan setelah debitor memenuhi
seluruh persyaratan, hanya 4 bank yang mencairkan pinjaman kepada debitor
melalui Agen, sedangkan 1 bank tidak mencairkan pinjaman yang telah
disetujuinya, maka keempat bank tersebut tidak bertanggung jawab untuk
memberikan talangan sebesar US$ 20 juta yang merupakan kewajiban bank
kelima. H a l i n i adalah wajar, mengingat penilaian kredit (credit analysis)
yang dilakukan oleh masing-masing Bank adalah atas US 20 juta dan bukan
jumlah lainnya, sehingga apabila 4 bank tersebut harus memberikan talangan
masing-masing U S $ 5 juta, maka penilaian kreditnya sudah tidak cocok.

68 KREDIT SINDIKASI
Prinsip-Prinsip Dasar Kredit Sindikasi-
Daniel Ginting

Kejadian i n i pernah terjadi di tahun 1997, pada w a k t u rate US $ k e Rupiah


naik dari Rp. 2.500 menjadi Rp. 7.000, dan bank tersebut sudah tidak
match lagi /unding-nya.

2 Tanggung lawab kreditor Tcrpisah,

Sifat hubungan kreditor yang terpisah selalu dijumpai dalam sindikasi kredit.
Hak dan kewajiban dari masing-masing kreditor dalam perjanjian ini adalah
terpisah. Jumlah yang terutang pada setiap waktu oleh debitor kepada
masing-masing kreditor atau agen adalah utang yang terpisah dan berdiri
sendiri dan masing-masing kreditor dan agen berhak untuk melindungi dan
melaksanakan haknya yang timbul clari perjanjian ini. Hal i n i penting untuk
diingat, karena ketentuan i n i merupakan pengakuan dari seluruh kreditor
bahwa masing-masing kreditor dapat melindungi haknya sendiri. Hal i n i
nantinya akan berkaitan dengan melakukan gugatan termasuk mengajukan
kepailitan. Kelalaian dari satu kreditor untuk melaksanakan kewajibannya
berdasarkan perjanjian i n i tidak akan membebaskan kreditor yang lain
atau debitor atau agen dari masing-masing kewajibannya, dan hal tersebut
juga tidak mengakibatkan kreditor atau agen bertanggung jawab atas
kewajiban kreditor yang lain.

Kembali pada contoh yang tadi dimana satu kreditor tidak mencairkan
pinjamannya, maka 4 kreditor lainnya tidak dapat menggunakan hal itu
sebagai alasan untuk tidak jadi memberikan kredit yang sudah diperjanjikan
kepada debitor, karena masing-masing kreditor dalam kredit sindikasi
mempunyai hak dan kewajiban yang terpisah satu dengan yang lainnya.

5. Satu kreditor Berhak Menarik Diri

"Jika ada suatu hal yang m e n y e b a b k a n satu k r e d i t o r t i d a k dapat


(bertentangan dengan h u k u m ) untuk meneruskan kewajibannya dalam
perjanjian i n i atau membiayai partisipasinya dalam setiap pinjaman atau
penarikan atau bagian daripadanya, maka kreditor tersebut melalui agen
akan memberitahukan debitor. Sejak pemberitahuan tersebut, k o m i t m e n
kreditor tersebut dibatalkan. H a l i n i merupakan adverse effect dimana ada
sesuatu hal yang menyebabkan kreditor tidak dapat meneruskan pinjaman
kepada debitor. Ketentuan i n i hanya bisa membebaskan kreditor yang
bersangkutan tetapi tidak untuk kreditor yang lain. Atas permintaan kreditor
tersebut, debitor akan membayar kembali pinjaman atas partisipasi kreditor
tersebut secara penuh dan bunga yang terutang atasnya". C o n t o h yang
dikemukakan oleh Pcmbicara adalah kredit sindikasi yang terjadi di Indo-
nesia yang terdiri dari 4 bank asing dan 1 bank dalam negeri. Tujuan kredit
yang diberikan adalah untuk membiayai pembelian clan penjualan kembali
saham yang diperdagangkan di Bursa Efek. Setelah perjanjian kredit i n i
ditandatangani dan masing-masing bank telah mencairkan pinjamannya

KREDIT SINDIKASI 69
Prinsip-Prinsip Dasar Kredit Sindikasi-
Daniel Ginting

yang dijadikan modal untuk debitor (dalam hal i n i adalah Perusahaan


Sekuritas), Bank Indonesia mengeluarkan larangan kepada bank-bank di
Indonesia untuk membiayai jual beli saham, karena pinjaman tersebut sangat
i inggi risikonya dan saham naik turunnya tidak tentu. Pada prinsipnya bank
itu adalah intermediary, dimana bank dapat deposito dari masyarakat dengan
waktu tertentu dan bunga misalnya 10 %, kemudian uangnya digunakan
untuk jual beli saham. Bagaimana kalau sahamnya turun sehingga rugi, lalu
dengan apa bank harus mengembalikan dana kepada masyarakat deposan.
H a l i n i l a h yang m e n j a d i k a n latar belakang kenapa Bank Indonesia
mengeluarkan larangan untuk melakukan pemberian pinjaman kredit untuk
jual beli saham. Atas ketentuan Bank Indonesia tersebut, bank yang di
dalam negeri berhak untuk meminta agar seluruh pinjaman yang telah
diberikan dibayar kembali, secara serta merta oleh debitor. H a l ini tidak
mengakibatkan utang dari kreditor asing untuk dibayar, karena bank asing
tidak ada peraturan yang melarang hank asing untuk melakukan pinjaman
jual beli saham.

Dari c o n t o h tersebut diatas, terlihat jelas bahwa masing-masing bank


mempunyai hak dan kewajiban yang terpisah.

Pembayaran Kepada A g e n .

Dalam perjanjian kredit ada klausula yang menyatakan bahwa "Seluruh


pembayaran oleh debitor berdasarkan perjanjian i n i harus diserahkan
kepada A g e n paling lambat pukul 10:00 pagi (sangat teknis) pada tanggal
j a t u h tempo. A g e n akan membagikan kepada setiap k r e d i t o r secara
proporsional jumlah yang ditcrimanya dalam mata uang yang sama ke dalam
rekening yang telah diberitahukan sebelumnya oleh kreditor kepada Agen".

Jadi seluruh pembayarannya harus diserahkan kepada A g e n , n a m u n


bagaimana apabila debitor langsung membayar kepada kreditor tanpa
melalui Agen. Dalam hal demikian apakah ada larangan bagi debitor untuk
membayar langsung ke kreditor dan apa akibat hukumnya?

Apabila melihat pasal yang lain "jika suatu j u m l a h yang diterima oleh
Agen sehubungan dengan j u m l a h yang terutang oleh debitor berdasarkan
perjanj ian i n i lebih kecil dari jumlah yang sebenarnya terutang, maka Agen
berhak untuk mengalokasikan jumlah yang ditcrimanya tersebut untuk
pembayaran pokok, bunga dan/atau j u m l a h lain menurut perjanjian i n i
sebagaimana dianggap layak oleh Agen.

Misalnya jumlah yang harus dibayar oleh kreditor kepada 5 bank tadi adalah
sebesar LIS $ 10 juta, dan debitor hanya mampu membayar sebesar U S $ 5
juta (hanya 50 % dari total kredit), maka masing-masing kreditor akan
mendapat sebesar proporsional dari U S 5 juta yaitu U S $ 1 juta. Dan setiap

KREDIT SINDIKASI
Prinsip-Prinsip Dasar Kredit Sindikasi-
Daniel Ginting

kreditor tidak boleh lebih mendapatkan lebih besar dari kreditor yang lain.
Hal i n i berhubungan dengan bank yang melakukan set off (kompensasi)

Perjumpaan U t a n g

Kalau hank memberikan kredit kepada debitor atau nasabah, bank berposisi
sebagai kreditor. Tetapi kalau bank menerima deposito atau tabungan dari
nasabah yang sama maka bank tersebut akan berpindah posisinya sebagai
debitor. Sedangkan nasabah yang mendepositokan uang d i bank menjadi
kreditor kepada bank, karena kita mempunyai tagihan sebesar deposito
kita.

Yang sering terjadi dalam praktek kalau ada debitor mempunyai kewajiban
kepada bank dan bank mempunyai simpanan deposito atas nasabah
bersangkutan, maka ketika utang debitor jatuh tempo dan tidak dibayar
maka bank langsung melaksanakan hak set-o///kompensasi dimana deposito
nasahah (debitor) langsung diambil untuk mengurangi utang debitor yang
ada pada bank tersebut. I n i disebut dalil perjumpaan utang atau kompensasi
karena tidak bisa menerima pembayaran.

Ketentuan set off ini baru muncul tahun 1980, dimana waktu itu ada perang
Malvinas antara Argentina dan Inggris, dimana Pemerintah A r g e n t i n a
mengeluarkan instruksi hahwa seluruh hubungan dagang atau apapun
bentuknya kepada Inggris itu dibekukan, sehingga hal itu mengakibatkan
debitor-debitor Argentina tidak bisa membayar kepada kreditornya yaitu
bank di Inggris. A k i b a t n y a bank-bank di Inggris langsung melakukan
kompensasi atas deposito-deposito baik dari negara A r g e n t i n a maupun
nasabah debitor Argentina yang ada di bank Inggris tersebut, dengan dalil
hahwa bank-bank di Inggris melakukan perjumpaan utang (kompensasi)
karena bank-bank tersebut tidak dapat moratorium pembayaran. Dan
sebaliknya, nasahah-nasabah atau debitor-debitor A r g e n t i n a pada waktu
itu melakukan pembayaran kepada kreditor yang dari A m e r i k a , Swiss dan
Belanda tetapi tidak kepada kreditor-kreditor dari Inggris. Jadi ada yang
timpang, dimana mereka mempunyai kredit sindikasi tetapi d i satu sisi
k t e d i t o r Inggris tersebut sudah mendapatkan deposito yang langsung
dikompensasikan, sedangkan kreditor-kreditor yang lain di luar Inggris,
mereka menerima pembayaran dari debitor Argentina. H a l inilah yang
mclatarbelakangi kenapa munculnya pasal i n i .

Ketentuan tentang perjumpaan utang atau set-off.


"Setelah terjadi peristiwa cidera janji, masing-masing kreditor dan agen
berhak (tetapi tidak berkewajihan), tanpa pemberitahuan kepada debitor
atau pihak lain, memperjumpakan utang atau memakai setiap baki kredit
dari suatu rekening milik debitor yang ada pada kreditor tersebut atau pada
agen dan jumlah lain yang terutang oleh kreditor tersebut atau agen kepada
debitor terhadap kewajiban debitor dalam perjanjian i n i " .

KREDIT SINDIKASI 71
Prinsip-Prinsip Dasar Kredit Sindikasi-
Daniel Ginting

C o n t o h lain dari perjumpaan utang adalah dalam suatu kredit sindikasi,


debitor berutang kepada 5 kreditor, masing-masing US $ 5 juta. Salah satu
kreditor mempunyai kewajiban pembayaran atas deposito yang dibuka oleh
debitor sebesar US $ 5 juta. Berdasarkan ketentuan i n i , maka kreditor
tersebut dapat memperjumpakan utangnya (Pasal 1425) kepada debitor.
Dengan demikian utang debitor sebesar US $ 5 juta dianggap telah dibayar
lunas. Ketentuan i n i hanya mengatur tentang perjumpaan utang tetapi
bukan sharing-nya, karena kalau tadi melihat contoh yang sudah diberikan
tentang sharing, kalau ada kreditor yang memperjumpakan utang sebesar
U S $ 5 juta maka dia harus share dengan kreditor yang lain secara
proporsional, hal inilah yang diatur dalam ketentuan prorata sharing. H a l
ini sangat penting karena beberapa debitor yang memang lebih suka untuk
deal dengan kreditor tertentu secara langsung. Pcmbicara memberikan
contoh berdasarkan pengalamannya pada saat diperbantukan di 11SBC bank,
dimana beberapa debitor yang melakukan ekspor sangat memerlukan
bantuan dari H S B C mengingat untuk L/C yang dibuka oleh H S B C dapat
diterima oleh masyarakat bank yang ada di luar negeri dibandingkan kalau
pembukaan L/C tersebut dikeluarkan oleh hank-bank di dalam negeri.
Bahkan ada debitor yang berusaha membuat preference payment kepada
H S B C . H a l inilah yang dilarang oleh kreditor sindikasi.

Pro Rata

Ketentuan tentang pro rata dalam perjanjian kredit sindikasi : "Jika ada
k r e d i t o r yang menerima atau mendapat pembayaran (dengan cara
perjumpaan utang atau cara lainnya) sehubungan dengan j u m l a h yang
terutang oleh debitor berdasarkan perjanjian ini, apabila bagian dari porsinya
lebih besar clari porsi yang diterima oleh kreditor lain, maka kreditor yang
menerima pembayaran tersebut wajib membayar atau mengembalikan
kepada agen bagian dun pembayaran yang lebih tersebut. A g e n akan
membagikan kelebihan jumlah tersebut kepada para kreditor secara pro
rata sesuai dengan partisipasinya masing-masing. Jumlah tersebut akan
dianggap sebagai pembayaran oleh debitor langsung kepada agen untuk
pembayaran utang debitor berdasarkan perjanjian i n i " .

I )alatn contoh tadi kreditor mempunyai tagihan kepada debitor sebesar U S


$ 5 juta, dan kreditor melakukan kompensasi sebesar deposito debitor yang
sejumlah U S $ 5 juta. Sebenarnya hak kreditor yang melakukan kompensasi
tersebut hanya sebesar US $ I juta, karena kreditor hanya mempunyai hak
20 %, dan sisanya harus diserahkan kemhali kepada agen dan agen akan
mendistribusikan kepada kreditor-kreditor yang lain secara prorata. 1 lal ini
menunjukkan hahwa tidak boleh ada kreditor yang menerima pembayaran
yang lebih besar dari kreditor lain.

KREDIT SINDIKASI
Prinsip-Prinsip Dasar Kredit Sindikasi-
Daniel Ginting

Bagaimana kalau kreditor yang melakukan kompensasi tersebut tidak


mengembalikan kelebihan uang tersebut kepada agen. Dalam hal ini debitor
dapat mengajukan gugatan kepada kreditor tersebut dan kreditor lain juga
bisa mengajukan gugatan kepada kreditor yang melakukan kompensasi
tersebut untuk membagikan uangnya tersebut, karena hal i n i merupakan
kesepakatan sebagaimana tercantum dalam perjanjian sindikasi.

Bagaimana kalau kreditor yang melakukan kompensasi tersebut m e m i l i k i


2 tagihan kepada debitor, dimana piutang pertama berasal dari utang
sindikasi, sedangkan piutang yang kedua berasal dari utang bilateral. Dalam
hal demikian, biasanya kreditor akan m e m i l i h untuk melunasi utang bilat-
eral. Kalau melakukan pembayaran untuk sindikasi maka dia harus membagi
dengan kreditor lainnya. Tetapi kalau melakukan kompensasi perjumpaan
utang atas utang bilateralnya maka dia tidak perlu membagi. Apabila masih
ada sisa, maka baru di set-of/lagi dari utang yang berasal dari kredit sindikasi
dan apabila masih ada sisa diberikan kepada Agen untuk dibagikan kepada
kreditor yang lain.

Pengecualian Ketentuan Pro Rata

Pengecualian i n i berhubungan dengan apakah peserta sindikasi dapat


mengajukan gugatan pailit atau melalui A g e n . Ketentuan i n i diambil dari
.Standard Loan Agreement yang ada di London yang sama dengan di H o n g
Kong, dimana mereka mempunyai draft perjanjian loan sindikasi yang sudah
standar dan ada ketentuan pasal-pasal mana yang boleh atau tidak boleh
dinegosiasikan. Standar i n i ditujukan untuk mengurangi biaya negosiasi
dari Loan Agreement. Pada saat penyusunan draft standar tersebut ada wakil
dari kreditor dan ada wakil dari debitor, agar balance hak dan kewajibannya.

Ketentuan tersebut menyatakan bahwa "Jika ada kreditor yang menerima


atau mendapat pembayaran yang timbul dari suatu proses hukum yang
dilakukan untuk mendapatkan pembayaran berdasarkan perjanjian i n i ,
maka kreditor tersebut dapat mengurangi dari pembayaran biaya-biaya yang
timbul dari proses hukum tersebut yang seharusnya bukan merupakan haknya
dan tidak akan diwajibkan untuk membagikan hasil pembayaran kepada
kreditor lain yang memiliki hak tetapi tidak turut serta dalam proses hukum
tersebut walaupun telah diberi kesempatan yang cukup untuk itu dan tidak
melakukan dan berusaha untuk melakukan proses h u k u m untuk keperluan
tersebut".

C o n t o h dan pasal i n i adalah ada debitor yang wanprestasi tidak melakukan


pembayaran utang, dimana ada 5 kreditor, salah satu kreditornya adalah
bank kecil dimana kreditor tersebut berkeinginan untuk segera melakukan
recovery, karena bank tersebut tidak dapat lama-lama ada utang karena
akan melanggar ketentuan Bank Indonesia misalnya. Bank kecil tersebut

KREDIT SINDIKASI 73
Prinsip-Prinsip Dasar Kredit Sindikasi-
Daniel Ginting

melalui A g e n akan mengajukan tuntutan/ gugatan atas debitor dan akan


melakukan sita aset atas aset debitor misalnya terletak di Jakarta, dimana
atas aset tersebut tidak dibebani jaminan atas kredit sindikasi. Pada saat
bank kecil tersebut mengajak kreditor yang lain untuk mengajukan gugatan,
apakah Bank/kreditor lainnya m e m i l i k i kesempatan untuk ikut serta
melakukan gugatan/sita aset atau tidak? Hubungan hukum antar kreditor
terpisah dan masing-masing kreditor dapat melindungi haknya sendiri-
sendiri. Berdasarkan ketentuan ini, maka apabila gugatan bank kecil tersebut
berhasil dan kreditor berhasil meletakkan sita aset dan melakukan eksekusi
atas aser tersebut, maka hasil dari eksekusi tersebut tidak harus dibagikan
kepada kreditor lain. Kenapa demikian? A g e n hanya berfungsi untuk
mengatur aset-aset yang menjadi agunan kredit sindikasi yang diparipasukan,
sedangkan aset yang dieksekusi oleh bank kecil tersebut tidak termasuk
dalam aset yang diserahkan pada kreditor sindikasi (di luar aset perjanjian
sindikasi).

H a l i n i merupakan suatu mekanisme yang menghilangkan blocking. Karena


yang terjadi setelah keadaan sekarang itu dimana hanyak debitor yang
wanprestasi, debitor tersebut memheli kemhali kreditnya dari belakang,
maksudnya dengan menggunakan perusahaan vehicle, misalnya dari
Caymand Island atau British Virgin Island. Maksud debitor membeli kemhali
utangnya adalah untuk mem-blocking suara mayoritas. Sehingga waktu
pengambilan keputusan kreditor pada saat kredit sindikasi, orang-orang
debitor sudah mempunyai suara untuk memblok setiap tindakan hukum
yang akan dilakukan hank.

1 lal m i juga yang menjadi alasan kenapa diatur kreditor dapat melakukan
gugatan sendiri. Ketentuan ini konsisten dengan apa yang disebut hahwa
hak dan kewajiban masing-masing kreditor adalah terpisah. Tetapi sepanjang
agunan atau harta yang diminta eksekusi adalah objek dari agunan sindikasi
maka harus dilakukan lewat security agent. Ini adalah suatu contoh perjanjian,
dimana ditentukan secara eksplisit hahwa hank-bank sepakat bahwa setiap
tindakan hukum baik itu kepailitan maupun gugatan apapaun yang akan
dilakukan bank terhadap debitor, harus dilakukan melalui Agen. Jika diatur
demikian maka anggota kreditor sindikasi masing-masing telah melepaskan
haknya untuk melakukan penuntutan sendiri.

Penunjukan A g e n

1 )imana ketentuan penunjukan agen adalah sebagai berikut "Masing-masing


kreditor dengan i n i menunjuk agen untuk bertindak sebagai kuasanya untuk
pengurusan fasilitas dan agen jaminan untuk bertindak sebagai kuasanya
dalam hubungannya dengan dokumen jaminan dan memberi kuasa kepada
agen jaminan untuk menandatangani dokumen jaminan atas namanya dan
memberi kuasa kepada masing-masing agen dan agen j a m i n a n untuk

KREDIT SINDIKASI
Prinsip-Prinsip Dasar Kredit Sindikasi-
Daniel Ginting

melakukan tindakan atas namanya dan melaksanakan hak, kuasa dan


kewenangan yang telah diberikan secara tegas kepada agen dan agen jaminan
berdasarkan perjanjian i n i dan dokumen jaminan dan hak, kuasa dan
kewenangan lain yang dianggap berhubungan dengan i t u " .

N a m u n ketentuan tersebut menimbulkan masalah, yaitu apakah dokumen-


dokumen jaminan, seperti hak tanggungan dan jaminan fidusia hanya
didaftarkan atas nama agen jaminan atau atas nama seluruh kreditor peserta
sindikasi? Pernah dijumpai dalam suatu kasus kredit sindikasi dimana
pesertanya adalah 5.5 bank dalam negeri dan luar negeri, dan karena banknya
banyak maka sertifikat hipotiknya tidak muat. O l e h karena itu pendckatan
yang dilakukan adalah hanya didaftarkan atas nama agen jaminan, dengan
mengatakan bahwa agen jaminan misalnya B N I dalam hal i n i bertindak
untuk kreditor sindikasi berdasarkan perjanjian kredit. Dengan demikian
kepentingan peserta kredit sindikasi juga terlindungi.

Pasal 3 ayat (2) U U N o . 4/1996 tentang hak tanggungan atas tanah, ini juga
mcngijinkan bahwa untuk kreditor yang lebih dari satu dapat didaftarkan
atas nama mereka.
Pasal 8 U U N o . 42 tahun 1999 tentang jaminan Fidusia, dimana sistem
h u k u m kita telah mengakui ada kredit sindikasi dan dapat didaftarkan atas
nama agen jaminan, tidak perlu atas semua kreditor.

KREDIT SINDIKASI 75
Diskusi Sesi 2

DISKUSI
M e n y i m a k d a r i apa y a n g t e l a h d i p a p a r k a n o l e h para pp.mhic.ara, m e n u r u t
E r w i n M a n g a t a s M a l a u , ada p e r b e d a a n d a n k e d u a p c m b i c a r a t e r s e b u t , d i m a n a
berdasarkan seminar-seminar t e n t a n g sindikasi yang sering d i i k u f i , E r w i n M a n g a t a s
M a l a u l e b i h c e n d e r u n g d a t i s e t u j u d e n g a n apa y a n g d i s a m p a i k a n o l e h D a n i e l
G i n l ing.

O l e h k a r e n a i t u , E r w i n M a n g a t a s M a l a u m e n a n y a k a n pada D a n i e l G i n t i n g ,
mengenai Model L a w yang mana yang disampaikan o l e h D a n i e l G i n t i n g dalam
m a k a l a h n y a , d a n a p a k a h m e m a n g ada M o d e l L a w t e r s e b u t d i I n d o n e s i a , y a n g
m e n y e b u t k a n pasal-pasal sebagaimana t e l a h D a n i e l G i n t i n g u r a i k a n atau m o d e l -
m o d e l h u k u m tersebut d a r i negara lain? N a m u n k a l a u m e m a n g m o d e l h u k u m
tersebut d a r i negara l a i n , a p a k a h h a l i t u t i d a k p e r l u d i k a j i d a n a p a k a h m o d e l
h u k u m tersebut cocok u n t u k d i p a k a i d i Indonesia? Pertanyaan selanjutnya,
bagaimana k o n d i s i d i Indonesia?

A t as p e r t a n y a a n E r w i n M a n g a t a s M a l a u tersebut, D a n i e l G i n t i n g m e n j a w a b
hahwa Model L a w - n y a m e m a n g banyak dipakai dari Inggris, d i m a n a hal i t u
t i d a k bisa k i t a p u n g k i r i k a r e n a m e m a n g I n g g r i s l a h y a n g sangat b e r k e m b a n g
bidang h u k u m bisnisnya. Model L a w dari h u k u m Inggris m e m p u n y a i sedikit
p e r b e d a a n d e n g a n A m e r i k a S e r i k a t w a l a u p u n secara p r i n s i p t i d a k j a u h b e r b e d a .
Model Law i n i l a h yang dibawa, sedangkan u n t u k m e n c a r i p a d a n a n h u k u m n y a
agak susah d i I n d o n e s i a .

D a n i e l G i n t i n g m e n g u r a i k a n pada a w a l n y a a d a l a h Security Trustee. Trust


diluar negeri adalah badan h u k u m tersendiri yang b e r t i n d a k u n t u k beneficiary-
n y a . O r a n g - o r a n g y a n g m e t n a s u k k a n sesuatu k e p a d a trust u n t u k m e l a k u k a n
sesuatu h a l d e n g a n t u j u a n t e r t e n t u . D i Indonesia k i t a m e n c a r i p a d a n a n n y a d e n g a n
p e n e r i m a kuasa. J a d i security agent h a n y a sebatas m e n e r i m a kuasa d a r i k r e d i t o r -
kreditor u n t u k menandatangani akta-akta (hak tanggungan, fidueia d a n j a m i n a n
l a i n n y a ) , t idak l e b i h d a r i i t u . Kuasa i t u dapat d i c a h u t k e m b a l i d a n h a l i n i m e m a n g
selalu cliarin". Jadi k a l a u m e m a n g k r e d i t o r k e m u d i a n b e r p e n d a p a t b a h w a security
agent t i d a k m e n j a l a n k a n t u g a s n y a , m i s a l n y a t i d a k p e r n a h m e m o n i t o r k e u a n g a n
d e b i t o r , m a k a kuasa tersebut d a p a t d i c a h u t k e m h a l i d a n h a l i t u s e r i n g t e r j a d i .
D a l a m h a l i n i D a n i e l G i n t i n g setuju dengan pendapat E r w i n M a n g a t a s M a l a u
y a n g m e n y a t a k a n b a h w a ada beberapa h a l y a n g sangat asing bagi k i t a d a n u n t u k
it n m a s i h h a r u s t e r u s d i l a k u k a n p e n y e s u a i a n .

S e r i n g k a l i , m e n u r u t D a n i e l G i n t i n g , lawyer asing titan p e l a k u usaha h a n k -


bank asing m e m a k s a k a n bahwa h u b u n g a n h u k u m antara k r e d i t o r d e n g a n agen
i t u h a r u s b e r d a s a r k a n trust. U n t u k i t u k i t a selalu secara k o n s i s t e n d a n kcras
m e n g a t a k a n h a h w a k i t a t i d a k bisa m e m a k a i trust d i I n d o n e s i a . T i d a k bisa b a d a n
h u k u m d i I n d o n e s i a b e r t i n d a k sebagai (rust. K a r e n a p a d a u m u m n y a y a n g

75 KREDIT SINDIKASI
Diskusi Sesi 2

b e r t i n d a k s e b a g a i security agent adalah bank-bank lokal karena mereka


m e m p u n y a i k a n t o r d a n l e b i h m u d a h u n t u k m e m o n i t o r aset d e b i t o r .

M a s i h d a r i peserta, E r w i n M a n g a t a s M a l a u j u g a m e n a n y a k a n k e p a d a J .
S a t r i o atas p e n j e l a s a n J . S a t r i o , y a n g m e n u r u t E r w i n M a n g a t a s M a l a u t e l a h
m e m b u a t s u a t u w a c a n a b a r u y a n g m e n g a t a k a n b a h w a Syndication Agreement itu
m e r u p a k a n s u a t u maatschap. A p a k a h m e m a n g benar d e m i k i a n a t a u t i d a k , k a r e n a
b i l a d i l i h a t d a r i segi p e r j a n j i a n n y a , b a i k i t u syndicated loan m a u p u n maatschap
i t u sama-sama b e r d a s a r k a n p e r j a n j i a n . D a l a m syndicated loan, o r a n g m e m b e r i k a n
suatu k r e d i t dasarnya a d a l a h p e r j a n j i a n , d a n d a l a m maatschap, orang mendirikan
suatu p e r u s a h a a n atau p e r s e k u t u a n p e r d a t a berdasar p e r j a n j i a n , k e c u a l i m u n g k i n
dalam p e m b e n t u k a n Bank Indonesia, p e m b e n t u k a n Pertamina, i t u b u k a n karena
perjanjian, tapi karena U n d a n g - U n d a n g . T a p i yang perlu digarisbawahi disini
adalah perjanjiannya. M a s i h m e n u r u t E r w i n Mangatas M a l a u , j i k a syndicated
loan i t u a d a l a h m e r u p a k a n s u a t u maatschap, m a k a maatschap yang bagaimana?
K a l a u k i t a me-re/er p a d a Corporate Law k i t a , ada b a n y a k m a c a m - m a c a m dari
p e r u s a h a a n i n i , s e p e r t i m i s a l n y a d a l a m U U N o . 1 T a h u n 1995 ada P T , k a l a u
k i t a me-re/er pada K U H D atau B W ada y a n g d i s e b u t d e n g a n C V , ada j u g a F i r m a ,
n a m u n E r w i n M a n g a t a s M a l a u t i d a k m e n g e r t i apa y a n g d i m a k s u d k a n o l e h J .
S a t r i o t e n t a n g maatschap d i s i n i . E r w i n M a n g a t a s M a l a u m e n g a k u i b a h w a pada
p r i n s i p n y a m u n g k i n ia b e r s e b e r a n g a n d e n g a n J . S a t r i o , k a r e n a k a l a u maatschap
d i s a m a k a n d e n g a n suatu perusahaan, atau d i s a m a k a n d e n g a n suatu perseroan
p e r d a t a , m u n g k i n i n t i n y a a d a l a h b a h w a k e g i a t a n d a r i s u a t u maatschap adalah
s u a t u k e g i a t a n y a n g d i l a k u k a n secara r u t i n a t a u terus m e n e r u s . S e m e n t a r a k a l a u
m i s a l n y a d i k a t a k a n b a h w a syndicated loan i t u m e r u p a k a n s u a t u maatschap dan
k r e d i t o r - k r e d i t o r p e m b e r i k r e d i t i t u adalah suatu persekutuan perdata, apakah
m e r e k a i n i bisa d i j a m i n u n t u k p e m b e r i a n k r e d i t k e p a d a saya? Jadi m e n u r u t
E r w i n M a n g a t a s M a l a u i n i h a n y a eenmaligsaja, m u n g k i n h a n y a satu p e r i s t i w a ,
y a n g d a r i segi r u t i n i t a s s u d a h t i d a k c o c o k , k a l a u m i s a l n y a k i t a mengatakan
disana d i b u t u h k a n beheer, lalu siapakah y a n g disebut d e n g a n beheer d i s i t u ? a p a k a h
m i s a l n y a a g e n i t u k i t a k a t a k a n beheer, y a i t u y a n g m e l a k u k a n p e n g u r u s a n . E r w i n
M a n g a t a s M a l a u m e m b e r i k a n s u a t u c o n t o h d i d a l a m p u t u s a n k e p a i l i t a n ada
y a n g d i s e b u t d e n g a n n a m a P e n g u r u s , t a p i k i t a t i d a k bisa m e n g a t a k a n b a h w a
p e n g u r u s d a l a m k e p a i l i t a n i t u a d a l a h s u a t u maatschap, karena pengurus disitu
m e r u p a k a n suatu profesi.

A d a segi-segi y a n g m e n i m b u l k a n p e r m a s a l a h a n h u k u m y a n g p a n j a n g k a l a u
k i t a m e n g a t a k a n Syndication Law, para p e m b e r i k r e d i t d a l a m s i n d i k a s i a d a l a h
maatschap. K a l a u t e r j a d i case a p a k a h para p e m b e r i k r e d i t tersebut m e n j a d i f i r m a ?
atau d a l a m h a l C V apakah lantas pemberi kredit tersebut m e n j a d i suatu
k o m a n d i t e r ? K a l a u k i t a m e n g a t a k a n d i a sebagai P T , a p a k a h p e m b e r i k r e d i t i n i
lantas t e r m a s u k k a l a n g a n pengurus? I n i l a h p e r m a s a l a h a n - p e r m a s a l a h a n hukum
y a n g m e n u r u t E r w i n Mangatas M a l a u selalu ia s o r o t i k a r e n a m e m a n g k e b a n y a k a n
d a l a m proses l i t i g a s i n y a , s e h i n g g a k i t a a k a n b e r t i n d a k a t a u b e r p i k i r y a n g u t a m a
a d a l a h persona standi in judicio n y a . K a l a u h a l i t u k i t a s u d a h bisa t e r i m a , b a r u
k i t a masuk ke materi perkaranya.

KREDIT SINDIKASI 77
Diskusi Sesi 2

Aras pertanyaan Erwin Mangatas M a l a u , J . Satrio menjawab bahwa


p e m b i c a r a a n pada sore h a r i i n i m a s i h terbatas pada h u b u n g a n i n t e r n a n t a r a para
b a n k - b a n k peserta s i n d i k a s i , b e l u m s a m p a i pada t a h a p m e r e k a b e r t i n d a k k e l u a r .

1. S e l a n j u t n y a p e r l u d i k e m u k a k a n h a h w a maatschap sebenarnya b u k a n barang


b a r u , sebab sudah d i a t u r d a l a m B u k t i 111 B W . S a m p a i sekarang ntaat.se/iapcli
d a l a m d o k t r i n b e l u m d i a k u i sebagai b a d a n h u k u m , s e k a l i p u n b e b e r a p a
sarjana m e n g a t a k a n ' k i t a h a r u s m e n g a k u i h a h w a ada sesuatu y a n g t e r p i s a h
d i sana, w a l a u p u n b e l u m t e r p i s a h sama s e k a l i seperti d i d a l a m s u a t u P T ' .
Jadi y a n g d i k e m u k a k a n d i s i n i m a s i h i n t e r n , k a l a u k i t a m e n g h a d a p i s e n g k e t a
intern peserta s i n d i k a s i . B e s o k b a r u a k a n d i b i c a r a k a n d a l a m h a l t e r j a d i
h u b u n g a n keluar.

1. M e n g e n a i apa y a n g d i n a m a k a n agen, d i d a l a m h u k u m k i t a s e b e n a r n y a
t i d a k ada, m u n g k i n d i negara A n g l o S a x o n ada p c r u m u s a n n y a , h a k d a n
k e w a j i b a n n y a . S e h i n g g a seberapa luas k e w e n a n g a n d a r i p a d a s e o r a n g agen
d a n seberapa besar t a n g g u n g j a w a b n y a , t e r g a n t u n g b a g a i m a n a perjanjian
y a n g d i b u a t a n t a r a peserta s i n d i k a s i d e n g a n agen. M u n g k i n d i negara A n g l o
S a x i s s u d a h ada a t u r a n m a i n n y a s e n d i r i n a m u n d i t e m p a t k i t a b e l u m ada.

M a s i h m e n u r u t J . S a t r i o , A g e n c y d i dalam N e g a r a A n g l o S a x i s a d a l a h
s e p e r t i latsgeving y a n g m e n g a n d u n g kuasa, seperti latsgeving y a n g ada d a l a m h u k u
B W . T e t a p i k a l a u m e n d e n g a r p e m b i c a r a a n t e n t a n g agen t a d i n a m p a k n y a l a i n
s e k a l i . Jadi t e r k a d a n g i s t i l a h - i s t i l a h n e g a r a A n g l o S a x i s j i k a d i t e r a p k a n d i s i n i
membingungkan.

A t a s jawaban J. Satrio, E r w i n Mangatas M a l a u m e n a n g g a p i n y a d e n g a n


m e n g a t a k a n b a h w a y a n g m e n j a d i f o k u s p e r h a t i a n a d a l a h k e p a d a para p e m b e r i
k r e d i t , y a n g d a l a m w a c a n a j . S a t r i o d i s a m a k a n d e n g a n suatu maut.se/iu/). S e h i n g g a
m e n u r u t E r w i n Mangatas M a l a u , j i k a i t u disamakan dengan suatu maatschap,
m a k a k i t a a k a n d i h a d a p k a n pada suatu p e r m a s a l a h a n hukum. Misalnya
k a t a k a n l a h d i a i t u f i r m a , m a k a setiap p e m b e r i k r e d i t a k a n m e n j a d i f i r m a , m e r e k a
a k a n b e r t a n g g u n g j a w a b secara t a n g g u n g r e n t e n g , t e t a p i k a l a u b e n t u k n y a C V ,
d i sana ada sleepingpartner-nya, apakah n a n t i n y a kita akan mengatakan hahwa
d i a n t a r a m e r e k a ada p e n g u r u s . D e m i k i a n p u l a k a l a u k i t a m e n g a t a k a n h a h w a i t u
a d a l a h suatu joint operation, maka akan jadi macam-macam. Sehingga hal i n i
juga s u d a h t i d a k sesuai d e n g a n U U P T N o . 1/1995.

E r w i n Mangatas Malau k e m h a l i menegaskan pernyataannya tadi hahwa


m e m a n g dasarnya a d a l a h s u a t u agreement/perjanjian. P e m b e n t u k a n s u a t u PT/
Perusahaan/Persekutuan Perdata adalah perjanjian. K e c u a l i seperti yang
d i k a t a k a n tadi, P T Pertamina, P T B R I p e m b e n t u k a n n y a berdasarkan U n d a n g -
undang.

E r w i n M a n g a t a s M a l a u m e m b e r i k a n suatu c o n t o h y a i t u m a s a l a h proses

78 KREDIT SINDIKASI
Diskusi Sesi 2

p e m b e r i a n s u a t u k r e d i t s i n d i k a s i , d i m a n a ada seorang c a l o n d e b i t o r m e n g a j u k a n
s u a t u p r o p o s a l a t a u information m e m o r a n d u m n y a d i s e r a h k a n k e p a d a s a l a h satu
h a n k , k a r e n a m e m a n g b i a y a n y a agak besar t e n t u si p e n e r i m a p r o p o s a l i n i b e r p i k i r
a p a k a h d i a a k a n m e n a n g g u n g r e s i k o s e n d i r i a t a u k a h d i a share . K e m u d i a n p r o -
1

posal i n i d i k i r i m k a n k e p a d a b a n k - b a n k l a i n , k a l a u m e r e k a s e t u j u m a k a m e r e k a
a k a n m e m b e r i suatu m a n d a t kepada si arrangernya. K a l a u semua sudah m e n y e t u j u i
m a k a d i l a k u k a n signing. K a l a u m i s a l n y a k i t a batasi, s e b e l u m s a m p a i p a d a t a h a p
signing t e n t u h a r u s ada k e s e p a k a t a n d i a n t a r a para k r e d i t o r syndication loan i t u
( p a r a c a l o n k r e d i t o r p e m b e r i s i n d i k a s i ) , k a l a u i t u d i s a m a k a n d e n g a n apa y a n g
d i s e b u t maatschap, a p a k a h pada saat m e r e k a m e l a k u k a n i n b r e n g n y a , maatschap
i t u d a l a m b e n t u k k e s e p a k a t a n bersama a t a u p e n g u r u s n y a m e n j a d i facility agent
a t a u b a g a i m a n a ? K a r e n a t i d a k m u n g k i n para k r e d i t o r s i n d i k a s i i t u m e l a k u k a n
h a l i t u ? K a r e n a ada s u a t u k e h a r u s a n h a h w a agen u n t u k m e w a k i l i a t a u sebagai
administrator.

M e n a n g g a p i k o m e n t a r E r w i n Mangatas M a l a u , J . Satrio menjawab bahwa


maatschap a d a l a h s u a t u b e n t u k k e r j a sama, b e r b e d a d e n g a n F i r m a , C V m a u p u n
P T y a n g m e m p u n y a i a t u r a n s e n d i r i . Jadi k a l a u o r a n g m e n d i r i k a n suatu maatschap
seperti L a w Offices, t i d a k dipermasalahkan apakah i t u b e r b e n t u k P T , C V atau
F i r m a . Jadi k a l a u i n i m e r u p a k a n s u a t u maatschap, k a r e n a p a d a p r i n s i p n y a semua
a n g g o t a maatschap b o l e h m e l a k u k a n beheer ( p e n g u r u s a n ) , m a k a terserah k e p a d a
a n g g o t a maatschap u n t u k menentukan 1 orang yang bertindak m e w a k i l i yang
l a i n d i d a l a m p e n g u r u s a n intern. S e d a n g k a n u n t u k t i n d a k a n keluar/ekstem, m e r e k a
bisa m e n y e p a k a t i u n t u k m e n u n j u k 1 o r a n g a t a u 1 b a n k u n t u k m e w a k i l i m e r e k a
b e r d a s a r k a n s u a t u kuasa b e r t i n d a k atas n a m a maatschap, sebab maatschap bukan
m e r u p a k a n b a d a n h u k u m . Jadi semua harus m e m b e r i k a n k u a s a n y a k e p a d a satu
orang u n t u k m e w a k i l i yang l a i n . I n i baru d a l a m h a l intern. K a l a u mereka baru
sepakat saja u n t u k m e m b e r i k a n k r e d i t k e p a d a d e b i t o r t e r t e n t u , i n i s e b e n a r n y a
esensinya m e r e k a m a u m e n d i r i k a n maatschap.

Peserta l a i n n y a , A r b i j o t o m e n a n y a k a n k e p a t l a J . S a t r i o d a l a m h a l para
k r e d i t o r s u d a h t e r g a b u n g d a l a m k r e d i t o r s i n d i k a s i , k e m u d i a n pada w a k t u h a r u s
m e m b a y a r p i u t a n g n y a ada k r e d i t o r y a n g m t i n d u r , sehingga k e p a d a k r e d i t o r y a n g
m u n d u r i n i t i d a k bisa d i m i n t a k a n k e w a j i b a n n y a s e j a u h ia bisa m e m b u k t i k a n
a d a n y a misbruik en aanstendehijden. Y a n g m e n j a d i m a s a l a h b a g i para p r a k t i s i
adalah bagaimana caranya m e m b u k t i k a n bahwa k r e d i t o r i t u m e m a n g tidak
m e l a k u k a n misbruiken aanstendehijden.

A t a s p e r t a n y a a n A r b i j o t o tersebut d i atas, J . S a t r i o m e n j a w a b h a h w a ia
membedakan a n t a r a misbruiken aanstendehijden dengan yang dibicarakan,
m e n d a s a r k a n pada onrechtmattgedaad. Misbruiken aanstendehijden ada cat at d a l a m
kehendak. D i m a n a selama d a l a m pembicaraan tadi tidak d i k e m u k a k a n
m e n g e n a i a d a n y a cacat d a l a m k e h e n d a k , y a n g d i k e m u k a k a n a d a l a h k a l a u sampai
terjadi, calon debitor mendadak mengundurkan diri. Karena d i sini b e l u m terjadi
perjanjian kredit, maka kerugian i n i titlak dapat d i t u n t u t berdasarkan

KREDIT SINDIKASI 79
Diskusi Sesi 2

w a n p r e s t a s i , t e t a p i k i t a m a s i h bisa m e n u n t u t k e r u g i a n i t u b e r d a s a r k a n
Onrechtmatigedaadkarena t i n d a k a n seperti i t u b e r t e n t a n g a n s e k a l i d e n g a n e t i k a
p e n g u s a h a . Padahal d i d a l a m p e n a f s i r a n luas d a r i Onrec/ttinaciiredaad y a n g k e t i g a
m e n y a t a k a n k a l a u b e r t e n t a n g a n dengan kesusilaan (rata k r a m a ) atau p a l i n g
tidak dengan kriteria keempat yaitu kurang memperhatikan kepentingan diri
d a n h a r t a o r a n g l a i n d i d a l a m p e r g a u l a n h i d u p (maatschappelijke Betamelijkheid).
S a l a h satu peserta T j u n g A b d u l M u t a l i b m e n a n y a k a n kepada P c m b i c a r a D a n i e l
G i n t i n g , A p a k a h d a l a m k o n t r a k d i s e b u t h u k u m apa y a n g b e r l a k u d a n h u k u m
y a n g b e r l a k u a p a k a h h u k u m I n d o n e s i a a t a u h u k u m asing?

D a n i e l G i n t i n g m e n j e l a s k a n h a h w a d a l a m p e r j a n j i a n s i n d i k a s i selalu disebut
h u k u m y a n g b e r l a k u . Biasanya k a l a u ada peserta s i n d i k a s i d a r i l u a r I n d o n e s i a
m a k a h u k u m y a n g d i p a k a i a d a l a h h u k u m asing. T e t a p i k a l a u p e s e r t a s i n d i k a s i
i t u d a r i b a n k - b a n k l o k a l d a n b a n k asing y a n g ada d i I n d o n e s i a m i s a l n y a C i t i b a n k
a t a u H S B C y a n g ada d i J a k a r t a , m a k a h u k u m y a n g d i p a k a i h u k u m I n d o n e s i a .

A t a s j a w a b a n D a n i e l G i n t i n g tersebut T j u n g A b d u l M u t a l i b b e r p e n d a p a t
h a h w a D a n i e l G i n t i n g sepakat a t a u m e n y e t u j u i d e n g a n p e n d a p a t d a r i J . S a i r i o
t e n t a n g p e r j a n j i a n s i n d i k a s i a d a l a h suatu maatschap . D a n i e l G i n t i n g m e n o l a k
1

d i k a t a k a n b a h w a d i a s e p e n d a p a t d e n g a n J. S a t r i o . A l a s a n n y a , k a r e n a pada
p r i n s i p n y a s i n d i k a s i t e r s e b u t a d a l a h s u a t u proses u n t u k m e n g h e m a t biaya
transaksi d i m a n a d a l a m p e r j a n j i a n sindikasi tersebut d e b i t o r t i d a k p e r l u
m e l a k u k a n negosiasi d a n m e m b u a t p e t j a n j i a n k r e d i t d e n g a n m a s i n g - m a s i n g 5
h a n k tersebut, m e l a i n k a n c u k u p d e n g a n m e m b u a t satu p e r j a n j i a n k r e d i t s i n d i k a s i
d i m a n a negosiasi c u k u p d i l a k u k a n sekaligus d e n g a n terms d a n conditions yang
sama a p a b i l a p e r j a n j i a n k r e d i t d i l a k u k a n d e n g a n m a s i n g - m a s i n g b a n k . D a l a m
p e r j a n j i a n sindikasi tersebut y a n g i k u t m e n a n d a t a n g a n i p e r j a n j i a n adalah 5
h a n k d e n g a n j a m i n a n m i s a l n y a k a n t o r , d i m a n a k e l i m a b a n k tersebut m a u b e r b a g i
(share) atas j a m i n a n t e r s e b u t , s e h i n g g a d a l a m h a l d e b i t o r w a n p r e s t a s i maka
p e n j u a l a n j a m i n a n t e r s e b u t a k a n d i b a g i b e r l i m a sesuai d e n g a n p r o p o r s i o n a l
k r e d i t y a n g d i b e r i k a n kepada d e b i t o r . D a n h a l i t u l a h a w a l d a r i m u n c u l n y a k r e d i t
s i n d i k a s i . A t a s dasar i t u , D a n i e l G i n t i n g k u r a n g setuju d e n g a n p e n d a p a t J. S a t r i o .
M e n u r u t T j u n g A b d u l M u t a l i b atas p e n j e l a s a n d a r i para p e m b i c a r a , m e m b u a t
h a k i m b i n g u n g t e n t a n g h u k u m apa y a n g harus d i b e r l a k u k a n o l e h h a k i m d a l a m
m e n a n g a n i suatu kasus seperti tersebut diatas, d i m a n a k a l a u h a k i m m e n g g u n a k a n
dasar h u k u m a s i n g d i k a t a k a n h a k i m d i k a t a k a n t i d a k n a s i o n a l i s m e sedangkan
a p a b i l a h a k i m m e n g i k u t i p e n d a p a t d a r i J . S a t r i o d e n g a n m e n g g u n a k a n dasar
h u k u m n y a maatschap m a k a h a k i m a k a n d i k a t a k a n k t i n o . P a d a h a l tugas p o k o k
d a n u t a m a M A a d a l a h h a r u s ada satu k e s a t u a n h u k u m n y a , Universe M e d i u m of
Law, harus d i l a k u k a n konsisten.

T j u n g A b d u l M u t a l i b m e l a n j u t k a n p e r t a n y a a n n y a kepada J . S a t r i o t e n t a n g
perjanjian t i m b a l balik, apakah kredit/utang merupakan perjanjian t i m b a l balik
karena kredit adalah kesanggupan u n t u k m e m i n j a m k a n uang sedangkan bagi
debitor merupakan utang.

80 KREDIT SINDIKASI
Diskusi Sesi 2

J. S a t r i o mencoba u n t u k menjernihkan m a s a l a h a n t a r a p e r b e d a a n p e n d a p a t
d e n g a n D a n i e l G i n t i n g t e r s e b u t . M e n u r u t n y a b a h w a apa y a n g d i k e m u k a k a n
o l e h D a n i e l G i n t i n g , sindikasi sudah bergerak keluar d i m a n a k r e d i t o r sudah
m e n g a d a k a n p e r j a n j i a n d e n g a n d e b i t o r , s e d a n g k a n p e n j e l a s a n J. S a t r i o a d a l a h
m a s a l a h s e p a k a t a n t a r a peserta s i n d i k a s i d a n b e l u m s a m p a i p a d a pembuatan
p e r j a n j i a n . J. S a t r i o m e n y a t a k a n b a h w a b a r u besok p a d a saat p e n j e l a s a n b e l i a u
baru d a p a t d i k a t a k a n berbeda p e n d a p a t a t a u t i d a k d e n g a n D a n i e l G i n t i n g . O l e h
k a r e n a i t u J. S a t r i o m e n g a t a k a n b a h w a p e n d a p a t n y a d e n g a n D a n i e l G i n t i n g
t i d a k ada p e r b e d a a a n . M e n g e n a i apakah k r e d i t merupakan perjanjian t i m b a l
b a l i k a t a u b u k a n b a r u besok a k a n d i k e m u k a k a n .

S a l a h satu peserta y a i t u P a h a l a S i m a n j u n t a k , m e m i n t a agar J. S a t r i o m c n g -


clear-kan m a s a l a h i n i . S e b a g a i m a n a d i k a t a k a n t a d i b a h w a j . S a t r i o t i d a k berbeda
p e n d a p a t n y a d e n g a n D a n i e l G i n t i n g , d i m a n a J. S a t r i o b a r u m e n j e l a s k a n masalah
sepakat i n t e r n , p a d a h a l a d a n y a k e s e p a k a t a n intern m e n j a d i dasar k e l u a r .
M e n u r u t J . S a t r i o t i d a k s e p e r t i apa y a n g d i k a t a k a n o l e h P a h a l a . S e b a g a i m a n a
t a d i t e l a h d i k e m u k a k a n b e l i a u b a h w a P e r j a n j i a n maatschap h a n y a b e r l a k u in-
tern, sedangkan u n t u k keluar/e/cstern p e r j a n j i a n maatschap t i d a k b e r l a k u apa-
apa. K e c u a l i k a l a u sescorang/lead manager m e n d a p a t kuasa d a n p a d a w a k t u
m e m b e r i k r e d i t b e r t i n d a k atas n a m a maatschap, maka baru disitulah belaku,
n a m u n d a l a m p r a k t e k n y a t i d a k seperti i t u .

M e n u r u t P a h a l a S i m a n j u n t a k , a p a b i l a m e n g i k u t i p e n d a p a t J. S a t r i o b a h w a
perjanjian sindikasi melalui perwakilan, sedangkan m e n u r u t D a n i e l G i n t i n g ,
salah satu k r e d i t o r bisa s e n d i r i m a j u t i d a k m e l a l u i p e r w a k i l a n . D a n d i s i t u l a h
p e r b e d a a n n y a . Pahala l e b i h setuju pada J. S a t r i o apabila d i t i n j a u d a r i segi filosofis,
karena para k r e d i t o r adalah m e m b i a y a i suatu proyek yang t u j u a n n y a u n t u k
k e b e r h a s i l a n s u a t u p r o y e k . K a l a u m e r e k a b e r d i r i s e n d i r i ada k e b e b a s a n u n t u k
m e n g a j u k a n g u g a t a n u n t u k kepentingannya, n a n t i n y a t u j u a n y a n g l a i n bisa
t e r g a n g g u , m i s a l n y a satu k r e d i t o r b e r k e p e n t i n g a n u n t u k m e m p a i l i t k a n d e b i t o r ,
n a m u n kreditor yang lain tidak m e n g i n g i n k a n debitornya dipailitkan, dalam
h a l i n i k e p e n t i n g a n d i antara dua k r e d i t o r tersebut berbeda sekali. T a p i k a l a u
d a r i segi f i l o s o f i s d i m a n a t u j u a n k r e d i t a d a l a h agar p r o y e k n y a b e r h a s i l , m a k a
maatschap i t u l e b i h t e p a t , h a n y a saja m e n u r u t J. S a t r i o h a h w a k r e d i t o r t i d a k
boleh sendiri-sendiri maju misalnya u n t u k mengajukan gugatan.

J. S a t r i o m e n g i n g a t k a n s e k a l i l a g i b a h w a apa y a n g d i k e m u k a k a n b e l u m
s a m p a i p a d a m a s a l a h ekstern, n a m u n k a l a u n a n t i d a l a m p r a k t e k n y a lead manager
b e r t i n d a k atas n a m a maatschap, baru disitulah t i t i k t e m u dengan p e m i k i r a n yang
d i k e m u k a k a n o l e h Pahala. Y a n g t e r j a d i d a l a m p r a k t e k t i d a k b e g i t u k a r e n a peserta
s i n d i k a s i t i d a k m e n y a d a r i b a h w a m e r e k a s e b e t u l n y a t u n d u k pada maatschap.

Sirande Paluyukan mengemukakan bahwa sebagaimana telah


d i k e m u k a k a n o l e h Pahala, d i m a n a salah satu t u j u a n a t a u latar b e l a k a n g s i n d i k a s i
a d a l a h p e m b a g i a n r e s i k o . K e m u d i a n m u n c u l suatu p e n d a p a t y a n g d i d a s a r k a n
d a r i k l a u s u l a - k l a u s u l a y a n g ada d i p e r j a n j i a n , s e b a g a i m a n a t e l a h d i k e m u k a k a n

KREDIT SINDIKASI 81
Diskusi Sesi 2

o l e h D a n i e l G i n t i n g , d i m a n a salah satu pasalnya m e n y a t a k a n h a h w a setiap peserta


m e m p u n y a i hak u n t u k mengajukan gugatan sendiri-sendiri. M e n u r u t Sirande,
d a l a m h a l d e m i k i a n k l a u s u l a tersebut b e r t e n t a n g a n d e n g a n p r i n s i p dasar d a r i
sindikasi itu sendiri yaitu pembagian risiko karena dengan diberikannya
k e w e n a n g a n u n t u k m e l a k u k a n g u g a t a n o l e h m a s i n g - m a s i n g peserta s i n d i k a s i
maka bangunan sindikasi itu menjadi buyar/runtuh. Karena itu justru klausula
i n i l a h y a n g t i d a k k o n s i s t e n d e n g a n p r i n s i p sindikasi sehingga klausula i n i y a n g
harus d i l u r u s k a n d a l a m penyusunan k o n t r a k sindikasi. O l e h karena i t u m e n u r u t
Sirande yang berbeda b u k a n d a l a m h a l prinsip sindikasi akan tetapi adanya
k l a u s u l a y a n g salah y a n g m e n i m b u l k a n p e r d e b a t a n d i a n t a r a h a k i m . M e n u r u t n y a
pula, klausula i n i d i b u a t d e n g a n sistem h u k u m y a n g berbeda d e n g a n sistem
h u k u m yang b e r l a k u d i Indonesia. K e m u d i a n klausula tersebut d i t c r j e m a h k a n
secara m e n t a h - m e n t a h d a n d i t e r a p k a n , s e h i n g g a b e r a k i b a t t e r j a d i p e r d e b a t a n .

Sedangkan m e n g e n a i facility agent d i m a n a k u a s a n y a sebatas pada y a n g


d i b e r i k a n , m e n u r u t Sirande P a l u y u k a n hal i t u m e m a n g hetul karena klausulanya
m e m a n g berbunyi d e m i k i a n . T e t a p i kalau dikaitkan dengan maksud tadi, maka
s e b e n a r n y a d a l a m p e m b e r i a n kuasa tersebut harus termasuk kuasa u n t u k
m e n g a j u k a n g u g a t a n k e p e n g a d i l a n . S e h i n g g a a p a b i l a kuasa k h u s u s t e r s e b u t
d i c a n t u m k a n dalam perjanjian maka perdebatan i n i akan menjadi berakhir,
k a r e n a p r i n s i p h u k u m acara p e r d a t a k i t a m e n y a t a k a n b a h w a o r a n g / b a d a n y a n g
m e n g a j u k a n g u g a t a n ke p e n g a d i l a n h a r u s m e n d a p a t kuasa k h u s u s .

A t a s apa y a n g d i k e m u k a k a n o l e h S i r a n d e , D a n i e l G i n t i n g , s e p e n d a p a t
h a h w a d a l a m p r a k t e k n y a u n t u k m e n g a j u k a n gugatan m e l a l u i agen, maka u n t u k
p e n g a j u a n g u g a t a n t e r s e b u t a k a n d i m i n t a k a n s u a t u kuasa y a n g b a r u , b a h k a n
terpisah dari p e r j a n j i a n . H a l i n i d i p e r l u k a n u n t u k adanya penegasan, karena
agen t i d a k m a u m e n g a m b i l r e s i k o m e n g a j u k a n g u g a t a n t a n p a ada kuasa d a r i
peserta s i n d i k a s i . K a l a u m e m a n g k i t a b e r p e n d a p a t b a h w a peserta s i n d i k a s i t i d a k
dapat m e n g a j u k a n gugatan sendiri padahal di dalam perjanjian mereka m e n g a k u i
h a h w a m a s i n g - m a s i n g peserta s i n d i k a s i d a p a t m e n g a j u k a n g u g a t a n s e n d i r i , d a n
yang terjadi adalah adanya tendensi/kecenderungan bahwa masing-masing akan
membuat perjanjian bilateral terpisah. Kalau kita membuat perjanjian bilateral
t e r p i s a h r a p i ada s a t u j a m i n a n y a n g d i share bersama a p a k a h p a n d a n g a n k i t a
t e n t a n g b a h w a g u g a t a n harus d i l a k u k a n m e l a l u i agen masih sama. D a l a m
p r a k t e k n y a t e r j a d i seperti i t u , d i m a n a m a s i n g - m a s i n g peserta s i n d i k a s i m e l a k u k a n
p e r j a n j i a n b i l a t e r a l d a n m e r e k a share atas j a m i n a n d a n t i d a k d i a t u r a p a p u n
tentang pengajuan gugatan. Yang diatur adalah kalau mau menjual bangunan
y a n g m e n j a d i o b y e k h a k t a n g g u n g a n i t u harus m e l a l u i agen d e n g a n p e r s e t u j u a n
1 0 0 % suara. T e t a p i u n t u k g u g a t a n y a n g l a i n sama s e k a l i t i d a k d i a t u r . Y a n g
d i p e r t a n y a k a n o l e h D a n i e l G i n t i n g , apakah dengan konstruksi seperti i n i
p a n d a n g a n t e n t a n g g u g a t a n h a r u s d i l a k u k a n o l e h agen t e t a p sama?

Penanya terakhir yaitu Rahmi Mulyati menanyakan mengenai


p e m b e n t u k a n s i n d i k a s i m e l a l u i agen, b a g a i m a n a d a l a m p e r j a n j i a n n y a m e n g a t u r

32 KREDIT SINDIKASI
Diskusi Sesi 2

cara penyelesaian dalam hal terjadi sengketa. A p a k a h c u k u p agen yang


m e n y e l e s a i k a n ? B a g a i m a n a k a l a u para p i h a k t i d a k s e t u j u d a n mereka
menyelesaikannya melalui pengadilan ? A p a k a h kreditor dapat bertindak sendiri-
s e n d i r i a t a u m e l a l u i agen? R a h m i m e n g k a i t k a n h a l i n i d a l a m h a l s a l a h satu
k r e d i t o r m e n g a j u k a n p a i l i t , d i m a n a peserta s i n d i k a s i y a n g l a i n d a l a m proses
kepailitan menjadi kreditor yang lain. Menurutnya bagaimana halnya dengan
p e n g h i t u n g a n suara, k e m u d i a n d a l a m p e r d a m a i a n b a g a i m a n a ?
M e n u r u t D a n i e l Ginting, dalam c o n t o h terakhir sebagaimana d i k e m u k a k a n
oleh Daniel, bahwa dimana dilakukan perjanjian bilateral dan j a m i n a n yang
di.s/iare. M e m a n g t i d a k ada k e t e n t u a n y a n g m e m b a t a s i t e n t a n g p r o r a t a , h a k
m e n g a j u k a n gugatan, sehingga masing-masing k r e d i t o r b e r h a k u n t u k m e n g a j u k a n
gugatan kepada debitor. Pendekatan itulah yang disarikan dan dijadikan
pendekatan u n t u k kredit sindikasi. Dalam hal i n i tetap d i a k u i bahwa masing-
masing pihak mempunyai tagihan sendiri-sendiri karena mereka mempunyai
pembuktian sendiri-sendiri dan mempunyai tagihan sendiri terhadap debitor.
M e n u r u t p c m b i c a r a , h a l i t u m e r u p a k a n l e t a k k c t e r p i s a h a n . Pada p r i n s i p n y a
s i n d i k a s i i t u u n t u k m e n g u r a n g i biaya supaya l e b i h e f i s i e n s e d a n g k a n terhadap
r e s i k o y a n g dishare bisa d i k a t a k a n b a h w a b a n k i t u t i d a k m a m p u m e m b e r i k a n
k r e d i t sebesar i t u d e n g a n alasan m i s a l n y a m e l a n g g a r B M P K (Batas M a k s i m u m
Pemberian K r e d i t ) , s e h i n g g a k r e d i t o r h a n y a m e n g a m b i l p o r s i sebesar y a n g
disetujui.

T e r h a d a p apa y a n g d i k e m u k a k a n o l e h D a n i e l G i n t i n g , m e n u r u t R a h m i
M u l y a t i t i d a k s e j a l a n d e n g a n prinsip-prinsip dasar d a r i k r e d i t s i n d i k a s i d a n
terhadap masalah i n i harus d i c a r i j a l a n p e n y e l e s a i a n n y a supaya n a n t i t i d a k
m e n i m b u l k a n adanya kekacauan dalam penerapan h u k u m .

J . S a t r i o m e n c o h a u n t u k m e n c a r i j a l a n k e l u a r t e r h a d a p masalah y a n g m a s i h
m e m b i n g u n g k a n para peserta y a i t u t e n t a n g agen. K a l a u d i b e r l a k u k a n h u k u m
I n d o n e s i a , k a r e n a h u k u m I n d o n e s i a t i d a k m e n g e n a i l e m b a g a a g e n m a k a sebut
saja kuasa. M a k a s e m u a n y a i t u t e r g a n t u n g pada seberapa luasnya pemberian
kuasa tersebut, a p a k a h t e r m a s u k kuasa u n t u k b e r p e r k a r a atau tidak dan
sebagainya. N a m u n y a n g m a s i h m e n j a d i p e r m a s a l a h a n apabila d a l a m p e r j a n j i a n ,
agen d i b e r i k a n t a f s i r a n m e n u r u t A n g l o S a x o n , m a k a u n t u k p e n e r a p a n n y a d i
Indonesia masih menjadi permasalahan. Seandainya kalau disepakati prinsip
a g e n i t u a d a l a h kuasa m a k a semua k e t e n t u a n - k e t e n t u a n y a n g m e n y i m p a n g d a r i
p r i n s i p - p r i n s i p kuasa, m a k a m e r u p a k a n kesepakatan y a n g m e m a n g m e n y i m p a n g i
k e t e n t u a n h u k u m y a n g bersifat m e n a m b a h . S e h i n g g a seberapa j a u h suatu kuasa
itu, t e r g a n t u n g kesepakatan mereka sepanjang t i d a k h e r t e n t a n g a n dengan
k e t e r t i b a n , k e p e n t i n g a n u m u m d a n kesusilaan. K a l a u bisa d i c a p a i penyelesaian
s e p e r t i i t u m a k a p e r m a s a l a h a n i n i bisa d i s e p a k a t i b e r s a m a .

KREDIT SINDIKASI 83
Lampiran Makalah 11-1: Beberapa Segi Hukum Hubungan Intern Peserta Sindikasi dan
Hubungan Prakontraktual Sindikasi dengan Calon Debitor

Lampiran Makalah I I - l :

BEBERAPA SEGI H U K U M H U B U N G A N
I N T E R N PESERTA S I N D I K A S I
DAN HUBUNGAN PRAKONTRAKTUAL
SINDIKASI D E N G A N C A L O N DEBITOR
J . Satrio

PENGANTAR

K r e d i t sindikasi d i Indonesia m e r u p a k a n suatu gcjala yang b a r u , yang d i


w a k t u y a n g l a m p a u b e l u m k i t a k e n a l . I t u l a h sebabnya, b a h w a m a s i h banyak
segi-segi d a r i l e m b a g a t e r s e b u t y a n g p e r l u k i t a k a j i l e b i h l a n j u t , agar k i t a bisa
m e n y i a p k a n s u a t u p e r j a n j i a n y a n g m c m a d a i , agar bisa d i s e p a k a t i p e n a f s i r a n -
p e n a f s i r a n i s t i l a h a t a u k l a u s u l a - k l a u s u l a t e r t e n t u , supaya k e m u n g k i n a n -
k e m u n g k i n a n t e r j a d i n y a s e n g k e t a bisa d i m i n i m a l i s i r .

S u d a h bisa d i b a y a n g k a n b a n y a k n y a segi d a r i k r e d i t s i n d i k a s i y a n g p e r l u
d i t i n j a u d a n d i k a j i , d a n k i r a n y a a k a n sangat b a i k , k a l a u tugas i t u d i b a g i - b a g i
d i a n t a r a para sarjana h u k u m k i t a , d e n g a n bekerjasama d e n g a n p i h a k p e r b a n k a n
yang m e m p u n y a i banyak pengalaman mengenai hal i n i .

OBYEK T1NJAU AN

H a r i s e k i a n b a n y a k segi y a n g ada, k a m i h a n y a a k a n m e n i n j a u :
hubungan a n t a r a c a l o n d e b i t o r d e n g a n c a l o n Lead Manager;
hubungan a n t a r a c a l o n Lead M a n a g e r d e n g a n c a l o n peserta s i n d i k a s i ;
hubungan h u k u m i n t e r n a n t a r a para peserta s i n d i k a s i ;
hubungan extern antara sindikasi dengan calon debitor.

D i s i n i sengaja d i p i l i h i s t i l a h " h u b u n g a n " b u k a n " h u b u n g a n h u k u m " , k a r e n a


t i n j u a n k i t a akan m e l i p u t i pula h u b u n g a n p r a - k o n t a k t u a l , yang sampai sekarang
m a s i h m e n j a d i masalah, a p a k a h h u b u n g a n p r a - k o n t r a k t u a l sudah bisa m e l a h i r k a n
hubungan hukum.

BATASAN

A d a p u n y a n g d i m a k s u d d e n g a n kredit sindikasi dalam tulisan i n i adalah


k r e d i t y a n g d i b e r i k a n o l e h b e b e r a p a B a n k bersama - sama k e p a d a d e b i t o r . K a t a
"bersama - sama" m e n u n j u k k a n , bahwa pluralitas Bank pemberi k r e d i t bukan
b e r a r t i , b a h w a m a s i n g - m a s i n g B a n k peserta S i n d i k a s i m e m b e r i k a n k r e d i t s e n d i r i
- s e n d i r i k e p a d a d e b i t o r n y a , t a n p a ada h u b u n g a n d e n g a n B a n k peserta y a n g l a i n .

Lead Manager adalah Bank yang m e m i m p i n sindikasi.

84 KREDIT SINDIKASI
Lampiran Makalah 11-1: Beberapa Segi Hukum Hubungan Intern Peserta Sindikasi dan
Hubungan Prakontraktual Sindikasi dengan Calon Debitor

C a l o n Lead Manager adalah, Bank yang pertama - tama d i h u b u n g i o l e h debitor,


y a n g n a n t i n y a , d e n g a n sepakat para peserta s i n d i k a s i , d i a n g k a t sebagai Lead
Manager.

Peserta s i n d i k a s i a d a l a h B a n k y a n g t u r u t serta secara b e r s a m a - sama d e n g a n


B a n k l a i n m e m b e r i k a n fasilitas k r e d i t k e p a d a d e b i t o r t e r t e n t u .

C a l o n peserta sindikasi adalah B a n k y a n g m e n d a p a t t a w a r a n u n t u k bersama -


bersama dengan Bank l a i n m e m b e r i k a n k r e d i t kepada d e b i t o r t e r t e n t u .

debitor adalah debitor yang mengajukan p e r m o h o n a n kredit.

S i n d i k a s i a d a l a h B a n k b a n k peserta s i n d i k a s i b e r s a m a - sama.

HUBUNGAN ANTARACALON DEBITOR DENGAN CALON LEAD


MANAGER

S u p a y a g a m b a r a n h u b u n g a n a n t a r a c a l o n d e b i t o r d e n g a n c a l o n Lead M a n -
ager g a m p a n g d i b a y a n g k a n , m a k a g a m b a r a n i t u a k a n d i b u a t d a l a m b e n t u k y a n g
sederhaha.

Kita membayangkan calon debitor menghuhungi Bank X u n t u k bisa


mendapatkan k r e d i t d a l a m j u m l a h besar. C a l o n d e b i t o r mengemukakan
p r o y e k n y a d e n g a n segala prospek h a r i d e p a n d a n k e u n t u n g a n y a n g d i h a r a p k a n .
Bank X mengatakan k e p a d a p e m o h o n k r e d i t , h a h w a ia a k a n mempelajari
p e r m o h o n a n tersebut, d a n k a r e n a k r e d i t y a n g d i m o h o n besar d a n ia t i d a k sanggup
m e n d a n a i n y a s e n d i r i , ia a k a n m e n a w a r k a n k e p a d a b e b e r a p a B a n k agar m e r e k a
m a u b e r s a m a - sama ( d a l a m s u a t u s i n d i k a s i ) m e m b e r i k a n k r e d i t k e p a d a
pemohon.

B a n k X m e n g a d a k a n p e n e l i t i a n atas p r o y e k , b a d a n usaha, k e m a m p u a n
finansial dan pribadi debitor. K e m u d i a n Bank X menuangkannya kedalam i n -
f o r m a t i o n memorandum, yang isinya disetujui o l e h c a l o n debitor, u n t u k d i h a g i k a n
k e p a d a B a n k - b a n k c a l o n peserta s i n d i k a s i . B i a s a n y a - j a d i t i d a k selalu - B a n k
yang mengambil inisiatif u n t u k membentuk sindikasi nantinya akan bertindak
sebagai Lead M a n a g e r

P e r m a s a l a h a n 1: Pada w a k t u B a n k X m e n y a m p a i k a n in/ormation memoran-


dum k e p a d a para c a l o n peserta s i n d i k a s i , B a n k X b e r t i n d a k d a l a m k u a l i t a s n y a
sebagai apa?

D a l a m t a h a p i n i tidak ada tanda - tanda, b a h w a B a n k X t e r h a d a p bank


c a l o n peserta s i n d i k a s i b e r t i n d a k sebagai wakil d a r i c a l o n d e b i t o r , k a r e n a y a n g
d i e d a r k a n a d a l a h information memorandum yang dibuat oleh Bank X sendiri,

KREDIT SINDIKASI 85
Lampiran Makalah 11-1: Beberapa Segi Hukum Hubungan Intern Peserta Sindikasi dan
Hubungan Prakontraktual Sindikasi dengan Calon Debitor

sekalipun dengan persetujuan dari calon debitor. Kalau d e m i k i a n , hal i t u berarti,


b a h w a s a m p a i t a h a p i n i , B a n k X t i d a k / b e l u m t e r i k a t apa - apa t e r h a d a p c a l o n
d e b i t o r . B a h k a n t i d a k / b e l u m ada k e w a j i b a n h u k u m p a d a d i r i n y a untuk
m e n e r u s k a n infonnalion memorandum - a t a r i l e b i h luas, u n t u k menggolkan
p e r m o h o n a n k r e d i t tsb. - sehingga pasti d i s i n i tidak ada perjanjian pemberian perintah,
(lastgeving ) . Pada w a k t u m e n g e d a r k a n information memorandum, Bank X bertindak
untuk dirinya sendiri.

P e r m a s a l a h a n 11 : T a n g g u n g j a w a b k e s a l a h a n p a d a information memoran-
d u m ada p a d a siapa?
D a l a m h a l ada isi i n f o r m a s i y a n g salah, y a n g d i s a m p a i k a n k e p a d a c a l o n peserta
s i n d i k a s i , m e s t i n y a t a n g g u n g - j a w a b k e s a l a h a n ada d i B a n k X . K a r e n a B a n k X
b e r t i n d a k atas namanya sendiri ( b u k a n sebagai w a k i l d a r i c a l o n d e b i t o r ) , m a k a
s a m p a i t a h a p i n i , b e l u m ada hubungan hukum antara calon debitor dengan Bank
b a n k c a l o n peserta s i n d i k a s i . K o n s e k u e n s i n y a , t e r h a d a p k e s a l a h a n y a n g ada
d a l a m information memorandum, B a n k c a l o n peserta s i n d i k a s i tidak bisa l a n g s u n g
menegur calon debitor.

Permasalahan 111 : K a l a u s a m p a i t e r j a d i , atas dasar k e s a l a h a n i n f o r m a s i


t e r s e b u t , c a l o n peserta s i n d i k a s i m e n d e r i t a k e r u g i a n , a p a k a h ia d a p a t m e n u n t u t
g a n t i rugi dari Bank X ?

K a l a u atas dasar information memorandum d a n aj a k a n d a r i B a n k X , c a l o n


peserta s i n d i k a s i t e l a h m e n g a m b i l l a n g k a h - l a n g k a h d a l a m m a s a l a h l a i n , y a n g
t i d a k ada k a i t a n n y a d e n g a n c a l o n d e b i t o r , y a n g k e m u d i a n k a r e n a t e r n y a t a i n f o r -
m a t i o n memorandum i t u t i d a k b e n a r , ia m e n d e r i t a r u g i , a p a k a h k e r u g i a n i t u bisa
d i t i m p a k a n k e p a d a B a n k X?
A t a s dasar wanprestasi s u d a h t e n t u tidak bisa, k a r e n a b e l u m ada p e r j a n j i a n a n t a r a
m e r e k a . B a g a i m a n a k a l a u atas dasar t i n d a k a n melawan h u k u m ?

K i t a t a h u , b a h w a onrechtmatige daad, sejak arrest L i n d e b a u m - C o h e n ( H . R .


31 J a n u a r i 1919, N l . 1919, 161 ) d i t a f s i r k a n luas, d a n t i n d a k a n B a n k X tsb.
d i a t a s , kalau d i a n g g a p s e b a g a i s u a t u onrechtmatige daad, maka mestinya
t i n d a k a n n y a d i a n g g a p m e l a n g g a r kritcrium ke empat, y a i r u k u r a n g m e m p e r h a t i k a n
k e p e n t i n g a n d i r i clan h a r t a o r a n g l a i n d i d a l a m p e r g a u l a n h i d u p . T e t a p i a p a k a h
— B a n k X h a r u s b e r t a n g g u n g j a w a b atas k e r u g i a n y a n g d i d e r i t a c a l o n peserta
s i n d i k a s i , y a n g t i m b u l d a r i t i n d a k a n / s i k a p c a l o n peserta s i n d i k a s i , sebagai
reaksi atas in/ormation memorandum yang d i b u a t n y a , harus d i l i h a t d u l u apakah
ia tahu atau seharusnya tahu, b a h w a c a l o n peserta s i n d i k a s i a k a n m e n g a m b i l
reaksi s e p e r t i y a n g t e l a h ia l a k u k a n ?

M e n u r u t d o k t r i n , d a l a m h a l i n i d i p a k a i ukuran umum, yaitu apakah orang


p a d a u m u m n y a , d a l a m k e a d a a n sebagai y a n g d i h a d a p i B a n k X t a h u a t a u
seharusnya tahu, b a h w a c a l o n peserta s i n d i k a s i a k a n m e n g a m b i l r e a k s i s e p e r t i
yang telah d i a m b i l olehnya, yang m e n g a k i b a t k a n kerugian? D e n g a n perkataan

86 KREDIT SINDIKASI
Lampiran Makalah 11-1: Beberapa Segi Hukum Hubungan Intern Peserta Sindikasi dan
Hubungan Prakontraktual Sindikasi dengan Calon Debitor

l a i n , a p a k a h , secara u m u m , o r a n g harus m e m p e r h a t i k a n k e m u n g k i n a n reaksi


s e p e r t i y a n g d i a m b i l o l e h c a l o n peserta s i n d i k a s i tsb. D i atas? I n t i n y a a d a l a h
a p a k a h B a n k X tafiu atau seharusnya tahu, b a h w a apa y a n g d i l a k u k a n o l e h n y a
akan membawa kerugian pada o r a n g l a i n tsb.? Secara u m u m k i r a n y a bisa k i t a
k a t a k a n , b a h w a B a n k X tidalc h a r u s m e m p e r h i t u n g k a n k e m u n g k i n a n s e p e r t i
tersebut d i atas.

S e l a n j u t n y a u n t u k d a p a t m e n u n t u t g a n t i r u g i atas k e r u g i a n y a n g d i d e r i t a ,
d a r i s u d u t c a l o n peserta s i n d i k a s i , y a n g merasa t e l a h tersesat dengan adanya
i n f o r m a s i y a n g k e l i r u , j u g a harus memhuktilian, b a h w a d a l a m situasi y a n g d i h a d a p i
o l e h n y a , ia p a t u t u n t u k k e l i r u , y a i t u u n t u k m e n g a m b i l t i n d a k a n sebagai y a n g ia
l a k u k a n ' . Harus d i p e r h i t u n g k a n apakah t i n d a k a n n y a b u k a n merupakan
t i n d a k a n gegabah a t a u kecerobohannyasendiri! Karena pembicaraan antara Bank
X d e n g a n c a l o n peserta s i n d i k a s i masih dalam tingkat yang sangat awal, maka
reaksi seperti yang d i a m b i l o l e h c a l o n peserta s i n d i k a s i m e r u p a k a n suatu
kecerobohan, y a n g k i r a n y a a k i b a t n y a harus dipikul sendiri.

S e h u b u n g a n d e n g a n h a l tersebut diatas, a p a k a h k i r a n y a a k a n b e r m a n f a a t ,
k a l a u d i d a l a m information memorandum d i c a n t u m k a n p e r i n g a t a n , agar B a n k -
b a n k c a l o n peserta s i n d i k a s i m e l a k u k a n checking d a t a - d a t a d a n analisa k r e d i t
sendiri? S u d a h t e n t u harus disepakati d u l u , apakah p e n c a n t u m a n p e r i n g a t a n
s e p e r t i i t u d a p a t d i a n g g a p sebagai suatu k l a u s u l a exonoratie?

Secara u m u m d a p a t k i r a t e r i m a efek seperti i t u , asal d i i n g a t , b a h w a t e r h a d a p


k l a u s u l a exonoratie ada p e r k e c t t a l i a n n y a , y a i t u o r a n g t i d a k bisa membebaskan
d i r i d a r i k e w a j i b a n m e n a n g g u n g k e r u g i a n , k a l a u klausula exonoratie tsb. d i a n g g a p
bertentangan dengan kesusilaan / goede zeden s e p e r t i m i s a l n y a m e m b e b a s k a n diri
d a r i k e r u g i a n sebagai a k i b a t k e s e n g a j a a n d a n k e c e r o b o h a n sendiri ( grove-
schuld ) . '

K E S E P A K A T A N P A R A C A L O N PESERTA SINDIKASI.

Tata c a l o n peserta s i n d i k a s i , setelah c u k u p m e m p e l a j a r i d a t a - d a t a d e b i t o r ,


s e t e l a h m e n d a p a t k o n f i r m a s i k c i k u t s e r t a a n c a l o n peserta s i n d i k a s i y a n g l a i n ,
m a k a d e n g a n m e m p e r t i m b a n g k a n f i g t i r c a l o n Lead M a n a g e r d a n c a l o n sesama
peserta s i n d i k a s i y a n g l a i n , m u n g k i n a k h i r n y a m e n g a m b i l k e p u t u s a n u n t u k t u r u t
serta d a l a m p e m b e r i a n k r e d i t bersama-sama d e n g a n peserta y a n g l a i n . K a l a u
para c a l o n peserta s i n d i k a s i dapat m e n y e t u j u i r e n e a n a p e m b e r i a n k r e d i t s i n d i k a s i

1 A. Pitlo, Het Verbintenissenrecht naar het Nederlands Burgerlijk Wetboek, cetakan


ketiga, Tjennk Willink & zoon, Haarlem 1952, hal 163; L.C. Holimann, Het
Verbintenissenrecht, jilid pertama, De Algemene Leer do Verbintenissen, cetakan
ke empat, J.B. Wolters, Groningen - Batavia 1935, hal 196.
2 L.E.H. Rutten, Handlichting tot de beoefening van het Nederlands Burgerlijk Recht,
Verbintenissenrecht, Algemen Leer der Overeenkomsten, Seri Asser, cetakan
keempat, Tjeenk Willink, Zwolle 1975, hal. 198.

KREDIT SINDIKASI 87
Lampiran Makalah 11-1: Beberapa Segi Hukum Hubungan Intern Peserta Sindikasi dan
Hubungan Prakontraktual Sindikasi dengan Calon Debitor

tsb., m a k a m e s t i n y a antara mereka p e r l u ada ikatan satu sama l a i n , agar s e d i k i t


b a n y a k ada k e p a s t i a n b a g i para c a l o n peserta.

K a r e n a suatu k u d u s i n d i k a s i a d a l a h k r e d i l y a n g d i b e r i k a n o l e h b e b e r a p a
R a n k bersama- sama k e p a d a d e b i t o r t e r t e n t u , m a k a k e s e p a k a t a n i t u t e n t u n y a
m e r u p a k a n k e s e p a k a t a n antara para sesama colon peserta sindikasi, b u k a n antara
Lead M a n a g e r d e n g a n c a l o n peserta s i n d i k a s i . S e p e r t i d i k a t a k a n d i a t a s , biasanya
- t i d a k selalu d a n u n t u k m u d a h n y a saja. - peserta y a n g p e r t a m a d i h u b u n g i d e b i t o r
m e n j a d i Lead M a n a g e r .

Permasalahan I V : M e n j a d i p e r t a n y a a n sekarang, a p a k a h i k a t a n y a n g m e r e k a
a d a k a n a n t a r m e r e k a , m e r u p a k a n suatu perjanjian, atau suatu
gesamtakt ?

D i d a l a m suatu perjanjian, selalu ada dua p i h a k y a n g saling berhadap-hadapan.


D i m a n a k e h e n d a k y a n g satu d i t u j u k a n k e p a d a y a n g l a i n , d i m a n a k e h e n d a k
y a n g satu d i b e r i k a n d e n g a n syarat y a n g l a i n m e n y e t u j u i n y a . A k i b a t h u k u m y a n g
h e n d a k d i t i m b u l k a n o l e h para p i h a k d e n g a n m e n u t u p p e r j a n j i a n i t u t e r t u j u
k e p a d a t i m b u l n y a k e u n t u n g a n b a g i p i h a k y a n g satu atas b e b a n y a n g l a i n , a t a u
u n t u k k e u n t u n g a n d a n kerugian kedua belah p i h a k t i m b a l balik.

Untuk membedakannya dengan gesamtakt, orang seringkali


m e m b a n d i n g k a n n y a dengan persetujuan pengangkatan pengurus d a l a m suatu
rapat perseroan. D i sana m e m a n g ada t i n d a k a n h u k u m , ada p e r n y a t a a n k e h e n d a k ,
t e t a p i k e h e n d a k para peserta r a p a t t e r t u j u k e p a d a satu t u j u a n y a n g sama, y a i t u
pengangkatan p e n g u r u s t e r t e n t u . Para p e s e r t a r a p a t s e a k a n - a k a n berdiri
b e r d a m p i n g a n satu sama l a i n , t i d a k b e r h a d a p - h a d a p a n seperti pada suatu
p e r j a n j i a n k e h e n d a k para peserta r a p a t b e r j a l a n p a r a l e l , d a n a n t a r a k e h e n d a k
y a n g satu d e n g a n y a n g l a i n t i d a k ada h u b u n g a n a p a - a p a . Ketergantungan
k e h e n d a k y a n g satu t e r h a d a p y a n g l a i n t i d a k ada. T i n d a k a n h u k u m s e p e r t i i t u ,
y a n g t e t b e n t u k atas dasar k e r j a s a m a b e b e r a p a p i h a k , b u k a n m e r u p a k a n
" p e r j a n j i a n " , tetapi disebut "Gesamtakt"*.

Y a n g p e n t i n g u n t u k d i p e r h a t i k a n a d a l a h , b a h w a pada gesamtakt t i d a k l a h i r
h u b u n g a n h u k u m interen antara mereka. 4
Konsekuensi yang paling p e n t i n g
a d a l a h , h a h w a k a r e n a p e r j a n j i a n y a n g d i m a s k u d o l e h Pasal 1313 K . U . H . Perdata
adalah perjanjian-perjanjian yang m e n i m b u l k a n perikatan-pcrikatan, maka
sesuai d e n g a n p e r u m u s a n pasal t e r s e b u t , k e t e n t u a n - k e t e n t u a n B a h I I B u k t i I I I
lian^a berlaku u n t u k p e r j a n j i a n y a n g m e n i m b u l k a n p e r i k a t a n - p c r i k a t a n saja.
K o n s e k u e n s i logis l e b i h l a n j u t a d a l a h , b a h w a k e t e n t u a n - k e t e n t u a n d i s a n a t i d a k

3 Rutten, op.at, hal. 8.


4 A.S. Hartkamp, Handeling tot de beoefening van het Nederlands Burgerlijk Recht,
jilid II, Algemene Leer der Overeenkomsten, cetakan kedelapan, Tjeenk Willink,
Zwolle 1989, hal 14.

88 KREDIT SINDIKASI
Lampiran Makalah 11-1: Beberapa Segi Hukum Hubungan Intern Peserta Sindikasi dan
Hubungan Prakontraktual Sindikasi dengan Calon Debitor

berlaku u n t u k gesamtakt.''

Y a n g m e n i m b u l k a n keragu-raguan adalah t i n d a k a n m e n d i r i k a n perseroan


p e r d a t a {maatschap), d i m a n a k e h e n d a k para p e n d i r i pada asasnya b e r b u n y i sama,
n a m u n d e m i k i a n d i s i n i sudah ada u n s u r y a n g berbeda, k a r e n a k e h e n d a k (sepakat)
p e n d i r i y a n g satu, s e d i k i t b a n y a k b e r g a n t u n g d a r i sepakat peserta y a n g l a i n u n t u k
i k u t serta, sebab d a l a m s u a t u p e r s e r o a n , o r a n g selalu m e m p e r h t i u n g k a n siapa
k a w a n peseronya. K e b a n y a k a n d i antara para sarjana nicnganggap sepakat
m e n d i r i k a n s u a t u p e r s e r o a n p e r d a t a (maatschap) m e r u p a k a n suatu perjanjian
biasa'', m a l a h a n d i a n t a r a para s a r j a n a - s e p e r t i j u g a H . R s e n d i r i - a d a y a n g
m e n g a n g g a p n y a sebagai suatu perjanjian timbal balik'. P e n g a t t i r a n maatschap d a l a m
Bab 8 B u k t i I I I m e n d u k u n g p e n d a p a t seperti i t u . Gesamtakt m e n u r u t d o k t r i n
l e b i h t e r t u j u k e p a d a p e r j a n j i a n k e r j a sama y a n g m e n g a r a h k e p a d a t e r b e n t u k n y a
s u a t u badan hukum 8

K a b u l k i t a c o b a t e r a p k a n pada k e s e p a k a t a n a n t a r a para peserta s i n d i k a s i ,


m a k a k i t a m e m a n g m e l i h a t , b a h w a k e h e n d a k s e m u a peserta s i n d i k a s i t e r t u j u
k e p a d a p e m b e r i a n k r e d i t b e r s a m a - sama k e p a d a c a l o n d e b i t o r . D i t i n j a u d a r i
segi i n i , h a r u s d i a k u i , b a h w a k e h e n d a k para peserta b e r j a l a n paralel, peserta y a n g
satu berdiri scjajar j berdampingan d e n g a n peserta y a n g l a i n , j a d i ada dasar bagi k i t a
u n t u k m e n g k u a l i f i s i r n y a sebagai s u a t u gesamtakt. N a m u n d i s i n i ada sesuatu y a n g
b e r b e d a , y a i t u p a d a peserta s i n d i k a s i tidak dapat d i k a t a k a n , b a h w a mereka
m e n y a t a k a n k e h e n d a k n y a tanpa b e r g a n t u n g d a r i k e h e n d a k para peserta s i n d i k a s i
y a n g l a i n , sebab p e r n y a t a a n i k u t sertanya p e s e r t a , juga d i d a s a r k a n atas
p e r t i m b a n g a n , siapa y a n g a k a n m e n j a d i Lead M a n a g e r d a n siapa c a l o n k a w a n
peserta y a n g l a i n . D a l a m h a l k o m p o s i s i c a l o n peserta t i d a k i d e a l , m a k a a d a
k e m u n g k i n a n ada peserta y a n g m e n e t a p k a n u n t u k tidak i k u t serta. Dengan
d e m i k i a n k i t a bisa m e m b a n d i n g k a n n y a d e n g a n p e r n y a t a a n k e h e n d a k para
p e n d i r i perseroan perdata, d a n s e l a n j u t n y a - seperti juga maatschap - menerimanya
sebagai s u a t u perjanjian biasa, b a h k a n - sejalan d e n g a n p a n d a n g a n d o k t r i n d a n
p e n g a d i l a n - m e n e r i m a n y a sebagai perjanjian timbal balik. K o n s e k u e n s i n y a a n t a r a
para peserta muncul perikatan antara yang satu dengan l a i n .

K i r a n y a segi i n i p e r l u d i p e r h a t i k a n p a d a w a k t u m e m h u a t i k a t a n a n t a r a
sesama peserta s i n d i k a s i , agar nampak lebih nyata unsur perjanjiannya, supaya
t i d a k m e m b u k a p e l u a n g u n t u k d i k u a l i f i s i r sebagai gesamtakt. U n t u k itu, dalam
k e s e p a k a t a n d a p a t d i a t u r sekaligus syarat - syarat y a n g a k a n d i m a s t i k k a n d a l a m
p e r j a n j i a n d e n g a n c a l o n d e b i t o r , d a n h a k serta k e w a j i b a n a n t a r a p a r a peserta,
agar d e n g a n b e g i t u k e s e p a k a t a n m e r e k a tidak d i k u a l i f i s i r sebagai gesamtakt.

5 Pittlo, op.cit, hal. 133


6 Op.cit, hal 458.
7 S.v. Brakel, Leerboek van het Nederlandse Verbintenissenrecht, jilid II, cetakan
kedua, Tjeenk Willink, Zwolle, hal 220; H.R. 16 November 1917, Nl, 1917, 1184; 19
Maret 1920, NJ. 1920, 493.
8 Hofmann, op. cit., hal. 262

KREDIT SINDIKASI 89
Lampiran Makalah 11-1: Beberapa Segi Hukum Hubungan Intern Peserta Sindikasi dan
Hubungan Prakontraktual Sindikasi dengan Calon Debitor

INT1 SEPAKAT PARA PESERTA SINDIKASI

K a l a u k i i u p e r h a t i k a n , m u k a inti kesepakatan para peserta s i n d i k a s i a d a l a h


Kesepakatan untuk mengadakan kerjasama m e n y a l u r k a n kredit bersama-sama,
d i m a n a m a s i n g - m a s i n g peserta m e n y a t a k a n kesediaannya u n t u k mengambil bagian
I andil s e j u m l a h uang t e r t e n t u atau suatu bagian sebanding t e r t e n t u , dari
k e s e l u r u h a n k r e d i t y a n g a k a n d i s a l u r k a n . I u j u a n kerjasama i t u a d a l a h u n t u k
mendapatkan keuntungan bersama d a r i k e r j a s a m a p e n y a l u r a n k r e d i t t e r s e b u t .

Permasalahan V : K a l a u k i r a p e r h a t i k a n c i r i - c i r i tersebut diatas, m a k a m e n j a d i


p e r t a n y a a n bagi k i t a , a p a k a h k e s e p a k a t a n seperti i t u b u k a n
m e r u p a k a n p e r j a n j i a n m e d i r i k a n suatu perseroan perdata
{maatschap)!

K i t a c o b a m e l i h a t c i r i - c i r i s u a t u p e r s e r o a n p e r d a t a (maatschap). Pertama-
t a m a t u j u a n tna«t.scliap a d a l a h kerjasama d e m i u n t u k m e n d a p a t k a n k e u n t u n g a n
materiil bagi para peserta maatschap b e r s a m a - s a m a ( Pasal 1618 ). Para peserta
hat u s m e m a s u k k a n ( inbreng ) sesuatu y a n g bersifat e k o n o m i s ke d a l a m p e r s a t u a n .
maatschap harus m e n g u p a y a k a n suatu kemungkinan m e l a l u i apa y a n g d i m a s u k k a n
( i n b r e n g ) o l e h p a r a peserta ( Pasal 1618 d a n Pasal 1619 K . U . I 1. Perdata ) . Para
pesero pada d a s a r n y a m e m p u n y a i k e d u d u k a n y a n g sama; t i d a k ada h u b u n g a n
atasan d a n b a w a h a n .

K a l a u k i t a t e r a p k a n c i r i - c i r i t e r s e b u t k e p a d a k e s e p a k a t a n para peserta
s i n d i k a s i , k i r a n y a i n t i p o k o k n y a a d a l a h sama. P e r j a n j i a n a n t a r a para peserta
s i n d i k a s i jelas m e r u p a k a n p e r j a n j i a n kerjasama untuk mengusahakan keuntungan
bersama d a n k e i k u t s e r t a a n peserta, d e n g a n mengambil suatu bagian tertentu dalam
kredil, bisa k i t a a n g g a p sebagai inbreng peserta d a l a m k e r j a s a m a y a n g m e r e k a
.sepakat i .

K a l a u bisa d i s e p a k a t i , h a h w a perjanjian interen d i a n t a r a peserta s i n d i k a s i


m e r u p a k a n s u a t u maat.se/iap, m a k a keuntungannya adalah, bahwa mengenai hal
i n i , k i t a s u d a h m e m p u n y a i pegangan dalam ketentuan - ketentuan tentang
niaat.se/ia/) d i d a l a m K U . 1 1 . P e r d a t a . K e r u g i a n n y a a d a l a h , k a l a u para peserta
s i n d i k a s i tidak menyadari, b a h w a p e r j a n j i a n y a n g m e r e k a tut u p m e r u p a k a n
p e r j a n j i a n m e n d i r i k a n suatu perseroan p e r d a t a ( maatschap ) , h a h w a bagi m e r e k a
pada asasnya berlaku ketentuan - ketentuan tentang maatschap tanpa mereka sadari.

S E P A K A T P A R A PESERTA SINDIKASI D A N K E T E N T U A N
K.U.H.PERDATA

K a r e n a maat.se/ia/) m e r u p a k a n s u a t u p e r j a n j i a n - m a l a h a n s u a t u p e r j a n j i a n
t i m b a l b a l i k - m a k a d e n g a n s e n d i r i n y a semua k e t e n t u a n u m u m t e n t a n g p e r j a n j i a n
berlaku atas niaat.se/ia/), s e k e d a r sepakat para peserta maatschap tidak telah

90 KREDIT SINDIKASI
Lampiran Makalah 11-1: Beberapa Segi Hukum Hubungan Intern Peserta Sindikasi dan
Hubungan Prakontraktual Sindikasi dengan Calon Debitor

m e n y i m p a n g i n y a , d e n g a n p e r k e c u a l i a n , b a h w a Pasal 1 2 6 6 tidak berlaku


atasnya. 9

Bagian yang tcrbesar dari k e t e n t u a n - k e t e n t u a n d a l a m K . U . H . P e r d a t a


m e r u p a k a n k e t e n t u a n h u k u m y a n g bersifat menambah (aanvullendrecht). Terhadap
k e t e n t u a n y a n g bersifat m e n a m b a h b e r l a k u p r i n s i p , b a h w a para p i h a k d a l a m
suatu p e r j a n j i a n boleh menyimpanginya; n a m u n kalau tidak disimpangi, maka
k e t e n t u a n t e r s e b u t m e n g i k a t , s e k a l i p u n para p i h a k t i d a k p e r n a h secara tegas
m e n y e p a k a t i n y a . D e n g a n d e m i k i a n , sepakat para p i h a k d i d a h u l u k a n t e r h a d a p
k e t e n t u a n h u k u m y a n g bersifat m e n a m b a h . B a r u k a l a u m e n g e n a i suatu segi
t e r t e n t u para p i h a k t i n g g a l d i a m , m a k a h e r l a k u l a h k e t e n t u a n h u k u m y a n g bersifat
menambah. 1 0
K e t e n t u a n h u k u m yang bersifat m e n a m b a h d i b e r i k a n d e m i
kepastian h u k u m .

S e j a l a n d e n g a n i t u , m a k a pada w a k t u p e n y u s u n a n p e r j a n j i a n k e r j a s a m a d i
a n t a r a para peserta s i n d i k a s i - y a n g s e b e n a r n y a m e r u p a k a n anggaran dasar dari
maatschap yang mereka d i r i k a n — perlu diperhatikan, hal - hal yang hendak
m e r e k a s i m p a n g i d a r i k e t e n t u a n - k e t e n t u a n K . U . H . Perdata t e n t a n g maatschap.

Beberapa k e t e n t u a n p e n t i n g yang perlu mendapat p e r h a t i a n , a.l. adalah:

D a l a m hubungan interen:
A d a kesatuan (ada unsur persatuan), yaitu ada pemilikan bersama yang terikat
(gebonden mede eigendom) a n t a r a para peserta maatschap atas harta maatschap.
A t a s h a r t a milik - bersama hanya dapat d i a m b i l t i n d a k a n p e m i l i k a n
(beschikking) dengan sepakat semua pemilik harta.
Pasal 1639 ayat 1 m e n g a t a k a n , b a h w a k a l a u d a l a m k e s e p a k a t a n p e n d i r i a n
maatschap (anggaran dasar maatschap), t i d a k ada k e t e n t u a n t e n t a n g m e n g e n a i
siapa y a n g a k a n m e l a k u k a n p e n g u r u s a n (beheer), maka dalam hubungan
interen, pada asasnya setiap peserta berhak/wenang untuk melakukan tindakan
p e n g u r u s a n . J a d i m a s i n g - m a s i n g peserta dianggap t e l a h m e n d a p a t kuasa
d a r i peserta y a n g l a i n u n t u k m e l a k u k a n t i n d a k a n p e n g u r u s a n . K o n s e k u e n s i
l o g i s n y a d i a t u r d a l a m ayat 2 - n y a y a n g m e n g a t a k a n , b a h w a t i n d a k a n peserta
p e r s e r o a n m e n g i k a t a n d i l peserta y a n g l a i n , m e s k i p u n peserta y a n g l a i n
tidak p e r n a h s e c a r a tegas m e m b e r i k a n p e r s e t u j u a n n y a , tetapi dengan
m e n g a k u i a d a n y a hak verzet peserta y a n g l a i n , s e l a m a t i n d a k a n i t u b e l u m
dilaksanakan;
D i m u n g k i n k a n u n t u k d i s e p a k a t i , b a h w a peserta tertentu a k a n m e l a k s a n a k a n
p e n g u r u s a n / beheer (Pasal 1636 ayat 1), d a n d a l a m h a l d e m i k i a n , m a k a
pada asasnya k e w e n a n g a n n y a m e l i p u t i semua perbuatan (beheers daden) y a n g
d i a n g g a p p e i l u u n t u k m e l a k s a n a k a n tugas p e n g u r u s a n .

9 v. Brakel, op.cit, hal. 221


10 Paul Scholten, Handleiding tot de beoefening van het Nederlands Burgerlijk Recht,
Algemeen Deel, cetakan kedua, Serie Asser, Tjeenk Willink, Zwolle 1934, hal 26.

KREDIT SINDIKASI 91
Uimpiran Makalah 11-1: Beberapa Segi Hukum Hubungan Intern Peserta Sindikasi dan
Hubungan Prakontraktual Sindikasi dengan Calon Debitor

K e k u a s a a n y a n g t e l a h d i b e r i k a n b e r d a s a r k a n Pasal 1636 ayat 1 tidak boleh


d i t a r i k k e m b a l i (Pasal 1636 ayat 2 ) , k e c u a l i k a l a u k e k u a s a n itu tidak
diberikan dalam kesepakatan mendirilian maatschap (anggaran dasar); jadi kalau
k e k u a s a a n i t u d i b e r i k a n d a l a m suatu akta sesudah p e r j a n j i a n p e n d i r i a n
maatschapditutup, bisa d i t a r i k k e m b a l i .
D a l a m h a l s e o r a n g peserta t i d a k m e m e n u h i k e w a j i b a n n y a d e n g a n b a i k
terhadap maatschap, maka yang berhak untuk mengambil tindakan
t e r h a d a p n y a a d a l a h maatschap (dalam arti kesemua peserta);
Pada asasnya s e m u a k e u n t u n g a n d a n k e r u g i a n d i b a g i menurut perimbangan
para peserta d a l a m p e m a s u k k a n n y a , k e c u a l i d i s e p a k a t i l a i n (Pasal 16.3.3)
S e m u a hasil d a r i pesero dalam kegiatan maatschap menjadi m i l i k maatschap
d a n peserta y a n g m e l a k u k a n t i n d a k a n pengurusan w a j i h m e m b e r i k a n
p e n a n g g u n g a n jawab k e p a d a maatschap (Pasal 1 6 2 7 ) ; s e b a l i k n y a semua
pengeluaran y a n g d i l a k u k a n u n t u k maatschaj) wajib diganti o l e h maatschap
d a n s e m u a perikatan y a n g d i b u a t atas n a m a maatschap harus dipenuhi oleh
maatschap (Pasal 1 6 3 2 ) .
M e n g i n g a t , h a h w a u n s u r p r i b a d i - p r i b a d i peserta maatschap merupakan
unsur y a n g sangat m e n e n t u k a n t u r u t sertanya peserta d a l a m suatu maatschap,
penggantian dan penambahan p r i b a d i peserta harus dengan sepakat semua
peserta y a n g l a i n (Pasal 1 6 4 1 ) .

D a l a m hubungan extern :
Perjanjian maatschap m e r u p a k a n perjanjian interen d a n k a r e n a n y a tidak
m e m p u n y a i daya k e r j a t e r h a d a p p i h a k k e t i g a (Pasal 1315 j o Pasal 1.340
K.U.H.Perdata).
J a d i extern, s e o r a n g peserta y a n g m e n g a d a k a n h u b u n g a n d e n g a n pihak
k e t i g a , d i a n g g a p b e r t i n d a k u n t u k d i r i n y a s e n d i r i , s e h i n g g a p a d a asasnya
hanya mengikat dirinya sendiri (Pasal 1642, a n a k k a l i m a t t e r a k h i r ) , b a h k a n
s e k a l i p u n m e n u r u t n y a ia b e r t i n d a k atas n a m a maatschap.
Kepada salah s e o r a n g p e s e r t a maatschap d a p a t diberikan kuasa untuk
b e r t i n d a k atas n a m a maatschaj) (Pasal 1 6 4 2 ) .
D a l a m h a l s e o r a n g peserta b e r t i n d a k atas dasar kewenangan yang diberikan
k e p a d a n y a d a n t e l a h b e r t i n d a k atas nama maatschaj) ( s e l u r u h p e s e r t a ) , m a k a
t i n d a k a n n y a mengikat semua peserta y a n g l a i n ;
K a l a u , s e k a l i p u n tidak ada kewenangan, seorang peserta t e l a h b e r t i n d a k atas
n a m a maatschap, t e t a p i t i n d a k a n i t u a d a l a h untuk keuntungan maatschap,
m a k a t i n d a k a n i t u m e n g i k a t s e m u a peserta (Pasal 1644 anak kalimat
terkahir).
Jadi, a p a b i l a pengurus, d a l a m batas kewenangan y a n g ada p a d a n y a , b e r t i n d a k
atas nama maatschap, m a k a t i n d a k a n i t u m e n g i k a t semua peserta, u n t u k hak
bagian yang sama (Pasal 1643 d a n Pasal 1644) s e k a l i p u n a n d i l peserta y a n g
satu d a l a m maatschap lehib kecil dari yang lain.
Pada asasnya p e n g u r u s tidak m e m p u n y a i k e w e n a n g a n t i n d a k a n pemilikan
atas h a r t a m i l i k bersama k e c u a l i ia d i b e r i k a n k e w e n a n g a n i t u o l e h s e m u a
peserta.

92 KREDIT SINDIKASI
Lampiran Makalah 11-1: Beberapa Segi Hukum Hubungan Intern Peserta Sindikasi dan
Hubungan Prakontraktual Sindikasi dehgan Calon Debitor

Mengenai berakhirnya maatschap:


Pasal 1646 m e n g a t u r m e n g e n a i b e r a k h i r n y a maatschap, yaitu : dengan
lewatnya waktu, d e n g a n musnahnya b a r a n g a t a u d i s e l e s a i k a n n y a usaha y a n g
m e n j a d i p o k o k p e r s e r o a n , atas kehendak d a r i s e o r a n g a t a u b e b e r a p a pesero,
a t a u j i k a s a l a h s e o r a n g p e s e r o meninggal d u n i a a t a u ditaruh dibawah
pengampuan a t a u j a t u h pailit.
P e m b u b a r a n maatschap s e b e l u m w a k t u y a n g d i t e n t u k a n hanya boleh k a l a u
ada alasan y a n g sah, s e p e r t i y a n g d i s e b u t k a n d a l a m Pasal 1647.
P e m b u b a r a n maatschap atas k e h e n d a k d a r i s e o r a n g a t a u b e b e r a p a pesero
hanya dapat d i t u n t u t , k a l a u maatschap tidak telah disepakati bahwa
maatschap akan berlaku sampai jangka w a k t u t e r t e n t u .
Para p e s e r t a b o l e h m e m p c r j a n j i k a n , b a h w a d a l a m h a l s e o r a n g peserta
m e n i n g g a l d u n i a , maatschap a k a n b e r l a n g s u n g terus d e n g a n a h l i - w a r i s si
m e n i n g g a l a t a u a k a n b e r l a n g s u n g terus d i a n t a r a peserta y a n g m a s i h ada.

M e n g i n g a t b a h w a ada h u b u n g a n y a n g erat a n t a r a peserta y a n g satu d e n g a n


peserta y a n g l a i n ( k e i k u t s e r t a a n peserta y a n g satu sangat b e r g a n t u n g d a r i
k e i k u t s e r t a a n peserta y a n g l a i n ) , d i d a l a m a n g g a r a n dasar perlu d i s e p a k a t i cara
s e o r a n g peserta m e n g u n d u r k a n d i r i d a n cara p e n g g a n t i a n n y a d e n g a n peserta
barn.

K i r a n y a s u d a h p a s t i d a l a m p e r j a n j i a n d i t e n t u k a n siapa d i a n t a r a peserta
y a n g a k a n m e n j a d i Lead Manager yang a k a n m e w a k i l i sindikasi keluar d a n
t e n t u n y a sekaligus d i a t u r tugas, batas - batas k e w e n a n g a n clan t a n g g u n g j a w a h n y a .

Kewenangan peserta s i n d i k a s i u n t u k , intern, melakukan tindakan


p e n g u r u s a n p e r l u dengan tegas dicabut atau dibatasi, agar t i d a k semua t u r u t serta
d a l a m p e n g u r u s a n , y a n g bisa m e m b a w a m a s a l a h .

K a r e n a kewenangan interen y a n g ada p a d a Lead M a n a g e r d i b e r i k a n o l e h


a n g g a r a n dasar, b u k a n b e r d a s a r k a n kuasa, m a k a k e w e n a n g a n i t u tidak bisa d i t a r i k
k e m b a l i o l e h peserta, k e c u a l i d e n g a n alasan y a n g s a h . D a l a m p e r s e t u j u a n
s i n d i k a s i perlu diatur, alasan-alasan apa saja yang dianggap sah u n t u k m e n c a b u t
k e w e n a n g a n y a n g t e l a h d i b e r i k a n k e p a d a Lead M a n a g e r .

K e w e n a n g a n extern Lead Manager d i d a s a r k a n kuasa y a n g d i b e r i k a n o l e h


peserta, d a n k a r e n a n y a pada asasnya setiap w a k t u bisa d i t a r i k k e m b a l i ( Pasal
1813 ) , d a n d i s a m p i n g i t u , p a d a asasnya p e m b e r i k u a s a tidak kehilangan
k e w e n a n g a n n y a u n t u k m e l a k u k a n s e n d i r i , u n t u k m a n a ia t e l a h m e m b e r i k a n
kuasa. I n i perlu diatur, k a r e n a k o n s e k u e n s i n y a bisa luas s e k a l i .

S e l a n j u t n y a , k a r e n a k e w e n a n g a n beschikking pada asasnya ada p a d a semua


peserta b e r s a m a - sama — i n i sesuai d e n g a n c i r i p e m i l i k a n -bersama y a n g t e r i k a t
( gebonden mede - eigendom ) - - m a k a k a l a u k e p a d a Lead M a n a g e r m a n d i b e r i k a n

KREDIT SINDIKASI 93
Lampiran Makalah 11-1: Beberapa Segi Hukum Hubungan Intern Peserta Sindikasi dan
Hubungan Prakontraktual Sindikasi dengan Calon Debitor

k e w e n a n g a n beschikking, m a k a batas - batas k e w e n a n g a n n y a harus d i r i n c i d e n g a n


teliti.

Kare-na f o k u s p e i n b i c a i a a i i k i t a a d a l a h m e n g e n a i sindikasi dari para kreditor,


d a n k a r e n a maatschap y a n g t e r h e n t u k adalah untuk mengelola kredit bersama kepada
d e b i t o r , m a k a sudah d e n g a n s e n d i r i n y a maatschap bubar, kalau p e r j a n j i a n k r e d i t
dan ikatan j a m i n n y a telah berakhir. W a l a u p u n d e m i k i a n , lebih baik kalau hal
m i d i t e g a s k a n d a l a m p e r j a n j i a n i n t e r e n peserta s i n d i k a s i . M e n g e n a i b e r a k h i r n y a
maatschap k a r e n a alasan l a i n , perlu d i a t u r secara r i n c i agar sesuai d e n g a n y a n g
d i k e h e n d a k i para peserta.

H U B U N G A N A N T A R A MAATSCHAPD E N G A N DEBITOR

D a l a m posisi y a n g d e m i k i a n i t u , m a k a Lead M a n a g e r b e r t i n d a k berdasarkan


kuasa mewakili maatschap ( d a l a m a r t i k e s e l u r u h a n peserta) m e n g h a d a p i calon
d e b i t o r . S e m u a t i n d a k a n d a n k e p u t u s a n Lead M a n a g e r atas n a m a maatschap,
d a l a m batas k e w e n a n g a n yang d i b e r i k a n kepadanya, mengikat maatschap,
m e n g i k a t s e m u a peserta u n t u k hak bagian yang sama besarnya, k e c u a l i Lead M a n -
ager d e n g a n tegas m e n y a t a k a n b a g i a n m a s i n g - m a s i n g peserta (Pasal 1 6 4 3 ) . I n i
m e s t i n y a s u d a h d e n g a n s e n d i r i n y a d i s e b u t k a n o l e h Lead M a n a g e r . L e b i h b a i k
d i t e n t u k a n , b a h w a Lead Manager wajib m e n y e b u t k a n a n d i l m a s i n g - m a s i n g peserta
maatschap,

Permasalahan V I : Kalau terjadi, hahwa sebelum perjanjian kredit sindikasi,


a n t a r a Lead M a n a g e r — atas n a m a maatschap — dengan
debitot, d i t u t u p , debitor mengundurkan diri dari rencananya
m e n g a m b i l kredit, padahal sementara i t u sudah d i k e l u a r k a n
hanyak biaya u n t u k persiapan, apakah maatschap boleh
m e n u n t u t g a n t i r u g i clari d e b i t o r . K a l a u d a p a t , atas dasar
apa I

A n t a r a maatschap d e n g a n c a l o n d e b i t o r belum ada h u b u n g a n k o n t r a k t u a l .


l ' e n m c l i n g a n selama i n i d i a d a k a n a n t a r a c a l o n d e b i t o r d e n g a n c a l o n Lead M a n -
ager. N a m u n d a l a m p e r i s t i w a y a n g k i t a h a d a p i , c a l o n d e b i t o r tahu, bahwa
p e r m o h o n a n k r e d i t y a n g ia a j u k a n k e p a d a c a l o n Lead M a n a g e r , a k a n d i t e r u s k a n
k e p a d a para c a l o n peserta s i n d i k a s i . B a h w a c a l o n d e b i t o r , tahu atau sepatutnya
tahu, h a h w a para c a l o n peserta s i n d i k a s i , s e b e l u m s a m p a i pada k e p u t u s a n u n t u k
t u r u t - s e r t a , m e m e r l u k a n p e n e l i t i a n clan persiapan - persiapan, yang m e m b u t u h k a n
hiaya.

Pada p r i n s i p n y a h a k t u n t u t g a n t i r u g i b e r d a s a r k a n wanprestasi b a r u ada,


k a l a u a n t a r a para p i h a k sudah ada hubungan kontraktual. Jadi d i s i n i masalahnya
a d a l a h , a p a k a h d i m u n g k i n k a n o r a n g m e n u n t u t g a n t i r u g i atas dasar w a n p r e s t a s i
s e k a l i p u n b e l u m ada h u b u n g a n k o n t r a k t u a l . '

94 KREDIT SINDIKASI
Lampiran Makalah 11-1: Beberapa Segi Hukum Hubungan Intern Peserta Sindikasi dan
Hubungan Prakontraktual Sindikasi dengan Calon Debitor

S e b e l u m a d a n y a h u b u n g a n k o n t r a k t u a l , o r a n g tidak bisa m e n u n t u t k e r u g i a n
y a n g d i d e r i t a n y a atas dasar w a n p r e s t a s i .

Sebelum kita telusuri lebih lanjut, perlu kita pertimbangkan lebih dahulu,
a p a k a h p e r m o h o n a n y a n g d i a j u k a n c a l o n d e b i t o r bisa k i t a a n g g a p sebagai s u a t u
jienawaran u n t u k m e n u t u p suatu p e r j a n j i a n k r e d i t sindikasi? Kalau ya, selanjutnya
kita perlu tetapkan, apakah penarikan kembali penawaran oleh calon debitor
d i l a k u k a n p a d a saat p e n a w a r a n i t u masih boleh d i t a r i k k e m b a l i ? B u k a n k a h p a d a
asasnya s u a t u p e n a w a r a n , s e b e l u m d i a k s e p t i r o l e h l a w a n j a n j i n y a , b o l e h d i t a r i k
kembali?
Misalkan, kita terima, bahwa permohonan calon debitor merupakan suatu
penawaran, d a n p e n a r i k a n k e m b a l i t e l a h d i l a k u k a n pada saat c a l o n debitor
masih dihenarkan u n t u k m e n a r i k k e m b a l i , a p a k a h k e r u g i a n para peserta s i n d i k a s i
bisa d i t i m p a k a n k e p a d a c a l o n d e b i t o r ?

K i r a n y a k i t a semua bisa sepakat, b a h w a k e r u g i a n i t u bisa d i t i m p a k a n kepada


c a l o n d e b i t o r , k a l a u c a l o n d e b i t o r d a l a m h a l i n i m e m p u n y a i unsur salah. Atas
dasar apa?

S a t u - s a t u n y a k e m u n g k i n a n a d a l a h atas dasar t i n d a k a n melawan hukum!


Bukankah penafsiran luas m e l i p u t i j u g a k e w a j i b a n u n t u k memperhatikan
kepentingan diri dan harta orang lain dalam pergaulan hidup!

P e r m a s a l a h a n V I I : K a l a u c a l o n d e b i t o r m e n a r i k k e m h a l i p a d a saat p e n a w a r a n
m a s i h dapat d i t a r i k k e m b a l i , b u k a n k a h c a l o n d e b i t o r d e n g a n
i t u melaksanakan apa y a n g m e n j a d i haknya! Bagaimana or-
a n g m e l a k s a n a k a n h a k bisa salah?

Bisa, k a l a u p e l a k s a n a a n h a k i t u m e r u p a k a n men^alaligunakan hak (misbruik


v a n recht) d a n p e n y a l a h g u n a a n h a k m e r u p a k a n t i n d a k a n y a n g onrechtmatig.

Untuk i t u kita lihat dulu apakah tindakan calon debitor merupakan


t i n d a k a n y a n g onrechtmatig! K i t a harus m e n i l a i , apakah t i n d a k a n c a l o n d e b i t o r
bertentangan dengan kewajibannya untuk memperhatikan kepentingan diri dan
h a r t a o r a n g l a i n (i.e. para peserta s i n d i k a s i ) d a l a m h u h u n g a n n y a d e n g a n mereka?
A p a k a h t i n d a k a n calon debitor merupakan tindakan yang bertentangan dengan
etika komersiil. 1

S e l a n j u t n y a a p a k a h ia w a j i h mengganti rugi atas k e r u g i a n y a n g d i d e r i t a o l e h


para peserta s i n d i k a s i sebagai a k i b a t d i t a r i k k e m b a l i n y a p e n a w a r a n ? U n t u k i n i
h a r u s d i h u k t i k a n d u l u adanya unsur salah pada c a l o n d e b i t o r . U n t u k m e n e t a p k a n

11 B.M. Telders, Praecontractueele verhoudingen, dimuat dalam Verzamelde Geschriften,


Jilid VI, Martinus Nijhoff, 's Gravehage 1949, hal. 197. Pertama kali dikemukakan
pada 6 Maret 1937 untuk Dispuut "Juri Sacrum" di Leiden.

KREDIT SINDIKASI 95
Lampiran Makalah 11-1: Beberapa Segi Hukum Hubungan Intern Peserta Sindikasi dan
Hubungan Prakontraktual Sindikasi dengan Calon Debitor

u n s u r salah, k i t a p e r l u m e n i n j a u a p a k a h c a l o n d e b i t o r tahu atau seharusnya tahu,


bahwa t i n d a k a n n y a menarik kemhali penawaran akan m e n i m b u l k a n kerugian
pada para peserta sindikasi!

B e r d a s a r k a n atas apa y a n g d i k e m u k a k a n diatas, calon debitor tahu atau seharusnya


tahu, h a h w a t i n d a k a n n y a potensial u n t u k m e n i m b u l k a n k e r u g i a n p a d a para
peserta s i n d i k a s i . C a l o n d e b i t o r t a h u a t a u seharusnya t a h u , b a h w a p a r a peserta
s i n d i k a s i telah mengeluarkan biaya - biaya u n t u k s a m p a i k e p u t u s a n i k u t serta
d a l a m k r e d i l sindikasi. D e n g a n d e m i k i a n , adalah patut, hahwa c a l o n debitor,
y a n g m e n a r i k k e m b a l i p e n a w a r a n n y a wajib, atas dasar tindakan melawan hukum,
tmtuk mengganti kerugian para peserta sindikasi. B a h k a n ada y a n g b e r p e n d a p a t ,
p u n seandainya p e r m o h o n a n c a l o n d e b i t o r , b e l u m d i a n g g a p sebagai suatu
p e n a w a r a n , t e t a p saja c a l o n d e b i t o r w a j i b m e n g g a n t i r u g i , k a r e n a dalam
prakteknya justru p e r u n d i n g a n menjelang penutupan perjanjian adalah bagian
y a n g t e r p e n ! i n g d a r i r a n g k a i a n usaha u n t u k m e n c a p a i sepakat, y a n g s e l a n j u t n y a
d i t u a n g k a n clatam suatu a k t a . ' 1

KESIMPULAN
Pada w a k t u c a l o n Lead M a n a g e r m e n g h u b u n g i clan t n e n g e d a r k a n informa-
tion m e m o r a n d u m k e p a d a c a l o n peserta s i n d i k a s i , Lead M a n a g e r b e r t i n d a k
atas n a m a n y a s e n d i r i .
S e p a k a t i n t e r e n para peserta s i n d i k a s i pada h a k e k a t n y a m e r u p a k a n sepakat
u n t u k m e n d i r i k a n suatu p e r s e r o a n p e r d a t a (maatschap).
K e t e n t u a n - k e t e n t u a n K . U . H . P e r d a t a t e n t a n g maatschap m e n g i k a t peserta
s i n d i k a s i , sekedar t i d a k d i s i m p a n g i d a l a m kesepakatan antara peserta
sindikasi.
K e t e n t u a n - k e t e n t u a n K . U . H . P e r d a t a , y a n g bersifat m e n a m b a h , y a n g t i d a k
sesuai d e n g a n k e h e n d a k peserta s i n d i k a s i , p e r l u secara tegas d i s i m p a n g i .
P e n a r i k a n k e m b a l i p e n a w a r a n c a l o n d e b i t o r sebelum d i t u t u p n y a p e r j a n j i a n
k r e d i t , y a n g m e n i m b u l k a n k e r u g i a n pada peserta s i n d i k a s i , bisa m e m b a w a
a k i b a t , b a h w a c a l o n d e b i t o r m e l a k u k a n onrechtmatige daad dan wajih
mengganti kerugian.

12 Telders, iop.cit, hal. 189.

96 KREDIT SINDIKASI
Lampiran Makalah 11-1: Beberapa Segi Hukum Hubungan Intern Peserta Sindikasi dan
Hubungan Prakontraktual Sindikasi dengan Calon Debitor

O b y e k Tinjauan

H u b u n g a n a n t a r a c a l o n d e b i t o r d e n g a n c a l o n Lead Manager
H u b u n g a n a n t a r a c a l o n Lead Manager d e n g a n c a l o n peserta s i n d i k a s i
H u b u n g a n i n t e r e n a n t a r a peserta s i n d i k a s i
H u b u n g a n extern a n t a r a s i n d i k a s i d e n g a n c a l o n d e b i t o r

Batasan

Kredit Sindikasi: K r e d i t y a n g d i b e r i k a n o l e h beberapa b a n k bersama-


sama k e p a d a d e b i t o r
Lead M a n a g e r : Bank yang m e m i m p i n sindikasi
C a l o n Lead M a n a g e r : Bank yang pertama-tama d i h u b u n g i oleh debitor,
y a n g n a n t i n y a d e n g a n s e p a k a t peserta s i n d i k a s i ,
d i a n g k a t m e n j a d i Lead Manager
Peserta S i n d i k a s i : B a n k y a n g t u r u t serta b e r s a m a - s a m a d e n g a n b a n k
lain m e m b e r i k a n k r e d i t kepada d e b i t o r
C a l o n Peserta S i n d i k a s i : B a n k y a n g m e n d a p a t t a w a r a n u n t u k bersama-sama
dengan bank lain memberikan kredit kepada
debitor
debitor: Pihak yang mengajukan kredit
Sindikasi: B a n k - b a n k peserta s i n d i k a s i bersama-sama

H u b u n g a n a n t a r a c a l o n Lead M a n a g e r - C a l o n d e b i t o r

C a l o n d e b i t o r m e n g a j u k a n p e r m o h o n a n k r e d i t kepada bank X d a l a m j u m l a h
y a n g besar.
Bank X berjanji u n t u k m c m p c l a j a r i proposal k r e d i t , akan m e l i h a t kenyataan d i
l a p a n g a n d a n k a r e n a t i d a k sanggup u n t u k m e n y e d i a k a n d a n a k r e d i t s e n d i r i a n ,
m a k a ia a k a n m e n a w a r k a n k e p a d a h a n k l a i n u n t u k t u r u t serta b e r g a b u n g d a l a m
suatu s i n d i k a s i .
K e m u d i a n atas hasil p e n e l i t i a n n y a , B a n k X menyusun in/ormatton memorandum,
y a n g d i s e t u j u i o l e h c a l o n d e b i t o r d a n d i e d a r k a n d i a n t a r a c a l o n peserta s i n d i k a s i .

Permasalahan 1

B a g a i m a n a k e d u d u k a n B a n k X pada t a h a p ini?
y a n g d i e d a r k a n a d a l a h information memorandum yang disusun oleh B a n k X
information memorandum a d a l a h hasil s r u d i B a n k X
i n i s i a t i f m e n c a r i peserta s i n d i k a s i d a t a n g d a r i B a n k X

Kesimpulan kita:
T i d a k ada t a n d a - t a n d a a d a n y a p e r j a n j i a n p e m b e r i a n p e r i n t a h (Lastgeving).
B a n k X t i d a k b e r t i n d a k atas n a m a c a l o n d e b i t o r .

KREDIT SINDIKASI 97
Lampiran Makalah 11-1: Beberapa Segi Hukum Hubungan Intern Peserta Sindikasi dan
Hubungan Prakontraktual Sindikasi dengan Calon Debitor

Permasalahan I I

K a l a u d a l a m information memorandum ada k e s a l a h a n d a t a , d a n c a l o n peserta


s i n d i k a s i - d a l a m k a i t a n n y a d e n g a n m a s a l a h l a i n — aras dasar d a r a i n f o r m a s i
y a n g salah, m e n g a m b i l t i n d a k a n t e r t e n t u d a n t e r n y a t a m e n d e r i t a r u g i , s i a p a k a h
yang bertanggung jawab?
K a r e n a B a n k X b e r t i n d a k atas n a m a n y a s e n d i r i , m a k a antara c a l o n d e b i t o r d e n g a n
c a l o n peserta s i n d i k a s i b e l u m ada h u b u n g a n h u k u m , s e h i n g g a m e n g e n a i i n f o r -
m a t i o n memorandum, c a l o n peserta s i n d i k a s i t i d a k bisa m i n t a pertanggung
j a w a b a n apa-apa d a r i c a l o n d e b i t o r .

Permasalahan I I I

A p a k a h bisa d i m i n t a k a n g a i n i rugi d a n B a n k X?
A t a s dasar w a n p r e s t a s i t i d a k bisa

B a g a i m a n a k a l a u atas dasar u n s u r k e e m p a t Onrec/itmatige Daad m e n u r u t t a f s i r a n


bias?
U n t u k i t u harus d i p e n u h i syarat:
Apakah Bank X t a h u atau seharusnya tahu, bahwa kesalahan data
i n f o r m a s i n y a a k a n m e n i m b u l k a n k e r u g i a n pada c a l o n peserta?
A p a k a h B a n k X t a h u a t a u seharusnya t a h u , b a h w a c a l o n a n g g o t a s i n d i k a s i
a k a n m e n g a m b i l reaksi s e p e r t i y a n g t e l a h d i l a k u k a n ( y a n g m e n i m b u l k a n
kerugian)?

Secara u m u m d a p a t k i t a k a t a k a n , h a h w a h a n k X t i d a k t a h u d a n t i d a k seharusnya
t a h u , h a h w a c a l o n peserta s i n d i k a s i a k a n m e n g a m b i l reaksi s e p e r t i y a n g t e l a h
dilakukan.
S e l a n j u t n y a d a r i s u d u t c a l o n peserta s i n d i k a s i y a n g tersesat d e n g a n i n f o r m a s i
i t u , h a r u s d i p e r t i m b a n g k a n , a p a k a h ia d a l a m k e a d a a n seperti i t u patut u n t u k
k e l i r u / tersesat?
K a r e n a p e r u n t l i n g a n a n t a r a B a n k X d e n g a n c a l o n peserta s i n d i k a s i m a s i h d a l a m
t i n g k a t a w a l s e k a l i , m a k a k i r a n y a reaksi seperti y a n g t e l a h d i a m b i l o l e h b a n k
c a l o n peserta s i n d i k a s i a d a l a h t e r l a l u gegabah d a n c e r o h o h .
K e r u g i a n y a n g t i m b u l d a r i k e c e r o b o h a n n y a s e n d i r i t i d a k bisa d i m i n t a k a n g a n t i
r u g i pada p i h a k l a i n .

K l a u s u l a Exonoratie

K a l a u d a l a m information memorandum d i c a n t u m k a n k l a u s u l a , agar m a s i n g - m a s i n g


c a l o n peserta s i n d i k a s i m e n g a d a k a n analisa k r e d i t s e n d i r i , a p a k a h k l a u s u l a seperti
itu bisa d i k u a l i f i s i r sebagai k l a u s u l a exonoratie, s e h i n g g a Bank X bisa
m e m b e b a s k a n d i r i d a r i k e m u n g k i n a n t a n g g u n g j a w a b atas k e r u g i a n y a n g t i m b u l
d a r i k e s a l a h a n p e n c a n t u m a n d a t a d a l a m information memorandum?

93 KREDIT SINDIKASI
Lampiran Makalah 11-1: Beberapa Segi Hukum Hubungan Intern Peserta Sindikasi dan
Hubungan Prakontraktual Sindikasi dengan Calon Debitor

M e n g i n g a t , b a h w a dengan klausula seperti i t u B a n k X mestinya hendak


m e m p e r i n g a t k a n , agar para c a l o n peserta s i n d i k a s i t i d a k m e n g g a n t u n g k a n k e p a d a
h a s i l p e n e l i t i a n / a n a l i s a d a r i p e m b u a t information memorandum, maka kiranya
k i t a bisa m e n e r i m a k l a u s u l a s e p e r t i i t u sebagai k l a u s u l a Exonoratie.

Pembatasan Atas Klausula Exonoratie

Perlu d i i n g a t , bahwa terhadap kesempatan m e n g e m u k a k a n klausula Exonoratie


ada p e r k e c u a l i a n n y a , y a i t u :
O r a n g t i d a k bisa m e m b e b a s k a n d i r i d a r i t a n g g u n g j a w a b u n t u k m e n g g a n t i k a n
k e r u g i a n y a n g t i m b u l d a r i t i n d a k a n sengaja ( k e s e n g a j a a n ) d a n d a r i k e c e r o b o h a n
( G r o v e Schuld) yang dilakukan oleh dirinya sendiri.

Kesepakatan Interen Peserta Sindikasi

S e t e l a h m a s i n g - m a s i n g c a l o n peserta s i n d i k a s i m e m p e l a j a r i d a t a - d a t a d a n
k e l a y a k a n k r e d i t d e b i t o r , d a n m e n e n t u k a n a k a n t u r u t serta d a l a m p e m b e r i a n
k r e d i t bersama, m a k a t e n t u n y a peserta s i n d i k a s i p e r l u u n t u k m e n g a d a k a n i k a t a n
i n t e r e n a n t a r a sesama peserta s i n d i k a s i .

T u j u a n k e r j a s a m a s i n d i k a s i p e r l u d i t e n t u k a n d e n g a n tegas d a n jelas d i d a l a m n y a .
D e m i k a n p u l a semua h a k d a n k e w a j i b a n i n t e r e n sesama peserta s i n d i k a s i p e r l u
d i s e p a k a t i , a n d i l m a s i n g - m a s i n g peserta d a l a m k e s e l u r u h a n k r e d i t d i t e n t u k a n
d a n d i s e p a k a t i agar a n t a r m e r e k a s e d i k i t b a n y a k ada k e p a s t i a n .

Permasalahan I V

A p a k a h k e s e p a k a t a n i n t e r e n sesama peserta s i n d i k a s i m e r u p a k a n suatti p e r j a n j i a n


ataukah m e r u p a k a n suatu Gesamtakt!
Mengapa dipermasalahkan?
K a r e n a a k i b a t h u k u m n y a a n t a r a k e d u a n y a berbeda s e k a l i .
K e t e n t u a n B a b l l B u k u 111 K U H P e r d a t a h a n y a b e r l a k u u n t u k p e r j a n j i a n y a n g
melahirkan perikatan.
Jadi t i d a k b e r l a k u b a g i gesamtakt, p e n e r a p a n n y a t e r h a d a p gesamtakt hanya dapat
secara a n a l o g i saja.

P e r b e d a a n a n t a r a P e r j a n j i a n dan G e s a m t a k t

Pada P e r j a n j i a n :
A d a d u a p i h a k y a n g s a l i n g b e r h a d a p - h a d a p a n k e h e n d a k y a n g satu d i t u j u k a n
k e p a d a y a n g l a i n ; k e h e n d a k y a n g satu d i b e r i k a n d e n g a n s y a r a t y a n g l a i n
m e n y e t u j u i n y a ; k e h e n d a k y a n g satu d i t u j u k a n k e p a d a k e u n t u n g a n b a g i y a n g
satu atas b e b a n y a n g l a i n atau u n t u k k e u n t u n g a n d a n k e r u g i a n k e d u a b e l a h
pihak.

KREDIT SINDIKASI 99
Lampiran Makalah 11-1: Beberapa Segi Hukum Hubungan Intern Peserta Sindikasi dan
Hubungan Prakontraktual Sindikasi dengan Calon Debitor

Pada G e s a m t a k t :
P e r n y a t a a n k e h e n d a k n y a t e r t u j u kepada satu t u j u a n y a n g sama; k e h e n d a k p a r a
peserta h c r j a l a n p a r a l e l ; para peserta b e r d i r i b e r d a m p i n g a n ; h u b u n g a n a n t a r a
k e h e n d a k y a n g satu d c i i g u n yai i g l a i n I idak ada.

( 'onloh

Sebagai c o n t o h dapat d i k e m u k a k a n p e r n y a t a a n k e h e n d a k peserta d a l a m rapat


p e n g a n g k a t a n p e n g u r u s suatti perseroan.
K e h e n d a k para peserta rapat h c r j a l a n p a r a l e l .
Peserta r a p a t s e a k a n - a k a n b e r d i r i b e r d a m p i n g a n .
P e r n y a t a a n k e h e n d a k y a n g satu t i d a k b e r g a n t u n g d a r i k e h e n d a k y a n g l a i n .
K e h e n d a k y a n g satu t i d a k ada h u b u n g a n n y a d e n g a n k e h e n d a k y a n g l a m .

K o n s e k u e n s i S e p a k a t I n t e r e n Sebagai G e s a m t a k t

K a l a u sepakat i n t e r e n peserta s i n d i k a s i m e r u p a k a n gesamtakt maka karena


gesamtakt t i d a k m e n i m b u l k a n p e r i k a t a n - p c r i k a t a n , m a k a i n t e r e n a n t a r a sesama
peserta s i n d i k a s i , t i d a k ada i k a t a n apa-apa.
Jadi a d a l a h p e n t i n g s e k a l i bagi k i t a u n t u k m e n y i m a k esensi sepakat interen
a n t a r a sesama peserta s i n d i k a s i .

U n s u r " K e h e n d a k " Pada Sepakat I n t e r e n

S e p a k a t m a s i n g - m a s i n g peserta s i n d i k a s i t e r t u j u k e p a d a t e r b e n t u k n y a s u a t u
kerjasama u n t u k m e m b e r i k a n k r e d i t secara bersama-sama kepada d e b i t o r t e r t e n t u .
j a d i sepakat para peserra s i n d i k a s i h c r j a l a n p a r a l e l ; sepakat peserta y a n g satu
t i d a k b e r h a d a p - h a d a p a n d e n g a n k e h e n d a k peserta y a n g l a i n .

S e p a k a t Tertentu Y a n g B i s a M e r a g u k a n

Y a n g bisa m e n i m b u l k a n k e r a g u - r a g u a n a d a l a h sepakat m e r e k a y a n g m e n d i r i k a n
p e r s e r o a n p e r d a t a (maatschap).
K e h e n d a k para p e n d i r i pada asasnya b e r b u n y i sama; t e r t u j u k e p a d a s u a t u t u j u a n
yang sama, y a i t u m e n d i r i k a n perseroan perdata.
Namun d i s i n i ada y a n g p r i n s i p i 1 b e r b e d a d e n g a n sepakat peserta rapat
p e n g a n g k a t a n pengurus perseroan, yaitu:
K e h e n d a k peserta y a n g satu s e d i k i t h a n y a k b e r g a n t u n g d a r i a d a n y a k e h e n d a k
k a w a n pesertanya y a n g l a i n . K e h e n d a k peserta y a n g satu selalu d i b e r i k a n d e n g a n
m e m p e r h i t u n g k a n k e h e n d a k peserta y a n g l a i n .

Pendir ian D o k t r i n dan Y u r i s p r u d e n s i


D o k t r i n b e r p e n d a p a t , h a h w a sepakat m e n d i r i k a n perseroan p e r d a t a m e r u p a k a n
suatu p e r j a n j i a n .

100 KREDIT SINDIKASI


Lampiran Makalah 11-1: Beberapa Segi Hukum Hubungan Intern Peserta Sindikasi dan
Hubungan Prakontraktual Sindikasi dengan Calon Debitor

H . R . m e n g a n g g a p n y a sebagai p e r j a n j i a n t i m b a l b a l i k .
P e n g a t u r a n n y a d a l a m B A B V I I B u k u I I I K U H P e r d a t a m e m b e r i k a n dasar u n t u k
pendapat i t u .
Gesamtakt m e n u r u t d o k t r i n l e b i h t e r t u j u kepada kerjasama u n t u k t e r b e n t u k n y a
suatu b a d a n h u k u m .

S e p a k a t I n t e r n P e s e r t a S i n d i k a s i Sebagai S u a t u P e r j a n j i a n
K i r a n y a s e p a k a t i n t e r e n peserta s i n d i k a s i bisa k i t a s e j a j a r k a n d e n g a n sepakat
p e n d i r i a n suatu perseroan perdata.
Peserta s i n d i k a s i m e n y a t a k a n k c i k u r s c r t a a n n y a d a l a m s i n d i k a s i d e n g a n m e l i h a t
siapa y a n g a k a n m e n j a d i Lead Manager d a n siapa y a n g m e n j a d i k a w a n pesertanya.
Sepakat peserta sindikasi yang satu, sudah pasti d i b e r i k a n dengan
m e m p e r h i t u n g k a n sepakat d a r i k a w a n peserta y a n g l a i n .
Jadi s e p a k a t i n t e r e n peserta s i n d i k a s i m e r u p a k a n suatu p e r j a n j i a n , m e r u p a k a n
suatti p e r j a n j i a n t i m b a l - b a l i k .

PERMASALAHAN V

A p a k a h s e p a k a t i n t e r e n peserta s i n d i k a s i b u k a n m e r u p a k a n s e p a k a t u n t u k
m e n d i r i k a n suatu p e r s e r o a n p e r d a t a {maatschap) ?

Kita simak ciri-ciri maatschap:


M e r u p a k a n suatu b e n t u k kerjasama
U n t u k m e n d a p a t k a n k e u n t u n g a n m a t e r i i l (Ps. 1618)
Peserta m e m a s u k k a n suatu ( I n b r e n g ) y a n g m e m p u n y a i n i l a i e k o n o m i s (Ps.
1619 ayat 2)
M e n g u p a y a k a n k e u n t u n g a n m e l a l u i apa y a n g d i m a s u k k a n (Ps. 1618 j o Ps.
1633)

C i r i - c i r i sepakat i n t e r e n peserta s i n d i k a s i
T e r t u j u k e p a d a suatu k e r j a s a m a
Dengan tujuan mendapatkan keuntungan ekonomis
A d a p e m a s u k k a n (Inbreng) berupa a n d i l n y a m a s i n g - m a s i n g peserta s i n d i k a s i .
Mengupayakan k e u n t u n g a n dari inbreng

Kesimpulan kita:
Sepakat i n t e r e n kerjasama peserta sindikasi m e r u p a k a n kesepakatan untuk
m e n d i r i k a n suatu p e r s e r o a n p e r d a t a (maatschap).

Keuntungannya
D e n g a n d e m i k i a n , m e n g e n a i sepakat k e r j a s a m a a n t a r a peserta s i n d i k a s i
s u d a h ada p e n g a t u r a n n y a d a l a m K U H P e r d a t a , sehingga h a k d a n k e w a j i b a n
para peserta s i n d i k a s i s u d a h ada a t u r a n m a i n n y a .
B a g i a n terbesar k e t e n t u a n h u k u m p e r d a t a b e r s i f a t m e n a m b a h , sehingga

KREDIT SINDIKASI 101


Lampiran Makalah 11-1: Beberapa Segi Hukum Hubungan Intern Peserta Sindikasi dan
Hubungan Prakontraktual Sindikasi dengan Calon Debitor

t e r b u k a bagi para peserta s i n d i k a s i u n t u k s a l i n g m e n y e p a k a t i p e n y i m p a n g a n


atasi lya.
I >alam h a l t i d a k d i s i m p a n g i , m a k a k e t e n t u a n tersebut d e n g a n sendirinya
m e n g i k a t para peserta s i n d i k a s i .

Kerugiannya
K e r u g i a n n y a a d a l a h , k a l a u para peserta s i n d i k a s i t i d a k m e n y a d a r i , b a h w a
m e r e k a l e l a h m e n d i r i k a n suatti maatschap.
K a l a u m e r e k a t i d a k sadar, h a h w a k e t e n t u a n t e n t a n g maatschap b e r l a k u atas
h u b u n g a n i n t e r e n para peserta s i n d i k a s i .
kalau mereka tidak menyadari, hahwa ketentuan yang berlaku alas
h u b u n g a n i n t e r e n m e r e k a bisa d i s i m p a n g i .

Beberapa Ketentuan U m u m T e n t a n g maatschap

Dalam 1luhungan Interen


I I a n a maatschap m e r u p a k a n m i l i k bersama y a n g t e r i k a t (Qehonden Mede -
Eigcndom)
r i n d a k a n p e m i l i k a n atas H . B . h a n y a bisa d i l a k u k a n o l e h semua peserta
bersama-sama.
Ps. 1639 ayat 1 : Pada asasnya, i n t e r e n , semua peserta b e r h a k melakukan
pengurusan
Konsekuensinya : 1 i n d a k a n peserta y a n g satu m e n g i k a t peserta y a n g l a i n
I t i i n u n g k i n k a n a d a n y a V e r i e r d a r i peserta y a n g l a i n , selama t i n d a k a n b e l u m
dilakukan.
1 b m u n g k i n k a n u n t u k d a l a m anggaran dasar d i s e p a k a t i , h a h w a pesero
tertentu akan melaksanakan p e n g u r u s a n (Ps. 1636 ayat 1)
Kewenangannya t i d a k bisa d i t a r i k k e m h a l i (Ps. 1636 ayat 2)
Pada asasnya s e m u a k e u n t u n g a n d i b a g i m e n u r u t p e r i m h a n g a n Inbreng
m a s i n g - m a s i n g , k e c u a l i d i s e p a k a t i l a i n (Ps. 1633)
S e m u a h a s i l p e r s e r o a n d a l a m k e g i a t a n maatschap menjadi hak maatschap;
s e b a l i k n y a semua p e n g e l u a r a n atas n a m a maatschap o l e h y a n g w e n a n g w a j i b
diganti oleh maatschap
S e m u a p e r i k a t a n atas n a m a maatschap harus d i p e n u h i o l e h maatschap
P e n g g a n t i a n clan p e n a m b a h a n anggota maatschap harus d e n g a n persetujuan
yang lain

Dalam Hubungan Bkstern


Perjanjian I n t e r e n t i d a k m e m p u n y a i daya k e r j a k e l u a r
Peserta y a n g m e n g a d a k a n hubungan dengan pihak ketiga dianggap
b e r t i n d a k u n t u k d i r i n y a s e n d i r i (Ps. 1642)
K e p a d a s e o r a n g peserta d a p a t d i b e r i k a n h a k u n t u k b e r t i n d a k k e l u a r atas
nama maatschap
T i n d a k a n n y a b e r d a s a r k a n k e w e n a n g a n d a n atas n a m a maatschap mengikat

102 KREDIT SINDIKASI


Lampiran Makalah 11-1: Beberapa Segi Hukum Hubungan Intern Peserta Sindikasi dan
Hubungan Prakontraktual Sindikasi dengan Calon Debitor

s e m u a peserta, u n t u k h a k b a g i a n y a n g sama besarnya


T i n d a k a n t a n p a k e w e n a n g a n u n t u k k e u n t u n g a n maatschaj) mengikat
maatschap

Pengurus tidak m e m p u n y a i kewenangan t i n d a k a n p e m i l i k a n

K e t e n t u a n tentang berakhirnya maatschap

Dengan lewatnya waktu yang ditentukan.

M u s n a h n y a barang atau diselesaikannya usaha y a n g m e n j a d i p o k o k


p e n d i r i a n perseroan.
A t a s k e h e n d a k d a r i seorang atau beberapa pesero, k a l a u t i d a k d i s e p a k a t i
u n t u k berlangsung sampai w a k t u t e r t e n t u .
M e n i n g g a l n y a , p a i l i t n y a atau d i t a r u h n y a d i b a w a h p e n g a m p u n a n seorang
pesero.
D a p a t d i s e p a k a t i , b a h w a k a l a u seorang pesero m e n i n g g a l , p e r s e r o a n a k a n
j a l a n terus d a n si m e n i n g g a l a k a n d i g a n t i k a n o l e h a h l i w a r i s n y a .
P e m b u b a r a n s e b e l u m w a k t u n y a d e n g a n alasan y a n g sah (Ps. 1647)
S e h u b u n g a n dengan h a l - h a l di depan, m a k a perlu diadakan pengaturan tentang:
Cara mengundurkan d i r i peserta d a n p e n g g a n t i a n peserta.
P e m b a t a s a n k e w e n a n g a n p e n g u r u s a n peserta i n t e r e n maatschap.
B a t a s - b a t a s k e w e n a n g a n k e l u a r Lead Manager clan t a n g g u n g j a w a b n y a .
Batas-batas k e w e n a n g a n beschikking Lead Manager.

PERMASALAHAN VI

Kalau terjadi, bahwa sebelum penandatanganan perjanjian kredit sindikasi antara


sindikasi dengan debitor dilaksanakan, debitor m e n g u n d u r k a n d i r i , apakah
maatschap b e r h a k m e n u n t u t g a n t i rugi d a r i d e b i t o r ?

A t a s dasar w a n p r e s t a s i n y a t i d a k bisa, k a r e n a b e l u m ada h u b u n g a n k o n t r a k t u a l


antara keduanya.

N a m u n kita perlu teliti lebih dahulu, apakah p e r m o h o n a n kredit yang d i a j u k a n


k e p a d a b a n k X bisa d i k u a l i f i s i r sebagai s u a t u p e n a w a r a n ?

Mengapa dipersoalkan?

K a r e n a p e n a w a r a n p a d a asasnya m e n g i k a t s a m p a i j a n g k a w a k t u t e r t e n t u

S e h u b u n g a n d e n g a n y a n g d i s e b u t k a n d i atas m a k a :

K a l a u p e r m o h o n a n k r e d i t d i a n g g a p sebagai suatu p e n a w a r a n , m a k a s e l a n j u t n y a
p e r l u k i t a t e l u s u r i , a p a k a h p e n a w a r a n i t u d i t a r i k k e m b a l i o l e h d e b i t o r p a d a saat
penawaran i t u masih boleh ditarik kembali?
K a r e n a p a d a asasnya s u a t u p e n a w a r a n b o l e h d i t a r i k k e m b a l i s e b e l u m d i a k s e p t i r ,
maka dalam peristiwa d i depan memang belum lahir perjanjian.

KREDIT SINDIKASI 103


Lampiran Makalah 11-1: Beberapa Segi Hukum Hubungan Intern Peserta Sindikasi dan
Hubungan Prakontraktual Sindikasi dengan Calon Debitor

PERMASALAHAN VII

Satu-satunya k e m u n g k i n a n adalah t u n t u t a n ganti rugi berdasarkan T M H


(Tindakan Melawan Hukum)

K a l a u p e n a r i k a n k e m b a l i d i l a k u k a n p a d a saat p e n a w a r a n m a s i h boleh
d i l a k u k a n , b u k a n k a h c a l o n d e b i t o r m e l a k s a n a k a n apa y a n g m e m a n g m e r u p a k a n
h a k n y a . ' B a g a i m a n a bisa salah?
Bisa, k a l a u p e l a k s a n a a n h a k i t u m e r u p a k a n s u a t u p e n y a l a h g u n a a n h a k d a n
penyalahgunaan hak adalah Onrechtmatig.

A p a k a h tindakan calon debitor Onrechtmatig!


K i t a l i h a t , a p a k a h t i n d a k a n c a l o n d e b i t o r b e r t e n t a n g a n d e n g a n s a l a h satu d a r i
k e e m p a t u n s u r Onrechtmatig Daad d a l a m a r t i luas?
Satu-satunya k e m u n g k i n a n adalah bertentangan dengan unsur ke tiga atau ke
empat, yaitu bertentangan d e n g a n kesusilaan dan/atau maatschappelijke
Betamelijkheid.

A p a k a h t i n d a k a n debitor bertentangan dengan etika komersiil yang berlaku d i


a n t a r a para Pengusaha?
U n t u k m e n e t a p k a n , a p a k a h ia h a r u s m e n g g a n t i r u g i , k i t a h a r u s m e n i n j a u :
A p a k a h ia t a h u a t a u seharusnya t a h u , b a h w a t i n d a k a n n y a a k a n m e r u g i k a n
peserta sindikasi
U n t u k i t u k i t a cek, a p a k a h ia t a h u atau seharusnya t a h u , b a h w a para peserta
s i n d i k a s i t e l a h m e n g e l u a r k a n biaya-biaya?
A d a l a h sangat l o g i s , b a h w a c a l o n d e b i t o r t a h u a t a u s e h a r u s n y a t a h u a k a n h a l
itu.

Penilaian kita
T i n d a k a n calon debitor menarik kembali p e r m o h o n a n kredit merupakan
t i n d a k a n yang tidak p a t u t d a n b e r t e n t a n g a n dengan k e w a j i b a n setiap o r a n g
u n t u k m e m p e r h a t i k a n kepentingan diri dan harta orang lain dalam pergaulan
h i d u p , d a n o l e h karena c a l o n debitor t a h u atau sepatutnya t a h u , h a h w a
t i n d a k a n n y a a k a n m e n i m b u l k a n k e r u g i a n pada peserta s i n d i k a s i , m a k a ia w a j i h
u n t u k m e n g g a n t i k e r u g i a n peserta s i n d i k a s i .

BEBERAPA KESIMPULAN

Pada w a k t u Lead Manager m e n g h u b u n g i c a l o n peserta s i n d i k a s i , ia b e r t i n d a k


atas n a m a n y a s e n d i r i .
R e a k s i y a n g t e r l a l u d i n i d a r i c a l o n peserta s i n d i k a s i atas information memo-
randum m e r u p a k a n k e c e r o b o h a n c a l o n peserta s e n d i r i .
P e r i n g a t a n agar c a l o n peserta s i n d i k a s i m e n g a d a k a n s t u d i k e l a y a k a n k r e d i t
d e b i t o r s e n d i r i , biasa d i t e r i m a sebagai k l a u s u l a exonoratie.

104 KREDIT SINDIKASI


Lampiran Makalah 11-1: Beberapa Segi Hukum Hubungan Intern Peserta Sindikasi dan
Hubungan Prakontraktual Sindikasi dengan Calon Debitor

S e p a k a t i n t e r e n peserta s i n d i k a s i p a d a h a k e k a t n y a m e r u p a k a n s e p a k a t
untuk mendirikan maatschap.
K e t e n t u a n K U H P e r d a t a t e n t a n g maatschap m e n g i k a t peserta s i n d i k a s i .
K e t e n t u a n h u k u m y a n g b e r s i f a t m e n a m b a h y a n g t i d a k sesuai d e n g a n
k e h e n d a k peserta s i n d i k a s i h a r u s d e n g a n tegas d i s i m p a n g i .
Penarikan kembali permohonan kredit menjelang tutupnya perjanjian
kredit merupakan T M H calon debitor dan kerugian yang t i m b u l wajib
diganti oleh calon debitor.

KREDIT SINDIKASI 105


Lampiran Makalah 11-2: Prinsip-Prinsip Dasar Kredit Sindikasi

Lampiran Makalah 1 L 2 :

PRINSIP-PRINSIP DASAR KREDIT


SINDIKASI
Daniel Ginting

A. PENGANTAR

a. Pengertian Dasar

" A s y n d i c a t e d l o a n is a l o a n m a d e b y t w o o r m o r e l e a d i n g i n s t i t u t i o n s ,
o n similar terms and conditions, using c o m m o n d o c u m e n t a t i o n and
a d m i n i s t e r e d by a c o m m o n A g e n t . "

( " K r e d i t sindikasi adalah k r e d i t yang d i b e r i k a n oleh dua atau l e b i h


k r e d i t o r , d e n g a n syarat d a n k e t e n t u a n y a n g sama, m e m a k a i p e r j a n j i a n -
p e r j a n j i a n y a n g sama d a n d i k e l o l a o l e h A g e n y a n g s a m a " )

h. Beberapa A l a s a n B a n k I k u t S e r t a D a l a m K r e d i t S i n d i k a s i

1. Membagi Risiko

U m u m n y a p i n j a m a n y a n g d i b e r i k a n d a l a m satu K r e d i t S i n d i k a s i
h e r j u m l a h besar. K a r e n a j u m l a h k r e d i t y a n g besar i n i , B a n k - b a n k
merasa p e r l u u n t u k m e m b a g i r i s i k o aras p e n g e m b a l i a n pemberian
K r e d i t S i n d i k a s i tersebut.

2. M e n g h i n d a r i Pelanggaran BMPK

B a n k I n d o n e s i a m e n s y a r a t k a n Batas M a k s i m u m P e m b e r i a n K r e d i t
(BMPK) yang dapat d i b e r i k a n o l e h suatu bank kepada satu
d e b i t o r d a n k e l o m p o k u s a h a n y a (affiliasi/group) y a n g t i d a k
t e r k a i t d e n g a n b a n k p e m b e r i k r e d i t m a u p u n k e p a d a satu d e b i t o r
d a n k e l o m p o k usahanya (afiliasi/group) y a n g t e r k a i t d e n g a n b a n k
pemberi kredil.

3. Baik u n t u k P u b l i k a s i d a n P e m a s a r a n

K e b e r h a s i l a n suatu b a n k m e n j a d i Underwriter, Lead Arranger, Lead


Manager, Facility A g e n t a t a u Security Agent d a l a m suatu k r e d i t
s i n d i k a s i m e r u p a k a n suatu p u b l i k a s i y a n g b a i k bagi h a n k tersebut.
Hal i n i j u g a d a p a t d i p a k a i o l e h h a n k u n t u k memperkenalkan

106 KREDIT SINDIKASI


Lampiran Makalah 11-2: Prinsip-Prinsip Dasar Kredit Sindikasi

institusinya kepada nasabah-nasabah b a n k - b a n k l a i n peserta


K r e d i t S i n d i k a s i yang selama i n i m u n g k i n b e l u m memiliki
h u b u n g a n d e n g a n bank tersebut.

4. M e n d a p a t Fee, d i a n t a r a n y a :

(i) F r o n t E n d Fee

Biaya y a n g harus dibayar d i m u k a o l e h d e b i t o r y a n g besarnya


u m u m n y a d i d a s a r k a n pada p r e s e n t a s i (%) tertentu dari
j u m l a h t o t a l fasilitas k r e d i t s i n d i k a s i . B i a y a i n i a k a n d i b a g i
kepada s e l u r u h p e s e r t a s i n d i k a s i s e c a r a p r o rata dan
d i b a y a r k a n h a n y a satu k a l i .

(ii) A r r a n g e r / U n d e r w r i t e r Fee

Biaya yang harus dibayar o l e h d e b i t o r kepada bank-bank


y a n g b e r t i n d a k sebagai A r r a n g e r a t a u U n d e r w r i t e r . Biaya i n i
u m u m n y a t i d a k d i d a s a r k a n p a d a besar k e c i l n y a fasilitas
k r e d i t s i n d i k a s i y a n g d i b e r i k a n d a n d i b a y a r k a n h a n y a satu
kali.

(iii) Facility A g e n t Fee

B i a y a y a n g h a r u s d i b a y a r o l e h d e b i t o r k e p a d a facility agent
untuk menjalankan tugasnya m e n j a d i p e n g h u b u n g antar
b a n k - b a n k peserta s i n d i k a s i b e g i t u j u g a a n t a r a bank-bank
peserta sindikasi dengan d e b i t o r . Biaya ini umumnya
d i b a y a r k a n setiap t a h u n , besarnya t e r t e n t u d a n t i d a k
d i d a s a r k a n pada presentasi besarnya k r e d i t y a n g d i b e r i k a n .

(iv) Security A g e n t Fee

B i a y a y a n g harus d i b a y a r k a n o l e h d e b i t o r k e p a d a security
agent u n t u k m e n j a l a n k a n tugasnya sebagai kuasa d a r i b a n k -
b a n k peserta k r e d i t sindikasi u n t u k m e n g u r u s d a n m e l a k u k a n
eksekusi atas j a m i n a n - j a m i n a n y a n g d i b e r i k a n s e h u b u n g a n
dengan k r e d i t sindikasi. Biaya i n i u m u m n y a d i b a y a r k a n
s e t i a p t a h u n , besarnya t e r t e n t u d a n t i d a k d i d a s a r k a n p a d a
presentasi besarnya k r e d i t y a n g d i b e r i k a n .

Karakteristik Kredit Sindikasi

1. L e b i h dari Satu kreditor

A d a d u a atau l e b i h k r e d i t o r y a n g b e r s a m a - s a m a m e m b e r i k a n
p i n j a m a n kepada satu a t a u l e b i h k r e d i t o r .

2. J u m l a h Besar
KREDIT SINDIKASI 107
L a m p i r a n M a k a l a h 11-2: Prinsip-Prinsip Dasar K r e d i t Sindikasi

Karena j u m l a h p i n j a m a n yang besar, u m u m n y a s u l i t b a g i satu


k r e d i t o r u n t u k m e n y e d i a k a n s e l u r u h fasilitas k r e d i t .

3. ) angka W a k t u Lama

Proyek-proyek yang d i b i a y a i k r e d i t sindikasi u m u m n y a bersifat


jangka panjang. K r e d i t yang diberikan dapat m c l i p u t i biaya
k o n s t r u k s i suatu p a b r i k d a n juga m o d a l kerja. Karenanya,
p e m b a y a r a n p i n j a m a n u m u m n y a baru d a p a t d i l a k s a n a k a n s e t e l a h
p a b r i k t e r s e b u t selesai d i b a n g u n d a n m e m a s u k i masa p r o d u k s i
komersial.

4. S u k u B u n g a L I B O R , S I B O R a t a u Reference Bank

K a r e n a ada d u a a t a u l e b i h k r e d i t o r , m a k a s u l i t u n t u k m e m a k a i
s u k u b u n g a y a n g d i t e t a p k a n o l e h m a s i n g - m a s i n g b a n k peserta
s i n d i k a s i . U n t u k p e n e n t u a n bunga u m u m n y a d i p a k a i L I B O R atau
S I B O R a t a u m e n u n j u k beherapa b a n k peserta k r e d i t s i n d i k a s i ( ]
a t a u 5 ) u n t u k d i j a d i k a n Reference Bank.

5. Satu Dokumentasi

S e m u a p e r j a n j i a n b e r l a k u bagi semua k r e d i t o r , b a i k i t u P e r j a n j i a n
Kredit m a u p u n Perjanjian Jaminan lainnya.

6. Pembagian Jaminan

D i a n t a r a para k r e d i t o r ada p e r j a n j i a n t e n t a n g p e n g u r u s a n j a m i n a n
atas k r e d i t s i n d i k a s i tersebut y a n g juga berisi p e n u n j u k a n k r e d i t o r
(atau pihak lain) yang akan bertindak u n t u k melakukan
p e n g u r u s a n d a n eksekusi d a t i j a m i n a n - j a m i n a n y a n g ada.

B. BEBERAPA PERMASALAHAN K R E D I T SINDIKASI

a. Hubungan H u k u m A n t a r kreditor Terpisah

(i) Pasal M e n g e n a i Partisipasi k r e d i t o r

"Each Lender w i l l participate i n each A d v a n c e i n the p r o p o r t i o n


w h i c h its C o m m i t m e n t s bears t o t h e aggregate C o m m i t m e n t s o f
all the Lenders"

( S e t i a p k r e d i t o r a k a n berpartisipasi d a l a m setiap P e n a r i k a n d a l a m
j u m l a h y a n g sesuai d e n g a n p e r b a n d i n g a n a n t a r a Komitmen

108 KREDIT SINDIKASI


L a m p i r a n M a k a l a h 11-2: Prinsip-Prinsip Dasar K r e d i t Sindikasi

k r e d i t o r tersebut terhadap K o m i t m e n dari s e l u r u h k r e d i t o r . )

" T h e A g e n t shall promptly notify the Lenders of each Notice of Draw-


ing received by it from the Borrower. Subject to the provisions of this
Agreement, each lender shall make available its Participation in the
relevant Advance."

( A g e n a k a n segera m e m b e r i t a h u k a n kepada para k r e d i t o r t e n t a n g


Pemberitahuan Penarikan yang telah d i t c r i m a n y a dari debitor.
Dengan mengingat ketentuan dalam Perjanjian i n i , masing-
masing k r e d i t o r a k a n m e m b e r i k a n Partisipasinya d a l a m setiap
penarikan).

D a l a m d u n i a p e r b a n k a n , d i k e n a l dua m a c a m p e m b e d a a a n fasilitas
k r e d i t , y a k n i Committed d a n Uncommitted. Committed Facility
m e w a j i h k a n para k r e d i t o r u n t u k m e n c a i r k a n k r e d i t segera setelah
Perjanjian Kredit ditandatangani dan persyaratan-persyaratan
(conditions precedent) d i p e n u h i o l e h d e b i t o r . S e b a l i k n y a Uncom-
mitted Facility m e m b e r i k a n keleluasaan kepada k r e d i t o r u n t u k
m e n c a i r k a n atau t i d a k m e n c a i r k a n k r e d i t kepada debitor,
sekalipun seluruh persyaratan d i d a l a m p e r j a n j i a n K r e d i t telah
dipenuhi.

B e r d a s a r k a n k e t e n t u a n d i atas m a k a m a s i n g - m a s i n g k r e d i t o r
berkewajihan m e m b e r i k a n partisipasinya atau m e n c a i r k a n k r e d i t
sebesar y a n g t e l a h d i j a n j i k a n segera s e t e l a h s e l u r u h p e r s y a r a t a n
dipenuhi.

Contoh:

Kredit Sindikasi dengan peserta l i m a bank setuju untuk


m e m b e r i k a n k r e d i t sebesar U S $ 1 0 0 , 0 0 0 , 0 0 0 k e p a d a satu d e b i t o r ,
d e n g a n k o m i t m e n clari m a s i n g - m a s i n g b a n k a d a l a h sebesar U S $
20,000,000. Setelah debitor m e m e n u h i seluruh persyaratan d i
dalam Perjanjian Kredit, empat (4) bank mencairkan p i n j a m a n
m e l a l u i A g e n , t e t a p i satu ( 1 ) b a n k t i d a k d a p a t m e n c a i r k a n
p i n j a m a n yang t e l a h disetujuinya. M a k a k e e m p a t b a n k tersebut
t i d a k b e r t a n g g u n g j a w a b u n t u k m e m b e r i k a n t a l a n g a n sebesar U S $
20,000,000 yang merupakan kewajiban bank kelima. H a l i n i
a d a l a h w a j a r , m e n g i n g a t p e n i l a i a n k r e d i t (credit analysis) yang
d i l a k u k a n o l e h m a s i n g - m a s i n g b a n k a d a l a h atas U S $ 2 0 , 0 0 0 , 0 0 0
dan bukan jumlah lainnya.

KREDIT SINDIKASI 109


L a m p i r a n M a k a l a h 11-2: Prinsip-Prinsip Dasar K r e d i t Sindikasi

(ii) T a n g g u n g Jawab k r e d i t o r Terpisah

" T h e rights and obligations o f the Lenders under this A g r e e m e n t


arc s e v e r a l . T h e a m o u n t a t a n y t i m e o w i n g by t h e B o r r o w e r t o
e a c h L e n d e r o r t h e A g e n t f o r its o w n a c c o u n t s h a l l be separate
a n d i n d e p e n d e n t d e b t , a n d e a c h L e n d e r a n d t h e A g e n t s h a l l be
e n t i t l e d t o p r o t e c t a n d e n f o r c e its r e s p e c t i v e r i g h t s a r i s i n g o u t o f
t h i s A g r e e m e n t . T h e f a i l u r e o f a n y L e n d e r t o p e r f o r m its o b l i g a -
t i o n s h e r e u n d e r shall n o t relieve any o t h e r Lender, t h e A g e n t or
t h e B o r r o w e r o f a n y o f its r e s p e c t i v e o b l i g a t i o n s , n o r s h a l l a n y
L e n d e r o r t h e A g e n t be r e s p o n s i b l e f o r t h e o b l i g a t i o n s o f a n y
other Lender."

( H a k dan kewajiban dari masing-masing kreditor dalam Perjanjian


i n i a d a l a h t e r p i s a h . J u m l a h y a n g t e r u t a n g pada setiap w a k t u o l e h
d e b i t o r kepada masing-masing k r e d i t o r atau agen ( u n t u k d i r i n y a
sendiri) adalah utang yang terpisah d a n berdiri sendiri, d a n
m a s i n g - m a s i n g k r e d i t o r d a n agen b e r h a k u n t u k m e l i n d u n g i d a n
melaksanakan haknya yang t i m b u l dari Perjanjian i n i . Kelalaian
d a r i satu k r e d i t o r u n t u k m e l a k s a n a k a n k e w a j i b a n n y a b e r d a s a r k a n
Perjanjian i n i tidak akan membebaskan kreditor yang lain, A g e n
atau d e b i t o r dari masing-masing k e w a j i b a n n y a , d a n h a l tersebut
j u g a t i d a k m e n g a k i b a t k a n k r e d i t o r atau A g e n b e r t a n g g u n g j a w a b
atas k e w a j i b a n k r e d i t o r y a n g l a i n )

D a r i k e t e n t u a n d i atas dapat d i l i h a t b a h w a setelah m a s i n g - m a s i n g


kreditor mencairkan k o m i t m e n n y a , maka masing-masing kreditor
m e m i l i k i p i u t a n g t e r h a d a p d e b i t o r h a n y a sebesar j u m l a h y a n g
d i c a i r k a n o l e h k r e d i t o r tersebut. Satu k r e d i t o r t i d a k dapat
m e n u n t u t pengembalian utang debitor terhadap kreditor yang
lainnya. T a n g g u n g jawab yang terpisah i n i akan membawa dua
(2) akibat:

(1) H a k masing-masing kreditor untuk mengalihkan piutangnya


terhadap debitor kepada p i h a k lain, tanpa persetujuan dari
kreditor lainnya; dan
(2) H a k masing-masing kreditor untuk m e l i n d u n g i haknya
termasuk u n t u k menggugat debitor. A r t i n y a , j i k a debitor
t i d a k m e m b a y a r kepada satu k r e d i t o r , m a k a k r e d i t o r tersebut
dapat menggugat u n t u k dirinya sendiri utang yang b e l u m
dibayar tersebut. N a m u n i n i tidak berarti b a h w a k r e d i t o r
tersebut dapat m e n y a t a k a n bahwa seluruh j u m l a h yang
t e r u t a n g d a l a m P e r j a n j i a n K r e d i t tersebut (termasuk u t a n g
k e p a d a k r e d i t o r - k r e d i t o r l a i n ) m e n j a d i serta m e r t a j a t u h
t e m p o (acceleration), k a r e n a acceleration hanya dapat

110 KREDIT SINDIKASI


L a m p i r a n M a k a l a h 11-2: Prinsip-Prinsip Dasar K r e d i t Sindikasi

dinyatakan oleh A g e n yang umumnya bertidak atas


persetujuan dari Mayoritas kreditor.
Jika seluruh utang debitor d a l a m suatu Perjanjian Kredit
telah dinyatakan jatuh tempo oleh A g e n , maka masing-
m a s i n g k r e d i t o r dapat m e n g a j u k a n g u g a t a n t e r h a d a p d e b i t o r .
Perlu diingat bahwa u n t u k pelaksanaan/eksekusi dari
jaminan/agunan, hak kreditor u m u m n y a dibatasi dengan
k e t e n t u a n h a n y a Security Agent yang dapat mengajukan
gugatan.

Satu kreditor Berhak Menarik D i r i

" i f i t b e c o m e s u n l a w f u l f o r a n y L e n d e r t o g i v e effects t o its o b l i g a t i o n s


u n d e r t h i s A g r e e m e n t o r t o f u n d its P a r t i c i p a t i o n i n a n y L o a n o r A d -
v a n c e o r a n y p a r t t h e r e of, s u c h L e n d e r s h a l l t h r o u g h t h e A g e n t so
n o t i f y the Borrower. U p o n such n o t i f i c a t i o n t h e affected Lender's re-
m a i n i n g C o m m i t m e n t ( i f a n y ) shall be c a n c e l l e d . I f so r e q u i r e d by t h e
a f f e c t e d L e n d e r , t h e B o r r o w e r s h a l l p r e p a y t h e a f f e c t e d L e n d e r ' s Par-
t i c i p a t i o n i n the Loans i n f u l l and all accrued interest t h e r e o n . "

( J i k a ada s u a t u h a l y a n g m e n y e b a b k a n satu k r e d i t o r t i d a k dapat


(bertentangan dengan h u k u m ) u n t u k meneruskan kewajibannya dalam
P e r j a n j i a n i n i atau m e m b i a y a i P a r t i s i p a s i n y a d a l a m setiap P i n j a m a n
atau Penarikan atau bagian dari padanya, maka k r e d i t o r tersebut,
m e l a l u i A g e n akan m e m b e r i t a h u k a n debitor. Sejak p e m b e r i t a h u a n
t e r s e b u t , K o m i t m e n k r e d i t o r tersebut d i b a t a l k a n . J i k a d i m i n t a o l e h
k r e d i t o r tersebut, debitor akan membayar kembali Pinjaman atas
P a r t i s i p a s i k r e d i t o r tersebut secara p e n u h d a n b u n g a y a n g t e r u t a n g
atasnya).

Contoh:

S u a t u k r e d i t s i n d i k a s i y a n g t e r d i r i d a r i dua ( 2 ) B a n k asing d a n satu ( 1 )


B a n k dalam negeri. K r e d i t yang d i b e r i k a n adalah u n t u k m e m b i a y a i
pembelian dan pcnjualan kembali saham yang diperdagangkan d i
bursa efek. S e t e l a h P e r j a n j i a n K r e d i t d i t a n d a t a n g a n i d a n p i n j a m a n
d i c a i r k a n , B a n k I n d o n e s i a m e n g e l u a r k a n l a r a n g a n kepada Bank-Bank
di Indonesia u n t u k membiayai jual-beli saham, karena transaksi i n i
berisiko t i n g g i . A t a s p e r a t u r a n i n i B a n k d a l a m n e g e r i t e r s e b u t d a p a t
m e m i n t a agar s e l u r u h p i u t a n g n y a d i b a y a r k e m b a l i o l e h d e b i t o r , t a n p a
d e b i t o r p e r l u m e m b a y a r u t a n g k e p a d a k r e d i t o r asing.

Pembayaran Kepada A g e n

" A l l p a y m e n t s by t h e B o r r o w e r u n d e r t h i s A g r e e m e n t s h a l l he m a d e t o
t h e A g e n t n o t later t h a n 10.00 a . m . o n t h e r e l e v a n t d u e d a t a . T h e
A g e n t s h a l l f o r t h w i t h d i s t r i b u t e t o e a c h L e n d e r its d u e p r o p o r t i o n o f

KREDIT SINDIKASI 111


L a m p i r a n M a k a l a h 11-2: Prinsip-Prinsip Dasar K r e d i t Sindikasi

t h e a m o u n t s r e c e i v e d by t h e A g e n t i n l i k e f u n d s as are r e c e i v e d by t h e
A g e n t a n d t o s u c h a c c o u n t as such L e n d e r s h a l l h a v e p r e v i o u s l y n o t i -
fied to t h e A g e n t . "

( S e l u r u h p e m b a y a r a n o l e h d e b i t o r berdasarkan Perjanjian ini hams


d i s e r a h k a n k e p a d a A g e n p a l i n g lambat p u k u l 10.00 pagi pada t a n g g a l
j a t u h t e m p o . A g e n a k a n m e m b a g i k a n kepada setiap k r e d i t o r secara
p r o p o r s i o n a l j u m l a h y a n g d i t c r i m a n y a d a l a m m a t a u a n g y a n g sama k e
dalam rekening yang telah diberitahukan sebelumnya oleh kreditor
kepada A g e n ) .

"Ij any amount received by the Agent in respect o] sums due from the
Borrower hereunder is less than the full amount due, the Agent shall have
the right to allocate the amount received towards principal, interest and/or
other sums owing under this Agreement as it considers appropriate."

(Jika suatu j u m l a h yang d i t e r i m a o l e h A g e n s e h u b u n g a n d e n g a n j u m l a h


yang t e r u t a n g o l e h d e b i t o r berdasarkan Perjanjian i n i l e b i h kecil dari
jumlah yang sebenarnya terutang, maka Agen berhak untuk
m e n g a l o k a s i k a n j u m l a h yang d i t c r i m a n y a tersebut u n t u k p e m b a y a r a n
pokok, bunga dan/atau jumlah lain menurut Perjanjian ini
s e b a g a i m a n a d i a n g g a p layak o l e h A g e n ) .

D a l a m suatu K r e d i t S i n d i k a s i , d e b i t o r t i d a k d i p e r k e n a n k a n m e l a k u k a n
pembayaran langsung kepada k r e d i t o t . Semua pembayaran harus
m e l a l u i A g e n y a n g s e l a n j u t n y a a k a n m e m b a g i k e p a d a k r e d i t o r secara
proporsional.
M i s a l k a n j u m l a h y a n g harus d i b a y a r o l e h d e b i t o r k e p a d a l i m a (5)
B a n k peserta K r e d i t S i n d i k a s i a d a l a h U S $ 1 0 , 0 0 0 , 0 0 0 , t e t a p i d e b i t o r
hanya m a m p u membayar U S $ 5,000,000 ( 5 0 % ) . M a k a masing-masing
k r e d i t o r a k a n m a n d a p a t sebesar U S $ 1,000,000.

d. Perjumpaan U t a n g

"Set O I L II a n E v e n t of D e f a u l t has o c c u r r e d e a c h L e n d e r a n d t h e
A g e n t s h a l l h a v e t h e r i g h t ( b u r not t h e o b l i g a t i o n ) , w i t h o u t t o t h e
B o r o w e r or any o t h e r person, t o set o f f a n y a p p l y a n y c r e d i t b a l a n c e o n
any a c c o u n t of t h e B o r r o w e r w i t h such L e n d e r o r t h e A g e n t , a n d a n y
o t h e r i n d e b t e d n e s s o w i n g by such L e n d e r or t h e A g e n t t o t h e B o r r o w e r
against t h e l i a b i l i t i e s of t h e B o r r o w e r u n d e r t h i s A g r e e m e n t .

Contoh:

D a l a m suaru K r e d i t S i n d i k a s i , d e b i t o r b e r u t a n g kepada lima (5)


k r e d i t o r m a s i n g - m a s i n g U S $ 5,000,000. S a l a h satu k r e d i t o r m e m p u n y a i
k e w a j i b a n p e m b a y a r a n atas d e p o s i t o y a n g d i b u k a o l e h d e b i t o r sebesar
US$ 5,000,000. Berdasarkan ketentuan i n i , maka k r e d i t o r tersebut

112 KREDIT SINDIKASI


L a m p i r a n M a k a l a h 11-2: Prinsip-Prinsip Dasar K r e d i t Sindikasi

dapat memperjumpakan u t a n g n y a (Pasal 1425) kepada debitor.


D e n g a n d e m i k i a n u t a n g d e b i t o r sebesar U S $ 5 , 0 0 0 , 0 0 0 d i a n g g a p t e l a h
d i b a y a r lunas. K e t e n t u a n i n i h a n y a m c m b i c a r a k a n h a k k r e d i t o r u n t u k
m e m p e r j u m p a k a n utang. A d a p u n bagaimana hasil perjumpaan utang
itu d i b a g i k a n kepada kreditor Sindikasi akan d i t e m u k a n dalam
ketentuan d i bawah i n i .

Pro Rata

" P r o R a t a S h a r i n g . I f a L e n d e r r e c e i v e d or recovers ( b y w a y o f set-off o r


o t h e r w i s e ) i n respect o f a n y s u m o w i n g by t h e B o r r o w e r u n d e r t h i s
A g r e e m e n t a p r o p o r t i o n o f its p r o rata share o f t h a t s u m w h i c h is grater
t h e p r o p o r t i o n o f its p r o rata share r e c e i v e d o r r e c o v e r e d by a n o t h e r
L e n d e r , t h e s h a r i n g L e n d e r shall p r o m p t l y pay t o t h e A g e n t t h e a m o u n t
w h i c h represents t h e excess p r o p o r t i o n , a n d t h e A g e n t s h a l l d i s t r i b u t e
t h e a m o u n t t o t h e L e n d e r s p r o rata i n a c c o r d a n c e w i t h t h e i r respective
P a r t i c i p a t i o n i n t h a t a m o u n t . T h e a m o u n t s h a l l be t r e a t e d as i f it h a d
b e e n p a i d by t h e B o r r o w e r d i r e c t l y t o t h e A g e n t o n a c c o u n t o f sums
o w i n g by t h e B o r r o w e r h e r e u n d e r . "

( J i k a ada k r e d i t o r y a n g m e n e r i m a a t a u m e n d a p a t p e m b a y a r a n (dengan
cara p e r j u m p a a n u t a n g a t a u cara l a i n n y a ) s e h u h u n g a n d e n g a n j u m l a h
yang terutang oleh debitor berdasarkan Perjanjian i n i bagian dari
p o r s i n y a y a n g l e b i h besar d a r i p o r s i y a n g d i t e r i m a o l e h k r e d i t o r l a i n ,
m a k a k r e d i t o r yang m e n e r i m a pembayaran tersebut w a j i b membayar
kepada A g e n bagian dari pembayaran yang l e b i h tersebut, d a n A g e n
a k a n m e m b a g i k a n j u m l a h t e r s e b u t k e p a d a p a n t k r e d i t o r secara p r o
rata sesuai d e n g a n Partisipasinya m a s i n g - m a s i n g . J u m l a h tersebut a k a n
d i a n g g a p sebagai p e m b a y a r a n o l e h d e b i t o r l a n g s u n g k e p a d a Agen
u n t u k pembayaran u t a n g debitor berdasarkan Perjanjian i n i . )

Contoh:

M e m a k a i c o n t o h diatas, j i k a k r e d i t o r tersebut m e l a k u k a n p e r j u m p a a n
u t a n g atas d e p o s i t o d e b i t o r y a n g d i b u k a d i b a n k n y a , m a k a k r e d i t o r
y a n g b e r s a n g k u t a n h a n y a b e r h a k atas 2 0 % d a r i U S $ 5 , 0 0 0 , 0 0 0 a t a u
s e j u m l a h U S $ 1 , 0 0 0 , 0 0 0 . S e d a n g k a n sisanya sebesar U S $ 4,000,000
harus d i b a y a r k a n kepada A g e n u n t u k selanjutnya d i b a g i k a n kepada
k r e d i t o r l a i n n y a secara p r o rata.

B a g a i m a n a j i k a d a l a m c o n t o h d i atas, k r e d i t o r y a n g bersangkutan
m e m i l i k i d u a p i u t a n g / t a g i h a n t e r h a d a p d e b i t o r , d i m a n a satu t a g i h a n
berasal d a r i K r e d i t S i n d i k a s i , d a n satu t a g i h a n l a i n n y a berasal d a r i
fasilitas bilateral?

KREDIT SINDIKASI 113


L a m p i r a n M a k a l a h 11-2: Prinsip-Prinsip Dasar K r e d i t Sindikasi

I. P e n g e c u a l i a n K e t e n t u a n Pro R a t a

" L e g a l Proceedings. If a L e n d e r r e c e i v e d or r e c o v e r s u c h a n a m o u n t s as
a result of legal p r o c e e d i n g s c o m m e n c e d in outer t o recover sums
o w i n g under this A g r e e m e n t , t h a t Lender ( i ) may deduct f r o m that
a m o u n t any costs i n c u r r e d i n c o n n e c t i o n w i t h s u c h legal p r o c e e d i n g s
w h i c h it has n o r o t h e r w i s e r e c o v e r e d a n d ( i i ) s h a l l n o t he r e q u i r e d t o
share t h a t a m o u n t w i t h any L e n d e r w h i c h h a d a legal r i g h t t o t i n t d i d
i n it j o i n i n s u c h legal p r o c e e d i n g s after it h a d been g i v e n a r e a s o n a b l e
o p p o r t u n i t y t o d o so a n d w h i c h has n o t c o m m e n c e d a n d d i l i g e n t l y
pursue separate legal p r o c e e d i n g s f o r t h a t p u r p o s e . "

(Proses H u k u m . Jika ada k r e d i t o r y a n g m e n e r i m a a t a u mendapat


p e m b a y a r a n y a n g t i m h u l d a r i suatu proses h u k u m y a n g d i l a k u k a n
u n t u k m e n d a p a t k a n pembayaran berdasarkan Perjanjian i n i , maka
k r e d i t o r tersebut ( i ) d a p a t m e n g u r a n g i d a r i p e m b a y a r a n tersebut biaya-
biaya y a n g t i m b u l d a r i proses h u k u m tersebut y a n g s e h a r u s n y a b u k a n
m e r u p a k a n h a k n y a clan ( i i ) t i d a k a k a n d i w a j i b k a n u n t u k m e m b a g i k a n
hasil p e m b a y a r a n tersebut kepada k r e d i t o r l a i n yang m e m i l i k i hak
t e t a p i t i d a k t u r u t serta d a l a m proses h u k u m tersebut w a l a u p u n t e l a h
diberikan kesempatan yang cukup untuk itu dan tidak melakukan
clan b e r u s a h a u n t u k m e l a k u k a n proses h u k u m u n t u k keperluan
tersebut).

K e t e n t u a n i n i dimaksudkan u n t u k m e m b e r i k a n perlindungan terhadap


k r e d i t o r clari k e p u t u s a n M a y o r i t a s k r e d i t o r y a n g d a l a m b e b e r a p a h a l
sulit untuk d i p e r o l e h . Pada u m u m n y a k r e d i t o r h a n y a dapat
m e n g a j u k a n p e r m o h o n a n p e l a k s a n a a n eksekusi d a r i j a m i n a n m e l a l u i
A g e n sebagai p i h a k y a n g m e w a k i l i para k r e d i t o r . N a m u n d e n g a n
k e t e n t u a n cli atas, seorang k r e d i t o r dapat m e n g a j u k a n g u g a t a n t e r h a d a p
d e b i t o r l a n g s u n g t a n p a m e l a l u i A g e n . J i k a ada h a r t a k e k a y a a n d e b i t o r
y a n g t i d a k t e r m a s u k ke d a l a m b a r a n g - b a r a n g y a n g seeking d i a g u n k a n
k e p a d a k r e d i t o r s i n d i k a s i b e r h a s i l d i l e l a n g atas p e r i n t a h p e n g a d i l a n ,
maka k r e d i t o t yang bersangkutan tidak wajih membagi hasil lelang
tersebut k e p a d a k r e d i t o r s i n d i k a s i l a i n n y a y a n g t e l a h d i a j a k u n t u k
t u r u t serta m e l a k u k a n proses h u k u m n a m u n m c n o l a k n y a .

g. Penunjukan A g e n

" b a c h L e n d e r h e r e b y a p p o i n t t h e A g e n t t o act its agent i n r e l a t i o n t o


t h e a d m i n i s t r a t i o n o f t h e F a c i l i t y a n d t h e S e c u r i t y A g e n r t o act as its
agent i n r e l a t i o n t o t h e S e c u r i t y D o c u m e n t s a n d a u t h o r i z e t h e S e c u r i t y
A g e n t t o e n t e r i n t o t h e S e c u r i t y D o c u m e n t s o n its b e h a l f a n d a u t h o -
rize e a c h o f t h e A g e n t a n d t h e S e c u r i t y A g e n t t o t a k e s u c h a c t i o n o n
its b e h a l f a n d t o exercise a n d e n f o r c e s u c h r i g h t s , p o w e r s a n d d i s c r e -
i i o n as are expressly o r by i m p l i c a t i o n delegated t o t h e A g e n t o r , as t h e
case m a y be, t h e S e c u r i t y A g e n r by t h e terms o f t h i s A g r e e m e n t a n d t h e

114 KREDIT SINDIKASI


L a m p i r a n M a k a l a h 11-2: Prinsip-Prinsip Dasar K r e d i t Sindikasi

S e c u r i t y D o c u m e n t s a n d such r i g h t s , p o w e r s a n d d i s c r e t i o n as are rea-


sonably incidental thereto."

(Masing-masing kreditor dengan i n i m e n u n j u k A g e n u n t u k bertindak


sebagai k u a s a n y a u n t u k p e n g u r u s a n Fasilitas d a n A g e n J a m i n a n u n t u k
b e r t i n d a k sebagai kuasanya d a l a m h u b u n g a n n y a d e n g a n D o k u m e n
Jaminan dan memberi kuasa kepada Agen Jaminan untuk
m e n a n d a t a n g a n i D o k u m e n J a m i n a n atas n a m a n y a d a n m e m b e r i kuasa
kepada masing-masing A g e n dan A g e n Jaminan u n t u k m e l a k u k a n
t i n d a k a n atas n a m a n y a d a n m e l a k u k a n d a n m e l a k s a n a k a n h a k , kuasa,
d a n k e w e n a n g a n y a n g t e l a h d i b e r i k a n secara tegas k e p a d a A g e n d a n
A g e n J a m i n a n berdasarkan k e t e n t u a n Perjanjian i n i d a n D o k u m e n
Jaminan dan hak, kuasa d a n w e w e n a n g lain yang dianggap
berhubungan dengan i t u ) .

D e n g a n k e t e n t u a n i n i , apakah d o k u m e n d o k u m e n j a m i n a n , seperti
H a k T a n g g u n g a n d a n J a m i n a n Fidusia h a n y a d i d a f t a r k a n a t a s - n a m a
A g e n J a m i n a n atau atas n a m a seluruh k r e d i t o r peserta K r e d i t S i n d i k a s i ?

• Pasal 3 ayat ( 2 ) U U N o . 4 t a h u n 1996 t e n t a n g H a k T a n g u n g a n


A t a s T a n a h : hak tanggungan dapat diberikan untuk suatu utang
yang berasal dari satu hubungan hukum atau untuk satu utang atau
lebih yang berasal dari beberapa hubungan hukum

• Pasal 8 U U N o . 42 t a h u n 1999 t e n t a n g j a m i n a n Fidusia: jaminan


Fidusia dapat diberikan kepada lebih dari satu Penerima Fidusia atas
kepada kuasa atau wakil dari Penerima Fidusia tersebut.

• D a l a m p r a k t e k ada k a l a n y a s e l u r u h n a m a k r e d i t o r S i n d i k a s i
d i c a n t u m k a n d i dalam Sertifikat H a k T a n g g u n g a n atau Sertifikat
Fidusia, n a m u n adakalanya h a n y a n a m a A g e n J a m i n a n yang
t e r c a n t u m d e n g a n penjelasanhahwa A g e n J a m i n a n b e r t i n d a k d a n
atas n a m a k r e d i t o r S i n d i k a s i P e n d e k a t a n y a n g t e r a k h i r d i a n g g a p
lebih praktis mengingat adakalanya p i u t a n g kreditor b e r p i n d a h
t a n g a n l e b i h d a r i satu k a l i . K a r e n a h a n y a n a m a A g e n J a m i n a n
yang terdaftar, maka tidak perlu diadakan perubahan atas
S e r t i f i k a t H a k T a n g g u n g a n dan S e r t i f i k a t Fidusia.

KREDIT SINDIKASI 115


L a m p i r a n M a k a l a h 11-2: Prinsip-Prinsip Dasar K r e d i t Sindikasi

DAFTAR PUSTAKA

• ] . S a t r i o . S I I . Cessie, Suhi-ogatic. N o v a r i c , K o m p c n s a t i c d a n P e r c a m p u r a n
U t a n g , Pencrbit A l u m n i , 1991, Bandung

• Lee C . Buchheit, H o w to Negotiate Eurocurrency Loan Agreements,


International F i n a n c i a l L a w R e v i e w , 1995, L o n d o n

• H e n r y C a m p b e l l B l a c k , M . A . Black's L a w D i c t i o n a r y , W e s t P u b l i s h i n g
C o . , 1983, Sr. P a u l

• T o n y Rhodes, Syndicated L e n d i n g , Euromoney Books, 2000, L o n d o n

116 KREDIT SINDIKASI


'c/5
CD
00
Beberapa Catatan Singkat T e n t a n g
Pengalihan Piutang Dan Jaminan - Setiawan

BEBERAPA C A T A T A N S I N G K A T
TENTANG PENGALIHAN PIUTANG D A N
JAMINAN
Setiawan

A p a b i l a kita hendak herbicara tentang piutang, maka k e t e n t u a n - k e t e n t u a n


d a l a m B u k t i Kedua B W t e n t a n g kehendaan, tidak dapat d i k e s a m p i n g k a n . Perlu
diperjelas bahwa B u k u Kedua B W bukan tentang benda, tetapi tentang
k e b e n d a a n (zaken). T e n t u n y a p e m b u a t U U t i d a k sekedar m e n g a j u k a n judul
k e h e n d a a n tanpa maksud, m e n u r u t sistem B W , k a l a u k i t a herbicara t e n t a n g
benda atau lebih tepatnya kebendaan, yang dimaksud kebendaan meliputi;
1. b e n d a d a l a m a r t i f i s i k y a n g bergerak
2. benda d a l a m arti fisik y a n g t i d a k bergerak
3. kebendaan atau hak-hak yang tidak tampak yang d i n a m a k a n hak-hak
kebendaan.
D a l a m golongan yang ketiga i n i l a h p i u t a n g termasuk h a k - h a k kebendaan.
T e n t u n y a akan m u n c u l pertanyaan mengapa b u k u kedua B W masih d i k u t i p ,
b u k a n k a n b u k u kedua B W tidak berlaku.' Kalau k i t a p e r h a t i k a n U n d a n g - u n d a n g
P o k o k A g r a r i a b a g i a n d a r i B u k u k e d u a B W y a n g t i d a k b e r l a k u sekedar b a g i a n
yang mengatur t e n t a n g tanah sedangkan bagian-bagian lain tetap berlaku dan
k e t e n t u a n B u k u K e d u a B W t e n t a n g H i p o r e k juga t e l a h d i g a n t i d e n g a n k e t e n t u a n
tentang U n d a n g - u n d a n g H a k Tanggungan. U n t u k itu Piutang termasuk hak-
h a k k e b e n d a a n . P e r b e d a a n a n t a r a t i g a m a c a m k e b e n d a a n d i atas secara p r a k t i s
t e r l e t a k p a d a m a s a l a h levering a t a u transfer of title b u k a n delivery sebab levering
m e r u p a k a n p e n y e r a h a n k e p e m i l i k a n . T i t l e d a l a m bahasa Inggris bisa b e r a r t i j u d u l
d a n alas h a k , y a n g d i m a k s u d d i s i n i a d a l a h t r a n s f e r alas h a k n y a . Berdasarkan
Pasal 528 K U H Perdata, t e r c a n t u m apa y a n g dimaksud d e n g a n k e b e n d a a n , y a i t u
sesuatu y a n g d a p a t d i j a d i k a n o b y e k bezit, h a k p e n g u a s a a n , h a k m i l i k , h a k w a r i s ,
h a k m e n i k m a t i h a s i l , b a i k h a k p e n g a b d i a n t a n a h , h a k gadai a t a u h i p o t i k . Pasal
i n i t i d a k t e r p i s a h k a n e k s i s t e n s i n y a d e n g a n k e t e n t u a n Pasal 584 K U H P e r d a t a ,
j u d u l d a r i Bab d i m a n a Pasal 584 t e r c a n t u m a d a l a h t e n t a n g C a r a M e m p e r o l e h
H a k M i l i k , h a k m i l i k atas s u a t u k e b e n d a a n t i d a k d a p a t d i p e r o l e h d e n g a n cara
lain kecuali dengan p e m i l i k a n , perlekatan, daluwarsa, pewarisan baik m e n u r u t
u n d a n g - u n d a n g m a u p u n w a s i a t d a n k a r e n a p e n u n j u k a n a t a u p e n y e r a h a n atas
dasar s u a t u p e r i s t i w a p e r d a t a y a n g b e r t u j u a n u n t u k m e m i n d a h k a n h a k m i l i k ,
d i l a k u k a n o l e h seorang y a n g b e r h a k b c r b u a i bebas t e t h a d a p k e b e n d a a n i n t .
P e r l e k a t a n berasal d a r i k a t a aanslibben, y a i t u d i negeri Belanda banyak sungai
y a n g b e r k e l o k - k e l o k , k a l a u s u n g a i b e r k e l o k - k e l o k t e p i a n s u n g a i i t u bisa menjadi
lebar bisa j u g a m e n j a d i s e m p i t k a l a u t e p i a n s u n g a i i t u m e n j a d i lebar k a r e n a
bertambahnya tanah karena pengendapan itulah yang d i n a m a k a n perlekatan,

KREDIT SINDIKASI 119


Beberapa Catatan Singkat Tentang
Pengalihan Piutang Dan Jaminan - Setiawan

b e r t a m b a h n y a t a n a h y a n g d i s e b a b k a n k a r e n a gejala a l a m , j a d i m e n j a d i m i l i k
o r a n g y a n g m e m p u n y a i t a n a h n y a berbatasan d e n g a n t e p i a n sungai t a d i .

Berbicara mengenai p e n g a l i h a n berarti herbicara mengenai p e r o l e h a n hak


m i l i k , y a n g t e r d a p a t d a l a m Pasal 584 B W , m i s a l n y a seseorang m e m b e l i s e b u a h
b e n d a b e r g e r a k d a n d e n g a n b e r p i n d a h n y a b e n d a tersebut k e p a d a o r a n g y a n g
m e m b e l i d a n t e l a h m e m b a y a r m a k a o r a n g t e r s e b u t d i a k u i sebagai p e m i l i k n y a ,
berdasarkan p r i n s i p y a n g m e n g a t a k a n b a h w a bezit b e r l a k u sebagai alas h a k
k e p e m i l i k a n y a n g s e m p u r n a atas b e n d a bergerak, t e t a p i a p a b i l a o r a n g tersebut
m e m h e l i sebidang tanah/benda t i d a k bergerak, m a k a p e r p i n d a h a n tersebut h a n y a
bisa t e r j a d i k a l a u ada levering/transfer of title. D u l u s e b e l u m a d a n y a U n d a n g -
u n d a n g P o k o k A g r a r i a d a n P e r a t u r a n P e m e r i n t a h N o m o r 10 T a h u n 1961 t e n t a n g
P e n d a f t a r a n 1 a n a h y a n g sekarang d i u b a h d e n g a n P e r a t u r a n P e m e r i n t a h N o m o r
24 T a h u n 1997 t e n t a n g P e n d a f t a r a n T a n a h . A p a b i l a seseorang h e n d a k m e m b e l i
sebidang t a n a h dan o r a n g tersebut d a t a n g kepada notaris, maka p e r r a m a - t a m a
notaris m e m h u a t akta jual beli, k e m u d i a n akta transport, dan d a l a m akta yang
k e d u a t i m b u l levering atas t a n a h t e r s e b u t . D e n g a n a d a n y a P P A T m a k a k e d u a
f u n g s i a k t a t e t s e b u t d i j a d i k a n satu, j a d i a k t a P P A T b e r f u n g s i sebagai a k t a j u a l
b e l i d a n a k t a p e m i n d a h a n k e p e m i l i k a n . P e r t a n y a a n n y a apabila seseorang h e n d a k
m e n g a l i h k a n p i u t a n g a t a u h a k t a g i h , m a k a k e t e n t u a n apa y a n g berlaku?
K e t e n t u a n y a n g b e r l a k u dapat: d i j u m p a i d a l a m Pasal 613 B W y a n g m e n g a t u r
m e n g e n a i cessie. Pasal i n i t i d a k bisa d i b a c a t e r s e n d i r i k a r e n a h a n y a m e m u a t
p e n g a t t i r a n t e n t a n g levering/transfer of title, sedangkan jual beli p i u t a n g n y a
seharusnya d i l a k u k a n dengan akta tersendiri atau dalam suatu perjanjian
t e r s e n d i r i y a n g hiasa d i k e n a l d e n g a n p e r j a n j i a n y a n g bersifat o b l i g a t o i r .

B u k u K e t i g a y a n g m e n g a t u r t e n t a n g P e r j a n j i a n pada p r i n s i p n y a m e n g a t a k a n
p e r j a n j i a n i t u h a n y a bersifat o b l i g a t o i r a t a u m e n i m b u l k a n h a k d a n k e w a j i b a n ,
m i l i k b a r n h e r p i n d a h s e t e l a h a d a n y a levering/transfer of title. D a l a m Pasal 613
B W d i k a t a k a n b a h w a p e n g a l i h a n p i u t a n g aras n a m a h a n y a bisa d i l a k u k a n d e n g a n
dua cara, yaitu (1) p e m b e r i t a h u a n t e n t a n g adanya j u a l beli tersebut kepada
d e b i t o r , ( 2 ) d e b i t o r s e n d i r i m e n g a k u i adanya p e n g a l i h a n p i u t a n g tersebut. K e d u a
cara p e n g a l i h a n i n i l a h y a n g d i n a m a k a n d e n g a n cessie. P e r k a t a a n p e m b e r i t a h u a n
agak m e n y e s a t k a n k a r e n a k a t a asli d a r i Pasal 613 B W t i d a k m e n g a t u r m e n g e n a i
p e m b e r i t a h u a n , t e t a p i m e n g a t u r m e n g e n a i betefcentnr/atau p e m b e r i t a h u a n m e l a l u i
j u n i sita. M e n g a p a h a r u s m e l a l u i j u r u sita? K a r e n a m e n u r u t s i s t e m h u k u m I n d o -
nesia s e t e l a h j u r u sita m e m b e r i t a h u k a n m a k a ia harus m e m b u a t b e r i t a acara
t e n t a n g p e m b e r i t a h u a n t e r s e b u t , d a n b e r i t a acara y a n g d i b u a t o l e h j u r u sita
mempunyai kekuatan p e m b u k t i a n yang sempurna. Misalnya Setiawan
m e m p u n y a i p i u t a n g pada S a t r i o d a n p i u t a n g t e r s e b u t b a r u j a t u h t e m p o satu
t a h u n k e m u d i a n , karena m e m b u t u h k a n u a n g secepatnya m a k a S e t i a w a n dapat
m e n j u a l n y a pada G i n t i n g , j a d i h a k t a g i h n y a y a n g d i j u a l . H a l i n i d i l a k u k a n
d e n g a n m e m b u a t p e r j a n j i a n y a n g b e r s i f a t obligator. D a l a m c o n t o h i n i S e t i a w a n
b e r t i n d a k sebagai k r e d i t o r s e d a n g k a n S a t r i o a d a l a h d e b i t o r . A p a b i l a p i u t a n g
d i j u a l k e p a d a G i n t i n g m a k a y a n g bisa m e n a g i h p i u t a n g a d a l a h G i n t i n g k e p a d a

120 KREDIT SINDIKASI


Beberapa Catatan Singkat Tentang
Pengalihan Piutang Dan Jaminan - Setiawan

S a t r i o . H a l tersebut h a n y a b e r l a k u bila p e n g a l i h a n hak p i u t a n g tersebut t e l a h


d i b e r i t a h u k a n o l e h j u r u sita k e p a d a S a t r i o sebagai d e b i t o r , k a l a u t i d a k m a k a
Satrio tetap berwenang melunasi piutangnya kepada Setiawan. Yang perlu
d i p e r h a t i k a n d a l a m c o n t o h t e r s e b u t a d a l a h , t e r d a p a t d u a segi cessie y a i t u j u a l
beli p i u t a n g d a n p e m b e r i t a h u a n . D a r i sini sering t i m b u l masalah kapan cessie
tersebut sah, s e t e l a h ada p e m b e r i t a h u a n atau t i d a k ada pemberitahuan?
P e r t a n y a a n tersebut d a p a t d i j a w a b between parties, misalnya antara Setiawan
sebagai p e n j u a l p i u t a n g d e n g a n G i n t i n g sebagai p e m b e l i p i u t a n g (between par-
ties) s e p a k a t d e n g a n a d a n y a p e r j a n j i a n j u a l b e l i p i u t a n g m a k a s u d a h m e n g i k a t ,
t e t a p i S a t r i o sebagai d e b i t o r b a r u m e n g i k a t s e t e l a h d i b e r i t a h u m e l a l u i j u r u s i t a .
Pada p r a k t e k n y a p e m b e r i t a h u a n m e l a l u i j u r u sita j a r a n g d i l a k u k a n b a h k a n
h a n y a k d i l a k u k a n p e m b e r i t a h u a n m e l a l u i surat k a b a r . Saya b e l u m m e n g e t a h u i
bagaimana p e n d i r i a n M a h k a m a h A g u n g mengenai h a l tersebut, apakah sudah
d i a n g g a p m e m e n u h i k e t e n t u a n Pasal 613 B W atau t i d a k . Y a n g banyak p u l a
d i l a k u k a n a d a l a h , sejak a w a l S a t r i o sebagai d e b i t o r t e l a h memberikan
p e r s e t u j u a n t e r h a d a p j u a l b e l i tersebut ( a n t a r a S e t i a w a n d e n g a n G i n t i n g ) , y a n g
d i c a n t u m k a n dalam akta jual beli. Dengan d e m i k i a n debitor sudah terikat d a n
t i d a k p e r l u d i b e r i t a h u k a n lagi m e l a l u i j u r u sita. P e r l u d i t e k a n k a n k e m b a l i b a h w a
sahnya p e n g a l i h a n p i u t a n g (cessie) a n t a r a para p i h a k ( b a i k y a n g m e n j u a l m a u p u n
y a n g m e m b e l i p i u t a n g ) s u d a h b e r l a k u sejak saat p e r j a n j i a n j u a l b e l i p i u t a n g
tersebut d i b u a t . T e r h a d a p pihak ketiga (yaitu d e b i t o r ) baru m e n g i k a t setelah
ada p e m b e r i t a h u a n m e l a l u i j u r u sita m a u p u n s e t e l a h ada p e r s e t u j u a n . S e t i a w a n
m i n t a p e n j e l a s a n d a r i H a k i m A g u n g a p a k a h cara p e m b e r i t a h u a n t i d a k m e l a l u i
J u r u S i t a t e t a p i m e l a l u i p e n g u m u m a n d i surat k a b a r s u d a h d i a n g g a p sah a t a u
tidak? D a l a m p r a k t e k banyak sekali d i l a k u k a n .

D a l a m p r a k t e k sekarang, u n t u k p e n g a l i h a n selalu d i g u n a k a n k a t a assign-


ment a t a u transfer. M a s a l a h n y a a p a k a h p e n g g u n a a n k a t a assignment a t a u transfer
dapat d i t e r i m a o l e h sistem h u k u m Indonesia? M e n u r u t Saya t e r j e m a h a n tersebut
b e l u m c u k u p , k a r e n a k a t a assignment a t a u transfer misalnya baru mengatakan
h a h w a " i n i h e w a n " d a n t i d a k m e n g a t a k a n a p a k a h h e w a n tersebut a n j i n g , k u c i n g ,
a t a u sapi. D a l a m s i s t e m h u k u m I n d o n e s i a k a l a u k i t a b i c a r a t e n t a n g assignment
a t a u p e n g a l i h a n , k i t a m e n g e n a i t i g a b e n t u k assignment a t a u p e n g a l i h a n , y a i t u
cessie, n o v a s i , d a n subrogasi. A r t i d a r i k e t i g a b e n t u k p e n g a l i h a n tersebut ada
pada b u k u karangan Satrio. Ketiga b e n t u k p e n g a l i h a n tersebut m e m i l i k i c i r i
m a s i n g - m a s i n g y a n g satu d a n l a i n n y a b e r b e d a . D a l a m cessie, p i u t a n g pada
p o k o k n y a d i a n g g a p sebagai h a k k e b e n d a a n y a n g d i a l i h k a n . D a l a m subrogasi
t i t i k p a n d a n g d i t u j u k a n pada k r e d i t o r n y a y a n g b e r g a n t i , s e d a n g k a n d a l a m n o v a s i
( d a r i k a t a novum, yaitu yang baru) perjanjian yang lama d i b a t a l k a n k e m u d i a n
d i b u a t p e r j a n j i a n baru. Pertanyaannya adalah, selain h a k apakah k e w a j i b a n
juga boleh dipindahkan? Sistem hukum Indonesia sebenarnya tidak
m e m b e n a r k a n p e n g a l i h a n k e w a j i b a n k e c u a l i d i l a k u k a n d e n g a n b e n t u k novasi,
k a r e n a s e p e r t i t e l a h d i s e b u t k a n b a h w a a r t i k a t a p e n g a l i h a n , assignment, d a n
transfer m e n g a n d u n g m a k n a p e n g a l i h a n secara u m u m d a n t i d a k spesifik/khusus.
Sedangkan kalau k i t a m a u m e n g a l i h k a n k e w a j i b a n harus d i l a k u k a n m e l a l u i

KREDIT SINDIKASI 121


Beberapa Catatan Singkat Tentang
Pengalihan Piutang Dan Jaminan - Setiawan

novasi "sapi" tidak boleh " k u c i n g ataupun anjing". M e n u r u t Setiawan pengertian-


perigertian i n i merupakan pokok pangkal pembicaraan kita selanjutnya dalam
hubungannya dengan kredit sindikasi.

Dalam penjaminan d i k e n a l dua macam penjaminan, (1) jaminan


k e b e n d a a n , c o n t o h h a k gadai, h a k t a n g g u n g a n d a n fidusia ( m a s i h m e n i m b u l k a n
b a n y a k t a n d a t a n y a ) , ( 2 ) j a m i n a n perorangan, c o n t o h j a m i n a n p e r o r a n g a n a d a l a h
borgtocht a t a u j a m i n a n p r i b a d i . Y a n g harus d i p e r h a t i k a n a d a l a h p e r b e d a a n a n t a r a
borghtocht d e n g a n indemnity. Borgtoc/lt/jaminan p r i b a d i d i a t u r d a l a m Pasal 1820
B W d a n seterusnya, indemnity d i a t u r d a l a m Pasal 1316 B W . K e d t i a - d u a n y a a d a l a h
j a m i n a n , n a m u n perbedaannya a d a l a h m i s a l n y a S e t i a w a n sebagai p e n j a m i n
pribadi/guarantor, s e d a n g k a n S a t r i o sebagai k r e d i t o r d a n G i n t i n g sebagai d e b i t o r ,
d a l a m h a l i n i S e t i a w a n h a n y a bisa d i t a g i h (di-/orecl<we) o l e h S a t r i o k a l a u s e m u a
b a r a n g G i n t i n g sebagai d e b i t o r sudah habis sampai t i d a k bisa di»/oreciose. D e n g a n
p e r k a t a a n l a i n t a n g g u n g j a w a b S e t i a w a n sebagai p e n j a m i n / g u a r a n t o r bersifat
accesoir. Yang l e b i h berbahaya adalah karena perjanjian p e m b e r i a n jaminan
bersifat accesoir, k a l a u k a r e n a sebab a p a p u n j u g a , t i d a k p e r d u l i p e r j a n j i a n p o k o k
atau p e r j a n j i a n p e m b e r i a n k r e d i t n y a i t u batal, maka p e r j a n j i a n pemberian
j a m i n a n juga batal. T i m b u l b a n t a h a n yang menyatakan bahwa " b u k a n k a h k i t a
bisa m e n g g u n a k a n k e m u n g k i n a n y a n g d i s e b u t d a l a m Pasal 18.32 BW yang
m e n y a t a k a n b a h w a k r e d i t o r bisa m e n u n t u t agar si borg atau p e n j a m i n m e l e p a s k a n
hak i s t i m e w a n y a supaya d e b i t o r d i t a g i h l e b i h d u l u ? " M e m a n g bisa k i t a
m e l a k u k a n h a l i t u . T e t a p i m e s k i borg t e l a h melepaskan h a k i s t i m e w a n y a , k a r e n a
sifat p e r j a n j i a n p e m b e r i a n p e n j a m i n a n t e t a p accesoir, k a r e n a sebab a p a p u n
perjanjian p o k o k atau kreditnya batal, maka perjanjian pemberian jaminan
juga ikut batal. O l e h karena itu dalam penyusunan perjanjian, perkataan
".. .hereby guaranties and indemnify..." m e r u p a k a n double cover, s e h i n g g a a p a b i l a
guarantee-nya m a t i m a k a m a s i h ada indemnity.

M e n g a p a i n d e m n i t y bisa h i d u p ? Indemnity selalu m e n i m b u l k a n t a n d a t a n y a


y a n g m e n g u a t k a n p i h a k k e t i g a . S e b e n a r n y a bagi k i t a kata tersebut tidak
m e m b e r i k a n p e n g e r t i a n a p a p u n . I n i m e m b e r i j a m i n a n apabila p i h a k k e t i g a t i d a k
membayar maka berarti p e n j a m i n yang akan membayar. Indemnity adalah
p e r j a n j i a n p o k o k y a n g b e r d i r i s e n d i r i , terlepas dari p e r j a n j i a n pemberian
k r e d i t n y a d a n s i f a t n y a t i d a k accesoir, sehingga j i k a k a r e n a sebab a p a p u n j u g a
p e r j a n j i a n k r e d i t b a t a l , m a k a indemnity t e t a p eksis a t a u t i d a k b a t a l . M i s a l n y a
Setiawan mengajak N a r d i k e t o k o Plaza I n d o n e s i a k e m u d i a n Setiawan
mengatakan k e p a d a p e n j u a l , " t o l o n g t e m a n saya i n i d i b e r i k a n Jas d a n D a s i
l e n g k a p , k a l a u n a n t i d i a t i d a k bayar m a k a saya yang bayar", i t u n a m a n y a S e t i a w a n
m e m b e r i j a m i n a n . Setiawan hanya membayar kalau tidak membayar, j a d i disini
sifat p e r j a n j i a n n y a a d a l a h accesoir. T e t a p i berbeda d e n g a n a p a b i l a Setiawan
m e n g a j a k seorang p e r e m p u a n ke t o k o yang sama d a n m e n u n j u k p e r h i a s a n a p a p u n
juga. Setiawan mengatakan silahkan ambil. Setiawan yang bayar, tanpa

122 KREDIT SINDIKASI


Beberapa Catatan Singkat Tentang
Pengalihan Piutang Dan Jaminan - Setiawan

m e n g a t a k a n k a l a u n a n t i I b u i n i t i d a k m e m b a y a r S e t i a w a n y a n g a k a n bayar. Jadi
b e r a r t i a n t a r a S e t i a w a n d e n g a n p e n j u a l tersebut t c r c i p t a s u a t u h u b u n g a n h u k u m
t e r s e n d i r i . I n i l a h y a n g d i s e b u t sebagai p e r j a n j i a n p o k o k y a n g b e r d i r i s e n d i r i .
D a l a m s u a t u p e r j a n j i a n , k l a u s u l a indemnity biasanya d i c a n t u m k a n p a d a pasal
t e r a k h i r , " . . . j i k a k a r e n a sebab a p a p u n j u g a , p e r j a n j i a n k r e d i t i t u b a t a l , m a k a
p e n j a m i n d e n g a n i n i indemnify kepada k r e d i t o r u n t u k m e n g g a n t i k e r u g i a n dari
k r e d i t o r . . . " , d e n g a n d e m i k i a n guarantee sekaligus d i g a n t i d e n g a n i n d e m n i t y . H a l
i n i j a r a n g d i s a d a r i o l e h guarantor k a r e n a d i k i r a h a n y a guarantee agreement. N a n t i
kalau debitornya tidak membayar, Setiawan yang akan membayar. Padahal
d e n g a n adanya k a l i m a t tersebut sebetulnya dia sudah melepaskan k e d u d u k a n
sebagai guarantor. Pertanyaan selanjutnya apakah h a l tersebut diperbolehkan?
Saya b e l u m p e r n a h m e n j u m p a i s u a t u p u t u s a n M a h k a m a h A g u n g m e n g e n a i h a l
t e r s e b u t . T e t a p i d a l a m p r a k t e k 9 9 , 9 % d a r i guarantee agreement selalu d i t a m h a h
d e n g a n indemnity, sehingga b e r b u n y i Guarantee d a n Indemnify.

KREDIT SINDIKASI 123


H a k Peserta S i n d i k a s i B e r d a s a r k a n Perjanjian Sindikasi-
J. Satrio

H A K PESERTA S I N D I K A S I B E R D A S A R K A N
PERJANJIAN S I N D I K A S I
J . Satrio

Pada p r i n s i p n y a p e r j a n j i a n maatschap h a n y a b e r l a k u intern saja, a n t a r a para


peserta mnatschap, secara e k s t e r n t i d a k m e m p u n y a i p e n g a r u h a p a p u n , k e c u a l i
m e r e k a b e r t i n d a k atas t a n g g u n g a n maatschap, a t a u atas n a m a maatschap d a n ada
kewenangan untuk i t u . Sehingga apabila peserta k r e d i t s i n d i k a s i k e l u a r
m e n y a t a k a n b a h w a k i t a i n i m e r u p a k a n s u a t u maatschap, ataupun kalau dia
m e m b e r i k a n kuasa k e p a d a salah satu u n t u k b e r t i n d a k atas n a m a m e r e k a sebagai
s u a t u maatschap, m a k a sekarang terdapat pengaruh. T e t a p i apabila mereka
b e r t i n d a k secara d i a m - d i a m , m a k a k e s e p a k a t a n maatschap itu tidak mempunyai
p e n g a r u h k e l u a r . Pada p r a k t e k n y a para peserta s i n d i k a s i b e r t i n d a k bersama-
sama b e r h a d a p a n d e n g a n d e b i t o r t a n p a m e n y e b u t k a n b a h w a m e r e k a m e r u p a k a n
s u a t u maatschap atau d a l a m h a l d i w a k i l k a n tidak m e n y e b u t k a n b a h w a yang
b e r s a n g k u t a n b e r t i n d a k atas n a m a maatschap. Dalam praktek yang kita lihat,
k a r e n a peserta s i n d i k a s i t i d a k m e n y a d a r i b a h w a m e r e k a t e l a h m e n d i r i k a n s u a t u
maatschap d a n k e t e n t u a n maatschap b e r l a k u u n t u k mereka, karena peserta
sindikasi b e r t i n d a k bersama-sama berhadapan dengan d e b i t o r , m a k a mereka
t u n d u k pada k e t e n t u a n u m u m t e n t a n g p e r i k a t a n . K r e d i t y a n g b e r s a n g k u t a n
m e n j a d i k r e d i t para k r e d i t o r peserta s i n d i k a s i m a s i n g - m a s i n g u n t u k s u a t u b a g i a n
t e r t e n t u d a r i k e s e l u r u h a n k r e d i t , y a n g besarnya sesuai d e n g a n y a n g d i s e p a k a t i
dalam perjanjian kredit. Sehingga masing-masing peserta sindikasi
m e n a n d a t a n g a n i s e n d i r i - s e n d i r i p e r j a n j i a n k r e d i t atau m e l a l u i k u a s a n y a . A p a b i l a
d i b u a t secara n o t a r i i l m a s i n g - m a s i n g m e n g h a d a p s e n d i r i a t a u m e l a l u i k u a s a n y a .
K o n s e k u e n s i d a r i h a l tersebut a d a l a h semua h a k d a n k e w a j i b a n y a n g t i m b u l d a r i
p e r j a n j i a n k r e d i t b u k a n m e r u p a k a n h a k d a n k e w a j i b a n s i n d i k a s i sebagai s a t u
k e s a t u a n t e r s e n d i r i d i l u a r para peserta s i n d i k a s i , t e t a p i h a k d a n k e w a j i b a n peserta
s i n d i k a s i secara b e r s a m a - s a m a m a s i n g - m a s i n g u n t u k s u a t u b a g i a n t e r t e n t u . H a k
t a g i h y a n g t i m b u l d a r i p e r j a n j i a n k r e d i t s i n d i k a s i sebagai t i n d a k a n b e r s a m a
m e r u p a k a n h a k peserta s i n d i k a s i b e r s a m a - s a m a , ada p e m i l i k a n b e r s a m a y a n g
bebas (vrije mede eigendom). P e r i s t i w a t e r s e b u t bisa k i t a b a n d i n g k a n d u a o r a n g
a t a u l e b i h m e m b e l i s u a t u b e n d a secara b e r s a m a - s a m a , pada p e m i l i k a n b e r s a m a
y a n g bebas, h a k b a g i a n p e m i l i k a n serta atas m a s i n g - m a s i n g b e n d a m i l i k bersama
s u d a h t e r t e n t u , d a n p e m i l i k a n serta m e m p u n y a i k e b e b a s a n u n t u k m e n g a m b i l
t i n d a k a n p e m i l i k a n a t a s n y a . H a l i n i sangat b e r b e d a d e n g a n h a k k e p e m i l i k a n
b e r s a m a y a n g t e r i k a t , d a l a m h a l i n i m a s i n g - m a s i n g p e m i l i k a n serta h a n y a d a p a t
m e n g a t a k a n h a k b a g i a n n y a atas k e s e l u r u h a n , t i d a k d a p a t m e n y e b u t k a n m a s i n g -
m a s i n g b e n d a y a n g m e m b e n t u k p e m i l i k a n bersama y a n g t e r i k a t i t u , d a n t i n d a k a n
p e m i l i k a n n y a h a r u s d i l a k u k a n d e n g a n p e r s e t u j u a n semua p e m i l i k serta.

124 KREDIT SINDIKASI


H a k Peserta Sindikasi B e r d a s a r k a n Perjanjian Sindikasi-
J. Satrio

T a g i h a n atas s e j u m l a h u a n g m e r u p a k a n b e n d a y a n g d a p a t d i b a g i - b a g i .
Selain i t u h a k t a g i h m e r u p a k a n benda t i d a k b e r t u b u h , sehingga d a l a m h a l
p e m b a g i a n n y a t i d a k t e r h a m b a t o l e h suatu b e n t u k fisik t e r t e n t u , berbeda d e n g a n
m i s a l n y a t a n a h , m e j a , d a n sebagainya. O l e h sebab itu t i d a k ada h a l a n g a n u n t u k
langsung mengatakan bahwa hak dan kewajiban yang t i m b u l dari perjanjian
k r e d i t a d a l a h u n t u k m a s i n g - m a s i n g peserta s i n d i k a s i s e n d i r i - s e n d i r i u n t u k s u a t u
j u m l a h yang sebanding dengan bagian masing-masing d a l a m kredit sindikasi.
H a k t a g i h peserta s i n d i k a s i t e r h a d a p d e b i t o r b e r u p a t a g i h a n atas n a m a . Pada
asasnya h a k t a g i h d a p a t d i a l i h k a n . P e n y e r a h a n a t a u levering, seperti juga y a n g
t e l a h d i s e b u t k a n o l e h Setiawan bahwa p e r j a n j i a n m e n u r u t K U H Perdata pada
p r i n s i p n y a b e r s i f a t o b l i g a t o r , k e c u a l i y a n g r i i l . O l e h k a r e n a i t u setiap k a l i h a r u s
d i i k u t i o l e h p e r j a n j i a n k e b c n d a a n n y a b e r h e n t u k levering. Levering t a g i h a n atas
n a m a d i l a k u k a n melalui cessie, d a n d i l a k s a n a k a n d e n g a n m e m b u a t a k t a cessie,
cedent m e n - c e d e e r / m e n y e r a h k a n h a k t a g i h a n n y a atas cessus/dehitor kepada
cessionaris. M e l a l u i cessie figur cedent/kreditor l a m a d i g a n t i o l e h eessionidris/kreditor
baru, sedangkan perikatannya tidak berubah. Karena b e n t u k perikatan tidak
h e r u b a h , m a k a semua accesoir t e t a p u t u h . P e r a l i h a n h a k pada cessie selesai d e n g a n
p e n a n d a t a n g a n a n a k t a cessie, d a l a m a r t i h a k t a g i h t e l a h b e r a l i h d a r i k r e d i t o r
l a m a k e k r e d i t o r b a r u . P e m b e r i t a h u a n a d a n y a cessie k e p a d a d e b i t o r d i p e r l u k a n
agar d e b i t o r t i d a k bisa lagi m e m b a y a r secara sah k e p a d a k r e d i t o r l a m a , k a l a u
m e m b a y a r p u n m a k a u t a n g n y a t i d a k m e n j a d i lunas.

D a r i apa y a n g t e l a h d i k e m u k a k a n d i s i n i , secara p r i n s i p t i d a k berbeda d e n g a n


y a n g t e l a h d i k e m u k a k a n o l e h D a n i e l G i n t i n g pada sesi I I . T e t a p i apa y a n g
d i p e r o l e h seorang anggota sindikasi melalui penagihan, m e n j u a l h a k t a g i h n y a
k a l a u peserta s i n d i k a s i m e n y a d a r i b a h w a m e r e k a m e r u p a k a n s u a t u maatschap
maka para peserta d a p a t m e n a g i h b a g i a n d a r i m a s i n g - m a s i n g peserta, m e n j a d i
k e p e m i l i k a n bersama y a n g t e r i k a t , d a n h a k bagian m a s i n g - m a s i n g peserta
s e b a n d i n g d e n g a n inbreng. Y a n g t e r j a d i sekarang k a r e n a para peserta s i n d i k a s i
t i d a k m e n y a d a r i b a h w a m e r e k a m e r u p a k a n maatschaj) clan t i d a k m e n y a d a r i b a h w a
mereka m e m p u n y a i h a k - h a k t e r t e n t u berdasarkan B W , maka k e t i k a h a k n y a
dilanggar, y a n g b e r s a n g k u t a n d i a m saja. O l e h karena i t u m e n u r u t saya para peserta
a t a u k r e d i t o r s i n d i k a s i d i s a d a r k a n b a h w a m e r e k a s e b e n a r n y a m e r u p a k a n satu
k e s a t u a n maatschap. Sehingga k e t i k a mereka m e m b u a t p e r j a n j i a n k r e d i t dengan
debitor, lawyer si k r e d i t o r a k a n m e m p e r h i t u n g k a n i k a t a n i n t e r n m e r e k a sesuai
d e n g a n k e t e n t u a n B W . Jadi pada w a k t u lawyer m e m b u a t p e r j a n j i a n k r e d i t n y a
clia b e r a n g k a t d a r i p i k i r a n k e t e n t u a n B W ( p e m i k i r a n h u k u m k i t a ) . K a l a u ticlak
d i l a k u k a n d e m i k i a n m a k a lawyer membuat perjanjian kredit dengan mengacu
pada k e t e n t u a n - k e t e n t u a n b e r d a s a r k a n h u k u m A n g l o Saxis, m c m a k a i i s t i l a h -
i s t i l a h y a n g d i g u n a k a n a d a l a h A n g l o Saxis. S e h u b u n g a n d e n g a n h a l t e r s e b u t
yang m e n j a d i k e k h a w a t i r a n adalah apabila terjadi masalah, maka gambaran
m e n g e n a i k l a u s u l a - k l a s u l a d a n i s t i l a h - i s t i l a h d i p e r j a n j i a n bisa b e r b e d a a n t a r a
lavryer d a n h a k i m . K a l a u disadari i n i m e r u p a k a n suatu maatschap m a k a harus ada
unsur kebersamaannya.

KREDIT SINDIKASI 125


H a k Peserta S i n d i k a s i B e r d a s a r k a n Perjanjian Sindikasi-
J. Satrio

Pada p e r i s t i w a cessie, p e r i k a t a n pokok d e n g a n seluruh accesoirnya t e t a p u t u h .


J a d i s e m u a j a m i n a n sesuai d e n g a n sifat accesoirnya t e t a p t i d a k berubah, y a n g
m e n j a d i p e r m a s a l a h a n a d a l a h b a g a i m a n a d e n g a n h a k j a m i n a n n y a , siapa y a n g
dapat m e l a k s a n a k a n h a k j a m i n a n y a n g d i b e r i k a n oleh p e m b e r i j a m i n a n k e p a d a
para peserta s i n d i k a s i . H a l tersebut b e r g a n t u n g pada b u n y i perjanjiannya.
M a s a l a h yang lain, hak j a m i n a n d a l a m perjanjian p e n j a m i n a n d i b e r i k a n kepada
siapa? S a l a h satu k e m u n g k i n a n a d a l a h d i b e r i k a n k e p a d a m a s i n g - m a s i n g peserta
sindikasi, masing-masing u n t u k bagian yang sebanding dengan hak tagihnya.
K e m u n g k i n a n l a i n , d i b e r i k a n k e p a d a para k r e d i t o r peserta s i n d i k a s i sebagai
kreditor tanggung menanggung, dalam hal ini kreditor tanggung menanggung
h a r u s d i p e r j a n j i k a n secara regas-tegas a t a u d i t e t a p k a n o l e h u n d a n g - u n d a n g .
K e m u n g k i n a n besar t i d a k d i p e r j a n j i k a n k e d u d u k a n k r e d i t o r t a n g g u n g
menanggung. H a l i n i jarang digunakan.

N i l a i j a m i n a n m e r u p a k a n besarnya b e b a n y a n g d i l e t a k k a n d i atas b e n d a
j a m i n a n , d a n n i l a i j a m i n a n m e n e t a p k a n batas m a k s i m a l p r e f e r e n s i t a g i h a n
k r e d i t o r . B a t a s a n t e r s e b u t m e r u p a k a n batas p r e f e r e n s i m a s i n g - m a s i n g k r e d i t o r
peserta s i n d i k a s i a t a u batas p r e f e r e n s i u n t u k semua t a g i h a n peserta s i n d i k a s i
secara b e r s a m a - s a m a . P r i n s i p n y a , k e c u a l i d i p e r j a n j i k a n l a i n , m a k a l o g i k a n y a
a d a l a h u n t u k s e m u a k r e d i t o r peserta s i n d i k a s i secara b e r s a m a - s a m a , t a p i h a l i n i
h a r u s d i t c g a s k a n , j a n g a n d i b i a r k a n b e g i t u saja.

B e r d a s a r k a n p r i n s i p d a s a r n y a f i g u r k r e d i t o r t i d a k h a r u s t e t a p . T i d a k ada
keberatan figur k r e d i t o r berganti tanpa persetujuan debitor. Prinsip tersebut
t e r l i h a t p a d a t a g i h a n pada order (aanorder) atau kepada toonder/penunjuk (yang
t u n j u k : aantoonder). k r e d i t o r d a p a t b e r g a n t i m e l a l u i l e m b a g a cessie, n o v a s i d a n
s u b r o g a s i . S u b r o g a s i b e r d a s a r k a n p e r j a n j i a n sebagai k e t e n t u a n h u k u m y a n g
bersifat m e n a m b a h / a a n v u i l e n d bisa d i s e p a k a t i u n t u k d i s i m p a n g i . P e r l u d i s e p a k a t i
b a h w a peserta s i n d i k a s i t i d a k b o l e h m e n g a d a k a n p e r j a n j i a n s u b r o g a s i . Pada
novasi p e r l u diwaspadai karena p e r i k a t a n p o k o k n y a hapus d a n d i g a n t i d e n g a n
p e r i k a t a n b a r u , m a k a accesoir pada p e r i k a t a n lama t u r u t hapus s e l u r u h n y a . D i
d a l a m suatti pasal m e m a n g d a p a t d i p e r j a n j i k a n b a h w a j a m i n a n t e t a p . A k a n
t e t a p i d a l a m p r a k t e k d a n d o k t r i n h a l tersebut d i t a f s i r k a n b a h w a s e m u a j a m i n a n
harus dipasang sekali lagi w a l a u p u n k e d u d u k a n n y a d i k e m b a l i k a n kepada
k e d u d u k a n s e m u l a . K a l a u y a n g hapus i t u h i p o t e k y a n g p e r t a m a , m a k a s e k a r a n g
d i p e r j a n j i k a n / d i p a s a n g lagi t e t a p k e d u d u k a n y a n g p e r t a m a .

N o v a s i yang disebut d a l a m pembicaraan kita adalah novasi subyektif aktif,


d i m a n a figur k r e d i t o r lama d i g a n t i dengan figur debitor baru. Karena novasi
harus d i p e r j a n j i k a n , m a k a d a p a t p u l a d i p e r j a n j i k a n u n t u k t i d a k a k a n ada n o v a s i .
D a l a m akta pemberian hak tanggungan terdapat istilah bahwa suatu j a m i n a n
t e t a p b e r l a k u m e s k i ada p e r p a n j a n g a n , perbaikan, perubahan maupun
pembaruan. Padahal kata pembaruan dalam istilah h u k u m sering d i k a i t k a n
d e n g a n n o v a s i . S e d a n g k a n s e p e r t i t e l a h d i k e t a h u i pada n o v a s i , p e r i k a t a n l a m a
h a p u s . S e h i n g g a m e s k i ada k a t a p e m b a r u a n l e b i h b a i k t i d a k d i l a k u k a n n o v a s i ,

126 KREDIT SINDIKASI


H a k Peserta S i n d i k a s i B e r d a s a r k a n Perjanjian Sindikasi-
J. Satrio

d e n g a n r i s i k o s e m u a j a m i n a n d a n accesoir bisa h i l a n g . P e m b e r i t a h u a n k e p a d a
d e b i t o r a d a l a h p e r l u , u n t u k m e n g h i n d a r i p e m b a y a r a n secara sah k e p a d a k r e d i t o r
l a m a . Pada n o v a s i s e l u r u h j a m i n a n p e r l u d i p a s a n g k e m h a l i .

A p a b i l a d a l a m p e r j a n j i a n t e l a h d i s e p a k a t i b a h w a lead manager d i b e r i k a n
kuasa o l e h peserta s i n d i k a s i u n t u k m e n a g i h d e b i t o r , p e r l u d i i n g a t b a h w a d a l a m
p e m b e r i a n kuasa b e r l a k u p r i n s i p b a h w a p e m b e r i kuasa t i d a k k e h i l a n g a n
kewenangannya untuk melakukan tindakan sendiri, tindakan untuk mana telah
d i b e r i k a n kuasa k e p a d a o r a n g l a i n . Jadi a p a b i l a t e r d a p a t kuasa u n t u k m e n j u a l
m a k a si p e m b e r i kuasa t e t a p d a p a t m e n j u a l s e n d i r i . A p a b i l a peserta s i n d i k a s i
m e n y a d a r i b a h w a m e r e k a a d a l a h maatschap, m a k a dapat d i h i n d a r i peserta
s i n d i k a s i m e n a g i h s e n d i r i k a r e n a h a s i l n y a h a r u s m a s u k k e maatschap hak
b a g i a n n y a sesuai d e n g a n inbreng.

A p a k a h d e b i t o r h a r u s m e m b a y a r k e p a d a m a s i n g - m a s i n g k r e d i t o r peserta
s i n d i k a s i u n t u k b a g i a n n y a m a s i n g - m a s i n g , a t a u a p a k a h ia b e r h a k untuk
m e m b a y a r s e l u r u h k r e d i t k e p a d a salah s e o r a n g k r e d i t o r peserta s i n d i k a s i ? H a l
t e r s e b u t b e r g a n t u n g k e p a d a p e r j a n j i a n n y a a p a k a h d i p e r j a n j i k a n posisi k r e d i t o r
t a n g g u n g m e n a g g u n g . A p a b i l a t e r d a p a t h a l tersebut m a k a p e l u n a s a n kepada
salah seorang k r e d i t o r m e m b e b a s k a n d e b i t o r clari u t a n g n y a . K e d u d u k a n k r e d i t o r
t a n g g u n g m e n a n g g u n g h a r u s d i p e r j a n j i k a n secara tegas. A p a b i l a t i d a k m a k a
p e m b a y a r a n o l e h d e b i t o r k e p a d a salah s e o r a n g k r e d i t o r h a n y a membebaskan
d e b i t o r u n t u k sebesar b a g i a n d a r i p a r a k r e d i t o r peserta s i n d i k a s i y a n g
b e r s a n g k u t a n saja, k e c u a l i p e m b a y a r a n i t u k e m u d i a n t e r s e b u t d i s e t u j u i a t a u
m e m b a w a m a n f a a t bagi para peserta s i n d i k a s i y a n g l a i n , m a k a p e m b a y a r a n i t u
lunas.

Secara c k s t e r n , a p a b i l a para k r e d i t o r s i n d i k a s i t i d a k b e r t i n d a k sebagai s u a t u


maatschap m a k a secara p r i n s i p apa y a n g d i k e m u k a n o l e h D a n i e l G i n t i n g d a n
saya a d a l a h sama, t e t a p i a p a b i l a m e r e k a b e r t i n d a k sebagai s u a t u maatschap maka
a k a n j a u h sekali pcrbedaannya. H a s i l t a g i h a n atau semua yang d i l a k u k a n o l e h
para peserta s i n d i k a s i t e r h a d a p d e b i t o r m a k a a k a n m a s u k k e p a d a maatschap dan
dibagi m e n u r u t ketentuan maatschap.

KREDIT SINDIKASI 127


B e n t u k - B e n t u k P e n a g i h a n D a n P e n a n g g u n g a n D a l a m K r e d i t Sindikasi D e w a s a Ini -
Daniel Ginting

Bentuk-Bentuk Penagihan Dan Penanggungan


Dalam Kredit Sindikasi Dewasa I n i
Daniel Qmting

D a l a m l o k a k a r y a i n i a k a n d i k e m u k a k a n cara-cara p e n g a l i h a n u t a n g y a n g
b a n y a k d i l a k u k a n d a l a m p r a k t e k p e r b a n k a n d a n pasal-pasal y a n g u m u m n y a
d i p a k a i . T e r d a p a t 3 cara y a n g l a z i m d i g u n a k a n u n t u k p e n g a l i h a n p i u t a n g , y a k n i :
( a ) cessielassignment ( p e n g a l i h a n p i u t a n g d a r i k r e d i t o r satu ke k r e d i t o r y a n g l a i n ) ,
( b ) sub-participation/partisipasi, (c) novasi/pembaruan utang.
Pada p r i n s i p n y a d e b i t o r t i d a k d i p c r k e n a n k a n m e n g a l i h k a n kewajibannya
( u t a n g n y a ) d a l a m s u a t u k r e d i t s i n d i k a s i , d e n g a n alasan p a d a w a k t u k r e d i t o r
m e m b e r i k a n p i n j a m a n kepada debitor, risiko yang dianalisa o l e h k r e d i t o r adalah
r i s i k o atas usaha d e b i t o r t e r s e b u t m i s a l b a g a i m a n a usaha, sejarah u s a h a n y a j u g a
prospeknya kedepan, sehingga apabila debitor hendak m e n g a l i h k a n haknya
m a k a s e m u a analisa y a n g t e l a h d i l a k u k a n o l e h para k r e d i t o r t i d a k d a p a t d i p a k a i
kepada debitor yang baru. I n i filosofis kenapa debitor t i d a k b o l e h m e n g a l i h k a n
haknya dalam kredit sindikasi.

Pengalihan o l e h k r e d i t o r sama d e n g a n y a n g t e l a h d i u n g k a p k a n o l e h
Setiawan m e l a l u i assignment/cessie. kreditor umumnya diperkenankan
m e n g a l i h k a n h a k n y a berdasarkan suatu p e r j a n j i a n k r e d i t sindikasi termasuk
didalamnya piutang, dengan ketentuan bahwa kreditor tersebut harus
m e m h e r i t a h u k a n t e r l e b i h d a h u l u k e p a d a a g e n , m e s k i t i d a k m e n j a d i prasyarat
a k a n s a h n y a p e n g a l i h a n a t a u j u a l b e l i p i u t a n g tersebut, h a l i n i l e b i h d i p e r l u k a n
sebagai a d m i n i s t r a s i a n t a r a k r e d i t o r s i n d i k a s i , sebab s e w a k t u a g e n menerima
p e m b a y a r a n d a r i d e b i t o r m a k a a g e n h a r u s m e n g c t a h u i siapa y a n g berhak
m e n d a p a t pembayaran. D a l a m h u b u n g a n dengan i t u maka apabila agen t i d a k
d i b e r i t a h u atas p e n g a l i h a n p i u t a n g t e r s e b u t m a k a a g e n bisa m e n d i s t r i b u s i k a n
hasil atau pembayaran yang d i t e r i m a dari debitor kepada k r e d i t o r lama yang
t e l a h m e n g a l i h k a n h a k n y a kepada k r e d i t o r baru, tapi k e m b a l i lagi h a l tersebut
t e r g a n t u n g d a r i isi p e r j a n j i a n n y a k a d a n g k a l a isi p e r j a n j i a n t i d a k m e n c a n t u m k a n
h a l tersebut. L i h a t bagan:

S e b e l u m cessie S e s u d a h cessie

debitor debitor

kreditor
Pembeli

128 KREDIT SINDIKASI


B e n t u k - B e n t u k P e n a g i h a n D a n P e n a n g g u n g a n D a l a m K r e d i t S i n d i k a s i D e w a s a Ini -
Daniel 0in ting

P e m b e l i b i a s a n y a m e m b e l i p i u t a n g k r e d i t o r asal d e n g a n m e n d a p a t k a n dis-
count, d a n j a r a n g d i b e l i d e n g a n face value seharga 1 0 0 % . M i s a l n y a k r e d i t o r asal
p u n y a t a g i h a n 10 j u t a k e p a d a d e b i t o r biasanya d i b e l i d e n g a n discount sebesar
1 0 % , b a h k a n pada j a m a n sekarang d e n g a n k r e d i t m a c e t y a n g ada, u t a n g d i b e l i
d e n g a n h a r g a c u m a 2 0 % d a r i n i l a i asal. P e m b e l i h a n y a m e m b a y a r sebesar 2 0 %
t e t a p i p e m b e l i m e n d a p a t k a n t a g i h a n sebesar 1 0 0 % . M e n g a p a k r e d i t o r asal y a n g
u m u m n y a B a n k m a u m e n g a l i h k a n dengan harga y a n g begitu murah? H a l i n i
berkaitan dengan k e t e n t u a n Bank Indonesia, karena kalau kredit macet yang
d i m i l i k i P e r b a n k a n , B a n k tersebut harus m e n c a d a n g k a n d i d a l a m p e m b u k u a n n y a
d a n a sebesar k r e d i t m a c e t t e r s e b u t , d a n d a n a c a d a n g a n d i a m b i l d a r i m o d a l /
p r o f i t b a n k . Jadi k a l a u b a n k pada t a h u n i n i m e n d a p a t k a n p r o f i t sebesar 100 j u t a
d a n ada k r e d i t m a c e t t e r h a d a p satu d e b i t o r sebesar 100 j u t a , m a k a k e u n t u n g a n /
p r o f i t d i a sebesar 100 j u t a t i d a k bisa d i k e m a n a - m a n a k a n h a n y a t e t a p sebagai
p e n c a d a n g a n a t a u p r o v i s i atas k r e d i t m a c e t . Jadi y a n g t e r j a d i a d a l a h h a n k - b a n k
m e m p u n y a i insentif untuk menghapusbukukan kredit macet tersebut dari
p e m b u k u a n n y a , s e h i n g g a y a n g t e r j a d i k r e d i t o r asal m e n j u a l p i u t a n g n y a d e n g a n
harga m u r a h d e n g a n h a r a p a n agar d a n a c a d a n g a n a t a u p r o v i s i d a p a t d i p e r g u n a k a n
u n t u k h a l - h a l lain, seperti u n t u k m e m b e r i k a n k r e d i t . I t u filosofinya kenapa
Bank harus m e n g a l i h k a n kredit yang macet d i d a l a m p e m b u k u a n n y a .

Kategori kredit macet menurut ketentuan Bank I n d o n e s i a ada lima


b e r d a s a r k a n k e t e n t u a n a k t i v a p r o d u k t i f , ada y a n g d i s e b u t l a n c a r , r a g u - r a g u , d a n
ada p i d a y a n g t e r a k h i r a d a l a h m a c e t . U n t u k m a c e t , p r o v i s i n y a 1 0 0 % d a n i t u
sangat m e r u g i k a n , r a g u - r a g u a d a l a h b i l a p e m b a y a r a n 3 b u l a n t e r a k h i r i t u ada
tapi t i d a k sepenuhnya, atau pembayaran bunga d i l a k u k a n tetapi pembayaran
p o k o k t i d a k d i l a k u k a n . I t u k e t e n t u a n t e n t a n g pencadangan atau provisi o l e h
h a n k l e b i h r e n d a h d a r i 1 0 0 % ada y a n g 1 5 % d a n ada y a n g 50 % .

Permasalahan p e r t a m a d a r i cessie a d a l a h d a p a t k a h k e t e n t u a n dari


p e m b e r i t a h u a n s e c a r a t e r t u l i s {beiekenmg), atau persetujuan dari d e b i t o r
d i s i m p a n g i clari p e r j a n j i a n k r e d i t , d e n g a n m i s a l n y a p e n g u m u m a n d i surat k a b a r .
K e m u d i a n permasalahan kedua adalah dapatkah k r e d i t o r m e n y e t u j u i d a l a m
p e r j a n j i a n k r e d i t s i n d i k a s i , b a h w a saya t i d a k p e r l u d i b e r i k a n p e m b e r i t a h u a n
m e l a l u i j u r u sita, t e t a p i c u k u p m e l a l u i fax y a n g a k a n d i a n g g a p sebagai
p e m b e r i t a h u a n secara r e s m i , d a n y a n g b e r s a n g k u t a n ticlak p e r l u m e m b e r i k a n
p e n g a k u a n a t a u p e r s e t u j u a n atas p e n g a l i h a n i t u s e h i n g g a c u k u p d e n g a n surat
a t a u f a x y a n g d i k i r i m k a n k e p a d a saya m a k a h a l t e r s e b u t d i a n g g a p sebagai
p e r s e t u j u a n d a r i k r e d i t o r . Saya m e m p e r r a n y a k a n b o l e h ticlak h a l i t u d i s e p a k a t i
o l e h d e b i t o r dengan k r e d i t o r d a l a m perjanjian k r e d i t sindikasi? Karena sampai
saat i n i k i t a b e l u m b e r a n i m e n y a t a k a n b a h w a h a l tersebut bisa d i l a k u k a n . Sebagai
c o n t o h adalah p e n g u m u m a n k o r a n sekitar 2 b u l a n y a n g lalu, w a k t u Bank
D a n a m o n m e n g a l i h k a n p i u t a n g n y a pada satu k r e d i t o r , p a d a h a l j u m l a h d e b i t o r n y a
r a t u s a n , w a k t u m e r e k a d a t a n g ke P e n g a d i l a n , ke J u r u S i t a u n t u k m e l a k u k a n
p e r m b h o n a f t p e m b e r i t a h u a n i t u m e m a k a n w a k t u y a n g sangat lama. U n t u k i t u
B a n k m e n g a m b i l j a l a n p i n t a s u n t u k m e l a k u k a n p e m b e r i t a h u a n m e l a l u i surat
k a b a r , b a h w a sudah d i a l i h k a n . A p a k a h h a l tersebut m e m e n u h i Pasal 613 BW?

KREDIT SINDIKASI 129


B e n t u k - B e n t u k P e n a g i h a n D a n P e n a n g g u n g a n D a l a m K r e d i t Sindikasi D e w a s a Ini -
Daniel Ginting

H a l i n i bisa k i t a j a d i k a n b a h a n d i s k u s i . A k i b a t kepada d o k u m e n jaminan/agunan,


seperti t e l a h d i k e m u k a k a n o l e h S e t i a w a n t e t a p i k u t , h a l i t u j u g a t e l a h d i t e g a s k a n
d a l a m U n d a n g - u n d a n g H a k Tanggungan d a n U n d a n g - u n d a n g Fidusia yang
m e n g a t a k a n , " . . . j ika p i u t a n g y a n g d i j a m i n d e n g a n h a k t a n g g u n g a n b e r a l i h karena
cessie, subrogasi, p e w a r i s a n a t a u sebab l a i n m a k a h a k t a n g g u n g a n tersebut b e r a l i h
k a r e n a h u k u m kepada k r e d i t o r b a r u " . D a l a m U n d a n g - u n d a n g Fidusia d i s e b u t k a n ,
" . . . p e n g a l i h a n h a k atas p i u t a n g y a n g d i j a m i n d e n g a n f i d u s i a m e n g a k i b a t k a n
b e r a l i h n y a d e m i h u k u m segala h a k d a n k e w a j i b a n p e n e r i m a f i d u s i a k e p a d a
k r e d i t o r b a r u . . . " . W a l a u p u n seperti t e l a h d i s e b u t k a n kalau t e r n y a t a j a m i n a n
a t a u a g u n a n d i d a f t a r k a n atas n a m a s e l u r u h k r e d i t o r , m a k a p e r p i n d a h a n tersebut
h a r u s d i b e r i t a h u k a n k e p a d a B a d a n P e r t a n a h a n N a s i o n a l a t a u K a n t o r Fidusia
supaya s e r t i f i k a t f i d u s i a n y a d i s e s u a i k a n , m i s a l n y a t a d i n y a B a n k n y a a d a l a h B N I ,
k e m u d i a n B N I m e n j u a l k e p a d a B P P N , m a k a seharusnya d i d a l a m s e r t i f i k a t
fidusia-nya y a n g t e r c a t a t B P P N sebagai k r e d i t o r , b u k a n B N I l a g i .

Sub-participation secara h u k u m s e b e n a r n y a t i d a k m e m b a w a pengaruh


h u b u n g a n a n t a r a k r e d i t o r d e n g a n d e b i t o r , d a n l e b i h pada h u b u n g a n antara
k r e d i t o r d e n g a n k r e d i t o r l a i n , k a r e n a pada p r i n s i p n y a k r e d i t o r y a n g tercatat
sebagai p e m i l i k p i u t a n g a d a l a h t e t a p k r e d i t o r asal. D i s i n i t e r d a p a t d u a m a c a m
sub-participation yang dikenal dalam dunia perbankan,
(a) Funded sub-participation, d i m a n a dalam hal i n i kreditor m e n g a l i h k a n atau
m e n j u a l k e p e n t i n g a n e k o n o m i n y a atas p i u t a n g n y a t e t a p i t e t a p m e m e g a n g
title a t a u h a k atas p i u t a n g t e r s e b u t . D a l a m sistem h u k u m I n d o n e s i a t i d a k
dikenal pembedaan antara h a k e k o n o m i d a n h a k h u k u m , tetapi dalam
s i s t e m A n g l o S a x o n d i b e d a k a n a n t a r a beneficiary d a n legal r i g h t , y a n g
k e m u d i a n lazim dipakai oleh perbankan u n t u k membagi risikonya. Sehingga
yang terjadi adalah p i h a k yang membeli piutang/kreditor baru m e n c m p a t k a n
d a n a p a d a k r e d i t o r y a n g m e n g a l i h k a n , c o n t o h B N I sebagai k r e d i t o r y a n g
mengalihkan m e n j u a l k r e d i t kepada Bank Mandiri. Bank Mandiri
k e m u d i a n sebagai k r e d i t o r b a r u m e n c m p a t k a n d a n a pada B N I s e j u m l a h
k r e d i t y a n g t e l a h d i b e r i k a n o l e h B N I kepada d e b i t o r , i t u seperti p e n j a m i n a n .
Jika debitor wanprestasi maka kreditor yang m e n g a l i h k a n / B N I berhak
m e n g a m b i l d e p o s i t o B a n k M a n d i r i y a n g ada d i b a n k n y a . K a l a u d e b i t o r
membayar maka B N I akan m e n g e m b a l i k a n bagian dari deposito tersebut
kepada B a n k M a n d i r i d i t a m h a h bunga. A l a s a n d i l a k u k a n n y a h a l tersebut
k a r e n a B a n k M a n d i r i a k a n m e n d a p a t k a n fee, m i s a l n y a B N I m e l i h a t b a h w a
p e m b e r i a n k r e d i t kepada sektor industri kayu b u k a n m e n j a d i prioritasnya
lagi sehingga dia h e n d a k m e n g h i l a n g k a n risiko d a r i usaha tersebut, k e m u d i a n
B N I m i n t a supaya B a n k M a n d i r i m e n g a m b i l p i u t a n g y a n g ada d i perusahaan
k a y u i n i d e n g a n cara sub-participation. U n t u k i t u Bank M a n d i r i harus
m e n c m p a t k a n d a n a d i B N I sebesar k r e d i t y a n g d i b e r i k a n . k r e d i t o r - k r e d i t o r
l a i n d a l a m s i n d i k a s i tersebut t i d a k m e n g e t a h u i b a h w a B N I t i d a k m e m p u n y a i
r i s i k o l a g i atas p e r u s a h a a n yang bersangkutan, karena sudah punya
k e s e p a k a t a n d e n g a n B a n k M a n d i r i atas r i s i k o n y a . B e g i t u juga h a l n y a d e n g a n

130 KREDIT SINDIKASI


B e n t u k - B e n t u k P e n a g i h a n D a n P e n a n g g u n g a n D a l a m K r e d i t S i n d i k a s i D e w a s a Ini -
Daniel Ginting

d e b i t o r y a n g bersangkutan, j i k a d e b i t o r tersebut m e m b a y a r m a k a dia tetap '


m e m b a y a r kepada B N I d a n k e m u d i a n B N I y a n g m e m b a y a r kepada Bank
Mandiri.

B a g a n funded sub-participation:

k r e d i t o r asal

Deposit P e n g a l i h a n bersyarat
USD 100 utang U S D 100

Pembeli

(b) Unfunded /Risk sub-participation, dalam hal ini pembeli tidak


m e n c m p a t k a n d e p o s i t o pada k r e d i t o r asal t a p i m e m b e r i k a n j a m i n a n atas
p e m b a y a r a n d e b i t o r , s e m a c a m undertaking/guarantee. Dengan kata lain
k r e d i t o r baru/pembeli ( B a n k M a n d i r i , d a l a m c o n t o h diatas) m e n j a m i n
b a h w a j i k a d e b i t o r t i d a k m e m b a y a r k e p a d a k r e d i t o r asal ( B N I ) maka
p e m b e l i ( B a n k M a n d i r i ) a k a n m e m b a y a r k e p a d a k r e d i t o r asal ( B N I ) . D a n
j i k a debitor lalai m e l a k u k a n pembayaran, maka k r e d i t o r baru akan
m e m b a y a r kepada k r e d i t o r lama dan hak k r e d i t o r lama b e r p i n d a h kepada
k r e d i t o r b a r u d e n g a n cara subrogasi. K a r e n a k r e d i t o r asal t e t a p t e r c a t a t
sebagai k r e d i t o r s i n d i k a s i , m a k a sub-participation tidak membawa dampak
pada d o k u m e n j a m i n a n . D a l a m h a l i n i s e r i n g k a l i d e b i t o r t i d a k m e n g e t a h u i
apa y a n g t e r j a d i d i a n t a r a k r e d i t o r .

(c) Novasi, u m u m n y a pendapat d i kalangan perbankan adalah jika


p e n g a l i h a n tersebut b e r h u b u n g a n d e n g a n k e w a j i b a n m a k a d i a n g g a p sebagai
n o v a s i . C o n t o h suatu k r e d i t s i n d i k a s i t e r d i r i d a r i 5 k r e d i t o r , m a s i n g - m a s i n g
k r e d i t o r setuju u n t u k m e m b e r i k a n p i n j a m a n U S D 10 j u t a d e n g a n t o t a l
U S D 5 0 j u t a , pada t a h a p p e r t a m a j u m l a h y a n g d i c a i r k a n U S D 25 j u t a .
K e m u d i a n salah satu k r e d i t o r i n g i n m e n g a l i h k a n : ( i ) p i u t a n g n y a atas k r e d i t
y a n g t e l a h d i c a i r k a n , ( i i ) k e w a j i b a n n y a u n t u k m e n c a i r k a n sisa k r e d i t kepada
d e b i t o r . P e r t a n y a a n n y a , a p a k a h h a l tersebut d a p a t d i l a k s a n a k a n d e n g a n
cessie/assignmentl D a l a m h a l i n i j ika t e r d a p a t lawyer asing a t a u d o k u m e n n y a
d i b u a t o l e h k o n s u l t a n h u k u m asing, m a k a m e r e k a m e n c a m p u r k a n h a l
t e r s e b u t m e n j a d i cessie/assignment d a l a m satu kesatuan. Padahal kita
b e r p a n d a n g a n b a h w a h a l tersebut t i d a k d a p a t d i k a t e g o r i k a n sebagai cessie
karena didalamnya terdapat kewajiban dari k r e d i t o r u n t u k m e n c a i r k a n
p i n j a m a n sebesar sisa k o m i t m e n n y a , k a r e n a i t u h a l i n i d a p a t d i t a f s i r k a n
sebagai n o v a s t / p e m b a r u a n k r e d i t . B e r d a s a r k a n b u k u S a t r i o t e n t a n g "cessie,
s u b r o g a s i d a n n o v a s i " h a l t e r s e b u t d i a t a s d i k a t e g o r i k a n sebagai n o v a s i
subyektif aktif.

KREDIT SINDIKASI 131


B e n t u k - B e n t u k P e n a g i h a n D a n P e n a n g g u n g a n D a l a m K r e d i t Sindikasi D e w a s a Ini -
Daniel Ginting

Struktur Novasi:
Sebelum novasi Sesudah n o v a s i
debitor debitor

A s^^utang
Loan Debt diakhiri
kreditor pengganti

t k r e d i t o r asal

kreditor asal
S e p e r t i j u g a t e l a h d i s e b u t k a n S e t i a w a n , d o k u m e n j a m i n a n n y a j u g a bisa
ditafsirkan t e l a h b e r a k h i r . A p a y a n g saya k e m u k a k a n h a m p i r s a m a d e n g a n
y a n g t e l a h d i k e m u k a k a n o l e h S e t i a w a n d a n S a t r i o , perbedaan terlerak d a l a m
sab-participation y a n g m e n u r u t n y a l e b i h pada s u d u t bussiness reason dari
bank-bank.

132 KREDIT SINDIKASI


Diskusi Sesi 3

DISKUSI
O . K . J u s l i m e n a n y a k a n a p a k a h syarat d a l a m cessie berupa p e m b e r i t a h u a n
m e l a l u i j u r u sita m a s i h d i p e r l u k a n ? K a r e n a d a l a m p r a k t e k sesudah p e n e t a p a n / i n
casu d a n d e b i t o r t e l a h s e t u j u , l a l u apa l a t a r b e l a k a n g serta u r g e n s i n y a
p e m b e r i t a h u a n kepada debitor, d a n siapakah yang m e n g a j u k a n p e r m o h o n a n
pemberitahuan tersebut? S e t i a w a n m e n j a w a b b a h w a d a l a m cessie m e n y a n g k u t
dua masalah, y a i t u masalah perjanjian obligator dan masalah perjanjian
k e b e n d a a n ( y a n g m e n y a n g k u t levering). Bagi k r e d i t o r cessie b e r l a k u a p a b i l a a k t a
j u a l b e l i t e l a h d i t a n d a t a n g a n i , s e d a n g k a n b a g i d e b i t o r cessie b e r l a k u s e t e l a h
d i b e r i t a h u k a n / b e t e f c e n i n g . Pasal 613 BW menyebutkan bahwa apabila
p e m b e r i t a h u a n t i d a k d i l a k u k a n m e l a l u i j u r u sita, m a k a bisa d i t e m p u h d e n g a n
cara p e r s e t u j u a n o l e h d e b i t o r i t u s e n d i r i . Cessie d a l a m kasus k e p a i l i t a n b o l e h
d i l a k u k a n d e n g a n i k t i k a d b a i k , d e n g a n cara m e n a m b a h k a n j u m l a h k r e d i t o r
u n t u k dapat m e m p a i l i t k a n debitor. D i Belanda h a l tersebut mengakibatkan
b a t a l d e m i h u k u m , s e d a n g k a n d i I n d o n e s i a b e l u m ada k e p u t u s a n m e n g e n a i h a l
tersebut. Y a n g m e m i n t a p e m b e r i t a h u a n kepada d e b i t o r adalah k r e d i t o r baru.
M e n y a n g k u t h a l tersebut S e t i a w a n m e n j e l a s k a n b a h w a t e r d a p a t p e n a f s i r a n k e l i r u
m e n g e n a i p r a k t e k b i a y a u n t u k j u r u sita, d a l a m h a l i n i a p a k a h b i a y a t e r g a n t u n g
pada j u m l a h ? S e t i a w a n j u g a m e n a m b a h k a n b a h w a a t u r a n y a n g t e r d a p a t d a l a m
B u k u I I B W t i d a k bisa d i k e s a m p i n g k a n / d i h i l a n g k a n o l e h para p i h a k k a r e n a
s i f a t n y a m e m a k s a , d e n g a n d e m i k i a n Pasal 61.3 B W t i d a k bisa d i k e s a m p i n g k a n .

E r w i n M a n g a t a s M a l a u m e n a n y a k a n reasoning d a r i p e m b e r i t a h u a n m e l a l u i
j u r u sita, k a r e n a d a l a m Pasal 61.3 B W t i d a k m e n y e b u t k a n m e n g e n a i j u r u sita.
Juga m e n g e n a i maatschap, a p a b i l a k r e d i t o r s i n d i k a s i sejak a w a l m e m a n g ticlak
m e m b u a t maatschap, l a l u mengapa harus dipaksakan d a l a m b e n t u k maatschap!
D a n d a l a m p e n g a l i h a n h a k , siapakah y a n g m e n j a d i d e b i t o r ? S e t i a w a n m e n j a w a b
b a h w a h a k t a g i h bisa d i j a m i n k a n clan H I R t i d a k m e n g a t u r m e n g e n a i sita p i u t a n g .
J. S a t r i o m e n a m b a h k a n b a h w a s a m p a i saat i n i para peserta s i n d i k a s i t i d a k
m e n y a d a r i b a h w a m e r e k a t e l a h m e n d i r i k a n maatschap, padahal apabila para
peserta m e n y a d a r i h a l tersebut m a k a lawyer-lawyer para peserta s i n d i k a s i d a p a t
mengacu pada K i t a b U n d a n g - u n d a n g H u k u m Perdata kita, dan bukan
b e r d a s a r k a n A n g l o Saxis, k e c u a l i d i d a l a m n y a t e r l i b a t p i h a k a s i n g . A p a b i l a para
lawyer d a n anggota sindikasi t e l a h menyadari h a l tersebut, m a k a mereka a k a n
h e r a n g k a t clari p e m i k i r a n y a n g sama, j u g a j i k a t e r j a d i s e n g k e t a para h a k i m
m e m p u n y a i persepsi y a n g sama p u l a . J i k a i n t e r n b e r t i n d a k sebagai maatschap,
k e l u a r bisa b e r t i n d a k t i d a k sebagai maatschap. D a l a m Pasal 1238 BW harus
m e l a l u i j u r u s i t a , p a d a p r a k t e k n y a p e r i n g a t a n secara t e r t u l i s d i n i l a i sebagai
melalui j u r u sita. P e m b e r i t a h u a n kepada d e b i t o r adalah upaya u n t u k m e l i n d u n g i
cessionaris. M e n u r u t E r w i n Mangatas M a l a u pemberitahuan d a p a t d i b e d a k a n
atas aansprakt a t a u p e m b e r i t a h u a n , d a n ver^end atau d i k i r i m k a n . D a l a m H u k u m
A c a r a P e r d a t a p e m b e r i t a h u a n b e l u m bisa d i l a k u k a n m e l a l u i surat, t e t a p i h a r u s
m e l a l u i j u r u sita, t e t a p i b a g a i m a n a h a l n y a p e m b e r i t a h u a n m e l a l u i e - m a i l , f a x ,
a t a u t e l e p o n , a p a k a h h a l tersebut bisa d i l a k u k a n . ' A r b i j o t o m e n j a w a b b a h w a

KREDIT SINDIKASI 133


Diskusi Sesi 3

m e n u r u t Prof. A s i k i n p e m b e r i t a h u a n m e l a l u i j u r u sita harus d i c a n t u m k a n d a l a m


B e r i t a A c a r a , h a l t e r s e b u t t i d a k bisa d i t a w a r - t a w a r , s e d a n g k a n p e m b e r i t a h u a n
m e l a l u i surat k a b a r , e - m a i l , d l l , mengandung r i s i k o . Sedangkan m e n u r u t D a n i e l
G i n t i n g p e m b e r i t a h u a n harus m e l a l u i j u r u sita.

T j u n g A b d u l M u t a l i b b e r p e n d a p a t b a h w a cara b e r p i k i r y a n g d i g u n a k a n
o l e h h a k i m dapat memecah h u k u m , d a n substansi y a n g d i a j u k a n o l e h para
p c m b i c a r a adalah t e n t a n g cara berpikir, yang m e n u r u t T j u n g A b d u l M u t a l i b
tidak akan menyelesaikan m a s a l a h . O l e h sebab i t u h a k i m m e n g g u n a k a n /
m e n d a h u l u k a n d a y a b e r p i k i r d i b a n d i n g cara b e r p i k i r . H a l t e r s e b u t s e r i n g k a l i
m e n y e b a b k a n p u t u s a n h a k i m d i p e r t a n y a k a n , karena l e b i h m e n d a h u l u k a n daya
b e r p i k i r . Ia juga m e n y e b u t k a n b a h w a pendapatnya didasarkan pada U n d a n g -
u n d a n g N o m o r 14 T a h u n 1970 T e n t a n g P o k o k - P o k o k K e k u a s a a n K e h a k i m a n .
T j u n g m e n a n y a k a n a p a k a h w a l i amanat/trustee, m i s a l d a l a m U n d a n g - u n d a n g
N o m o r 8 T a h u n 1995 T e n t a n g Pasar M o d a l , d a p a t d i s a m a k a n d e n g a n agen
d a l a m k r e d i t s i n d i k a s i ? T j u n g A b d u l M u t a l i b j u g a m e n a n y a k a n k e p a d a J. S a t r i o
a p a k a h mede eigendom y a n g d i a n u t d a l a m B W k i t a berasal d a r i n e g a r a Jerman
atau Italia? S e t i a w a n m e n j a w a b bahwa j i w a dari h u k u m b u k a n berada d a l a m
p e r a t u r a n t e t a p i d a l a m a d i l a t a u t i d a k n y a p u t u s a n h a k i m . H a l tersebut ada d a l a m
S u r a t E d a r a n M a h k a m a h A g u n g pada t a h u n 1967. D i B e l a n d a ada u p a y a u n t u k
m e n y a t u k a n h u k u m E r o p a K o n t i n e n t a l d e n g a n A n g l o S a x o n , b a h k a n ada y a n g
disebut H u k u m Masyarakat E k o n o m i Eropa, yang m e r u p a k a n h u k u m 'gado-
g a d o ' . J . S a t r i o t i d a k m c n g e t a h u i d a r i m a n a asal d a r i mede cigendom yang dianut
o l e h B W k i t a , y a n g d i a t a h u h a h w a h a l tersebut berasal d a r i d o k t r i n d a l a m B W .
D a n i e l G i n t i n g menjawab mengenai wali amanat, dimana pengertian wali
a m a n a t berbeda d e n g a n agen d a l a m s i n d i k a s i . W a l i a m a n a t a d a l a h sama d e n g a n
trustee yang bertanggung jawab u n t u k mengelola administrasi d a l a m obligasi,
sedangkan agen d a l a m s i n d i k a s i h a n y a sebagai a d m i n i s t r a t o r . S e t i a w a n
m e n a m b a h k a n bahwa dalam perkembangannya terdapat konsep baru t e n t a n g
k e p e m i l i k i a n b e r s a m a y a i t u time snaring contract, y a i t u atas dasar p e r j a n j i a n
kontraktual.

P a h a l a S i m a n j u n t a k m e n a n y a k a n apabila ada p e r b e d a a n k e p e n t i n g a n , ada


k r e d i t o r y a n g m e n g i n g i n k a n p a i l i t d a n a d a k r e d i t o r y a n g i n g i n agar u s a h a n y a
t e t a p h i d u p agar k r e d i t i t u s e l u r u h n y a bisa k e m b a l i , d i l a i n p i h a k k r e d i t o r y a n g
kecil b u t u h langsung tunai. Dengan kepailitan, d u a k e p e n t i n g a n sudah berbeda.
Y a n g i n g i n Pahala S i m a n j u n t a k tegaskan adalah adanya suatu kepastian,
d i b e n a r k a n n y a suatu k r e d i t o r berdiri sendiri u n t u k keluar b e r t i n d a k w a l a u p u n
h a s i l n y a b e r d a m p a k k e p a d a maatschap, m e n u r u t konstruksi h u k u m kita? K a l a u
m e n u r u t D a n i e l G i n t i n g d e n g a n m e n g i m p o r model law dari Inggris d a n H o n g k o n g ,
d i a bisa b e r t i n d a k s e n d i r i d a n t i d a k p u n y a k e w a j i b a n membagi-bagikan h a s i l n y a
kepada kreditor lain, karena dalam hal i n i kreditor lain telah d i t a w a r k a n u n t u k
i k u t m e n g g u g a t t a p i t i d a k i k u t , s e h i n g g a t i d a k ada k e w a j i b a n d a r i k r e d i t o r y a n g
menggugat u n t u k membagi hasil yang didapat dari debitor. Y a n g m e n j a d i

134 KREDIT SINDIKASI


Diskusi Sesi 3

p e r t a n y a a n dari k a m i d a n i n g i n suatu kepastian h u k u m atau k o n s t r u k s i yang


p a s t i , a p a k a h d i h e n a r k a n seorang a n g g o t a i t u b e r t i n d a k u n t u k d i r i s e n d i r i d a l a m
f i l o s o f i s p e m b e r i a n k r e d i t bersama u n t u k t u j u a n k e b e r h a s i l a n y a n g sama. R a h m i
M i d y a t i juga m e n a n y a k a n bagaimana seorang k r e d i t o r y a n g b e r t i n d a k sendiri
tetapi b e r a k i b a t kepada k r e d i t o r sindikasi yang l a i n . M i s a l n y a terdapat 5 orang
k r e d i t o r s i n d i k a s i , satu o r a n g m e n g a j u k a n p a i l i t pada d e b i t o r clan d a l a m h a l i n i
ticlak ada k r e d i t o r l a i n y a n g i k u t m e n g a j u k a n p a i l i t , a p a k a h k r e d i t o r tersebut
d i a n g g a p sebagai satu k r e d i t o r a t a u l e b i h d a r i satu.' K a r e n a d i h u b u n g k a n d e n g a n
syarat k e p a i l i t a n , y a n g m e n y a t a k a n b a h w a k e p a i l i t a n h a r u s d i a j u k a n o l e h satu
o r a n g atau l e b i h . Juga d a l a m h a l p e n g h i t u n g a n suara, r a p a t k r e d i t o r a t a u r a p a t
v e r i f i k a s i , a p a k a h d i h i t u n g sebagai satu k r e d i t o r a t a u l i m a k r e d i t o r ? P a d a h a l
k a l a u k i t a k e m b a l i k e p a d a kasus P a h a l a S i m a n j u n t a k , d i m a n a k r e d i t o r y a n g
l a i n t i d a k s e t u j u u n t u k p a i l i t , k a r e n a m e r e k a t i d a k k e b e r a t a n u n t u k restrukturisasi
atau P K P U , karena mereka m e n g i n g i n k a n p e n g e m b a l i a n yang l e b i h banyak.
Akan t e t a p i si k r e d i t o r y a n g j u m l a h p i u t a n g n y a s e d i k i t m e n g i n g i n k a n
p e n g e m b a l i a n secepatnya. Bagaimana penyelesaiannya? J. S a t r i o menjawab,
posisi d a r i p a d a peserta s i n d i k a s i m e m a n g s e p e r t i i t u . S e c a r a t i d a k l a n g s u n g J.
S a t r i o i n g i n m e n g a t a k a n b a h w a k a l a u peserta s i n d i k a s i t i d a k m e n g i n g i n k a n
terjadi hal yang d e m i k i a n , maka silahkan mereka menyepakati prinsip yang
b e r b e d a . K e m b a l i k e p a d a m a s i n g - m a s i n g peserta s i n d i k a s i u n t u k m e n g a t u r agar
j a n g a n s a m p a i sekarang i t u m e r e k a b c r l a r i - l a r i s e n d i r i p a d a h a l s e b e l u m n y a mereka
b e r a n g k a t bersama. M e r e k a h a r u s a d i l . M e n j a w a b R a h m i M u l y a t i , J . Satrio
m e n g a t a k a n b a h w a d a l a m p r a k t e k m e m a n g t i d a k ada k r e d i t o r s i n d i k a s i y a n g
m e n y a t a k a n b e r t i n d a k sebagai s u a t u maatschap a t a u atas n a m a maat.se/iap.
K o n s e k u c n s i n y a k r e d i t tersebut m e r u p a k a n k r e d i t bersama t e t a p i m a s i n g - m a s i n g
u n t u k k r e d i t o r s e n d i r i - s e n d i r i u n t u k s e b a n d i n g s e j u m l a h t e r t e n t u . Jadi m u n c u l
s u a t u k e p e m i l i k a n b e r s a m a - s a m a , sama s e p e r t i d u a o r a n g y a n g m e m b e l i s u a t u
b e n d a secara b e r s a m a - s a m a m a k a b a r a n g t e r s e b u t m e n j a d i m i l i k d u a o r a n g
( p e m i l i k n y a d u a ) . D i k e m b a l i k a n lagi berapa j u m l a h k r e d i t o r n y a , k a l a u
kreditornya dua maka j u m l a h n y a dua tetapi kalau kreditornya lima maka
j u m l a h n y a l i m a . Jadi k a l a u satu o r a n g m e n g g u g a t p a i l i t p a d a h a l d i s y a r a t k a n
h a r u s ada l e b i h d a r i seorang k r e d i t o r m a k a s u d a h d i p e n u h i . J i k a a n d a t i t l a k m a u
b e g i t u m a k a a n d a m e m b u a t s u a t u k e t e n t u a n y a n g m e n y i m p a n g i p r i n s i p dasar
i t u , supaya p e r i s t i w a y a n g d e m i k i a n i t u t i d a k t e r j a d i . K a l a u h a l i n i t i d a k
d i t o n j o l k a n m a k a ada k e m u n g k i n a n para peserta s i n d i k a s i ticlak t e r p i k i r u n t u k
m e n g a t u r d a n m e n g i k a t agar supaya ticlak t e r j a d i h a l - h a l y a n g d e m i k i a n . H a l i n i
sengaja J. S a t r i o k e m u k a k a n agar sejak a w a l para peserta s i n d i k a s i m e m b u a t
suatu k e s e p a k a t a n sesama peserta s i n d i k a s i y a n g m e n y i m p a n g i k e t e n t u a n h u k u m
yang bersifat m e n a m b a h . E n d a n g S e t y o w a t i m e n a n y a k a n w a l a u p u n d a l a m
beherapa k r e d i t o r h a n y a m e m p u n y a i satu p e r j a n j i a n , m a k a d i a n g g a p satu k r e d i t o r
a t a u b e b e r a p a k r e d i t o r ? S a t r i o m e n j a w a b d e n g a n c o n t o h , b i l a beherapa o r a n g
m e m b e l i t a n a h secara b e r s a m a - s a m a m a k a a k t a j u a l b e l i n y a h a n y a s a t u t a p i
p e m i l i k bisa l e b i h d a r i satu. U n t u k i t u p r i n s i p n y a j u g a sama.

KREDIT SINDIKASI 135


Diskusi Sesi 3

D a n i e l G i n t i n g m e n a n y a k a n p a d a J. S a t r i o , b a h w a t e r d a p a t k e k h a w a t i r a n
d a r i para k r e d i t o r u n t u k m e n g k o n s t r u k s i k a n s i n d i k a s i sebagai s u a t u p e r s e k u t u a n ,
k a r e n a a k i b a t n y a pada p e m b e r i a n k r e d i t y a n g d i d a s a r k a n pada Batas M a k s i m u m
Pemberian Kredit ( B M P K ) yang berlaku. Mereka khawattr apabila kredit
s i n d i k a s i d i k a t e g o r i k a n sebagai s u a t u p e r s e k u t u a n p e r d a t a , m a k a bank-bank
tersebut d i a n g g a p sebagai satu k e l o m p o k usaha sehingga hal tersebut
m e m p e n g a r u h i pada besarnya k r e d i t y a n g bisa m e r e k a s a m p a i k a n k e p a d a d e b i t o r .
O l e h sebab i t u m e r e k a m e m a k a i k o n s t r u k s i b a h w a s e b e n a r n y a m e r e k a t e r p i s a h -
p i s a h , sehingga d e n g a n m a s i n g - m a s i n g B M P K d a p a t d i a m b i l n i l a i m a k s i m u m n y a ,
y a n g saat i n i 3 0 % , s e d a n g k a n a p a b i l a t e r m a s u k d a l a m s u a t u k e l o m p o k usaha
b e r s a m a m a k a m e r e k a h a n y a b o l e h m e n g a m b i l 1 0 % . A p a k a h m e m a n g ada
i m p l i k a s i itu? J. S a t r i o m e n j a w a b b a h w a s e b e n a r n y a para peserta s i n d i k a s i
berangkat bersama-sama m a k a j a n g a n sampai mereka p u l a n g s e n d i r i - s e n d i r i .
U n t u k i t u h a l t e r s e b u t t e r s e r a h k e p a d a k e s e p a k a t a n para k r e d i t o r . D a n k a l a u
seseorang m e l a k u k a n s u a t u t i n d a k a n h u k u m y a n g m e m e n u h i c i r i - c i r i s u a t u
tindakan h u k u m tertentu, maka tindakan h u k u m itu oleh h u k u m dikualifisir
sebagai t i n d a k a n seperti i t u . M i s a l n y a , anda m e n y e r a h k a n b a r a n g untuk
d i n i k m a t i d a n m e n e r i m a u a n g setiap b u l a n n y a , h a l i n i d i n a m a k a n sewa m e n y e w a .
Jadi t i d a k bisa d i n a m a k a n l a i n k a r e n a m e m a n g f a k t a n y a a d a l a h sewa m e n y e w a .

136 KREDIT SINDIKASI


L a m p i r a n M a k a l a h 111-1: B e b e r a p a C a t a t a n S i n g k a t
T e n t a n g Pengalihan Piutang D a n Jaminan

Lampiran Makalah III-1 j

BEBERAPA C A T A T A N S I N G K A T
TENTANG PENGALIHAN PIUTANG D A N
JAMINAN
Setiawan

1. Sesuai k e s e p a k a t a n d e n g a n penyelenggara p e r t e m u a n i n i , p e m b i c a r a a n saya


h a n y a a k a n d i b a t a s i pada m a s a l a h - m a s a l a h y a n g saya p a h a m i , y a k n i a t u r a n -
a t u r a n dasar d a r i b e n t u k p e n g a l i h a n p i u t a n g s e r t a p e n j a m i n a n pada
u m u m n y a . Penerapan dari lembaga-lembaga i t u dalam k r e d i t sindikasi akan
d i k e m b a n g k a n d a l a m d i s k u s i p a n e l o l e h para p c m b i c a r a y a n g memang
m e m a h a m i secara b e n a r - b e n a r m a s a l a h k r e d i t s i n d i k a s i .

S e k a l i p u n d e m i k i a n , t e n t u n y a akan disinggung beberapa t i t i k p e r t a l i a n


d e n g a n m a s a l a h - m a s a l a h h u k u m d a l a m k r e d i t s i n d i k a s i ; i t u p u n y a n g bersifat
umum.

2. A d a suatu u n g k a p a n yang terkenal d a l a m pembicaraan tentang kredit


sindikasi, yakni "words mean what I want them t o m e a n " (Lewis Carrolls,
d a l a m b u k u n y a A l i c e t h r o u g h T h e L o o k i n g Glass, s e b a g a i m a n a d i k u t i p
oleh Stanley H u m , dalam kata pendahuluan terhadap bukunya, Syndi-
cated Loans, Woodhead-Faulkner, N e w Y o r k , t a h u n 1990).

Sudah barang tentu pertemuan ini dimaksudkan tidak untuk


mempertahankan p e n d i r i a n masing-masing sebagaimana t e r c e r m i n dari
u n g k a p a n d i atas, n a m u n d i m a k s u d k a n u n t u k m e n g u p a y a k a n agar t e r c a p a i
suatu k e s a m a a n t i t i k p a n d a n g t e n t a n g m a s a l a h - m a s a l a h y a n g d i b i c a r a k a n .
D e n g a n m e m i n j a m k a t a - k a t a L e w i s C a r r o l l s , " W o r d s m e a n w h a t is m e a n t
by us t o m e a n " .

5. Berbicara t e n t a n g masalah piutang, tidak dapat dipisahkan dengan


pembicaraan tentang hak-hak kebendaan. Buku Kedua B W berjudul
"tentang kehendaan".

D e n g a n " k e b e n d a a n " d i s i n i d i m a k s u d k a n benda-benda y a n g secara f i s i k


b e r w u j u d , baik benda i t u termasuk benda bergerak a t a u p u n benda t i d a k
bergerak. D i s a m p i n g i t u ada g p l o n g a n kebendaan yang ketiga, yakni
kebendaan tidak berwujud.

P i u t a n g atau t a g i h a n adalah kehendaan yang tidak b e r w u j u d . O l e h


karenanya maka pembicaraan tentang pengalihan p i u t a n g tidak dapat
d i p i s a h k a n , b a h k a n harus d i d a s a r i o l e h p e m b i c a r a a n t e n t a n g kebendaan
tidak berwujud tadi. Kebendaan t i d a k b e r w u j u d d a l a m i s t i l a h bahasa

KREDIT SINDIKASI 137


L a m p i r a n M a k a l a h 111-1: B e b e r a p a C a t a t a n S i n g k a t
Tentang Pengalihan Piutang Dan Jaminan

B e l a n d a d i n a m a k a n zakelijke rechten; p a t u t d i p e r h a t i k a n d i s i n i h a h w a
k a t a rechten d i s i n i t i d a k m e n g a c u pada h u k u m , a k a n t e t a p i b e r a r t i h a k -
hak.

4. P o k o k p a n g k a l p e n g e r t i a n zakelijke rechten t e r d a p a t d a l a m Pasal 5 2 8 B W .


Pasal 5 2 8 B W m e n y a t a k a n h a h w a s u a t u k e h e n d a a n a d a l a h sesuatu y a n g
bisa d i j a d i k a n o b y e k hezit, h a k m i l i k , h a k w a n s , h a k m c n i k m a t i h a s i l a t a u
h a k p e n g a h d i a n t a n a h , h a k g a d a i d a n h i p o t i k ( s e k a l i p u n s e b a g i a n terbesar
d a r i B u k u K e d u a d i n y a t a k a n sebagai t i d a k b e r l a k u o l e h U n d a n g - U n d a n g
Pokok Agraria, akan tetapi ketentuan-ketentuan dalam Buku Kedua B W
y a n g t i d a k m e n g a t u r p e r i h a l t a n a h , k o n k r i t n y a t e n t a n g h i p o t ik d a n g a d a i
t e t a p b e r l a k u . Y a n g t e r p e n t i n g d i a n t a r a n y a i a l a h k e t e n t u a n Pasal 5 2 8 B W
t a d i d a n j u g a Pasal 5 8 4 B W s e b a g a i m a n a a k a n t a m p a k n a n t i ) .

5. Dengan d e m i k i a n m e n u r u t B W Indonesia ( B W Belanda lama) kehendaan


d a p a t j u g a b e r k e n a a n d e n g a n h a k - h a k (rechten) atau kekayaan; jadi t i d a k
berwujud secata fisik; yang t e r p e n t i n g diantaranya ialah p i u t a n g atau hak
tagih.

6. D i s a m p i n g h a k - h a k k e b e n d a a n (zakelijke rechten), sistem h u k u m k i t a j u g a


m e n g e n a i persoonlijke rechten. Secara teoretis, sering d i k a t a k a n h a h w a d e n g a n
persoonlijke rechten d i m a k s u d k a n h a k p r i b a d i atau h a k p e r o r a n g a n . A r t i n y a
suatu hak yang hanya dapat d i p e r t a h a n k a n oleh/terhadap o r a n g t e r t e n t u
saja. Sebagai k e b a l i k a n d a r i persoonlijke rechten, d i k e n a l zakelijke rechten
a t a u h a k - h a k k e h e n d a a n . Zakelijke rechten atau h a k - h a k k e h e n d a a n t a d i
d a p a t d i p e r t a h a n k a n o l e h / t e r h a d a p semua o r a n g .

Secara l e b i h k o n k r e t , p e m b e d a a n t e n t a n g p e r s o o n l i j k e rechten d a n zakelijke


rechten terutama b e r h u b u n g a n dengan dua h a l :
1. m a s a l a h levering a t a u transfer of t i t l e - n y a .
2. b e n t u k d a n tata cara d a l a m h a l p e m b e r i a n j a m i n a n dengan
menggunakan hak- hak i t u masing-masing.

7. D a r i apa y a n g d i u r a i k a n diatas t a m p a k jelas b a h w a a p a b i l a k i t a h e n d a k


herbicara t e n t a n g p e n g a l i h a n u t a n g atau hak tagih, maka p e n g a l i h a n i t u
sebenarnya p e n g a l i h a n suatu hak kebendaan.

8. B a g a i m a n a tata cara p e n g a l i h a n h a k k e h e n d a a n y a n g b e r w u j u d p i u t a n g
a t a u h a k tagih? K e t e n t u a n t e n t a n g p e n g a l i h a n n y a t e r d a p a t d a l a m Pasal
6 l ) B W , y a n g l a z i m d i k e n a l d e n g a n n a m a cessie. P e n g a t t i r a n d a l a m Pasal
61 3 B W s e b e n a r n y a h a n y a m e m b e r i k a n p e n g a t t i r a n t e n t a n g levering a t a u
transfer of t i t l e - n y a ; s e d a n g k a n alas h a k p e n g a l i h a n i t u b e r w u j u d suatti
perjanjian obligatoir.

9. Sesuai k e t e n t u a n Pasal 5 8 4 B W y a n g m e n g a t u r t e n t a n g t a t a cara


m e m p e r o l e h h a k m i l i k , h a k m i l i k atas s u a t u k e b e n d a a n tidak dapat
d i p e r o l e h d e n g a n cara l a i n , k e c u a l i d e n g a n p e m i l i k a n , k a r e n a p e r l e k a t a n ,

138 KREDIT SINDIKASI


L a m p i r a n M a k a l a h 111—t: B e b e r a p a C a t a t a n S i n g k a t
Tentang Pengalihan Piutang Dan Jaminan

k a r e n a daluwarsa, k a r e n a pewarisan, b a i k m e n u r u t U n d a n g - U n d a n g m a u p u n
m e n u r u t surat wasiat d a n k a r e n a p e n u n j u k a n atau p e n y e r a h a n berdasar atas
suatu peristiwa perdata u n t u k m e m i n d a h k a n hak m i l i k , d i l a k u k a n o l e h
s e o r a n g y a n g b e r h a k b e r b u a t bebas t e r h a d a p k e b e n d a a n i t u . T a m p a k jelas
b a h w a k e t e n t u a n Pasal 5 8 4 B W m e n y e b u t k a n p e r i s t i w a h u k u m a t a u p u n
peristiwa perdata (baca: p e r j a n j i a n ) untuk memindahkan hak milik.
Perjanjian-perjanjian inilah yang dikenal dengan nama perjanjian obligatoir
y a n g m e r u p a k a n alas h a k u n t u k a d a n y a s u a t u levering a t a u transfer of title.
Sesuai sistem h u k u m p e r j a n j i a n k i t a , suatu p e r j a n j i a n h a n y a m e n i m b u l k a n
h a k d a n k e w a j i b a n ; p e r j a n j i a n i t u b a r u selesai t e r l a k s a n a j i k a s u d a h ada
levering.

10. D e n g a n d e m i k i a n , m a k a l e v e r i n g a t a u transfer of title y a n g d i k e n a l sebagai


cessie d a l a m Pasal 613 B W , harus d i l a n d a s i o l e h s u a t u p e r i s t i w a h u k u m
seperti u m p a m a n y a daluwarsa d a n pewarisan. H a n y a saja p e r l u d i c a t a t d i s i n i
j i k a b e r a l i h n y a k e p e m i l i k a n terjadi karena suatu peristiwa h u k u m , seperti
daluwarsa d a n pewarisan, maka tidak d i p e r l u k a n suatu perjanjian obligatoir
sebagai alas h a k n y a ; d e m i k i a n p u l a d e n g a n s e n d i r i n y a t i d a k d i p e r l u k a n
levering; s e d a n g k a n j i k a beralihnya k e p e m i l i k a n terjadi karena suatu
p e r i s t i w a p e r d a t a (baca : p e r j a n j i a n , seperti u m p a m a n y a j u a l b e l i ) , m a k a
diperlukan peristiwa perdata (baca : perjanjian) s e b a g a i alas hak
ohligatoirnya.

S e r i n g d i p e r s o a l k a n b a h w a s u a t u cessie h a n y a s e m p u r n a d a n sah m e n u r u t
h u k u m , j i k a p e r s y a r a t a n y a n g d i c a n t u m k a n d a l a m k e t e n t u a n Pasal 613
B W t e r p e n u h i . P e r s y a r a t a n i t u i a l a h h a h w a p e r i h a l a d a n y a cessie harus
d i b e r i t a h u k a n k e p a d a d e b i t o r m e l a l u i j u r u sita a t a u d e b i t o r m e m b e r i k a n
p e r s e t u j u a n n y a terhadap adanya cessie tersebut. H e n d a k n y a d i p a h a m i h a h w a
p e r s y a r a t a n i n i t i d a k m e n e n t u k a n k e a b s a h a n suatu cessie. S u a t u cessie a t a u
p e n g a l i h a n p i u t a n g atau h a k t a g i h d a r i seorang k r e d i t o r l a m a kepada seorang
k r e d i t o r b a r u t e l a h sah d a n m e n g i k a t k e d u a b e l a h p i h a k i t u , j i k a t e l a h ada
perjanjian obligatoir yang mendasarinya. Sedangkan tidak diberitahukannya
cessie tersebut kepada d e b i t o r h a n y a m e m b a w a a k i b a t h u k u m b a h w a d e b i t o r
t i d a k t e r i k a t o l e h a d a n y a cessie tersebut; y a n g b e r a r t i d e b i t o r m a s i h b e r h a k
melunasi h u t a n g n y a kepada k r e d i t o r lama. D e n g a n perkataan lain tanpa
a d a n y a p e m b e r i t a h u a n o l e h j u r u sita atau t a n p a a d a n y a p e r s e t u j u a n d e b i t o r ,
maka p e n g a l i h a n p i u t a n g tersebut t i d a k m e n g i k a t d e b i t o r , yang berarti
k r e d i t o r b a r u t i d a k bisa m e n j a l a n k a n h a k t a g i h n y a k e p a d a d e b i t o r atas
dasar a d a n y a p e n g a l i h a n p i u t a n g a t a u h a k t a g i h i t u .

11. Suatu catatan perlu d i t a m b a h k a n di sini terhadap istilah pengalihan,


k h u s u s n y a p e n g a l i h a n p i u t a n g a t a u h a k t a g i h . Sebagai suatu h a k k e b e n d a a n
yang t i d a k b e r w u j u d , p e n g a l i h a n p i u t a n g atau hak t a g i h hanya dapat terjadi
m e l a l u i suatti cessie ( a t a u p u n subrogasi atau n o v a s i ) y a n g s e b e n a r n y a b e r a r t i
levering a t a u transfer of title d a n d i l a n d a s i o l e h s u a t u p e r j a n j i a n o b l i g a t o i r

KREDIT SINDIKASI 139


L a m p i r a n M a k a l a h III—1: B e b e r a p a C a t a t a n S i n g k a t
Tentang Pengalihan Piutang Dan Jaminan

l a i n seperti d i s e b u t d e n g a n i s t i l a h p e r i s t i w a p e r d a t a d a l a m Pasal 5 8 4 tersebut


d i alas.

Catatan i n i p e r l u d i b u a t , k a r e n a a k h i r - a k h i r i n i ada kecenderungan


p e n g g u n a a n k a t a assignment a t a u p u n transfer. K e d u a k a t a t e r s e b u t d i atas
h a n y a l a h b e r a r t i p e n g a l i h a n secara u m u m belaka; s e d a n g k a n B W k i t a u n t u k
p e n g a l i h a n suatu p i u t a n g atau hak t a g i h - sebagaimana telah d i k a t a k a n d i
alas - m e n s y a r a t k a n d u a h a l :
1. adanya p e r j a n j i a n o b l i g a t o i r y a n g m e n c e r m i n k a n p e r i s t i w a perdata
s e b a g a i m a n a d i s y a r a t k a n o l e h Pasal 584 BW s e b a g a i alas hak
beralihnya kepemilikan.
2. a d a n y a levering a t a u transfer of title d a r i segi h u k u m kebendaannya.

1 2. D e n g a n d e m i k i a n s e b e n a r n y a k a t a assignment t i d a k dapat d i g u n a k a n secara


umum; u n t u k b e r a l i h n y a k e p e m i l i k a n alas suatu p i u t a n g a t a u h a k t a g i h
d i s y a r a t k a n a d a n y a s u a t u cessie s e b a g a i m a n a d i a t u r o l e h Pasal 613 BW,
y a n g s e b e n a r n y a m e r u p a k a n syarat levering dari beralihnya k e p e m i l i k a n
b e r d a s a r k a n p e r i s t i w a p e r d a t a ( b a c a : p e r j a n j i a n ) atas dasar Pasal 5 8 4 BW.
( L i h a t p e n d i r i a n M . A . R . I , d a l a m kasus k e p a i l i t a n P T . S u m i a s i h d a l a m
1 l i m p u n a n T a t a N u s a , J i l i d V I , h a l a m a n 137 sid 148).

1 V K a t e n a suatu p i u t a n g atau h a k t a g i h m e r u p a k a n hak k e h e n d a a n , maka


p i u t a n g atau h a k t a g i h dapat juga d i j a d i k a n obyek j a m i n a n , d a l a m hal i n i
j a m i n a n kebendaan.

14. D i s a m p i n g j a m i n a n k e b e n d a a n d i k e n a l juga j a m i n a n perorangan atau


borgtocht atau y a n g k i n i l e b i h d i k e n a l d e n g a n n a m a personal guarantee. S u a t u
p e r j a n j i a n p e m b e r i a n j a m i n a n p e r o r a n g a n a t a u p e r s o n a l guarantee agree-
ment bersifat accessoir.

15. Menurut ketentuan Pasal 1831 BW, seorang kreditor hanya bisa
m e n j a l a n k a n h a k - h a k n y a t e r h a d a p s e o r a n g guarantor setelah k r e d i t o r tadi
m e n j a l a n k a n h a k - h a k n y a terhadap debitor, n a m u n tetap tidak t e r p e n u h i
p e l u n a s a n p i u t a n g n y a . K e t e n t u a n Pasal 18.31 B W i n i m e m b e r i k a n s u a t u
h a k k e p a d a guarantor y a n g d i k e n a l d e n g a n n a m a hak i s t i m e w a seorang
guarantor. A g a r seorang k r e d i t o r t i d a k t e r h a m b a r d a l a m upaya p e n a g i h a n
p i u t a n g n y a k e p a d a d e b i t o r , d a l a m s e t i a p p e r j a n j i a n borgtocht atau guaran-
tee agreement, si p e n j a m i n a t a u b o r g d i m i n t a untuk melepaskan hak
i s t i m e w a n y a y a n g d i m i l i k i n y a b e r d a s a r k a n Pasal 1831 B W t a d i ; s e h i n g g a
k r e d i t o r bisa l a n g s u n g m e n a g i h pada p e n j a m i n a t a u guarantor manakala
t e r j a d i default a t a u w a n p r e s t a s i . H a k k r e d i t o r u n t u k m i n t a d t l e p a s k a n n y a
h a k i s t i m e w a s e o r a n g p e n j a m i n , borg a t a u guarantor d i d a s a r i o l e h k e t e n t u a n
Pasal 18.32 BW.

140 KREDIT SINDIKASI


Lampiran Makalah 111-1: Beberapa Catatan Singkal
Tentang Pengalihan Piutang Dan Jaminan

S e k a l i p u n d e m i k i a n atau d e n g a n p e r k a t a a n l a i n , s e k a l i p u n hal III ItTtCWi


p e n j a m i n a t a u guarantor d i l e p a s k a n , s i f a t accessoir suatu perjanjian
p e m b e r i a n j a m i n a n t i d a k h i l a n g . O l e h k a r e n a n y a j i k a k a r e n a sebab a p a p u n
j u g a p e r j a n j i a n p o k o k n y a ( m a k s u d n y a p e r j a n j i a n k r e d i t n y a ) batal, m a k a
perjanjian pemberian jaminannya - sekalipun p e n j a m i n telah melepaskan
h a k i s t i m e w a n y a - juga i k u t batal.

U n t u k m e n c e g a h terjadinya h a l i t u seorang k r e d i t o r y a n g j e l i , d i s a m p i n g
m e n u n t u t adanya seorang p e n j a m i n atau borg atau guarantor, agar m e l e p a s k a n
h a k i s t i m e w a n y a b e r d a s a r k a n k e t e n t u a n Pasal 1831 B W , j u g a m e n u n t u t
agar si p e n j a m i n a t a u borg atau guarantor tadi m e n g i k a t k a n diri kepada
k r e d i t o r u n t u k b e r j a n j i m e n g g a n t i segala k e r u g i a n y a n g d i d e r i t a o l e h
k r e d i t o r , m a n a k a l a d e b i t o r default atau w a n p r e s t a s i . P e r j a n j i a n y a n g d i s e b u t
t e r a k h i r i n i y a n g b c r i s i k a n j a n j i guarantor u n t u k memberi ganti rugi tadi
m e r u p a k a n per j a n j i a n p o k o k y a n g b e r d i r i s e n d i r i d a n t i d a k bersifat accessoir.
Oleh karenanya, jika karena sebab a p a p u n j u g a p e r j a n j i a n pokok
(maksudnya perjanjian kreditnya) batal, perjanjian yang disebut terakhir
i n i t i d a k i k u t b a t a l , s e h i n g g a posisi k r e d i t o r d i p e r k u a t . k r e d i t o r d a p a t
m e n a g i h p i u t a n g n y a kepada orang yang m e n g i k a t k a n d i r i u n t u k m e m b e r i
g a n t i rugi tadi. Perjanjian yang disebut terakhir i n i lazim d i k e n a l dengan
n a m a indemnity s e b a g a i m a n a d i a t u r o l e h Pasal 1316 BW.

16. S e k a l i p u n secara t e o r i t i s p i u t a n g a t a u h a k t a g i h sebagai h a k kebendaan


d a p a t d i j a d i k a n o b y e k j a m i n a n ( L i h a t Pasal 9 ayat ( 2 ) U U . N o . 4 2 t a h u n
1999 t e n t a n g F i d u e i a ) , a k a n t e t a p i d a l a m p r a k t e k j a m i n a n d a l a m w u j u d
h a k k e h e n d a a n y a n g berupa p i u t a n g a t a u h a k t a g i h , m e n u r u t sistem h u k u m
k i t a y a n g ada, a k a n s u l i t e k s e k u s i n y a .

1 7. S e p e r t i d i k e t a h u i , suatu eksekusi atas j a m i n a n , a p a k a h i t u j a m i n a n y a n g


b e r w u j u d b e n d a y a n g b e r w u j u d secara f i s i k , b a i k b e r g e r a k (gadai atau
f i d u e i a ) a t a u p u n t i d a k bergerak ( t a n a h y a n g d i h e b a n i h a k tanggungan)
hanya dapat dieksekusi dalam arti dijual lelang d i depan u m u m , yang n a n t i
hasil p e r o l e h a n n y a d i g u n a k a n u n t u k m e l u n a s i u t a n g d e b i t o r kepada k r e d i t o r
h a r u s d i d a h u l u i d e n g a n s u a t u sita e k s e k u s i . D e m i k i a n pula jika yang
d i j a d i k a n j a m i n a n suatu h a k k e b e n d a a n b e r u p a p i u t a n g a t a u h a k t a g i h ,
m a k a p i u t a n g a t a u h a k t a g i h t a d i h a r u s d i k e n a k a n sita eksekusi t e r l e b i h
d a h u l u u n t u k s e l a n j u t n y a d i j u a l d i d e p a n u m u m secara l e l a n g (baca
: dieksekusi). Sayangsekali k i t a tidak m e m a h a m i bahwa H . I . R . tidak memuat
k e t e n t u a n y a n g m e n g a t u r p e n y i t a a n t e r h a d a p suatu h a k t a g i h a t a u p i u t a n g .
P e n g a t u r a n n y a t e r d a p a t d a l a m Pasal 477 R v (beslag op inschulden). Seperti
k i t a k e t a h u i , secara f o r m a l Reglement op de Rechtsvordering tidak berlaku;
h a n y a saja y u r i s p r u d e n s i t e t a p selama i n i b e r p e n d i r i a n b a h w a d a l a m h a l
kita menghadapi lembaga y a n g t i d a k d i k e n a l d a l a m H . I R., k i t a b i c a
menggunakan lembaga-lembaga h u k u m dalam R v . D i sinilah sebenarnya
kesempatan bagi M a h k a m a h A g u n g u n t u k m e m b e r i pengattiran t e n t a n g
k e m u n g k i n a n b e r l a k u n y a Pasal 477 Rv. Ketentuan-ketentuan tentang
p e n g a l i h a n a t a u p i u t a n g a t a u h a k t a g i h s e b a g a i m a n a d i u r a i k a n d i atas
s e y o g i a n y a b e r l a k u juga t e r h a d a p k r e d i t s i n d i k a s i .

KREDIT SINDIKASI 141


Lampiran Makalah 111-2: Beberapa Segi Hukum Perjanjian
Dan Penjaminan Kredit Sindikasi

Lampiran Makalah 1 I L 2 :

BEBERAPA SEGI H U K U M PERJANJIAN D A N


P E N J A M I N A N KREDIT S I N D I K A S I
J . Satrio

H A K PESERTA SINDIKASI BERDASARKAN PERJANJIAN KREDIT

S e p a k a t m e n d i r i k a n maatschap pada asasnya m e r u p a k a n p e r j a n j i a n interen


a n t a r a para peserta maatschaj) d a n t i d a k m e m p u n y a i daya k e r j a k e l u a r , k e c u a l i
dalam tindakan dengan p i h a k k e t i g a , p e s e r t a maatschaj) bertindak "atas
tanggungan maatschaj)" a t a u b e r t i n d a k "atas nama maatschaj)", d a n si p e l a k u
memang diberikan wewenang untuk itu.

Y a n g k i t a t e m u i d a l a m p r a k t e k a d a l a h , b a h w a s e m u a peserta s i n d i k a s i
b e r t i n d a k bersama-sama, tanpa menyebutkan, bahwa mereka bersama-sama
m e r u p a k a n suatu maatschap a t a u b e r t i n d a k u n t u k maatschap y a n g m e r e k a b e n t u k .
A p a b i l a s e m u a peserta s i n d i k a s i b e r t i n d a k k e l u a r seperti i t u , m a k a bagaimana
akibatnya?

Kesernua peserta s i n d i k a s i t e r i k a t pada p e r j a n j i a n ybs., bukan sebagai peserta


maatschap, t e t a p i s e p e r t i o r a n g ;yang bersama-sama dengan orang lain melakukan
tindakan hukum yang sama. A k i b a t h u k u m n y a t u n d u k k e p a d a k e t e n t u a n u m u m
tentang perikatan.'

J a d i , k r e d i t y a n g d i b e r i k a n o l e h b e b e r a p a B a n k peserta s i n d i k a s i secara
b e r s a m a - s a m a , y a n g biasa d i s e b u t " k r e d i t s i n d i k a s i " , t e t a p saja m e r u p a k a n k r e d i t
para kreditor j)cserta sindikasi, s e k a l i p u n m e r e k a bersama-sama — a t a u d i w a k i l i
berdasarkan kuasa o l e h f i g u r Lead Manager a t a u agent — telah melakukan
t i n d a k a n h u k u m y a n g sama, y a i t u m e n u t u p p e r j a n j i a n k r e d i t , t e t a p i m a s i n g -
m a s i n g h a n y a u n t u k suatu b a g i a n t e r t e n t u — y a n g secara tegas d i s e b u t k a n d a l a m
p e r j a n j i a n —- d a r i k e s e l u r u h a n k r e d i t s e p e r t i y a n g d i s e p a k a t i o l e h mereka.
T i n d a k a n bersama-sama para B a n k p e m b e r i k r e d i t tidak membentuk satu kesatuan
para peserta s i n d i k a s i , apalagi suatu subyek h u k u m t e r s e n d i r i . K a l a u p u n
n a m p a k n y a s i n d i k a s i d i w a k i l i o l e h Lead Manager, kita perlu ingat, hahwa Lead
Manager extern b e r t i n d a k b e r d a s a r k a n kuasa d a r i para peserta s i n d i k a s i .

1 P.W. Kamphuisen, Handleiding tot de beoefening v.h. Nederlands Burgerlijk Recht, jilid
ketiga, Verbintenissenrecht, bagian ketiga, Bijzondere Overenkomsten, cetakan kedua,
Tjcenk Willink, Zwolle 1950, hal. 489.

142 KRFDIT SINDIKASI


Lampiran Makalah 111-2: Beberapa Segi Hukum Perjanjian
Dan Penjaminan Kredit Sindikasi

Konsekuensinya adalah :
s e m u a B a n k peserta s i n d i k a s i m e n a n d a t a n g a n i s e n d i r i - - a t a u m e l a l u i Lead
M a n a g e r sebagai kuasanya - - a k t a p e r j a n j i a n k r e d i t n y a , d a n k a l a u d i t u a n g k a n
d a l a m b e n t u k akta N o t a r i i l , menghadap sendiri - - atau m e l a l u i w a k i l n y a
( L e a d Manager) - - kepada N o t a r i s ;
b a h w a semua h a k d a n k e w a j i b a n y a n g t i m b u l d a r i p e r j a n j i a n k r e d i t y a n g
d i t u t u p bersama-sama bukan m e r u p a k a n h a k d a n k e w a j i b a n s i n d i k a s i sebagai
satu kesatuan tersendiri, t e t a p i a d a l a h h a k d a n k e w a j i b a n para B a n k peserta
s i n d i k a s i bersama-sama, masing - m a s i n g u n t u k suatu h a k bagian y a n g
sebanding dengan inbreng-nya.

PERMASALAHAN

A p a k a h atas hak tagih y a n g t i m b u l sebagai a k i b a t d a r i t i n d a k a n y a n g


d i l a k u k a n o l e h b e b e r a p a B a n k peserta s i n d i k a s i secara b e r s a m a - sama, m u n c u l
s u a t u p e r m i l i k a n - bersama?

Pada p r i n s i p n y a : ya.
K e a d a a n i t u bisa k i t a b a n d i n g k a n d e n g a n d u a o r a n g a t a u l e b i h , y a n g b e r s a m a -
sama m e m b e l i - - j a d i bersama - sama m e l a k u k a n t i n d a k a n h u k u m y a n g n a m a n y a
" m e m b e l i " - - suatu persil t e r t e n t u . D a r i p e m b e l i a n tersebut, m a k a m u n c u l
p e m i l i k a n b e r s a m a (mede-eigendom) atas p e r s i l y a n g b e r s a n g k u t a n , d a n m a s i n g -
m a s i n g p e m b e l i a d a l a h p e m i l i k atas s u a t u b a g i a n s e b a n d i n g t e r t e n t u d a r i p e r s i l
y a n g b e r s a n g k u t a n . P e m i l i k a n - b e r s a m a seperti i n i m e r u p a k a n pemilikan-bersama
yang bebas. D a l a m p e m i l i k a n bersama y a n g bebas, a n d i l p e m i l i k serta atas m a s i n g -
m a s i n g b e n d a m i l i k b e r s a m a bisa d i t e n t u k a n d e n g a n tegas, d a n m a s i n g - m a s i n g
p e m i l i k , serta m e m p u n y a i k e b e b a s a n u n t u k m e n g a m b i l t i n d a k a n p e m i l i k a n
atas h a k b a g i a n n y a .

D i s a m p i n g i t u , m e n g i n g a t b a h w a h a s i l d a r i t i n d a k a n b e r s a m a - sama i t u
b e r u p a " f i a k " t a g i h - - t a g i h a n atas n a m a , y a n g t i d a k ada w u j u d n y a , d a n k a r e n a n y a
p e m b a g i a n n y a t i d a k t e r h a m b a t pada s u a t u b e n t u k f i s i k t e r t e n t u - - m a k a k i r a n y a
k i t a t i d a k p e r l u u n t u k b e r p i k i r m e l a l u i k o n s t r u k s i p e m i l i k a n - bersama. Kita
d a p a t l a n g s u n g saja k a t a k a n , b a h w a h a k - h a k ( d a n k e w a j i b a n ) y a n g m u n c u l
d a r i p e r j a n j i a n k r e d i t s i n d i k a s i a d a l a h h a k d a r i m a s i n g - m a s i n g peserta s i n d i k a s i
s e n d i r i - s e n d i r i ; h a k t a g i h n y a a d a l a h sebesar suatu j u m l a h y a n g s e b a n d i n g d e n g a n
bagiannya / andilnya dalam keseluruhan kredit sindikasi. 2

2 Mengingat prestasinya berupa sejumlah uang, maka dapat kita katakana bahwa
prestasinya dapat dibagi-bagi (deelbaar); vide S.v.Brakel, Leerboek v.h. Nederlandse
Verbintenissenrecht, jilid I, cetakan ketiga, Tjeenk Willing, Zwolle 1948, hal. 333; L.E.H.
Rutten, Handleiding tot de beoefening v.h. Nederlands Burgerlijk Recht,
Verbintenissenrecht, De Verbintenis in het algemeen, cetakan ke empat, Tjeenk
Willink, Zwolle 1973, hal. 74.

KREDIT SINDIKASI 143


Lampiran Makalah 111-2: Beberapa Segi Hukum Perjanjian
Dan Penjaminan Kredit Sindikasi

CESSIE ATAS T A G I H A N PEMILIK - SERTA

D e n g a n m e n d a s a r k a n kepada apa y a n g d i s e b u t k a n diatas, m a k a pada asasnya


h a k t a g i h B a n k peserta s i n d i k a s i m a s i n g - m a s i n g , y a n g t i m b u l d a n p e r j a n j i a n
k r e d i t a n t a r a para peserta s i n d i k a s i d e n g a n d e b i t o r , dapat dialihkan. Karena yang
d i a l i h k a n adalah hak, yang m e r u p a k a n benda tak b e r t u b u h , maka cara
p e n y e r a h a n n y a h a r u s m e n g i k u t i k e t e n t u a n Pasal 613 BW.

T a g i h a n k r e d i t o r d a l a m kasus y a n g k i t a b i c a r a k a n a d a l a h t a g i h a n atas n a m a ,
dan karenanya penyerahannya harus d i l a k u k a n dengan m e m b u a t akta cessie,
d a l a m a k t a m a n a d i n y a t a k a n , b a h w a cedent ( y a i t u k r e d i t o r peserta s i n d i k a s i
y a n g m e n g o p e r k a n h a k n y a ) men-cedeer / m e n y e r a h k a n h a k , y a n g d i p u n y a i
o l e h n y a t e r h a d a p d e b i t o r (cessus) b e r d a s a r k a n p e r j a n j i a n k r e d i t s i n d i k a s i , kepada
d a n d i t e r i m a o l e h cessionaris, yang selanjutnya akan menjadi k r e d i t o r baru —
sebesar h a k cedent - - t e r h a d a p cessus ( d e b i t o r k r e d i t s i n d i k a s i ) .
Cessie t e r s e b u t pada asasnya t e l a h selesai d e n g a n d i t a n d a t a n g a n i n y a a k t a cessie,
dalam arti, bahwa hak yang d i o p e r k a n dengan itu telah beralih kepada cessionaris
( Ps. 61 5 ayat 1). P e m b e r i t a h u a n k e p a d a cessus h a n y a b e r f u n g s i u n t u k m e n c c g a h
agar s e l a n j u t n y a cessus t i d a k bisa m e m b a y a r secara sah k e p a d a cedent ( Ps. 613
ayat 2 ) .

P e r l u d i i n g a t , b a h w a y a n g k i t a bahas a d a l a h cessie clari h a k t a g i h k r e d i t o r


peserta s i n d i k a s i b e r d a s a r k a n p e r j a n j i a n k r e d i t s i n d i k a s i , p e r j a n j i a n p o k o k n y a .
T e n t u n y a t e r p i k i r , l a l u b a g a i m a n a d e n g a n h a k j a m i n a n n y a .'

MASALAH JAMINANNYA

P e r t a m a - t a m a p e r l u d i i n g a t , b a h w a d a l a m h a l t e r j a d i cessie, m a k a p e r i k a t a n
p o k o k n y a t i d a k b e r u h a h , a p a l a g i m e n j a d i h a p u s . P e r i k a t a n l a m a n y a , beserta
d e n g a n semua accessoir-nya m a s i h u t t i h , sehingga y a n g b e r g a n t i f i g u r k r e d i t o r n y a
saja. K r e d i t o r T a m a (cedent) sekarang d i g a n t i dengan k r e d i t o r baru (cessionaris).

H a k j a m i n a n y a n g t i m b u l clari p e r j a n j i a n p e n j a m i n a n y a n g bersifat accessoir


pada s u a t u p e r j a n j i a n p o k o k , sesuai d e n g a n sifat accessoir-nya, pada asasnya t u r u t
beralih dengan dialihkannya perjanjian untuk mana diberikan penjaminan.'

Permasalahan adalah, d a l a m p e r j a n j i a n p e n j a m i n a n , j a m i n a n i t u d i b e r i k a n
k e p a d a siapa.' K e p a d a m a s i n g - m a s i n g peserta s i n d i k a s i , m a s i n g - m a s i n g u n t u k
sebesar t a g i h a n n y a ? a t a u k e p a d a para peserta s i n d i k a s i sebagai k r e d i t o r t a n g g u n g
- menanggung?

K e s e m u a n y a b e r g a n t u n g d a r i b u n y i p e r j a n j i a n n y a . K a r e n a posisi sebagai

3 P.A. Stein, Zekerhoedsrechten, Pand en borgtocht, Kluwer - Deventer, 1970, hal. 52.

144 KREDIT SINDIKASI


Lampiran Makalah 111-2: Beberapa Segi Hukum Perjanjian
Dan Penjaminan Kredit Sindikasi

k r e d i t o r t a n g g u n g - m e n a n g g u n g h a n y a hisa m u n c u l , k a l a u y a n g d e m i k i a n s i f a t
i t u secara tegas - tegas d i k a i t k a n k e p a d a p e r i k a t a n yhs., b a i k berdasarkan sepakat
m a u p u n d i t e n t u k a n oleh undang-undang, maka kesemuanya bergantung dari b u n y i
perjanjian i k a t a n j a m i n a n n y a , karena u n d a n g - u n d a n g dalam h a l i n i tinggal
diam. -
D a l a m h a l t i d a k d i p e r j a n j i k a n adanya k r e d i t o r t a n g g u n g - m e n a n g g u n g ,
m a k a m a s i n g - m a s i n g peserta s i n d i k a s i b e r h a k atas j a m i n a n y a n g s e b a n d i n g
dengan hak bagiannya dalam keseluruhan kredit sindikasi.

Permasalahan l a i n adalah, k a l a u d a l a m a k t a p e n j a m i n a n d i t e n t u k a n besarnya


nilai jaminan y a n g d i p a s a n g , y a n g b e r f u n g s i sebagai batas m a k s i m a l k r e d i t o r y a n g
b e r s a n g k u t a n m e n d a p a t k a n p r e f e r e n s i , m a k a p e r m a s a l a h a n n y a a d a l a h , batas
t e r s e b u t b e r l a k u u n t u k k e s e l u r u h a n k r e d i t a t a u u n t u k m a s i n g - m a s i n g peserta
s i n d i k a s i .' B i a s a n y a k e t e r a n g a n m e n g e n a i h a l i n i t i d a k ada.

K i t a m e l i h a t d i s i n i , b a h w a u n t u k m e n g h i n d a r k a n p e r m a s a l a h a n , segi i t u
p e r l u u n t u k d i p e r h a t i k a n d e n g a n b a i k o l e h P. P. A . T .

P e r m a s a l a h a n n y a b e r i k u t n y a a d a l a h , a p a k a h para peserta k r e d i t s i n d i k a s i
m a u m e n e r i m a r e s i k o seperti t e r s e b u t d i atas? M a k s u d n y a m e n e r i m a r i s i k o ,
b a h w a h a k t a g i h s a l a h seorang k a w a n peserta s i n d i k a s i n y a d i a l i h k a n k e p a d a
o r a n g lain?

K a l a u t i d a k , m a k a p e r l u d i i n g a t agar d a l a m p e r j a n j i a n a n t a r a para peserta


h a l i n i d e n g a n tegas d i p e r j a n j i k a n , sebab d a l a m h u k u m b e r l a k u asas b a h w a f i g u r
k r e d i t o r ticlak h a r u s t e t a p / t e r t e n t u .

PENGALIHAN H A K TAGIHAN PADA UMUMNYA

Pada asasnya d i d a l a m h u k u m , f i g u r k r e d i t o r t i d a k h a r u s t e t a p / t e r t e n t u ,
d a l a m a r t i , f i g u r k r e d i t o r b o l e h d a n bisa b e r g a n t i - g a n t i t a n p a p e r s e t u j u a n d e b i t o r .
H a l i t u n a m p a k d a r i d i a k u i n y a l e m b a g a t a g i h a n k e p a d a o r d e r (aan order) dan
t a g i h a n k e p a d a p e n u n j u k (aan toonder), yang justru diadakan d e m i u n t u k
m e m u d a h k a n p e r g a n t i a n f i g u r k r e d i t o r . Pada asasnya s u a t u t a g i h a n atas n a m a - -
k e c u a l i y a n g bersitat sangat p r i b a d i - - bisa d i a l i h k a n . 5

D e n g a n d e m i k i a n , setiap d e b i t o r pada asasnya m e m i k u l r i s i k o , b a h w a


m e l a l u i sarana h u k u m y a n g tersedia, k r e d i t o r n y a s e w a k t u - w a k t u hisa b e r g a n t i
tanpa persctujuannya, kecuali telah disepakati lain.

T e r m a s u k d i d a l a m n y a pergantian figur k r e d i t o r berdasarkan subrogatie

4 L.E.H. Rutten, op.cit, hal. 84


b A. Pitlo -- M.F.H.J. Bolweg, Het Nederlands Burgerlijk Wetboek, jilid ketiga, Algemene
deel van het Verbintenissenrecht, cetakan kedelapan, S. Gouda Quit, Arnhem, 1979,
hal. 5.

KREDIT SINDIKASI 145


Lampiran Makalah 111-2: Beberapa Segi Hukum Perjanjian
Dan Penjaminan Kredit Sindikasi

d e n g a n m e n d a s a r k a n k e p a d a Pasal 1401 sub 1 B W . (subrogatie yang diperjanjikan


atas i n i s i a t i p k r e d i t o r ) . D a l a m h a l t e r j a d i subrogatie, m a k a - sama s e p e r t i p a d a
cessie - p e r i k a t a n n y a t e t a p u t u h , h a n y a figur k r e d i t o r y a n g b e r u b a h . K e m u n g k i n a n
bun adalah m e l a l u i subrogatie b e r d a s a r k a n u n d a n g - u n d a n g (Pasal 1402
K . U . H . P e r d a t a ) . T e r h a d a p subrogatie b e r d a s a r k a n p e r j a n j i a n bisa d i s e p a k a t i ,
h a h w a peserta s i n d i k a s i t i d a k a k a n m e m p e r j a n j i k a n subrogatie kepada pihak
k e t i g a y a n g m e m b a y a r , t e t a p i t e r h a d a p subrogatie y a n g t i m b u l dari u n d a n g - u n d a n g
t i d a k bisa, k a r e n a p e r j a n j i a n h a n y a b e r l a k u a n t a r a para p i h a k saja (Ps. 131 5 j o
Ps. 1 3 4 0 ) .

P e r l u d i i n g a t , b a h w a p e r g a n t i a n f i g u r k r e d i t o r perlu u n t u k d i b e r i t a h u k a n
k e p a d a d e b i t o r , agar d e n g a n d e m i k i a n bisa d i c e g a h agar d e b i t o r t i d a k bisa l a g i
m e m b a y a r secara sah k e p a d a k r e d i t o r l a m a .

Y a n g p e r l u d i w a s p a d a i a d a l a h , b a h w a pada p e r g a n t i a n figur k r e d i t o r m e l a l u i
n o v a s i - s u b y e k t i f - a k t i f - - b e r l a i n a n d e n g a n pada cessie d a n subrogatie - - p e r i k a t a n
l a m a n y a m e n j a d i h a p u s , d e n g a n k o n s e k u e n s i n y a , b a h w a semua accessoir-nya
t u r u t hapus. K a r e n a n y a k a l a u k i t a m e l a k u k a n n o v a s i , p e r l u d i i n g a t , b a h w a semua
accessoir, termasuk semua j a m i n a n - j a m i n a n , perlu d i p e r j a n j i k a n d a n dipasang
lagi.

PELAKSANAAN H A K T A G I H BANK PESERTA SINDIKASI

K a l a u s e p e r t i d i k a t a k a n d i atas, b a h w a h a k t a g i h y a n g m u n c u l d a r i k r e d i t
s i n d i k a s i a d a l a h m i l i k para k r e d i t o r s i n d i k a s i m a s i n g - m a s i n g u n t u k s u a t u j u m l a h
t e r t e n t u , m a k a m e n j a d i p e r t a n y a a n , a p a k a h m a s i n g - m a s i n g peserta s i n d i k a s i
b o l e h / b e r h a k menagih sendiri, sebesar h a k n y a k e p a d a d e b i t o r ? B u k a n k a h ia
melaksanakan haknya sendiri ?

D a l a m k r e d i t s i n d i k a s i biasanya d i t u n j u k B a n k t e r t e n t u sebagai leader a t a u


agen s i n d i k a s i d a n k e p a d a n y a d i b e r i k a n k e w e n a n g a n - k e w e n a n g a n t e r t e n t u
o l e h para peserra s i n d i k a s i , t e r m a s u k k e w e n a n g a n u n t u k m e n a g i h . N a m u n
h e n d a k n y a d i i n g a t , b a h w a d i d a l a m p e m b e r i a n kuasa b e r l a k u asas, b a h w a o r a n g
y a n g t e l a h m e m b e r i k a n kuasa ticlak k e h i l a n g a n h a k n y a u n t u k b e r t i n d a k s e n d i r i ,
u n t u k h a l - h a l y a n g t e l a h dikuasakan kepada orang lain.''

S e g i i n i k i r a n y a p e r l u u n t u k d i p e r h a t i k a n clan d i p e r j a n j i k a n secara jelas.

6 W.C.L. v.d. Grinten dalam serie Asser, Handleiding tot de beoefening van het Nederlands
Burgerlijk Recht, Vertegenwordiging en Rechtpersoon, De Vertegenwoordiging,
cetakan keempat, Tjeenk Willink, Zwolle 1973, hal. 41.

146 KREDIT SINDIKASI


Lampiran Makalah 111-2: Beberapa Segi Hukum Perjanjian
Dan Penjaminan Kredit Sindikasi

HAK DEBITOR

Setelah k i t a herbicara t e n t a n g h a k - hak dari k r e d i t o r , m a k a sekarang akan


k i t a t i n j a u h a k d a r i d e b i t o r t e r h a d a p k r e d i t o r / para k r e d i t o r n y a .

Pertanyaannya adalah, apakah debitor boleh melunasi kewajiban utangnya


k e p a d a s a l a h satu d a r i k r e d i t o r peserta s i n d i k a s i ?

Posisi d e b i t o r t e r h a d a p para k r e d i t o r peserta k r e d i t s i n d i k a s i m e n g i n g a t k a n


k i t a k e p a d a l e m b a g a h u k u m k r e d i t o r t a n g g u n g - m e n a n g g u n g . D a l a m h a l ada
k r e d i t o r t a n g g u n g - m e n a n g g u n g , m a k a d i s a n a , t e r h a d a p s a t u o r a n g d e b i t o r ada
l e h i b d a r i s e o r a n g k r e d i t o r . H a k b a g i a n m a s i n g - m a s i n g k r e d i t o r bisa t i d a k sama
b e s a r n y a , n a m u n h a l i t u a d a l a h u r u s a n interen para k r e d i t o r s e n d i r i .

C i r i khas kreditor tanggung - menanggung adalah, bahwa masing - masing


kreditor berhak untuk menagih debitor untuk seluruh utang dan pembayaran
d e b i t o r u n t u k s e l u r u h u t a n g kepada salah seorang k r e d i t o r t a n g g u n g - m e n a n g g u n g
m e m b e b a s k a n d e b i t o r d a r i u t a n g n y a . A t a s p e m b a y a r a n s e p e r t i i t u para k r e d i t o r
n a n t i n y a interen a n t a r m e r e k a m e m b u a t p e r h i t u n g a n / p e m b a g i a n secara interen
sendiri.

K e s e m u a n y a b e r g a n t u n g d a r i p e r j a n j i a n n y a . D a l a m kasus k r e d i t s i n d i k a s i
k e m u n g k i n a n t i d a k m u n c u l gejala k r e d i t o r t a n g g u n g - m e n a n g g u n g , karena
o l e h Pasal 1 2 7 8 B W . d i k a t a k a n , b a h w a u n t u k m u n c u l n y a k r e d i t o r t a n g g u n g -
m e n a n g g u n g , h a r u s d i p e r j a n j i k a n secara tegas. d e b i t o r p a s t i d a p a t m e m b a y a r
sebesar h a k b a g i a n peserta s i n d i k a s i d a l a m k e s e l u r u h a n k r e d i t .

P E M B A Y A R A N P E N U H K E P A D A S A L A H S A T U P E S E R T A
SINDIKASI

Bagaimana kalau terjadi, bahwa sekalipun dalam perjanjian kredit sindikasi


tidak m u n c u l kreditor tanggung - menanggung, debitor membayar seluruh
u t a n g n y a b e r d a s a r k a n k r e d i t s i n d i k a s i n y a k e p a d a s a l a h satu k r e d i t o r peserta
s i n d i k a s i .'

B e r d a s a r k a n Pasal 1385 a y a t 2 B W . , p e m b a y a r a n y a n g d i l a k u k a n k e p a d a
s e o r a n g y a n g t i d a k berkuasa u n t u k m e n e r i m a b a g i si b e r p i u t a n g , a d a l a h sah,
sekedar si b e r p i u t a n g t e l a h m e n y e t u j u i n y a a t a u n y a t a - n y a t a t e l a h m e n d a p a t
manfaat karenanya.

Dengan d e m i k i a n , apakah pembayaran seluruh kredit sindikasi o l e h debitor


k e p a d a s a l a h s e o r a n g peserta s i n d i k a s i m e n j a d i k a n u t a n g d e b i t o r l u n a s a t a u
t i d a k , b e r g a n t u n g d a r i , a p a k a h k e m u d i a n peserta s i n d i k a s i y a n g l a i n m e n y e t u j u i
pembayaran i t u atau apakah mereka nyata - nyata t e l a h m e n d a p a t m a n f a a t dari
pembayaran itu.

KREDIT SINDIKASI 147


Lampiran Makalah 111-3: Macam-Macam Cara
Pengalihan Piutang Kredit Sindikasi

Lampiran Makalah III-3:

M A C A M - M A C A M CARA P E N G A L I H A N
P I U T A N G KREDIT S I N D I K A S I
Daniel Qinting

A d a t i g a cara y a n g l a z i m d i j u m p a i d a l a m s u a t u k r e d i t s i n d i k a s i u n t u k
m e n g a l i h k a n p i u t a n g s u a t u kreditor k e p a d a p i h a k l a i n , yakni assignment (cessie),
sub'participation ( p a r t i s i p a s i ) d a n novation (novasi atau p e m b a h a r u a n h u t a n g ) .

1. Pengalihan oleh debitor

I MiiTDHv). I he Borrower may not assign or transfer any oj its rights, benefit and
obligations under this A g r e e m e n t .

(debitor, debitor tidak berhak m e n g a l i h k a n hak, manfaat dan kewajibannya


dalam Perjanjian i n i ) .

Pada p r i n s i p n y a d e b i t o r ticlak d i p e r k e n a n k a n m e n g a l i h k a n h a k dan/atau


k e w a j i b a n n y a kepada p i h a k l a i n . H a l i n i wajar, mengingat p e n i l a i a n k r e d i t
(credit analysis) yang d i l a k u k a n oleh kreditor adalah terhadap kondisi
k e u a n g a n d a n usaha d e b i t o r y a n g b e r s a n g k u t a n sehingga setiap p e n g a l i h a n
h a k d a n /atau k e w a j i b a n o l e h d e b i t o r a k a n m e n y e b a b k a n p e n i l a i a n k r e d i t
yang telah d i l a k u k a n menjadi tidak berlaku.

2. Pengalihan oleh kreditor

a. A s s i g n m e n t atau Pengalihan I lak

A s s i g n m e n t by L e n d e r . A L e n d e r ( a n ' A s s i g n o r L e n d e r " ) m a y at a n y
t i m e assign t o a n y o n e o r m o r e b a n k s o r o t h e r f i n a n c i a l i n s t i t u t i o n s o r
p e r s o n till o r a n y p a r t o f its r i g h t s a n d b e n e f i t s u n d e r o r a r i s i n g our of
t h i s A g r e e m e n t a n d t h e S e c u r i t y D o c u m e n t s p r o v i d e d t h a t before t h e
a s s i g n m e n t takes e f f e c t t h e A s s i g n o r L e n d e r s h a l l g i v e w r i t t e n n o t i c e
to t h e A g e n t .

(Pengalihan H a k oleh kreditor. Seorang kreditor ("kreditor Yang


M e n g a l i h k a n " ) b e r h a k pada s e t i a p w a k t u m e n g a l i h k a n k e p a d a satu
atau l e b i h b a n k atau lembaga k e u a n g a n atau orang l a i n seluruh atau
s e b a g i a n d a r i h a k d a n m a n f a a t y a n g t i m b u l clari P e r j a n j i a n inidan
D o k u m e n J a m i n a n asalkan sebelum p e n g a l i h a n hak tersebut berlaku
efektif, kreditor yang M e n g a l i h k a n memberi pemberitahuan tcrtulis
d a h u l u kepada A g e n ) .

148 KREDIT SINDIKASI


Lampiran Makalah IIL3: Macam-Macam Cara
Pengalihan Piutang Kredit Sindikasi

K e t e n t u a n p e n g a l i h a n d i atas pada p r i n s i p n y a sama d e n g a n k e t e n t u a n


y a n g t e r d a p a t d i d a l a m Pasal 613 KUHPerdata: penyerahan akan
p i u t a n g - p i u t a n g atas n a m a d a n k e h e n d a a n ink b e r t u b u h lainnya,
d i l a k u k a n d e n g a n j a l a n m e m h u a t suatu a k t a o t e n t i k a t a u d i b a w a h
t a n g a n , d e n g a n m a n a h a k - h a k atas k e h e n d a a n i t u d i l i m p a h k a n kepada
o r a n g l a i n . P e n y e r a h a n y a n g d e m i k i a n bagi si b e r u t a n g riada a k i h a t n y a ,
m e l a i n k a n setelah penyerahan itu diberitahukan kepadanya, atau
secara t e r t u l i s d i s e t u j u i clan d i a k u i n y a .

Permasalahan:
• D a p a t k a h k e t e n t u a n t e n t a n g p e m b e r i t a h u a n secara t e r t u l i s d a n
persetujuan oleh d e b i t o r s e b a g a i m a n a d i a t u r d i d a l a m Pasal 61 3
ayat ( 2 ) d i s i m p a n g i d i d a l a m P e r j a n j i a n K r e d i t ?

• A p a k a h a k i b a t p e n g a l i h a n tersebut k e p a d a D o k u m e n J a m i n a n ?

Pasal 16 ayat ( 1 ) U U N o . 4 t a h u n 1996 tentang Hak


T a n g g u n g a n atas T a n a h : j i k a p i u t a n g y a n g d i j a m i n d e n g a n
H a k T a n g g u n g a n b e r a l i h k a r e n a cessie, subrogasi, p c w a r i s a i i
a t a u sebab-sehab l a i n , H a k " t a n g g u n g a n t e r s e b u t b e r a l i h
k a r e n a h u k u m kepada k r e d i t o r b a r u .

Pasal 19 ayat ( I ) U U N o . 42 t a h u n 1999 t e n t a n g J a m i n a n


F i d u s i a : P e n g a l i h a n h a k aras p i u t a n g y a n g d i j a m i n d e n g a n
f i d u s i a m e n g a k i b a t k a n b e r a l i h n y a d e m i h u k u m segala h a k
d a n k e w a j i b a n P e n e r i m a Fidusia kepada k r e d i r o r b a r u .

Sub-Participation

" A Lender may at any time grant one or more sub-participation in its rights
and/or obligations under this Agreement and the Security Documents, but
the other parties hereto shall not be concerned in any way with any
subparticipation so granted."

( S e o r a n g k r e d i t o r dapat s e w a k t u - w a k t u m e m b e r i k a n satu a t a u l e h i b
sub p a r t i s i p a s i atas h a k n y a atau k e w a j i b a n n y a d a l a m P e r j a n j i a n i n i
d a n D o k u m e n J a m i n a n , t e t a p i p i h a k l a i n d a l a m P e r j a n j i a n i n i ticlak
akai i m e m i l i k i k a i t a n d e n g a n cara a p a p u n atas sub partisipasi t e r s e b u t )

A d a dua macam Sub-Participation:

KREDIT SINDIKASI 149


Lampiran Makalah 111—3T Macam-Macam Cara
Pengalihan Piutang Kredit Sindikasi

J. Funded Sub-participation

Dalam h a l i n i k r e d i t o t y a n g m e n g a l i h k a n " m e n j u a l " k e p e n t i n g a n


e k o n o m i atas p i u t a n g n y a , t e t a p i m e m e g a n g title/hak atas p i u t a n g
tersebut. Pihak yang " m e m h e l i " piutang tersebut akan
m e n e m p a t k a n d a n a pada k r e d i t o r y a n g m e n g a l i h k a n s e j u m l a h
h u t a n g d e b i t o r . Jika debitor wanprestasi, maka k r e d i t o r y a n g
m e n g a l i h k a n b e r h a k m e n g a m b i l deposit tersebut. S e b a l i k n y a j i k a
debitor melakukan pembayaran, m a k a k r e d i t o r asal akan
m e n g e m b a l i k a n bagian dari deposito tersebut kepada p i h a k
Pembeli sejumlah yang d i t c r i m a n y a dari debitor tidak m e n g e t a h u i
transaksi sub-partisipasi i n i . U m u m n y a Pembeli m e n d a p a t "fee"
dari kreditor Asal.

kreditor Asal

Deposit $ 1 0 0 P e n g a l i h a n Bersyarat 1 lutan<.


$100

Pembeli

2. Unfunded a t a u Risk Sub-participation

D a l a m h a l i n i P e m b e l i ticlak m e n e m p a t k a n d e p o s i t o pada k r e d i t o r
A s a l t e t a p i m e m b e r i k a n j a m i n a n atas p e m b a y a r a n d e b i t o r . J i k a
d e b i t o r t i d a k m e m b a y a r kepada k r e d i t o r A s a l m a k a P e m b e l i a k a n
membayar kepada k r e d i t o r A s a l . A t a s pembayaran i n i hak t a g i h
k r e d i t o r A s a l akan d i a l i h k a n kepada Pembeli (Subrogasi).

K a r e n a k r e d i t o r A s a l t e t a p t e r c a t a t sebagai k r e d i t o r S i n d i k a s i ,
m a k a Sub-participation t i d a k m e m b a w a d a m p a k atas D o k u m e n
Jaminan.

150 KREDIT SINDIKASI


Lampiran Makalah 111-3: Macam-Macam Cara
Pengalihan Piutang Kredit Sindikasi

Novasi

" A L e n d e r ( a n " E x i s t i n g L e n d e r " ) m a y at any t i m e transfer by n o v a t i o n


t o a n y o n e o r m o r e Q u a l i f y i n g L e n d e r s (as " S u b s t i t u t e L e n d e r " ) a l l o r
any part of the rights, benefits and obligations o f the Existing Lender
under or arising out of this A g r e e m e n t . . . "
(Seseorang kreditor ("kreditor Asal") dapat sewaktu-waktu
m e n g a l i h k a n d e n g a n cara n o v a s i k e p a d a satu a t a u l e b i h k r e d i t o r y a n g
m e m e n u h i syarat ( " k r e d i t o r P e n g g a n t i " ) s e l u r u h a t a u s e b a g i a n d a r i
h a k , m a n f a a t d a n k e w a j i b a n n y a d a r i k r e d i t o r A s a l y a n g ada a t a u t i m b u l
dari Perjanjian ini...)

P a d a u m u m n y a n o v a s i d i p a k a i j i k a ada b a g i a n d a r i Commitment
kreditor yang belum dicairkan.

Contoh:

D a l a m suatu K r e d i t S i n d i k a s i y a n g t e r d i r i d a r i 5 k r e d i t o r , m a s i n g -
masing k r e d i t o r setuju u n t u k m e m b e r i k a n p i n j a m a n kepada d e b i t o r
sebesar U S $ 2 5 , 0 0 0 , 0 0 0 ( a t a u 5 0 % d a r i t o t a l P i n j a m a n ) . S a l a h satu
k r e d i t o r i n g i n m e n g a l i h k a n ( a ) p i u t a n g n y a k e p a d a d e b i t o r sebesar
US$ 5,000,000 dan (b) kewajibannya u n t u k memberikan pinjaman
sebesar U S $ 5,000,000 yang merupakan sisa d a r i seluruhnya
Komitmennya.
H a l i n i u m u m n y a d i t a f s i r k a n sebagai p e m b a h a r u a n h u t a n g (novasi)
s e b a g a i m a n a d i a t u r d i d a l a m Pasal 1413 ayat ( 3 ) .

Sebelum Novasi Sesudah N o v a s i

debitor debitor

i Ai
oan Debt Diakhiri

kreditor Asal kreditor Asal


kreditor
Pengganti

KREDIT SINDIKASI 151


Lampiran Makalah 111-3: Macam-Macam Cara
Pengalihan Piutang Kredit Sindikasi

Permasalahan:

• Perlu Persetujuan d e b i t o r A t a s N o v a s i i n i d i p e r l u k a n p e r s e t u j u a n
dari debitor

• Status d a r i D o k u m e n J a m i n a n y a n g m e r u p a k a n p e r j a n j i a n i k u t a n
d a r i P e r j a n j i a n K r e d i t , K a r e n a N o v a s i mengakhiri p e r j a n j i a n
asal a n t a r a d e b i t o r d a n k r e d i t o r A s a l m a k a p e n g a k h i r a n i n i j u g a
akan berakibat pengakhiran D o k u m e n Jaminannya. Karenanya
s t r u k t u r N o v a s i i n i selalu d i h i n d a t i d a l a m suatu K r e d i t S i n d i k a s i .

152 KREDIT SINDIKASI


to
CD
00
Prinsip-Prinsip Restrukturisasi Utang-
Haryanto Adikusumo

PRINSIP-PRINSIP RESTRUKTURISASI
UTANG
Haryctnto Adikusumo

Beberapa p r i n s i p restrukturisasi utang yang p e n t i n g adalah:


1) M e m b a n g u n kepercayaan d a n pengertian antara debitor d a n kreditor. H a l
i n i sangat p e n t i n g k a r e n a d a l a m m e l a k u k a n r e s t r u k t u r i s a s i u t a n g p a s t i a d a
salah satu p i h a k y a n g merasa d i r u g i k a n . F a k t o r k e p e r c a y a a n ini penting
k a r e n a t a n p a n y a r e s t r u k t u r i s a s i sangat s u l i t d i l a k u k a n .
2) B e r k o m u n i k a s i d e n g a n semua p i h a k t e r k a i t , s e p e r t i langganan, supplier,
k a r y a w a n d a n p e m e r i n t a h a n . Perlu d i b e r i k a n k e y a k i n a n kepada p i h a k '
p i h a k tersebut m e n g e n a i k o n d i s i perusahaan saat i n i m a u p u n r e n e a n a masa
datang.
5) D a l a m proses r e s t r u k t u r i s a s i , k o m u n i k a s i h a r u s h c r j a l a n terus terutama
dengan kreditor, dan jangan menghambat proses i n i . D a l a m p r a k t e k ,
h i l a m a n a j u m l a h k r e d i t o r sangat b a n y a k m a k a d i b c n t u k l a h Steering Com-
mittee sebagai p e n g h u b u n g a n t a r a k r e d i t o r d a n d e b i t o r .
4) d e b i t o r harus berusaha transparan d a n t e r b u k a , serta m e m b e r i t a h u k a n setiap
p e r k e m b a n g a n yang signifikan mengenai perusahaan. D a l a m h a l i n i d e b i t o r
h a r u s m e n e r i m a a d a n y a k o n t r o l secara t i d a k l a n g s u n g d a r i k r e d i t o r .
5) S e l a m a negosiasi j a n g a n m e n g i n g k a r i j a n j i .
6) Berbicara dengan masing-masing kreditor karena t i a p - t i a p bank m e m p u n y a i
agenda d a n o b j e k t i f tersendiri yang m u n g k i n t i d a k d i u t a r a k a n d i f o r u m
t e r b u k a , s e h i n g g a d e b i t o r harus peka t e r h a d a p m a k s u d a t a u isyarat m e r e k a
d a n bersedia u n t u k b e r b i c a r a secara t a t a p m u k a .
7) S a b a r d a n u l e t , serta bisa m e n e r i m a k c j e n g k e l a n / k e m a r a h a n para k r e d i t o r ,
k a r e n a p a d a saat i t u d e b i t o r harus m e n g a k u i b a h w a m e r e k a meminjam
uang d a n sekarang telah menjadi macet.
tS) B u t u h m e n t a l baja d a n keuletan yang panjang.
9) d e b i t o r h a r u s m e m i l i k i b a n y a k opsi/alterruitive, w a l a u p u n k e l i h a t a n a n c h
kadang opsi t e r s e b u t bisa j a l a n .
10) T i d a k ada satu cara r e s t r u k t u r i s a s i y a n g p a l i n g b a i k , k a r e n a h a l t e r s e b u t
b e r g a n t u n g p a d a situasi y a n g d i h a d a p i , m a k a u s a h a k a n m e m b u a t s k e n a r i o
yang o p t i m u m yaitu yang paling m u n g k i n dicapai d a n yang terjelek.
1 1) Proses r e s t r u k t u r i s a s i a d a l a h proses y a n g p a n j a n g , o l e h k a r e n a n y a s e l a m a
proses b e r l a n g s u n g para p i h a k harus mengikuti perkembangan-
p e r k e m b a n g a n , d i n a m i s selama proses b e r j a l a n .
12) A d a banyak p e m a i n - p e m a i n sehingga m u n g k i n ada b a n y a k agenda
kepentingan yang bertentangan.
13) d e b i t o r h a r u s b e r s i k a p r e a l i s t i k , sabar d a n k o n s i s t e n , k a r e n a keinginan

KREDIT SINDIKASI 155


Prinsip-Prinsip Restrukturisasi Utang-
Haryanto Adikusumo

PRINSIP-PRINSIP RESTRUKTURISASI
UTANG
Haryanto Adikusumo

Beberapa p r i n s i p restrukturisasi utang yang p e n t i n g adalah:


1) M e m b a n g u n kepercayaan d a n pengertian antara debitor d a n kreditor. H a l
i n i s a n g a t p e n t i n g k a r e n a d a l a m m e l a k u k a n r e s t r u k t u r i s a s i u t a n g p a s t i ada
salah satu p i h a k y a n g merasa d i r u g i k a n . F a k t o r k e p e r c a y a a n ini penting
k a r e n a t a n p a n y a r e s t r u k t u r i s a s i sangat s u l i t d i l a k u k a n .
2) Berkomunikasi d e n g a n semua p i h a k t e r k a i t , s e p e r t i langganan, supplier,
k a r y a w a n d a n p e m e r i n t a h a n . Perlu d i b e r i k a n k e y a k i n a n kepada p i h a k '
p i h a k tersebut m e n g e n a i k o n d i s i perusahaan saat i n i m a u p u n r e n e a n a masa
datang.
3) D a l a m proses r e s t r u k t u r i s a s i , k o m u n i k a s i h a r u s h c r j a l a n terus terutama
dengan kreditor, dan jangan menghambat proses i n i . D a l a m praktek,
b i l a m a n a j u m l a h k r e d i t o r sangat b a n y a k m a k a d i b e n t u k l a h Steering C o m -
mittee sebagai p e n g h u b u n g a n t a r a k r e d i t o r d a n d e b i t o r .
4) d e b i t o r h a r u s berusaha transparan d a n t e r b u k a , serta m e m b e r i t a h u k a n setiap
p e r k e m b a n g a n y a n g s i g n i f i k a n m e n g e n a i perusahaan. D a l a m h a l i n i d e b i t o r
h a r u s m e n e r i m a a d a n y a k o n t r o l secara t i d a k l a n g s u n g clari k r e d i t o r .
5) Selama negosiasi j a n g a n m e n g i n g k a r i j a n j i .
6) Berbicara dengan masing-masing kreditor karena t i a p - t i a p bank m e m p u n y a i
agenda d a n o b j e k t i f tersendiri yang m u n g k i n tidak d i u t a r a k a n d i f o r u m
t e r b u k a , s e h i n g g a d e b i t o r h a r u s peka t e r h a d a p m a k s u d a t a u isyarat m e r e k a
d a n bersedia u n t u k b e r b i c a r a secara t a t a p m u k a .
7) S a b a r clan u l e t , serta bisa m e n e r i m a k e j e n g k c l a n / k e m a r a h a n para k r e d i t o r ,
k a r e n a p a d a saat i t u d e b i t o r harus m e n g a k u i b a h w a m e r e k a meminjam
u a n g clan s e k a r a n g t e l a h m e n j a d i m a c e t .
8) B u t u h m e n t a l baja d a n keulctan yang panjang.
9) d e b i t o r h a r u s m e m i l i k i b a n y a k opsi/alternative, w a l a u p u n k e l i h a t a n a n e h
k a d a n g o p s i t e r s e b u t bisa j a l a n .
10) T i c l a k ada satu cara r e s t r u k t u r i s a s i y a n g p a l i n g b a i k , k a r e n a h a l tersebut
b e r g a n t u n g p a d a situasi y a n g d i h a d a p i , m a k a u s a h a k a n m e m b u a t s k e n a r i o
y a n g o p t i m u m y a i t u y a n g p a l i n g m u n g k i n d i c a p a i clan y a n g t e r j e l e k .
1 1) Proses r e s t r u k t u r i s a s i a d a l a h proses y a n g p a n j a n g , o l e h k a r e n a n y a s e l a m a
proses b e r l a n g s u n g para p i h a k harus mengikuti perkembangan-
p e r k e m b a n g a n , d i n a m i s selama proses b e r j a l a n .
12) A d a banyak p e m a i n - p e m a i n s e h i n g g a m u n g k i n ada b a n y a k agenda
kepentingan yang bertentangan.
13) d e b i t o r h a r u s b e r s i k a p realistik, sabar d a n k o n s i s t e n , k a r e n a keinginan

KREDIT SINDIKASI 155


Prinsip-Prinsip Restrukturisasi Utang-
Haryanto Adikusumo

k r e d i t o r clan d e b i t o r b e l u m t e n t u sama d a n t i d a k semua k e i n g i n a n k r e d i t o r


baik u n t u k operasional perusahaan.
14) I l a m s ada t i m t e r s e n d i r i agar t i d a k m e n g g a n g g u o p e r a s i o n a l perusahaan.
1 5) M e n g h a s i l k a n d a n m e m b a n g u n cashflow sebanyak-banyaknya k a r e n a cash
m e m p e r k u a t negosiasi d e b i t o r t e r h a d a p k r e d i t o r .
1 6) M e m p u n y a i m c k a n i s m e y a n g m e n j a g a clan m e m b a n g u n cash balance u n t u k
t u j u a n restrukturisasi.
1 7) M e m p e r h a t i k a n h a r g a ( s u r a t ) u t a n g d i pasar d a n memperhatikan siapa saja
yang m e m b e l i d a n m e n j u a l (surat) u t a n g perusahaan.
18) Perlu penasehat keuangan y a n g k r e d i b e l u n t u k m e m b a n t u agar proses
berjalan lancar, sehingga m c n i n g k a t k a n kepercayaan k r e d i t o r .
1 9) M e l i h a t k a n Prakarsa J a k a r t a t e r u t a m a a p a b i l a t e r j a d i dead lock.
20) P e r u s a h a a n h a r u s t e t a p d i j a g a eksis d a n b a h k a n m c n i n g k a t k a n k i n e r j a n y a
agar p e n y e l e s a i a n r e s t r u k t u r i s a s i b e r h a s i l .
2 1) M e n g h i t t t n g j u m l a h u t a n g yang m a m p u dibayar oleh perusahaan m e s k i p u n
d i d a l a m k e a d a a n e k o n o m i clan p e r u h a h a n kurs y a n g t i d a k m e n e n t u .
22) Aset-aset yang tidak p e n t i n g dijual dijangka menengah u n t u k m e n d a p a t k a n
cash.
23) M e m p u n y a i aset-aset y a n g l i k u i d y a n g d e n g a n c e p a t d a p a t d i j a d i k a n cash
u n t u k m e m b e l i k e m b a l i u t a n g perusahaan.
24) M e n d a p a t k a n jangka w a k t u pembayaran yang panjang antara 8 - 1 0 tahun
d e n g a n p e m b a y a r a n a k h i r y a n g sebesar m u n g k i n .
25) S e l a m a negosiasi k a l a u bisa m e m b e l i k e m b a l i u t a n g - u t a n g perusahaan.

S e l a m a Proses R e s t r u k t u r i s a s i U t a n g B e r j a l a n :
1) T e r u s m e n g o p e r a s i k a n p e r u s a h a a n d e n g a n efisien d a n p e n i n g k a t a n k i n e r j a
agar r e s t r u k t u r i s a s i bisa b e r h a s i l .
2) M e n c a r i p a r t n e r - p a r t n e r strategis y a n g dapat diajak b e r m i t r a j a n g k a p a n j a n g .
3) M e n d a p a t k a n o p s i p e m b e l i a n s a h a m k e m b a l i agar management control
perusahaan tetap d i t a n g a n debitor.
4) M e n d i s k u s i k a n clan m e m b u a t term sheet d e n g a n para k r e d i t o r .
5) S e d i a k a n w a k t u yang c u k u p antara p e n a n d a t a n g a n a n term sheet d a n d o k u m e n
restrukturisasi utang karena banyak hal-hal komplek yang harus
diselesaikan.
6) M e m b e r i i n s e n t i f kepada m a n a j e m e n u n t u k menyukseskan restrukturisasi
ini dan implementasinya.
7) M e n d a p a t k a n h a r g a y a n g fair d a n w a j a r u n t u k debt equity swap.
8) M e m p u n y a i pcta/schedtde y a n g d e t a i l s a m p a i dengan penutupan
restrukturisasi i n i .
9) H a r u s jelas d e n g a n s e m u a p e r a t u r a n p e m e r i n t a h d a n p e r p a j a k a n dan
d a m p a k n y a sebelum penandatanganan perjanjian restrukturisasi.

Setelah Restrukturisasi U t a n g Diselesaikan:


1) M e m p u n y a i business plan u n t u k 5 t a h u n ke clepan d a n y a n g 2 t a h u n p e r t a m a

156 KREDIT SINDIKASI


Prinsip-Prinsip Restrukturisasi Utang-
Haryanto Adikusumo

l e b i h d e t a i l . Perusahaan harus m e n c a p a i d a n m e l e b i h i business, plan tersebut.


M e n g h i n d a r i default lagi d e n g a n m e m p u n y a i cash reserve yang cukup.
P r o d u k t i v i t a s h a r u s d i t i n g k a t k a n , p e n g o n t r o l a n y a n g k e t a t d i capital expen-
diture d a n efisiensi b i a y a .
M a n a j e m e n h a r u s l e b i h t r a n s p a r a n d a n m e n j a l a n k a n good corporate gover-
nance agar k e j a d i a n serupa t i d a k t e r u l a n g l a g i .
M e - r e v i e w s t r u k t u r o r g a n i s a s i d a n S t a n d a r O p e r a s i o n a l 6k P r o s e d u r (SOP)
u n t u k m e m b u a t p e r u s a h a a n l e b i h sehat d a n t r a n s p a r a n .
K o n s e n t r a s i d i core business agar l e b i h profitable clan cash / l o w - n y a m a k i n
baik.

KREDIT SINDIKASI 157


Restrukturisasi Kredit Sindikasi Dalam Praktek-
Herry D. Pohan

RESTRUKTURISASI KREDIT S I N D I K A S I
D A L A M PRAKTEK
Herry D. Pohan

M e s k i s e b a g i a n besar k r e d i t y a n g b e r m a s a l a h pada u m u m n y a t e l a h
d i s e r a h k a n kepada B a d a n P e n y e h a t a n P e r b a n k a n N a s i o n a l ( B P P N ) , a k a n t e t a p i
pihak perbankan tetap mengupayakan penyehatan kredit bermasalah. Upaya
p e n y e l a m a t a n k r e d i t b e r m a s a l a h pada u m u m n y a d i t e m p u h o l e h b a n k a p a b i l a
b a n k merasa y a k i n b a h w a , ( 1 ) usaha d e b i t o r m a s i h m e m p u n y a i p r o s p e k y a n g
l a y a k , ( 2 ) ada i k t i k a d b a i k d a r i d e b i t o r u n t u k b c k e r j a sama d e n g a n b a n k d a l a m
menyelesaikan kreditnya.

T e k n i k p e n y e l a m a t a n k r e d i t atau restrukturisasi u m u m n y a d i l a k u k a n
d e n g a n cara, ( 1 ) p e n j a d w a l a n kemhali/rcscheduling terhadap jangka w a k t u kredit,
m e r u p a k a n p e n y e l a m a t a n r i n g a n , m i s a l n y a ada p e r u s a h a a n y a n g m e l a k u k a n
i m p o r m e s i n pada w a k t u m e m b u k a L/C, k u r s U S D m a s i h n o r m a l , t e t a p i pada
w a k t u shipment kurs U S D melonjak mengakibatkan mereka tidak dapat
m e m b a y a r , ( 2 ) p e n i n j a u a n k e m b a l i syarat d a n k e t e n t u a n k r e d i t o r / r e c o n d i t i o n -
ing, t i d a k h a n y a m e n j a d w a l u l a n g t a p i j u g a m e n g u b a h persyaratan/terms and
conditions dari kondisi awal, tapi belum mengubah struktur pembiayaan; (3)
a p a b i l a k e a d a a n m e m a n g b e n a r - b e n a r p a r a h m a k a dapat d i l a k u k a n restrukturisasi
y a n g m e r u p a k a n u p a y a p e n a t a a n k e m b a l i k r e d i t m e n c a k u p rescheduling dan
reconditioning. D i s i n i sebagian d a r i k r e d i t k o m e r s i a l suatu perusahaan t i d a k h a n y a
di-re/inancing t a p i j u g a semi equity financing, m i s a l n y a d e n g a n option kepada
b a n k b a h w a s e t e l a h p e r i o d e t e r t e n t u y a n g s e m u l a equity berada d i h a n k h a r u s
d i a m b i l k e m b a l i o l e h perusahan, atau misalnya perusahaan per/ormcmce-nya
m a k i n m e m h a i k m a k a atas p r o f i t t i d a k b o l e h d i b a g i d e v i d e n n y a t a p i w a j i h
u n t u k m e n g u r a n g i equity y a n g ada d i b a n k . H a l - h a l t e r s e b u t t i d a k h a n y a
d i l a k u k a n kepada perusahaan-perusahaan swasta t a p i j u g a p e r u s a h a a n BUMN.

D a l a m suatu k r e d i t sindikasi bila terjadi masalah c e n d e r u n g sulit u n t u k


m e n c a r i solusinya. S e r i n g k a l i b a n k - b a n k langsung m e m b a w a ke p e n g a d i l a n
k a r e n a proses p e n y e l a m a t a n k r e d i t m e m a k a n w a k t u y a n g sangat l a m a . D i a k u i
b a h w a d e n g a n a d a n y a B P P N , b a n k - b a n k merasa sangat t c r b a n t u .

U n t u k m e l i h a t d i m a n a kesulitan dari penyelesaian masalah k r e d i t sindikasi


m a k a p e r l u d i l i h a t d a r i a w a l t c r b e n t u k n y a s i n d i k a s i . Pada w a k t u p e m b e n t u k a n
k r e d i t s i n d i k a s i , p i h a k y a n g t e r l i b a t y a i t u Arranger, y a n g a d a l a h m e r u p a k a n mas-
ter mind d a r i fasilitas k r e d i t s i n d i k a s i , k a r e n a d i a y a n g m e m p a k e r k e b u t u h a n
d e b i t o r u n t u k bisa m e n j a d i f a s i l i t a s k r e d i t y a n g d a p a t d i - a d o p t o l e h p e r b a n k a n .
S e t e l a h Arranger m e n d a p a t m a n d a t clari d e b i t o r , k e m u d i a n Arranger membuat

158 KREDIT SINDIKASI


Restrukturisasi Kredit Sindikasi Dalam Praktek-
Herry D. Pohan

p a k e t s e m e n a r i k m u n g k i n u n t u k d i l e m p a r k e pasar a t a u m e h g u n d a n g ( i n v i t e )
semua c a l o n - c a l o n k r e d i t o r .

Y a n g m e n j a d i masalah bagi p e r b a n k a n d a l a m negeri adalah, bank-bank


m e n g a n g g a p b a h w a apa y a n g t e l a h d i p a k e t o l e h Arranger sudah t e r u j i b a h w a
proyek tersebut akan baik. Kebanyakan dalam praktek b a n k h a n y a melihat
i n f o r m a s i f i n a n s i a l n y a saja d a n l a n g s u n g setuju u n t u k i k u t serta d a l a m s i n d i k a s i .
I n f o r m a s i t e r s e b u t d i s a m p a i k a n o l e h Arranger dalam bentuk Info M e m o .
Feasibility Study (studi kelayakan) m e m a n g d i l a k u k a n o l e h bank tapi berbeda,
karena p e n i l a i a n tersebut d i l a k u k a n hanya u n t u k m e l i h a t apakah pinjaman
d a l a m j u m l a h t e r t e n t u serta s u k u b u n g a t e r t e n t u t e r s e b u t d i a n g g a p l a y a k a t a u
tidak. S e b e n a r n y a para c a l o n kreditor wajib m e l a k u k a n evaluasi dan
menganalisa kelayakan proyek d a l a m paket yang d i s a m p a i k a n o l e h Arranger.
K a l a u p u n d i l a k u k a n uji tuntas, i t u d i l a k u k a n oleh bank kadang hanya u n t u k
m e n y e i m b a n g k a n p o r t o f o l i o n y a (ada s e m a c a m k e b a n g g a a n apabila namanya
t e r c a n t u m d a l a m tombstone peserta s i n d i k a s i ) .

Setelah Perjanjian Kredit Sindikasi (PKS) ditandatangani, maka fungsi


Arranger selesai, y a n g ada a d a l a h P K S d i m a n a d i d a l a m n y a t e r d a p a t banyak
b a n k d e n g a n satu d e b i t o r . U m u m n y a sebelum P K S d i t a n d a t a n g a n i , para k r e d i t o r
m e n u n j u k satu agen yang m e n j e m b a t a n i k e b u t u h a n para k r e d i t o r sindikasi
d e n g a n d e b i t o r . D a l a m h a l i n i A g e n b u k a n master mind d a r i k r e d i t s i n d i k a s i .
A g e n h a n y a m e w a k i l i k e p e n t i n g a n k r e d i t o r d a n fungsi A g e n pada u m u m n y a
adalah bersifat a d m i n i s t r a t i s

Permasalahan pertama adalah apabila terjadi sengketa d a n h a l tersebut


b e l u m d i a t u r d a l a m PKS, maka kestditannya adalah mencapai kesepakatan atau
t i t i k t e m u antara k e d u a b e l a h p i h a k , m i s a l n y a k r e d i t o r m e m i n t a cashflow man-
agement d i a t u r o l e h B a n k s e d a n g k a n d e b i t o r t i d a k m a u cash flow-nya diatur oleh
k r e d i t o r . S e l a i n i t u , m e n c a p a i t i t i k t e m u d i a n t a r a k r e d i t o r juga m e n j a d i m a s a l a h ,
m i s a l n y a a p a b i l a s i n d i k a s i tersebut m e l i b a t k a n b a n k - b a n k p e m e r i n t a h , swasta,
d a n luar n e g e r i . B a n k - b a n k p e m e r i n t a h t e r i k a t d e n g a n p e r a t u r a n d a n U U d a l a m
n e g e r i . S e d a n g k a n B a n k asing d e n g a n m c m a k a i p e r h i t u n g a n n y a s e n d i r i d a p a t
l a n g s u n g m e m i n t a cut loss. D i l a i n p i h a k b a n k p e m e r i n t a h t i d a k bisa m e l a k u k a n
h a l i t u b e g i t u saja k a r e n a d i d a l a m n y a ada k e w e n a n g a n p e m e g a n g s a h a m y a n g
diwakili oleh menteri.

Seringkali debitor seolah-olah tidak kooperatif, misalnya dalam kredit


s i n d i k a s i P T . X , d i m a n a k e t i k a b a n k - b a n k m i n t a agar cash flow management
b e r a d a d i b a n k . T e r n y a t a cash flow management yang diatur oleh bank tidak
termasuk k o m p o n e n hasil operasional debitor. Sehingga bank t i d a k dapat
m e n g a t u r cash flow management tapi hanya m c n u n g g u hasil operasional anak
perusahaan debitor yang diperparah dengan lokasinya yang d i luar negeri,
s e h i n g g a k r e d i t o r ticlak p u n y a akses u n t u k menguasainya. T e t a p i a d a p u l a d e b i t o r
y a n g d a l a m w a k t u 6 b u l a n m e n g h a s i l k a n restrukturisasi y a n g m u l u s d a n lunas.

KREDIT SINDIKASI 159


Restrukturisasi Kredit Sindikasi Dalam Praktek-
Herry D. Pohan

Permasalahan lain adalah bila sewaktu-waktu debitor tidak dapat m e m e n u h i


k e w a j i b a n n y a , seperi m e m b a y a r a n g s u r a n p o k o k d a n b u n g a , m a k a A g e n w a j i b
menegur d e b i t o r tersebut d a n m e m b e r i t a h u k a n h a l tersebut k e p a d a s e l u r u h
kreditor A g e n tidak m e m p u n y a i hak u n t u k memberikan k e r i n g a n a n kepada
d e b i t o r , sehingga peran A g e n selanjutnya hanya m e m b e r i t a h u k a n mengenai
m a s a l a h t e r s e b u t . D a l a m h a l i n i , A g e n h a n y a b e r t i n d a k sebagai a d m i n i s t r a t o r ,
y a i t u m e n g i n f o r m a s i k a n p i h a k - p i h a k t e r k a i t . S e l a i n i t u agen j u g a w a j i b m e r u j u k
pasal-pasal m a n a y a n g t i d a k d i p e n u h i o l e h d e b i t o r serta t i n d a k a n apa saja y a n g
dapat d i a m b i l oleh kreditor.

A p a b i l a t i m b u l m a s a l a h d a r i d e b i t o r d a n d a l a m kasus j u m l a h k r e d i t o r y a n g
b a n y a k , A g e n a k a n m e n g u s u l k a n d i b e n t u k n y a suatu steering committee yang
h e r a n g g o t a k a n b a n k - h a n k sebagai p e r w a k i l a n . D e n g a n cara t e r s e b u t d e b i t o r
t i d a k h a r u s b o l a k - h a l i k m e n e m u i s e l u r u h k r e d i t o r . Steering committee b i a s a n y a
memhahas secara i n t c n s i f p r o p o s a l r e s t r u k t u r i s a s i d a n m e l a k u k a n negosiasi
d e n g a n d e b i t o r . A p a b i l a steering committee k e m u d i a n merasa y a k i n h a h w a p r o -
posal hisa d i t e r i m a o l e h para k r e d i t o r , m a k a b a r u k e m u d i a n p r o p o s a l tersebul
d i k e m b a l i k a n ke s e l u r u h k r e d i t o r u n t u k d i p u t u s k a n . Stcciing committee t i d a k
m e m p u n y a i hak apapun u n t u k m e m u t u s k a n . Yang sulit adalah apabila PKS
t i d a k m e n g a t u r bagaimana m e m u t u s suatu masalah, apakah berdasarkan voting
majority a t a u u n a n i m o u s consent (suara s e t u j u b u l a t ) . U n t u k mengatasinya
biasanya s e b e l u m steering committee m e n j a l a n k a n tugasnya m e r e k a m e n a w a r k a n
t a t a cara p e n g a m b i l a n k e p u t u s a n , biasanya a d a l a h voting majority karena unani-
mous consent t i d a k p e r n a h t e r j a d i , b a h k a n k a l a u ada a t u r a n m e n g e n a i u n a n i -
mous consent biasanya d i u p a y a k a n agar pasal tersebut d i b u a t k e s e p a k a t a n bersama
k e m b a l i . U n t u k participant d a r i B U M N , b i l a k r e d i t tersebut b e r n i l a i d i a t a s R p . 1
t r i l i u n d a n a k a n d i r e s t r u k t u r i s a s i , m a k a biasanya harus m e n d a p a t k a n p e r s e t u j u a n
d a n K o m i t e K e h i j a k a n S e k t o r K e u a n g a n ( K K S K ) . D e n g a n d e m i k i a n pada
p e r b a n k a n B U M N b a n y a k r a m b u - r a m b u y a n g harus d i t a a t i d a l a m m e l a k u k a n
restrukturisasi m a u p u n likuidasi.

U s u l a n sebagai p e n u t u p a d a l a h sebagai b e r i k u t :
1. D a l a m p e m b i a y a a n s i n d i k a s i , m e s k i t e l a h d i l a k u k a n s u a t u feasibiulty study,
t e t a p h a r u s tegas-tegas d i k a t a k a n k e p a d a p e r b a n k a n h a h w a m e r e k a w a j i h
m e l a k u k a n s u a t u e v a l u a s i secara i n d e p e n d e n . T i d a k ada s u a t u t a n g g u n g
j a w a b a p a p u n d a r i Arranger b a h w a k r e d i t a k a n selamanya l a n c a r a t a u p r o y e k
t e r s e b u t a k a n feasible atau tidak. D e n g a n kata l a i n h a l i t u benar-benar
m e r u p a k a n t a n g g u n g jawab h a n k - b a n k yang akan berpartisipasi d a l a m
sindikasi,
2. A p a b i l a t e r n y a t a t i m b u l m a s a l a h , m a k a s e b a i k n y a segera d i b e n t u k steering
committee y a n g h a r u s p e r t a m a - t a m a m e n g a t u r r a t a cara p e n g a m b i l a n
keputusan karena kalau tidak kesepakatan tidak akan p e r n a h tercapai.

160 KREDIT SINDIKASI


Restrukturisasi Dan Kepailitan Dalam Kredit-
Abdul Hakim Garuda Nusantara

RESTRUKTURISASI DAN KEPAILITAN


D A L A M KREDIT
Abdul Hakim Qaruda "Nusantara

Penyampaian l a n g s u n g k e p a d a i n t i m a s a l a h , s e p e r t i y a n g t e r c a n t u m d a l a m
kerangka acuan yaitu,
1. A p a k a h k r e d i t o r peserta s i n d i k a s i dapat l a n g s u n g m e n g a j u k a n p e r m o h o n a n •
k e p a i l i t a n k e p a d a d e b i t o r n y a t a n p a m e l a l u i agen?
2. A p a k a h p e r m o h o n a n k e p a i l i t a n dapat d i a j u k a n o l e h k r e d i t o r peserta
Perjanjian Kredit Sindikasi (PKS) terhadap debitor padahal proses
p e r u n d i n g a n t e n t a n g r e s t r u k t u r i s a s i u t a n g sedang berlangsung?
3. A p a k a h A g e n w a j i b m e n y a m p a i k a n default notice k e p a d a d e b i t o r ?

U n t u k menjawab pertanyaan-pertanyaan tersebut harus m e r u j u k pada


l i t e r a t u r - l i t e r a t u r y a n g ada, p e r j a n j i a n - p e r j a n j i a n k r e d i t s i n d i k a s i y a n g p e r n a h
dibuat, d a n juga putusan-putusan pengadilan mengenai masalah itu. Disini
dinyatakan bahwa tidak hendak memutlakkan jawahan-jawaban terhadap
p e r t a n y a a n tersebut.

A g e n dianggap seolah-olah memegang peranan yang penting. Sebenarnya


A g e n bertanggung jawab kepada anggota k r e d i t sindikasi sangatlah terbatas,
t e r k e c u a l i k a l a u ia m e l a k u k a n p e r b u a t a n t e r c e l a y a n g d i s e n g a j a atau suatu
k e l a l a i a n y a n g m e n c o l o k . D a l a m s a l a h satu m o d e l P K S y a n g d i j a l a n k a n d a l a m
praktek K r e d i t Sindikasi, dirumuskan h u b u n g a n h u k u m antara A g e n dan
k r e d i t o r , seperti yang t e r c a n t u m d a l a m m a k a l a h .

Mencetmati h u b u n g a n h u k u m a n t a r a A g e n d a n k r e d i t o r t e r l i h a t b a h w a
muara dari h u b u n g a n h u k u m antara A g e n dan kreditor adalah mempersempit
p e r t a n g g u n g j a w a b a n A g e n t e r h a d a p para peserta P K S . Pada sisi y a n g l a i n s u a t u
p r a k t e k P K S j u g a m e m b e r i k a n d i s k r e s i y a n g luas k e p a d a A g e n , m i s a l n y a b a h w a
A g e n b e r h a k b e r t i n d a k sesuai d e n g a n n a s i h a t a t a u p e n d a p a t a h l i - a h l i y a n g
dipilihnya sehubungan dengan Perjanjian ini, akan tetapi A g e n tidak
b e r t a n g g u n g j a w a b atas a k i b a t y a n g t i m b u l k a r e n a t i n d a k a n n y a t e r s e b u t . D a r i
s i n i d a p a t d i l i h a t b a h w a m e s k i p u n p e r a n a n A g e n besar, t e t a p i liability-nya sudah
d i b a t a s i . P a n d a n g a n i n i s e b e n a r n y a sesuatu y a n g u n i v e r s a l , s e p e r t i d i s e b u t k a n
d a l a m b u k u Ross C r a n s t o n " T h e Principle of B a n k i n g L a w " .

D a l a m kasus p e r j a n j i a n k r e d i t s i n d i k a s i , a p a k a h salah satu a n g g o t a k r e d i t


s i n d i k a s i secara t e r p i s a h d a p a t m e l a k u k a n t i n d a k a n h u k u m d a l a m m e n e g a k k a n
h a k ' h a k n y a , m i s a l n y a m e n g a j u k a n r e s t r u k t u r i s a s i a t a u k e p a i l i t a n , dsb?
D a l a m hal restrukturisasi utang termasuk didalamnya misalnya penjadwalan
k e m b a l i (rescheduling), dalam rangka m e n y e l a m a t k a n kredit sindikasi bermasalah,
h a r u s d i l a k u k a n s e t e l a h m e m p e r o l e h k e s e p a k a t a n m u t l a k (unanimous consent)

KREDIT SINDIKASI 161


Restrukturisasi Dan Kepailitan Dalam Kredit-
Abdul Hakim Garuda Nusantara

d a r i s e m u a peserta s i n d i k a s i . T e t a p i d a l a m p r a k t e k n y a t i d a k m u d a h u n t u k
m e m p e r o l e h kesepakatan m u t l a k dari semua anggota sindikasi, karena k o n d i s i
dari masing-masing k r e d i t o r i t u berbeda-beda. A d a kreditor yang m a m p u
n i e i u o l e i i i arau m e m p u n y a i k e m a m p u a n f i n a n s i a l y a n g b e g i t u besar d i b a n d i n g
k r e d i t o r l a i n . K a r e n a s u l i t n y a m e n c a p a i kesepakatan m u t l a k tersebut, m a k a t i d a k
t e r h i n d a r k a n r e s t r u k t u r i s a s i d i l a k u k a n secara t e r p i s a h d i m a n a b e b e r a p a b a n k
peserta s i n d i k a s i m e l a k u k a n p e r s e t u j u a n t e r s e n d i r i d e n g a n d e b i t o r mengenai
p a k e t r e s t r u k t u r i s a s i . P e r s e t u j u a n r e s t r u k t u r i s a s i tersebut jelas t i d a k m e m b a w a
a k i b a t a p a p u n t e r h a d a p h a k - h a k b a n k - b a n k peserta P K S l a i n n y a y a n g t i d a k
i k u t d i d a l a m p a k e t r e s t r u k t u r i s a s i tersebut. D e n g a n d e m i k i a n , P K S y a n g semula
tetap b e r l a k u bagi b a n k - b a n k peserta PKS lainnya yang tidak ikut paket
r e s t r u k t u r i s a s i . D a l a m p r a k t e k n y a t i d a k persis seperti yang t e l a h d i s e b u t k a n ,
a p a b i l a d i l a k u k a n suatu p e r s e t u j u a n restrukturisasi d a n persetujuan restrukturisasi
t e r s e b u t d i i k u t i o l e h h a n y a s e b a g i a n d a r i peserta P K S , m a k a P K S y a n g s e m u l a
t e t a p b e r l a k u . H a l i n i t e n t u n y a sesuatu y a n g sangat n a i f karena P K S y a n g semula
i t u p r a k t i s t i d a k d a p a t d i j a l a n k a n k a r e n a d e b i t o r sudah t i d a k m a m p u m e m e n u h i
P K S y a n g lama, lalu bagaimana h a l tersebut hendak dijalankan? D a l a m praktek
y a n g t e r j a d i a d a l a h "separate deal", d a n h a l i t u biasanya t i d a k di-Jisclose. M i s a l n y a
satu a n g g o t a s i n d i k a s i t i d a k bisa m e n e r i m a r e s t r u k t u r i s a s i k a r e n a k a l a u d i a i k u t
h a l t e r s e b u t a k a n m e r u g i k a n d i r i n y a , k e m u d i a n d i a m e l a k u k a n suatu bilateral
agreement secara t e r t t i t t i p d e n g a n d e b i t o r . Bisa d i m u l a i d e n g a n s u a t u g u g a t a n
kepailitan untuk menekan hal i t u , k e m u d i a n debitor mengajukan suatu
k o m p r o m i . 1 a p i settlement tersebut t i d a k di'disclose kepada k r e d i t o r l a i n , k a r e n a
a p a b i l a p e m b a y a r a n y a n g d i l a k u k a n o l e h d e b i t o r i t u di'disclose, m a k a h a l i t u
a k a n m e r u s a k suatu t a h a p a n p e r u n d i n g a n y a n g sudah t e r j a d i . M i s a l n y a d a l a m
h a l r e s t r u k t u r i s a s i t e l a h d i c a p a i k e s e p a k a t a n atas j u m l a h p e m b a y a r a n m i n i m a l
y a n g h a r u s d i b e r i k a n , t e t a p i k e m u d i a n t e r n y a t a d i k e t a h u i adanya pembayaran
k e p a d a s u a t u k r e d i t o r l a i n y a n g m e n o l a k r e s t r u k t u r i s a s i , m a k a k r e d i t o r l a i n bisa
m e n g a t a k a n h a h w a s e b e n a r n y a si d e b i t o r m e m p u n y a i d a n a . A p a k a h h a l i t u fair
u n t u k k r e d i t o r - k r e d i t o r y a n g l a i n ? H a l i t u m e r u p a k a n situasi u n t u k m e m i l i h
antara r i r a n i mayoritas atau t i r a n i m i n o r i t a s , sehingga yang t e t j a d i adalah
restrukturisasi akan berjalan apabila d i d u k u n g mayoritas dengan m e n g o r b a n k a n
m i n o r i t a s , d a n y a n g m i n o r i t a s a k a n m e n c a r i j a l a n seperti y a n g d i s e b u t k a n diatas,
d a n h a l t e r s e b u t b a n y a k d i l a k u k a n . Secara t e o r i t i k P K S l a m a t e t a p b e r l a k u bagi
peserta s i n d i k a s i y a n g t i d a k m e n y e t u j u i r e s t r u k t u r i s a s i , t a p i d a l a m p r a k t e k h a l
i t t i t i d a k a k a n b e r j a l a n , s e h i n g g a a k a n t e r j a d i separate deal yang b i a s a n y a t i d a k
di'disclose. I d e a l n y a r e s t r u k t u r i s a s i bisa d i s e t u j u i secara konsensual/unanimous
consent t a p i k a l a u t i d a k , h a r u s secara m a y o r i t a s , d a n m e n g o r b a n k a n yang
m i n o r i t a s . T a k t e r e l a k k a n p i h a k m i n o r i t a s u n t u k m e l a k u k a n separate action y a n g
bisa m e l a l u i p e n g a d i l a n , bisa m e l a k u k a n pressure, bisa juga m e l a k u k a n deal secara
d i a m - d i a m d e n g a n d e b i t o r n y a u n t u k m e n d a p a t k a n payment d i m a n a d i a bisa
mengadakan tawar menawar.

M e n j a w a b p e r t a n y a a n k e d u a , y a i t u a p a k a h satu o r a n g peserta s i n d i k a s i
dapat m e l a k u k a n t i n d a k a n h u k u m seperti m e m p a i l i t k a n d e b i t o r n y a tanpa
melalui Agen.

162 KREDIT SINDIKASI


Restrukturisasi Dan Kepailitan Dalam Kredit-
Abdul Hakim Garuda Nusantara

S a n g a t s u l i t u n t u k m e m b e r i k a n j a w a b a n y a n g absolut atas p e r t a n y a a n i n i , k a r e n a
rumusan klausula PKS dapat bervariasi. R u m u s a n - r u m u s a n klausula tersebut
b i a s a n y a d i p a k a i u n t u k m e m b e n a r k a n secara h u k u m separate action. Seperti
terlihat dalam c o n t o h yang diberikan dalam makalah. M o d e l rumusan klausula
P K S A , i n t i n y a d a p a t d i j a d i k a n a r g u m c n dasar b a h w a r u m u s a n t e r s e b u t d a p a t
d i l a k u k a n s u a t u separate action.

M o d e l r u m u s a n k l a u s u l a P K S B; " J i k a d i s e b a b k a n k a r e n a sebab a p a p u n ,
salah satu k r e d i t o r m e n e r i m a pembayaran dari d e b i t o r atau p i h a k l a i n u n t u k
membayar atau membayar kembali j u m l a h uang yang terutang o l e h debitor
kepada k r e d i t o r tersebut berdasarkan Perjanjian K r e d i t , m a k a k r e d i t o r tersebut
w a j i b d e n g a n segera m e n y e r a h k a n / m e n t r a n s f e r j u m l a h u a n g y a n g d i t e r i m a
t e r s e b u t k e p a d a A g e n Fasilitas a t a u A g e n J a m i n a n sesuai d e n g a n k e t e n t u a n
d a l a m Pasal 4-6 A k t e P e r j a n j i a n K r e d i t . " m e n g a n d u n g a r t i b a h w a setiap k r e d i t o r
berhak u n t u k m e l a k u k a n t i n d a k a n sendiri-sendiri d a l a m upaya m e n d a p a t k a n
pembayaran piutangnya.

K l a u s u l a - k l a u s u l a y a n g d i r u m u s k a n secara b e r b e d a - b e d a s e r i n g d i j a d i k a n
a r g u m e n h u k u m u n t u k m e m b e n a r k a n b a h w a satu anggota s i n d i k a s i secara t c r p i s a h
dapat menegakkan hak-haknya misalnya m e m p a i l i t i k a n debitornya.

Klausula d a l a m m o d e l PKS D , sebagaimana t e r c a n t u m d a l a m m a k a l a h ,


" T i r e interests of the Lenders, the Agent and the Security Agreement are several and the
aggregate oj the amounts outstanding at any time under this Agreement and/or the
Securities from the Borrower to eac h lender or to Agent or the Security Agent shall have
the right to protect and enforce its rights arising out of this agreement and/or the Secu-
rities and it shall not he obligatory jor that Lender or the A g e n t or the Security Agent to
bring in any other party as an additional party in any proceedings to this end." yang
d i g u n a k a n sebagai a r g u m e n h u k u m o l e h satu a n g g o t a P K S y a n g m e n g a j u k a n
p e r m o h o n a n kepailitan terhadap debitornya sendiri dan d i t e r i m a oleh Majelis
H a k i m P e n g a d i l a n N i a g a d a l a m kasus P T . B I I m e l a w a n H a s a n O p e k C s .

D a l a m kasus P T . B I I m e l a w a n H a s a n O p e k C s , p e r m o h o n a n k e p a i l i t a n
y a n g d i a j u k a n o l e h salah satu a n g g o t a P K S t e r h a d a p d e b i t o r n y a d i t e r i m a o l e h
H a k i m P e n g a d i l a n N iaga J a k a r t a d e n g a n alasan s a l a h satu k r e d i t o r d a l a m P K S
b e r w e n a n g u n t u k secara s e n d i r i t a n p a h a r u s m e l a l u i agen a t a u p e r s e t u j u a n d a r i
para k r e d i t o r anggota P K S l a i n n y a m e n g a j u k a n p e r m o h o n a n k e p a i l i t a n t e r h a d a p
d e b i t o r . A k a n t e t a p i pada t i n g k a t kasasi p a n d a n g a n M a j e l i s 1 l a k i m N i a g a Jakarta
t e r s e b u t d i t o l a k o l e h M a h k a m a h A g u n g ( M A ) , d e n g a n alasan ( a ) B a h w a d a l a m
b u t i r 26 p e r j a n j i a n k r e d i t b u k t i P . l tersebut d i t e n t u k a n b a h w a agen untuk
m e l a k u k a n t i n d a k a n h u k u m harus m e n d a p a t p e r s e t u j u a n "majority" d a r i lender,
h a l m a n a d i m a k s u d k a n u n t u k m e n c e g a h "Tirany Minority" y a i t u satu a n g g o t a
m e l a k u k a n t i n d a k a n h u k u m sedangkan anggota lain tidak m e n y e t u j t t i n y a . ( b )
Karena P e m o h o n tidak m e n d a p a t k a n persetujuan dari anggota l a i n n y a m a u p u n
agen y a n g t e l a h d i t u n j u k , maka jelas P e m o h o n tidak berwenang untuk

KREDIT SINDIKASI 163


Restrukturisasi Dan Kepailitan Dalam Kredit-
Abdul Hakim Garuda Nusantara

m e n g a j u k a n p e r m o h o n a n k e p a i l i t a n . Pandangan M A tersebut n a m p a k n y a d i i k u t i
o l e h Majelis H a k i m Niaga dalam putusan putusan berikutnya.
A k a n t e t a p i b i l a d i c e r m a t i d a l a m kasus P T B a n k A r t h a G r a h a d a n P T Bank
P a n i n m e l a w a n C h e n g Basuki dan A f e n Siswoyo, pandangan M A I celihatannya
h e r u h a h p a n d a n g a n n y a , w a l a u p u n t i d a k d i k a t a k a n seperti i t u . H a l i n i t e r l i h a t ,
misalnya d e n g a n alasan, p e r m o h o n a n pernyataan p a i l i t d i a j u k a n o l e h dua
k r e d i t o r peserta P K S t a n p a m e l a l u i A g e n . B a h k a n B P P N selaku w a k i l k r e d i t o r
mayoritas tidak menjadi pihak yang melakukan permohonan pernyataan pailit.
D a l a m p e m e r i k s a a n t i n g k a t kasasi, M A m e n g a b u l k a n p e r m o h o n a n dua k r e d i t o r
a n g g o t a P K S t e r s e b u t d e n g a n m e n y a t a k a n C h e n g Basuki Cs ( d e b i t o r ) p a i l i t .
K o m e n t a r saya ( y a n g bersifat s p e k u l a t i f ) , b a r a n g k a l i karena p e t m o h o n a n tersebut
d i s e t u j u i a t a u d i d u k u n g o l e h B P P N selaku k r e d i t o r m a y o r i t a s , m a k a h a l tersebut
dikabulkan o l e h M A . Sayangnya hal i t u tidak dapat dijumpai dalam
p e r t i m b a n g a n p u t u s a n M A tersebut.

Pendapat M A yang m e n y a t a k a n bahwa p e r m o h o n a n k e p a i l i t a n terhadap


d e b i t o r p e n e r i m a k r e d i t s i n d i k a s i harus m e l a l u i A g e n dan d i s e t u j u i o l e h k r e d i t o r
m a y o r i t a s , s e b e n a r n y a t i d a k s e j a l a n d e n g a n k e t e n t u a n Pasal I ayat 1 U n d a n g -
u n d a n g N o m o r 4 T a h u n 1998 T e n t a n g K e p a i l i t a n . K a t e n a m e n u r u t I I U tersebut
seorang k r e d i t o r berwenang u n t u k mengajukan kepailitan d a n tidak disyaratkan
p e n g a j u a n p e r m o h o n a n p e r n y a t a a n k e p a i l i t a n terhadap d e b i t o r d a l a m P K S harus
m e l a l u i A g e n elan w a j i b m e m p e r o l e h p e r s e t u j u a n k r e d i t o r m a y o r i t a s . Jadi apabila
M A b e r p e n d a p a t u n t u k m e n g h i n d a r i tyrant minority, maka sebaliknya bagaimana
d e n g a n tyrant majority d i m a n a yang m i n o r i t a s juga b u t u h p e r l i n d u n g a n ?

Pengajuan Permohonan Kepailitan terhadap debitor penerima kredit


s i n d i k a s i o l e h satu k r e d i t o r m i n o r i t a s t i d a k p e r l u m e r u p a k a n a n c a n i a n atau
g a n g g u a n t e r h a d a p restrukturisasi u t a n g y a n g sedang d i r u n d i n g k a n a n t a r a d e b i t o r
d e n g a n k r e d i t o r mayoritas. U n t u k i t u k r e d i t o r mayoritas dapat m e n y a m p a i k a n
k e b e r a t a n n y a t e r h a d a p p e r m o h o n a n tersebut kepada M a j e l i s I l a k i m N i a g a , d a n
kalaupun debitor penerima kredit sindikasi dinyatakan pailit dalam rapat-rapat
k r e d i t o t , masih terbuka kesempatan perundingan untuk mencapai perdamaian
{accord) a n t a r a para k r e d i t o r d e n g a n d e b i t o r , b i l a t e r j a d i p e r d a m a i a n maka
kepailitan berakhir.

T e r h a d a p p e r t a n y a a n k e t i g a , a p a k a h m a s i h d i p e r l u k a n default notice dari


k r e d i t o r d a l a m h a l d e b i t o r wanprestasi? H a l tersebut t e r g a n t u n g pada substansi
PKS. D a l a m h a l PKS m e n g a n d u n g klausula yang m e n y a t a k a n , "bila d e b i t o r
b e l u m m e l u n a s i u t a n g n y a m a k a d e n g a n l e w a t n y a w a k t u sudah m e n j a d i h u k t i
h a h w a d e b i t o r t e l a h l a l a i " , secara h a r f i a h d a p a t d i a r t i k a n ticlak ada k e w a j i b a n
bagi d e b i t o r u n r u k m e n y a m p a i k a n default notice. T a p i h a l tersebut bukanlah
sesuatu y a n g s t a n d a r d a l a m m o d e l P K S , k a r e n a d a l a m m o d e l P K S y a n g l a i n
t e r d a p a t persyaratan b a h w a default notice harus d i s a m p a i k a n o l e h k r e d i t o r kepada
debitor, seperti yang disebutkan dalam makalah, "Bilamana tetjadi atau
b e r l a n g s u n g suatu Pelanggaran/Kclalaian, m a k a pada setiap w a k t u setelah t e r j a d i

164 KREDIT SINDIKASI


Restrukturisasi Dan Kepailitan Dalam Kredit-
Abdul Hakim Garuda Nusantara

a t a u b e r l a n g s u n g kelalaian/pelanggaran:- A - kreditor atau A g e n (dengan


persetujuan kreditor) berhak dan berwenang mengakhiri/menghentikan
Kesanggupan M e m b e r i k a n P i n j a m a n d e n g a n m e n g i r i m surat pemberitahuan
m e n g e n a i h a l tersebut k e p a d a d e b i t o r , d a l a m h a l m a n a m a k a Kesanggupan
M e m b e r i k a n Pinjaman akan menjadi berakhir/berhenti dengan seketika". D a l a m
h a l k l a u s u l a d i r u m u s k a n s e b a g a i m a n a t e r t u l i s d a l a m m a k a l a h t e r s e b u t , jelas
d i p e r s y a r a t k a n p e n y a m p a i a n Default of Notice dari kreditor ke debitor. A k a n
t e t a p i m e s k i p u n suatu k l a u s u l a d a l a m P K S t i d a k m e w a j i h k a n penyampaian
Default of Notice dari k r e d i t o r kepada d e b i t o r , n a m u n k e t i k a A g e n atau k r e d i t o r
m e n y a m p a i k a n surat p e n a g i h a n b e r h u b u n g t e r j a d i n y a p e r c e p a t a n pembayaran
u t a n g , harus d i k e m u k a k a n alasan-alasannya yaitu berkenaan dengan telah
t e r j a d i n y a peristiwa cedera j a n j i . D e n g a n d e m i k i a n k r e d i t o r m e m b e r i t a h u k a n
telah terjadinya default.

Garuda mengakhiri penyampaian materinya dengan mencoha menjawab


terhadap pertanyaan ketiga. Sebagaimana d i k e m u k a k a n oleh Cranston, A g e n
m e m p u n y a i tugas u n t u k m e m b e r i t a h u k a n k e p a d a s i n d i k a s i b i l a ia m e n e r i m a
pemberitahuan t e l a h t e r j a d i n y a default d a n ia m e m p u n y a i d i s k r e s i u n t u k
m e n y a t a k a n t e l a h t e r j a d i n y a default. D a l a m praktek sindikasi, sebelum agen
m e m b e r i t a h u k a n t e r j a d i n y a default kepada debitor, A g e n akan mengadakan
p e r t e m u a n k o n s u l t a s i d e n g a n a n g g o t a - a n g g o t a P K S . D a l a m p e r t e m u a n tersebut
a k a n d i l a k u k a n p e n g a m b i l a n suara a p a k a h m e m a n g peserta s i n d i k a s i m e n y e t u j u i
p e n y a m p a i a n Default of Notice. A p a b i l a mayoritas anggota P K S setuju u n t u k
m e n y a m p a i k a n default notice k e p a d a d e b i t o r , m a k a A g e n a k a n m e n y a m p a i k a n
default notice pada d e b i t o r .

KREDIT SINDIKASI 165


Diskusi Sesi 4

DISKUSI
R a h m i M u l y a t i m e n a n y a k a n h a l y a n g d i k e m u k a k a n o l e h 1 l e r r y 11 Pohan
h a h w a A r r a n g e r b e r f u n g s i sebagai mastermind, a r t i n y a ia m e m p u n y a i f u n g s i besar
dalam pemhenrukan k r e d i t sindikasi, tapi setelah k r e d i t sindikasi terhentuk
arranger hisa t i b a - t i b a h i k i n g b e g i t u saja, y a n g k e m u d i a n d i g a n r i k a n o l e h A g e n ,
lalu apabila terjadi perselisihan sejauh m a n a fungsi dan tanggung jawab A r -
ranger.' H e r r y D . P o h a n menjelaskan hahwa dalam penjelasannya dia tidak
m e n c k a n k a n h a h w a A r r a n g e r t i d a k b e r t a n g g u n g j a w a b , a k a n t e t a p i dispute t e r j a d i
j u s t r u k a r e n a selama i n i b a n k - h a n k m e n g a n g g a p arranger a d a l a h y a n g p a l i n g
h e t u l . P a d a h a l pada a w a l p e m b e n t u k a n kredit sindikasi bank-bank harus
menyadari peranan masing-masing, dan tanggung jawab risiko kegagalan kredit
adalah tanggung jawab sepenuhnya hank-hank yang ikut kredit sindikasi.
S e y o g y a n y a h u b u n g a n a n t a r a arranger, d e b i t o r d a n k r e d i t o r sejak a w a l harus
d i s e p a k a t i d a n d i c e r m a t i semua aspek. K a r e n a b i l a m a n a k r e d i t m e n j a d i bermasalah
y a n g t e r j a d i a d a l a h h a l - h a l y a n g luar biasa/extra ordinary, padahal kerangka
k e r j a y a n g d i g u n a k a n a d a l a h y a n g normal/biasa d i m a n a semua h a l t e l a h d i a t u r .
Jadi m e n u r u t 1 l e r r y P . P o h a n d e b i t o r d a n k r e d i t o r harus m e m i k i r k a n a t u r a n
y a n g ada s e m a k s i m a l m u n g k i n . Karena begitu sindikasi ditandatangani yang
b e r l a k u a d a l a h P K S , y a n g m e m o n i t o r serta m c n g a d m i n i s t r a s i k a n P K S adalah
A g e n , s e d a n g k a n mastermind d a r i P K S s u d a h t i d a k ada. S e k e d a r i n f o H e r r y D .
P o h a n m e n a m b a h k a n h a h w a h a n k - b a n k m e m p e r h a t i k a n "track r e c o r d " arranger-
arranger y a n g m e n a n g a n i k r e d i t s i n d i k a s i . M e n u r u t R a h m i M u l y a t i d a p a t saja
t e r j a d i d e b i t o r b e k e r j a sama d e n g a n arranger y a n g m e m p u n y a i n i a t ticlak b a i k ,
lalu bagaimana t a n g g u n g jawabnya, apakah semata-mata d i l i m p a h k a n kepada
k r e d i t o r y a n g m e n u n j u k arranger tersebut.' H e r r y D . P o h a n m e n e r a n g k a n hahwa
h u k a n n y a tidak m u n g k i n k r e d i t o r menganggap adanya kolusi antara arranger
d e n g a n c a l o n d e b i t o r , t a p i s e r i n g k a l i d a l a m p r a k t e k n y a arranger y a n g m e n a w a r i
c a l o n k r e d i t o r yang u n t u k ikut k r e d i t sindikasi. Sehingga disini dapat d i k a t a k a n
h a h w a arranger-\;\h y a n g m e m u l a i t e r c i p t a n y a k r e d i t s i n d i k a s i . 1 ial i t u m e r u p a k a n
salah satu sarana y a n g d i t a w a r k a n pada c a l o n k r e d i t o r , a p a b i l a arranger a d a l a h
freelance arranger y a n g t i d a k i k u t b e r p a r t i s i p a s i m a k a h a l i t u j u g a mendapatkan
p e n i l a i a n y a n g agak b e r b e d a . Jadi sesudah k r e d i t s i n d i k a s i d i t a n d a t a n g a n i p e r a n
arranger yang hiking.

E m m y Y u h a s s a r i e m e n a n y a k a n siapa y a n g m e m b u a t info memo d a n a p a k a h


s e l u r u h i n t o y a n g ada d i s i t u d i a s u m s i k a n benar? H e r r y D . P o h a n menjawab
h a h w a arranger y a n g m e m h u a t info memo, t e t a p i t i d a k semua i n f o disarm hisa
diasumsikan benar.

Pahala S i m a n j u n t a k k e m u d i a n m e l a n j u t k a n bagaimana apabila terjadi


misinjormasi d a n seberapa j a u h t a n g g u n g j a w a b arranger. D i s i n i ia m e m i n t a J.
S a t r i o m e n j a w a b d a r i sisi h u k u m n y a . J. S a t r i o m e n j a w a b h a h w a p e r u n d a n g -
u n t l a n g a n k i t a ticlak m e n g e n a i f i g t i r - f i g u r d a l a m k r e d i t s i n d i k a s i , j a d i seberapa

166 KREDIT SINDIKASI


Diskusi Sesi 4

besar t a n g g u n g j a w a b d a n k e w e n a n g a n t i d a k ada p a t o k a n u m u m , I i l t ' l l i l


s e m u a n y a b e r g a n t u n g p a d a p e r j a n j i a n m a s i n g - m a s i n g . D i s e b u t k a n hahv I 11
ranger b e r t i n d a k m e w a k i l i si d e b i t o r m e m b u a t s e m a c a m p e n a w a r a n kcpadii put'u
c a l o n peserta s i n d i k a s i . D a r i k a t a " m e w a k i l i " J. S a t r i o m e n g a s u m s i k a n bull I
arranger b e r t i n d a k atas n a m a c a l o n d e b i t o r s e h i n g g a t a n g g u n g j a w a b ada piullt
d e b i t o r . A p a b i l a arranger b e r t i n d a k t i d a k atas n a m a d e b i t o r s e k a l i p u n , dia t i d u l
t u r u t serta d a l a m p e r j a n j i a n k r e d i t s i n d i k a s i n y a n a m u n b u k a n b e r a r t i i m a m , i
t i d a k m e m p u n y a i t a n g g u n g j a w a b sama s e k a l i . A p a b i l a d i a m e m b u a l laporan
l a p o r a n y a n g m e n y e s a t k a n d a n ada unsur k e s e n g a j a a n d i s a n a , m a k a t e r d a p a l
onrechmatigedaad, d i m a n a t a n g g u n g j a w a b t e t a p ada w a l a u p u n t i d a k atas daSBI
h u b u n g a n k o n t r a k t u a l . J. S a t r i o j u g a m e n a m b a h k a n b a h w a tugas-tugas Agen
y a n g d i s e b u t k a n o l e h A b d u l H a k i m G a r u d a N u s a n t a r a d i d a s a r k a n pada sistem
h u k u m A n g l o Saxon, sedangkan di Indonesia b e l u m ada, j a d i s e m u a n y a
b e r g a n t u n g pada k e s e p a k a t a n d a l a m m a s i n g - m a s i n g p e r i s t i w a k r e d i t s i n d i k a s i .

E r w i n M a n g a t a s M a l a u i k u t u r u n r e m b u k , b a h w a d a l a m proses p e m b e n t u k a n
k r e d i t sindikasi p i h a k yang m e m b u t u h k a n dana akan m e m b u a t suatu project
proposal ( d a l a m h a l i n i a d a l a h d e b i t o r ) , arranger akan mempelajari proposal
debitor dengan membuat studi kelayakan yang d i m u a t dalam info m e m o ,
k e m u d i a n s e w a k t u arranger m e n a w a r k a n proposal tersebut kepada c a l o n k r e d i t o r ,
calon k r e d i t o r m e m p u n y a i kesempatan u n t u k mempelajari proposal tersebut.
J a d i y a n g m e n j a d i p a t o k a n b u k a n l a h p e n d a p a t d a r i arranger t a p i apa y a n g
t e r d a p a t d a l a m p r o p o s a l . Arranger d i b u t u h k a n k a r e n a sifat k r e d i t s i n d i k a s i y a n g
m e m b i a y a i mega p r o y e k , d a n k e p u t u s a n besarnya d a n a y a n g d i b e r i k a n c a l o n
k r e d i t o r pada k r e d i t s i n d i k a s i t i d a k t e r g a n t u n g pada arranger. Jadi d i s i n i arranger
h a n y a m e l a k u k a n arrange/mengatur d a n ia t i d a k b e r t a n g g u n g j a w a b terhadap
t i n d a k a n yang d i l a k u k a n o l e h para p e l a k u k r e d i t s i n d i k a s i . A b d u l Hakim
Garuda Nusantara menambahkan b a h w a arranger sebenarnya merupakan
f e n o m e n a d a l a m money maWcet/pasar k r e d i t , s e h i n g g a m e r e k a b u k a n m e r u p a k a n
i n s t i t u s i a t a u broker t a p i bisa siapa saja, j a d i m e m a n g t u g a s n y a selesai s a m p a i
d e n g a n s i n d i k a s i t e r b e n t u k . S e h i n g g a t i d a k bisa d i p e r s o a l k a n t a n g g u n g j a w a b n y a
sampai d i m a n a karena masing-masing bank/kreditor b o l e h ikut atau m e n o l a k
atas p e n a w a r a n y a n g d i a j u k a n arranger. D a n k a l a u info m e m o - n y a salah maka
p e r j a n j i a n k r e d i t s i n d i k a s i t i d a k a k a n d i t a n d a t a n g a n i . Juga t i d a k bisa d i m u t l a k k a n
b a h w a arranger a d a l a h agen d a r i d e b i t o r k a r e n a bisa t e r j a d i y a n g m e n a w a r k a n
suatu pembiayaan adalah banknya sendiri.

Dalam hubungan dengan itu T j u n g A b d u l M u t a l i b menanyakan kasus


C a n d r a A s r i y a n g t e r j a d i p e m a l s u a n atas j a m i n a n , m a k a t a n g g u n g j a w a b b a i k
p i d a n a a t a u perdata ada pada siapa? A b d u l H a k i m G a r u d a N u s a n t a r a m e n j a w a b
a p a b i l a s u d a h h e r h e n t u k j a m i n a n , t a n g g u n g j a w a b b u k a n lagi A r r a n g e r , k a r e n a
apabila sudah terjadi kesepakatan dan PKS telah d i t a n d a t a n g a n i maka d i t u n j u k
agen y a n g m e m p e r l a n c a r d a n m e n g a d m i n i s t r a s i k a n k r e d i t , satu l a g i a d a l a h a g e n
s e k u r i t i , d i m a n a ia hertugas u n t u k m e n g u r u s s e m u a legal d o c u m e n t a t i o n d a r i
b a r a n g - b a r a n g j a m i n a n clan ia p u n y a k e w a j i b a n u n t u k m e n g e c e k secara l a n g s u n g

KREDIT SINDIKASI 167


Diskusi Sesi 4

a p a k a h b e t u l j a m i n a n t e r s e b u t . M e s k i arranger adalah p i h a k yang m e n a w a r k a n


p r o p o s a l , t e t a p i m e n g e n a i b a r a n g j a m i n a n sudah m e r u p a k a n k o n s e k u e n s i d a r i
d i t a n d a t a n g a n i n y a p e r j a n j i a n k r e d i t , j a d i a p a k a h j a m i n a n tersebut asli a t a u t i d a k
ash b u k a n m e r u p a k a n t a n g g u n g j a w a b arranger. Tjung A b d u l Mutalib
m e n j e l a s k a n s e n g k e t a y a n g ia t a n g a n i d i m a n a p c m a l s u a n j a m i n a n d i h e h a n k a n
k e p a d a d e b i t o r , t a p i d e b i t o r m e n g a t a k a n h a h w a m e n g e n a i j a m i n a n t e l a h ia
s e r a h k a n kepada p i h a k l a i n , j a d i t i d a k jelas siapa yang b e r t a n g g u n g j a w a b , a p a k a h
d e b i t o r a t a u p i h a k lain? A b d u l I l a k i m G a r u d a N u s a n t a r a m e n j a w a b h a h w a
berdasarkan p e n g a l a m a n n y a tugas arranger t i d a k sampai pada m e n a n g a n i j a m i n a n .

Pahala S i m a n j u n t a k m e n a n y a k a n bagaimana pengalaman Rank M a n d i r i


d a l a m h a l p e r t a n g g u n g j a w a h a n arranger sehingga b a n y a k b a n k d a p a t t e r l i b a t
d a l a m s i n d i k a s i ? M e n u r u t Pahala S i m a n j u n t a k d a l a m U n d a n g - u n d a n g N o m o r 4
Tahun 1998 T e n t a n g K e p a i l i t a n k r e d i t o r m a y o r i t a s d i u t a m a k a n d i h a n d i n g
k r e d i t o r m i n o r i t a s , sehingga a p a b i l a m i n o r i t a s d i p e r b o l e h k a n u n t u k m e n g a j u k a n
p a i l i t m a k a h a l tersebut m e r u p a k a n t i r a n i terhadap mayoritas.

M u c b s i n meminta 1 laryanto Adikusumo untuk meneeritakan mengenai


k r e d i t s i n d i k a s i d i p e r u s a h a a n A n e k a K i m i a Raya, berapa biaya y a n g d i k e l u a r k a n
agar feasible, d a n berapa k e u n t u n g a n yang dianggap wajar? m e n u r u t n y a
p e r h i t u n g a n n y a a p a b i l a o r a n g m e n d e p o s i t o k a n d a n a n y a pada b a n k I n d o n e s i a
m a k a o r a n g tersebut a k a n rugi d i b a n d i n g k a n apabila orang i t u m e n d e p o s i t o k a n
d a n a n y a d i b a n k asing, dengan inflasi yang tinggi apakah bijak m e n a r u h uang d i
hank Indonesia?

H a r y a n t o A d i k u s u m o m e n j a w a b alasan mengapa perusahaannya m e m i n j a m


d a l a m b e n t u k d o l a r , k a r e n a d e v a l u a s i t a h u n 1986 depresiasi r u p i a h h a n y a a n t a r a
5 % s/d 4 % s a n g a t k o n s i s t e n d a n bisa d i a n t i s i p a s i . K e m u d i a n pada t a h u n 1990-
an karena Indonesia dianggap potensial untuk menjadi macan Asia, hanyak
u a n g d a r i l u a r n e g e r i m a s u k ke I n d o n e s i a , h a l i n i m e m p e r m u d a h p e r u s a h a a n -
p e r u s a h a a n I n d o n e s i a u n t u k m e m i n j a m d a l a m b e n t u k d o l a r . Pada w a k t u i t u
a n d a i k a n m e m i n j a m u a n g d a l a m r u p i a h , b u n g a berkisar a n t a r a 1 7 % s/d 19%,
s e d a n g k a n a p a b i l a d a l a m U S D t e r u t a m a bagi p e r u s a h a a n yang m e m p u n y a i
r e p u t a s i b a i k bisa p i n j a m s e k i t a r 2 % diatas S I B O R , y a n g k a l a u d i h i t t t n g - h i t u n g
b u n g a b e r k i s a r 1 2 % s/d 1 3 % , s e h i n g g a bisa m e n g h e m a t s e k i t a r 6 % . Dengan
p e r h i t u n g a n tersebut banyak perusahaan Indonesia berbondong-bondong
m e m i n j a m d a l a m m a t a u a n g U S D . A l a s a n l a i n pada w a k t u d i m a n a u a n g m u d a h
d i d a p a t k a n , j u m l a h p i n j a m a n hisa over subscribe misalnya perusahaan hendak
m e m i n j a m s e j u m l a h 100 j u r a U S D bisa m e n j a d i 200 j u t a U S D s e h i n g g a ada
k e c e n d e r t i n g a n pada d e b i t o r u n t u k m e m i n j a m l e b i h h a n y a k . H a l i n i juga
d i s e n a n g i o l e h arranger k a r e n a ia j u g a m e n d a p a t k a n fee y a n g l e b i h besar. B a g i
c a l o n d e b i t o r y a n g sudah m e m p u n y a i n a m a besar, para b a n k - b a n k c a l o n k r e d i t o r
malah menawarkan diri u n t u k memberikan kredit. Hal i n i menyebabkan debitor
m e n j a d i t i d a k d i s i p l i n m e n g a t u r bisnisnya, d i m a n a p i n j a m a n d i s a l u r k a n pada
p r o y e k - p r o y e k d i l u a r core bisnis a t a u p r o y e k y a n g seharusnya d i b i a y a i . S e d a n g k a n

168 KREDIT SINDIKASI


Diskusi Sesi 4

m e n g e n a i hedging, H a r y a n t o A d i k u s u m o m e n j e l a s k a n b a h w a d e n g a n t i n g k a t
depresiasi 3 % s/d 4 % t i d a k ada y a n g m e m i k i r k a n u n t u k m e l a k u k a n hedging.
Hedging adalah perbedaan antara bunga dolar d a n bunga r u p i a h , sehingga k a l a u
k i t a b e l i hedging u n t u k apa p i n j a m d o l a r l e b i h b a i k l a n g s u n g saja p i n j a m r u p i a h .
O l e h k a r e n a i t u b a n y a k y a n g t i d a k m e l a k u k a n hedging k a r e n a m e r e k a m e n g a n g g a p
s u d a h d a p a t m e m p r e d i k s i depresiasi r u p i a h . Pada saat t e r j a d i k r i s i s d i t a h u n
1997 d i m a n a i t u a d a l a h s u a t u k r i s i s y a n g b e g i t u h e b a t , d i l u a r p e r k i r a a n p a r a
p e n g u s a h a s e h i n g g a b a n y a k k r e d i t y a n g m e n j a d i m a c e t . D a l a m kasus A n e k a
K i m i a Raya p e m i n j a m a n m e l e b i h i k e b u t u h a n d i m a n a k e l e b i h a n i t u d i t a r u h
d a l a m b e n t u k r u p i a h , d e n g a n a n g g a p a n bisa u n t u n g 3 % s/d 4 % . Sedangkan
m e n g e n a i cost of fund, t e r g a n t u n g pada m a s i n g - m a s i n g b i s n i s . A d a y a n g bisa
membayar bunga l e b i h tinggi atau p i n j a m d a l a m j u m l a h lebih t i n g g i , jadi
t e r g a n t u n g p a d a s e b e r a p a j a u h profitable cash-nya hisa m e n u n j a n g j u m l a h
p i n j a m a n . U n t u k p e m b i a y a a n perusahaan/oferhead t e r g a n t u n g p a d a k e g i a t a n
u s a h a n y a . U n t u k m a n u f a c t u r i n g b e r k i s a r a n t a r a 1 0 % s/d 1 2 % , u n t u k trading/
distribution s e k i t a r 4 % s/d 5 % d a r i p e n j u a l a n . A d a k r i t e r i a s e p e r t i i n i k a r e n a
pada m a n u f a c t u r i n g m a r g i n l e b i h t i n g g i t a p i omset l e b i h k e c i l sehingga biaya
secara prosentase l e b i h t i n g g i . U n t u k trading, karena o m s e t n y a besar clan m a r g i n n y a
l e b i h k e c i l , maka biaya i t u berkisar 3 % - 5 % .

E r w i n M a n g a t a s M a l a u m e n a n y a k a n b a g a i m a n a cashflow t e t a p ada p a d a h a l
k o n d i s i perusahaan sudah parah.' H a r y a n t o A d i k u s u m o m e n j a w a b bahwa
sebenarnya banyak perusahaan d i Indonesia yang setelah terkena krisis m u l a i
m e l i h a t k e p a d a internal source of fund, selama proses negosiasi r e s t r u k t u r i s a s i
u t a n g b e r l a n g s u n g , p e r l u d i l i h a t lagi b a g a i m a n a k i t a h a r u s m e n j a g a cash flow.
K a r e n a salah satu k u n c i kesuksesan r e s t r u k t u r i s a s i a d a l a h k i t a bisa m e n j a g a cash
flow u n t u k m e m b e l i s e b a g i a n d a r i u t a n g - u t a n g n y a . S a l a h satu s u m b e r cash flow
a d a l a h p a d a m o d a l k c r j a / w o r k i n g capital. M i s a l n y a p e r t a m a , pada s t o k y a n g
b i a s a n y a u n t u k 3-4 b u l a n d i k u r a n g i m e n j a d i 1 b u l a n . K e d u a pada receivable,
b i a s a n y a s e b e l u m k r i s i s credit t e r m - n y a bisa 9 0 h a r i s/d 180 h a r i , d i saat k r i s i s
s e l a i n u n t u k m e n g u r a n g i r i s i k o , j u g a d i p e r k e t a t credit t e r m - n y a m e n j a d i cash a t a u
m a k s i m u m 3 0 h a r i . K e t i g a , aset y a n g t i d a k p r o d u k t i f d i j u a l , b a h k a n a n a k - a n a k
perusahaan y a n g t i d a k m e r u p a k a n core bisnis j u g a d i j u a l . 1 )engan l a n g k a h - l a n g k a h
tersebut bisa m e n d a p a t k a n d a n a y a n g c u k u p u n t u k m e n y e l e s a i k a n restrukturisasi.
Sebagai k e s i m p u l a n , d i d a l a m r e s t r u k t u r i s a s i p e n t i n g s e k a l i u n t u k m c n i n g k a t k a n
kinerja perusahaan d a n i n t e r n a l mekanisme k o n t r o l u n t u k menjaga stabilitas
cashflow m a u p u n cash balance.

M e n g e n a i s u k u b u n g a S B I , s u k u b u n g a d e p o s i t o , clan a n g k a i n f l a s i , H e r r y
D . P o h a n menjawab mengenai suku bunga SBI yang l e b i h tinggi dari suku
b u n g a d e p o s i t o , secara u m u m H e r r y D . P o h a n sebagai p r i b a d i m e l i h a t alasan
adanya k e c e n d e r u n g a n b a h w a setiap k a l i h a n k - b a n k m e m p u n y a i k e l e b i h a n d a n a
ia a k a n m e m b o r o n g d o l a r . Berdasarkan h a l i t u S B I d i b u a t m e n a r i k agar k e l e b i h a n
d a n a d i p e r b a n k a n t i d a k d i p a k a i u n t u k spekulasi. M e n g e n a i s u k u b u n g a d e p o s i t o
y a n g h a n y a 1 3 % s e d a n g k a n a n g k a i n f l a s i y a n g s u d a h m e n c a p a i 2 d i g i t , atas

KREDIT SINDIKASI 169


Diskusi Sesi 4

keadaan terseput apakah bijak m e n a r u h dana di hank Indonesia. Herry


m e m b e r i k a n penjelasan hahwa antara suku bunga deposito dan suku bunga
k r e d i t t e r d a p a t spread y a n g t i n g g i , n a m u n h a r u s d i c e r m a t i b a h w a k h u s u s u n t u k
d e p o s i t o cost o / m o n e y - n y a secara r a t a - r a t a m a s i h diatas 1 5 % ( t e r m a s u k t i n g g i ) .
Jadi ticlak hisa i n d i k a r o r n y a h a n y a d a r i s u k u b u n g a d e p o s i t o y a n g l a n g s u n g
d i b a n d i n g k a n dengan suku bunga kredit.

M u c h s i n m e m b e r i k a n argumen bahwa keuntungan dari bank-bank banyak


d i p e r o l e h clari posisi y a n g d i j e l a s k a n o l e h H e r r y D . P o h a n , t e t a p i s e m a k i n o r a n g
cerclas m a k a o r a n g y a n g m e r t y i m p a n d i b a n k asing, k a r e n a a n t a r a p e n y a l u r a n
k r e d i t d a n y a n g d i a m b i l t e r l a u b a n y a k , s e h i n g g a i n i m e n j a d i ticlak s e h a t l a g i .
K e m u d i a n s e m a k i n hanyak/besar b a n k m e n g a m b i l d a n a m a s y a r a k a t m a k a a k a n
s e m a k i n payah, kalau hank kecil u m u m n y a hiayanya lebih k e c i l . H e r r y D.
P o h a n sependapat d e n g a n gambaran yang d i b e r i k a n oleh M u c h s i n yang terjadi
p a d a saat i n i . K e c e n d e r u n g a n p e r b a n k a n saat i n i , d e p o s i t o d i u p a y a k a n
m e n i n g k a t , t a p i ticlak bisa t e r l a l u t e r b u r u - b u r u . G a m b a r a n b a h w a B a n k h a n y a
m e n g a m b i l d a n a d a r i m a s y a r a k a t t a p i ticlak m e n y a l u r k a n , ( a k t a t e r s e b u t a d a l a h
h e t u l . D a n a loan to deposit ratio memang masih rendah bukan hanya karena
faktor i n t e r n a l hank s e n d i r i , tapi juga karena f a k t o r eksrernal yang b e l u m
k o n d u s i f . Secara u m u m m e l i h a t k o n d i s i k u r s y a n g r e l a t i f t e r k e n d a l i , k i t a p a t u t
m e n a r u h k e p e r c a y a a n k e p a d a para a h l i m o n e t e r d i b a n k s e n t r a l . S o a l k u r s b u k a n
h a n y a soal t i n g g i r e n d a h n y a b u n g a t a p i a d a l a h soal p e n g e n d a l i a n .

M u c h s i n j u g a m e n a n y a k a n kepada A b d u l I l a k i m G a r u d a N u s a n t a r a dalam
k a i t a n n y a d e n g a n B P P N , y a i t u m e n g a p a B P P N k a d a n g sangat " f i g h t " t a p i k a d a n g
cliam saja, apa latar b e l a k a n g h a l i t u . ' A b d u l H a k i m G a r u d a N u s a n t a r a m e n j a w a b
p e r t a n y a a n M u c h s i n , y a n g i d e a l p r o g r a m r e s t r u k t u r i s a s i d i s e t u j u i secara b u l a t /
uninomous, t e t a p i u n t u k m e n g h i n d a r i deadlock d i l a k u k a n separate action yang
k a d a n g m e n i m b u l k a n juga permasalahan. Pekerjaan B P P N juga d i p e n g a r u h i
f a k t o t m a k r o p o l i t i k , m i s a l n y a t e r s e n d a t n y a p e n j u a l a n adalah k a r e n a d i p e n g a r u h i
k e p e n t i n g a n p o l i t i k . Bisa juga t e r j a d i legal accident, y a n g t e r j a d i k a r e n a k e h i j a k a n
m a k r o B P P N d i p e n g a r u h i antara lain oleh International Monetary F u n d ( 1 M b ) .
A k a n t e t a p i I M F ticlak m e n d i k t e b e g i t u saja, k a r e n a d a l a m L o l (Letter of I n t e n t ) ,
t e r c a n t u m kesepakatan y a n g k i t a setujui sehingga apabila k e m u d i a n k i t a t i d a k
hisa m e m e n u h i j a n j i k i t a s e n d i r i a k a n m e n g u r a n g i k e p e r c a y a a n luar n e g e r i p a d a
negara k i t a . M u c h s i n m e n j e l a s k a n b a h w a seharusnya aset y a n g d i s e r a h k a n kepada
B P P N s u d a h clear, t a p i a p a b i l a k e t i k a b e r p e r k a r a d i p e n g a d i l a n aset t i d a k clear
maka akan t i m b u l juga permasalahan di pengadilan. A b d u l H a k i m Garuda
N u s a n t a r a m e n j a w a b h a h w a s e h a r u s n y a d a l a m setiap p e r a l i h a n aset k e B P P N
aset t e r s e b u t d i a u d i t , t e t a p i k a r e n a b e g i t u h a n y a k account y a n g h a r u s d i t a n g a n i
t e r j a d i legal accident. D a l a m P e r a t u r a n P e m e r i n t a h N o m o r 17 T a h u n 1999
T e n t a n g Badan P e n y e h a t a n P e r b a n k a n N a s i o n a l m e m b e r i k a n k e s e m p a t a n pada
penyelesaian legal accident, yaitu melalui pengadilan. Kemudian M u c h s i n

170 KREDIT SINDIKASI


Diskusi Sesi 4

m e n a n y a k a n mengenai Bantuan Likuiditas Bank Indonesia ( B L B I ) , A b d u l I l a k i m


(iaruda Nusantara menjawab bahwa BLBI merupakan konsep yang tidak
t e r e l a k k a n d a n t i d a k h a n y a d i I n d o n e s i a saja, t a p i j u g a d i s e l u r u h d u n i a .

S u n a r d i P a d a n g m e n j e l a s k a n m e n g e n a i latar b e l a k a n g p e r b e d a a n p e n d a p a t
d a l a m k e p i i t u s a n - k e p u t u s a n M a h k a m a h A g u n g , y a n g m e m a n g bisa berbeda m e s k i
m e n g h a d a p i m a s a l a h y a n g sama. A b d u l H a k i m G a r u d a N u s a n t a r a m e n y e t u j u i
bahwa M A m e m p u n y a i masalah intern yang dihadapi, untuk i t u Garuda
m e n g u s u l k a n a d a n y a spesialisasi d i M A d i m a n a h a l i n i d a p a t m e n g h i n d a r i dis-
crepancy.

KREDIT SINDIKASI 171


Lampiran Makalah IV-1:Prinsip-Prinsip Restrukturisasi Utang

Lampiran Makalah I V - 1 :

PRINSIP-PRINSIP RESTRUKTURISASI
UTANG
Haryanto Adikusumo

PRINSIP-PRINSIP RESTRUKTURISASI UTANG


• M e m b a n g u n k e p e r c a y a a n clan p e n g e r t i a n a n t a r a d e b i t o r d a n k r e d i t o r .
• B e r k o m u n i k a s i d e n g a n s e m u a p i h a k t e r k a i t , seperti l a n g g a n a n , supplier,
karyawan dan pemerintahan.
• Proses h a r u s terus b e r j a l a n . J a n g a n b e r h e n t i b e r k o m u n i k a s i d e n g a n k r e d i t o r
d a n j a n g a n m e n g h a m b a t proses i n i .
• Berusaha u n t u k "transparan dan terbuka" dengan para k t e d i t o r d a n
m e m b e r i t a h u k a l a u ada p e r k e m b a n g a n yang s i g n i f i k a n . K i t a harus m e n e r i m a
adanya " k o n t r o l " dari k r e d i t o r .
• Jangan m e n g i n g k a r i j a n j i atau bolak-balik.
• B i c a r a j u g a d e n g a n m a s i n g - m a s i n g banker karena t i a p - t i a p b a n k m e m p u n y a i
a g e n d a d a n o h j e k t i f t e r s e n d i r i y a n g m u n g k i n ticlak d i u t a r a k a n d i f o r u m
t e r b u k a . K i t a h a r u s p e k a t e r h a d a p statement tersirat m e r e k a .
• K i t a harus m e n e r i m a bahwa k i t a p i n j a m uang d a n sekarang t e l a h m e n j a d i
m a c e t . K i t a h a r u s sabar d a n u l e t clan h a r u bisa m e n e r i m a kejengkelan/
k e m a r a h a n para k r e d i t o r .
• Proses r e s t r u k t u r i s a s i m e m b u t u h k a n m e n t a l baja d a n k e t t l e t a n y a n g p a n j a n g .
• K i t a h a r u s m e m p e l a j a r i berbagai opsi/alternative, b i a r p u n k a d a n g - k a d a n g
opsi t e r s e b u t k e l i h a t a n a n e h d a n agak " g i l a " .
• T i d a k ada satu cara restrukturisasi yang p a l i n g baik. S e l a l u m e m b u a t s k e n a r i o
y a n g o p t i m u m , y a n g p a l i n g m u n g k i n d i c a p a i clan y a n g t e r j e l e k .
• Proses i n i a d a l a h proses y a n g p a n j a n g , s e h i n g g a k i t a h a r u s m e n g i k u t i
perkembangan-perkembangan selama proses b e r j a l a n .
• A d a h a n y a k p e m a i n - p e m a i n sehingga m u n g k i n ada h a n y a k a g e n d a interest
yang bertentangan.
• K i t a h a r u s r c a l i s t i k , sabar d a n k o n s i s t e n . K i t a harus i n g a t b a h w a k r e d i t o r
m a n apa y a n g d e b i t o r t i d a k m a u d a n t i d a k semua k r e d i t o r k e h e n d a k i b a i k
u n t u k operasional perusahaan.
• 1 l a r u s ada t e a m t e r s e n d i r i u n t u k r e s t r u k t u r i s a s i agar ticlak mengganggu
operasioal perusahaan.
• M e n g h a s i l k a n d a n m e m b a n g u n cashflow sebanyak-banyaknya karena cash
m e m p e r k u a t negosiasi d e b i t o r t e r h a d a p k r e d i t o r .
• K i t a h a r u s m e m p u n y a i m e k a n i s m e y a n g m e n j a g a d a n m e m b a n g u n cash bal-
ance u n t u k t u j u a n r e s t r u k t u r i s a s i .
• K i t a h a r u s m e m p e r h a t i k a n harga u t a n g - u t a n g k i t a cli pasar d a n siapa saja
yang menjual dan membeli utang-utang kita.
• K i t a p e r l u p e n a s e h a t k e u a n g a n y a n g k r c d i b l e u n t u k m e m b a n t u agar proses

172 KREDIT SINDIKASI


Lampiran Makalah IV-1:Prinsip-Prinsip Restrukturisasi Utang

berjalan lancar.
• L i b a t k a n Prakarsa J a k a r t a u n t u k p r o b l e m - p r o b l e m y a n g spesifik d a n u n t u k
m e n d a p a t k a n keringanan/fasilitas-fasilitas perpajakan.
• P e r u s a h a a n h a r u s d i j a g a u n t u k t e t a p "exist" d a n b a h k a n meningkatkan
k i n e r j a n y a agar p e n y e l e s a i a n r e s t r u k t u r i s a s i b e r h a s i l .
• M e n g h i t u n g j u m l a h u t a n g yang m a m p u dibayar o l e h perusahaan m e s k i p u n
d i d a l a m keadaan e k o n o m i d a n p e r u h a h a n kurs yang t i d a k m e n e n t u .
• Aset-aset y a n g t i d a k p e n t i n g d i j u a l d i j a n g k a m e n e n g a h u n t u k m e n d a p a t k a n
cash.
• K i t a h a r u s m e m p u n y a i aset-aset y a n g l i k u i d , y a n g d e n g a n c c p a t d a p a t
d i j a d i k a n cash u n t u k m e m b e l i k e m b a l i u t a n g p e r u s a h a a n .
• M e n d a p a t k a n jangka w a k t u pembayaran yang panjang antara 8 - 1 0 tahun
d e n g a n p e m b a y a r a n a k h i r y a n g sebesar m u n g k i n {bullet repayment).
• S e l a m a negosiasi k a l a u bisa m e m b e l i k e m b a l i u t a n g - u t a n g p e r u s a h a a n .

PROSES RESTRUKTURISASI
• Terus mengoperasikan perusahaan dengan efisien d a n p e n i n g k a t a n k i n e r j a
agar r e s t r u k t u r i s a s i bisa b e r h a s i l .
• M e n c a r i partner-partner strategis y a n g d a p a t d i a j a k b e r m i t r a j a n g k a p a n j a n g .
• M e n d a p a t k a n o p s i p e m b e l i a n s a h a m k e m b a l i agar management control
perusahaan tetap d i tangan debitor.
• M e n d i s k u s i k a n d a n m e m b u a t term sheet d e n g a n para k r e d i t o r .
• Sediakan w a k t u y a n g c u k u p antara p e n a n d a t a n g a n a n term sheet d a n d o k u m e n
restrukturisasi utang karena banyak hal-hal komplek yang harus
diselesaikan.
• M e m b e r i i n s e n t i f kepada m a n a j e m e n u n t u k menyukseskan restrukturisasi
ini dan implemcntasinya.
• M e n d a p a t k a n h a r g a y a n g fair d a n w a j a r u n t u k debt equity swap.
• M e m p u n y a i peta/schedule y a n g d e t a i l s a m p a i dengan penutupan
restrukturisasi i n i .
• H a r u s jelas dengan semua p e r a t u r a n p e m e r i n t a h d a n perpajakan dan
d a m p a k n y a sebelum penandatanganan perjanjian restrukturisasi.

SETELAH RESTRUKTURISASI UTANG


• M e m p u n y a i business plan u n t u k 5 - t a h u n ke d e p a n clan y a n g 2 t a h u n p e r t a m a
l e b i h d e t a i l . Perusahaan harus m e n c a p a i d a n m e l e b i h i business plan tersebut.
• H a r u s selalu m e n g h i n d a r i default lagi d e n g a n m e m p u n y a i cash reserve yang
cnkup.
• P r o d u k t i f itas harus d i t i n g k a t k a n , p e n g o n t r o l a n y a n g k c t a t d i capital expen-
diture d a n efisiensi b i a y a .
• M a n a j e m e n harus l e b i h t r a n s p a r a n d a n m e n j a l a n k a n good corporate gover-
nance agar k e j a d i a n serupa t i d a k t e r u t a n g l a g i .
• Review s t r u k t u r organisasi d a n S O P u n t u k m e m h u a t p e r u s a h a a n l e b i h sehat
dan transparan.
• K o n s e n t r a s i d i core business agar l e b i h profitable d a n cash/Iow-nya m a k i n
baik.

KREDIT SINDIKASI 173


Lampiran Makalah IV-2: Restrukturisasi Kredit Sindikasi Dalam Praktek

Lampiran Makalah I V - 2 :

RESTRUKTURISASI KREDIT S I N D I K A S I
D A L A M PRAKTEK
Herry D. Pohan

I. Pendahuluan

K r i s i s m o n e t e r y a n g t e l a h m e l a n d a I n d o n e s i a sejak t a h u n 1997 t e l a h
m e m b a w a d a m p a k y a n g m a s i h terasa sampai sekarang. S e k t o r p e r e k o n o m i a n
yang paling buruk k o n d i s i n y a akibat krisis e k o n o m i tersebut adalah sektor
p e r b a n k a n . H a l i n i a n t a r a l a i n d i t a n d a i d e n g a n m e n i n g k a t n y a secara d r a t i s
j u m l a h k r e d i t b e r m a s a l a h ( n o n perfoming loart). F e n o m e n a ini kemudian
d i i k u t i dengan likudasi b a n k - b a n k , merger antar b a n k d a n rekapitalisasi
perbankan.

S e i r i n g d e n g a n proses p e n y e h a t a n p e r b a n k a n , upaya p e n y e h a t a n k r e d i t
bermasalah tetap d i l a k u k a n oleh perbankan sendiri sekalipun sebagian
besar k r e d i t b e r m a s a l a h yang lain telah diserahkan kepada Badan
Penyehatan Perbankan N a s i o n a l ( B P P N ) . H a l t e n t u n y a d e n g a n beherapa
p e r t i m b a n g a n o l e h m a s i n g - m a s i n g b a n k t e r h a d a p k r e d i t bermasalah tersebut.

U p a y a p e n y e l a m a t a n k r e d i t b e r m a s a l a h pada u m u m n y a d i t e m p a t i o l e h
B a n k a p a b i l a b a n k merasa y a k i n b a h w a ( 1 ) usaha d e b i t o r m a s i h m e m p u n y a i
prospek d a n ( 2 ) i k t i k a d b a i k d e b i t o r u n t u k b e k e r j a sama d e n g a n b a i k
d a l a m m e n y e l e s a i k a n k r e d i t n y a m a s i h ada.

A d a p u n r e k n i k p e n y e l a m a t a n k r e d i t pada u m u m n y a d a p a t d i l a k u k a n
secara ( 1 ) p e n j a d w a l a n k e m b a l i (rescheduling) atas j a n g k a w a k t u k r e d i t ,
( 2 ) p e n i n j a u a n k e m h a l i syarat d a n k e t e n t u a n k r e d i t (reconditioning) dan
(i) restrukturisasi yang m e r u p a k a n upaya penataan kembali kredit
m e n c a k u p rescheduling d a n reconditioning.

II. Hubungan Para Pihak Dalam Kredit Sindikasi

D a l a m s u a t u fasilitas k r e d i t s i n d i k a s i , para p i h a k y a n g l a z i m t e r l i h a t
d i s a m p i n g para k r e d i t o r d a n d e b i t o r a d a l a h A r r a n g e r d a n A g e n S i n d i k a s i .

Pada a w a l proses p e m b e n t u k a n s i n d i k a s i . d e b i t o r m e m b e r i k a n surat


matulat kepada b a n k y a n g a k a n b e r t i n d a k s e b a g a i Arranger untuk
m e m p e r s i a p k a n proses p e m b e n t u k a n k r e d i t s i n d i k a s i . T u g a s u t a m a A r r a n g e r
d i s i n i adalah mengemas k e b u t u h a n p e m b i a y a a n nasabah k e d a l a m fasilitas

174 KREDIT SINDIKASI


Lampiran Makalah IV-2: Restrukturisasi Kredit Sindikasi Dalam Praktek

k r e d i t yang dapat d i t e r i m a o l e h bank d a n m e n g h u b u n g i c a l o n k r e d i t o r


y a n g b e r m i n a t d e n g a n p a k e t y a n g d i t a w a r k a n . Para c a l o n k r e d i t o r w a j i b
m e l a k u k a n evaluasi d a n menganalisa kelayakan proyek d a l a m paket yang
d i s a m p a i k a n o l e h Arranger. Selanjutnya apabila c a l o n k r e d i t o r t e r t a r i k
u n t u k i k u t serta d a l a m fasilitas k r e d i t s i n d i k a s i tersebut m a k a k r e d i t o r a k a n
m e n y a m p a i k a n k o m i t m e n n y a kepada Arranger. Kewajiban calon kreditor
yang c u k u p p e n t i n g lainnya adalah mencermati d a n menegosiasikan seluruh
k e t e n t u a n d a n syarat-syarat dalam perjanjian kredit sindikasi sebelum
perjanjian kredit sindikasi ditanda tangani.

Setelah perjanjian k r e d i t sindikasi d i t a n d a t a n g a n i maka fungsi Ar-


ranger m e n j a d i b e r a k h i r . H u b u n g a n a n t a r a k r e d i t o r d a n d e b i t o r y a n g d i a t u r
d a l a m perjanjian k r e d i t difasilitasi oleh A g e n sindikasi. P e n u n j u k a n A g e n
sindikasi biasanya d i l a k u k a n o l e h k r e d i t o r m e n g i n g a t fungsi u t a m a A g e n
s i n d i k a s i pada u m u m n y a a d a l a h m e w a k i l i k e p e n t i n g a n kreditor. P e r l u
d i k e t a h u i bahwa fungsi d a n peran A g e n lazimnya terpisah dengan k r e d i t o r
sekalipun adakalanya suatu b a n k b e r t i n d a k selaku k r e d i t o r juga Agen
s i n d i k a s i . H a l i n i m e n g i n g a t b a h w a tugas d a n t a n g g u n g j a w a b A g e n d i a t u r
t e r s e n d i r i d a l a m p e r j a n j i a n k r e d i t sindikasi. Fungsi agen sindikasi pada
u m u m n y a a d a l a h bersifat a d m i n i s t r a t i f . P e n g g a n t i a n A g e n s i n d i k a s i h a n y a
dapat terjadi d a l a m hal k r e d i t o r m e n g a k h i r i fungsi A g e n suatu b a n k atau
A g e n yang bersangkutan mengundurkan diri dan disetujui oleh kreditor.

Proses Restrukturisasi Dalam Kredit Sindikasi

K e w a j i b a n u t a m a d e b i t o r d a l a m suatu fasilitas k r e d i t s i n d i k a s i a d a l a h
pemenuhan kewajiban pembayaran b u n g a d a n p o k o k sesuai dengan
persyaratan perjanjian kredit.

A p a b i l a d e b i t o r tidak dapat m e m e n u h i k e w a j i b a n n y a atau m e l a k u k a n


p e l a n g g a r a n atas k e t e n t u a n p e r j a n j i a n k r e d i t s i n d i k a s i m a k a A g e n s i n d i k a s i
harus m e n y a m p a i k a n secara t e r t u l i s kepada k r e d i t o r h a l - h a l sebagai b e r i k u t :
1. P e m b e r i t a h u a n t e r j a d i n y a w a n p r e s t a s i {Notice of Default)
2. P e n j e l a s a n t e n t a n g pasal-pasal d a n k e t e n t u a n p e r j a n j i a n k r e d i t y a n g
telah dilanggar.
3. S a n k s i - s a n k s i y a n g d a p a t d i b e r i k a n d e b i t o r sesuai d e n g a n k e t e n t u a n
perjanjian kredit.
4. B i l a m a n a p e r l u m e n g u n d a n g para k r e d i t o r u n t u k m e n g a d a k a n rapat
kreditor.

H a l - h a l p e n t i n g y a n g d i b a h a s d a l a m suatu r a p a t k r e d i t o r d a l a m h a l
t e r j a d i n y a k o n d i s i wanprestasi d a r i d e b i t o r a n t a r a l a i n a d a l a h p e m b e n t u k a n
Steering C o m m i t t e e y a n g a n g g o t a n y a t e r d i r i d a r i s e b a g i a n k r e d i t o r sebagai

KREDIT SINDIKASI 175


Lampiran Makalah IV-2: Restrukturisasi Kredit Sindikasi Dalam Praktek

p e r w a k i l a n u n t u k memhahas langkahdangkah yang perlu d i a m b i l dalam


restrukturisasi d a n menegosiasikan dengan pihak debitor t e n t a n g reneana
restrukturisasi.

A p a b i l a j u m l a h k r e d i t o r y a n g t e r l i b a t d a l a m fasilitas k r e d i t o r t i d a k
b a n y a k (3-5 k r e d i t o r ) m a k a t i d a k d i p e r l u k a n Steering (Committee dalam hal
i n i c u k u p para k r e d i t o r s e n d i r i d e n g a n d i f a s i l i t a s i o l e h A g e n s i n d i k a s i .

A d a p u n tugas p o k o k d a r i Steering C o m m i t t e e y a t t u a n t a r a l a i n :
1. M e l a k u k a n p e m b a h a s a n terhadap proposal p e n y e l a m a t a n kredit.
Dalam penyelamatan k r e d i t i n i terdapat dua kemungkinan
a l t e r n a t i f n y a y a i t u l i k u i d a s i atau restrukturisasi. H a l yang p e r l u
d i c e r m a t i d i s i n i pada u m u m n y a adalah i k t i k a d dari d e b i t o r d a n
kondisi proyek itu sendiri. Dalam hal airernatif yang d i p i l i h adalah
r e s t r u k t u r i s a s i m a k a p e r l u suatu p r o p o s a l y a n g k o m p r e h e n s i f y a n g
m e n y a n g k u t aspek antara lain keuangan, pemasaran d a n legal.
Sehingga d u k u n g a n dari k o n s u l t a n i n d e p e n d e n seperti konsultan
k e u a n g a n , k o n s u l t a n h u k u m , d a n k o n s u l t a n p e n i l a i sangat p e n t i n g
d a l a m p e n y u s u n a n proposal restrukturisasi. Perlu d i i n f o r m a s t k a n
h a h w a aspek u t a m a d a r i p r o p o s a l r e s t r u k t u r i s a s i k r e d i t d a l a m r a n g k a
p e n y e l a m a t a n k r e d i t pada u m u m n y a adalah aspek k e u a n g a n . D a l a m
hal i n i skenario keuangan d a l a m rangka restrukturisasi k r e d i t yang
d i h a r a p k a n sedapat m u n g k i n realistis.
2. Membuat rekomendasi kepada para k r e d i t o r a l t e r n a t i f skenario
p e n y e l a m a t a n k r e d i t . D a l a m h a l i n i apabila t i d a k t e r d a p a t k e s e p a k a t a n
d i a n t a r a k r e d i t o r m a k a k e p u t u s a n d a p a t d i a m b i l secara p e n g a m b i l a n
suara (voting) d i m a n a suara m a y o r i t a s biasanya elipakai sebagai dasar
pengambilan keputusan.

Sebagai t a m b a h a n informasi, dalam rangka percepatan proses


restrukturisasi k r e d i t perusahaan d i Indonesia, Pemerintah telah
m e m b e n t u k S a t u a n T u g a s Prakarsa Jakarta (Thejal<arta Initiative Tusk
Force/JITF). T u g a s Satgas i n i adalah m e l a k u k a n mediasi a n t a r a k r e d i t o r
k h u s u s n y a k r e d i t o r asing d a n d e b i t o r d a l a m r a n g k a r e s t u r k t u r i s a s i
kredit. Berkaiatan dengan bank-hank p e m e r t n t t a h yang m e m e p u n y a i
eksposure k r e d i t diatas Rp. 1,0 triliun maka untuk reneana
r e s t r u k t u r i s a s i n y a p e r l u m e n d a p a t k a n p e r s e t u j u a n clari K e h i j a k a n
Sektor Keuangan (KKSK)

IV. Kesimpulan

R e s t r u k t u r i a s i k r e d i t m e r u p a k a n salah satu t e k n i k p e n y e l a m a t a n k r e d i t
bermasalah dengan tujuan untuk meningkatkan kolektibilitas kredir
sehingga dapat m e n g u r a n g i beban kerugian bank.

D a l a m suatu k r e d i t sindikasi yang m e l i b a t k a n h a n y a k k r e d i t o r , biasanya

176 KREDIT SINDIKASI


Lampiran Makalah IV-2: Restrukturisasi Kredit Sindikasi Dalam Praktek

sangat d i p e r l u k a n sarana k o m u n i k a s i d a n k o o r d i n a s i s e h i n g g a d a l a m proses


r e s t r u k t u r i s a s i d i p e r l u k a n s u a t u Steering Committee yang mewakili kreditor
d a l a m m e n e g o s i a s i k a n k e t e n t u a n d a n syarat r e s t r u k t u r i s a s i d e n g a n p i h a k
dehitor.

Setelah proposal restrukturisasi didelesaikan maka A g e n akan


m e n d i s t r i b u s i k a n h a s i l r e k o m e n d a s i Steering Committee tersebut kepada
seluruh kreditor. Selanjutnya kreditor akan memutuskan tentang hasil
r e k o m e n d a s i S t e e r i n g C o m m i t t e e tersebut s e b e l u m d i t i n d a k l a n j u t i d e n g a n
suatu a d e n d u m p e r j a n j i a n k r e d i t .

S u a t u k e b e r h a s i l a n proses r e s t r u k t u r i s a s i k r e d i t s i n d i k a s i p e r l u
d i u m u m k a n k e p a d a k h a l a y a k luas k h u s u s n y a agar d a p a t d i k e t a h u i o l e h
p i h a k ' p i h a k yang berkepentingan.

Penutup

D e m i k i a n ulasan s i n g k a t m e n g e n a i p r a k t e k proses restrukturisasi k r e d i t


sindikasi. Disadari bahwa ulasan tersebut terlalu singkat untuk
menggambarkan s e l u r u h proses y a n g d i l a k u k a n , n a m u n d e m i k i a n k i r a n y a
d a p a t m e m b e r i k a n g a m b a r a n secara u m u m m e n g e n a i proses r e s t r u k t u r i s a s i
dalam kredit sindikasi. M o h o n maaf apabila terdapat kesalahan atau
keterbatasan dalam penulisan makalah i n i . T e r i m a kasih.

KREDIT SINDIKASI 177


Lampiran Makalah IV-3: Restrukturisasi & Kepailitan Dalam Kredit Sindikasi

Lampiran Makalah I V - 3 :

RESTRUKTURISASI & K E P A I L I T A N
D A L A M KREDIT S I N D I K A S I
Abdul Hakim Qaruda Nusantara

Judul m a k a l a h i n i didasarkan pada K e r a n g k a A c u a n yang d i p e r s i a p k a n o l e h


PPl 1 d a n M a h k a m a h A g u n g selaku penyclenggara Loka Karya t e n t a n g A s p e k
H u k u m Perjanjian Kredit Sindikasi. Pertanyaan-pertanyaan yang d i k e m u k a k a n
d a l a m K e r a n g k a A c u a n a d a l a h , a p a k a h k r e d i t o r peserta p e r j a n j i a n kredit
Sindikasi dapat langsung mengajukan permohonan kepailitan terhadap
debitornya tanpa melalui A g e n . ' apakah p e r m o h o n a n kepailitan dapat d i a j u k a n
o l e h k r e d i t o r peserta p e r j a n j i a n k r e d i t S i n d i k a s i ( P K S ) t e r h a d a p d e b i t o r , p a d a h a l
proses p e r u n d i n g a n d a l a m r a n g k a restrukturisasi u t a n g sedang berlangsung, apakah
A g e n w a j i b m e n y a m p a i k a n defaultnotice k e p a d a d e b i t o r y a n g i n g k a r j a n j i .'

Makalah ini hendak menyampaikan jawaban terhadap pertanyaan atau


p e r m a s a l a h a n t e r s e b u t d i atas d e n g a n m e r u j u k pada l i t e r a t u r - l i t e r a t u t t e n t a n g
PKS, PKS-PKS yang pernah dibuat, m a u p u n putusan-putusan pengadilan Niaga
di Indonesia.

II

D a l a m b u k u n y a P r i n c i p l e s of B a n k i n g L a w , Ross C r a n s t o n m e n g a r t i k a n P K S
sebagai b e r i k u t :

" A h a n k s y n d i c a t e ( o r b a n k c o n s o r t i u m ) c o m p r i s e s a n u m b e r o f b a n k s associated
t o c a r r y o u r s o m e e n t e r p r i s e s . T y p i c a l l y t h e b a n k s w i l l be j o i n t l y i n v o l v e d i n
f i n a n c i n g a company, project, or g o v e r n m e n t , w h e t h e r t h r o u g h a syndicated
l o a n or s i m i l a r f a c i l i t y ( e . g . d i s c o u n t i n g b i l l s of e x c h a n g e ; issuing letters o f c r e d i t )
or by a r r a n g i n g , m a n a g i n g , a n d u n d e r w r i t i n g a n issue o f securities. T h e size of, or
risks i n v o l v e d i n , t h e f i n a n c i n g m a y be so large t h a t n o o n e b a n k c a n d o ir
alone." (Ross C r a n s t o n , " T H E PRINCIPLES OF BANKING LAW,
( l A R E N D O N P R E S S - O X F O R D , 1997, h a l a m a n 5 9 ) .

" S u a t u s i n d i k a s i b a n k ( a t a u k o n s o r s i u m b a n k ) t e r d i r i atas s e j u m l a h b a n k y a n g
b e r h i m p u n u n t u k m e n j a l a n k a n b e b e r a p a usaha. K h u s u s n y a h a n k - h a n k a k a n
secara b e r s a m a t e r l i b a t d a l a m p e m b i a y a a n s u a t u p e r u s a h a a n , proyek, atau
p e m e r i n t a h , a p a k a h m e l a l u i suatu p i n j a m a n s i n d i k a s i atau fasilitas serupa (seperti,
d i s k o n atas bill of exchange, m e n g e l u a r k a n letters o f c r e d i t ) atau dengan
mengarrange, mengelola, d a n m e n j a m i n pengeluaran surat-surat berharga.

178 KREDIT SINDIKASI


Lampiran Makalah IV-3: Restrukturisasi & Kepailitan Dalam Kredit Sindikasi

B e s a r n y a p e m b i a y a a n a t a u r i s i k o y a n g t e r k a i t t a k satu b a n k d a p a t m e l a k u k a n n y a
sendiri."

D e n g a n d e m i k i a n d a l a m P K S k i t a m e n j u m p a i beberapa b a n k sebagai k r e d i t o r
y a n g b e r s a m a - s a m a m e m b e r i k a n p i n j a m a n s i n d i k a s i a t a u f a s i l i t a s serupa, a n t a r a
l a i n fasilitas L C a t a u sebuah p e n j a m i n a n (underwriting) u n t u k p e n g e l u a r a n surat-
surat b e r h a r g a k e p a d a d e b i t o r .

M e n u r u t Ross C r a n s t o n , S i n d i k a s i d a p a t b e r u p a s u a t u S i n d i k a s i s e j a t i ( a ' t r u e '


syndicate), di mana masing-masing bank membuat h u b u n g a n langsung dengan
d e b i t o r , d a n d a p a t b e r u p a S i n d i k a s i p a r t i s i p a s i (a p a r t i c i p a t i o n s y n d i c a t e ) , d i
mana bank yang memegang peran utama (lead / arranger b a n k ) membuat
p e r j a n j i a n k r e d i t b i l a t e r a l a t a u m e m b e l i s e l u r u h surat b e r h a r g a d a n k e m u d i a n
m e n j u a l p a r t i s i p a s i n y a d i d a l a m k r e d i t a t a u surat- s u r a l b e r h a r g a i t u k e p a d a
b a n k h a n k l a i n (Ross C r a n s t o n , 1997:59).

Dengan m e n g u t i p pendapat Stanley H u m , Sutan Remy Sjahdcini menyatakan


adanya e m p a t unsur d a l a m pengertian kredit sindikasi, y a i t u :

P e r t a m a , k r e d i t s i n d i k a s i m e l i b a t k a n l e b i h d a r i satu l e m b a g a p e m b i a y a a n d a l a m
suatu fasilitas sindikasi. Kedua, kredit sindikasi adalah k r e d i t yang d i b e r i k a n
berdasarkan syarat-syarat d a n k e t e n t u a n - k e t e n t u a n y a n g sama bagi m a s i n g - m a s i n g
peserta s i n d i k a s i . H a l i t u d i w u j u d k a n d a l a m b e n t u k h a n y a a d a satu p e r j a n j i a n
k r e d i t a n t a r a n a s a b a h d a n semua b a n k peserta s i n d i k a s i . K e t i g a , h a n y a ada satu
d o k u m e n t a s i k r e d i t y a n g m e n j a d i p e g a n g a n bagi s e m u a b a n k peserta s i n d i k a s i
secara b e r s a m a - s a m a . K e e m p a t , s i n d i k a s i tersebut d i a d m i n i s t r a s i k a n o l e h s a t u
a g e n y a n g sama bagi s e m u a b a n k peserta s i n d i k a s i .

( P r o f D r . S u t a n R e m y S j a h d c i n i , S . H . " K R E D I T S I N D I K A S I Proses P e m b e n t u k a n
d a n A s p e k H u k u m , Pustaka U t a m a G r a f i t i , Jakarta, 1997 halaman 2 - 3 ) .

M e n u r u t R e m y S j a h d c i n i K r e d i t S i n d i k a s i m e m p u n y a i c i r i - c i r i sebagai b e r i k u t :

P e r t a m a , K r e d i t s i n d i k a s i selalu d i b e r i k a n o l e h l e b i h d a r i satu p e m b e r i k r e d i t
sebagai peserta d a r i s i n d i k a s i k r e d i t . K e d u a , K r e d i t s i n d i k a s i a d a l a h s u a t u t e k n i k
bagi suatu bank u n t u k dapat menyebarkan risiko d a l a m p e m b e r i a n kredit,
b e r k e n a a n dengan besarnya p i n j a m a n sehingga d i r a s a k a n t e r l a l u besar bagi b a n k
tersebut u n t u k dapat m e m i k u l n y a s e n d i r i . K e t i g a , pada u m u m n y a K r e d i t s i n d i k a s i
b e r j a n g k a w a k t u m e n e n g a h ( m e d i u m - t e r m ) a t a u b e r j a n g k a w a k t u p a n j a n g (long
t e r m ) . M e d i u m t e r m biasanya a n t a r a 1 sampai d e n g a n 5 t a h u n d a n l o n g - t e r m
b e r a r t i d i atas .5 t a h u n . K e e m p a t , pada u m u m n y a b u n g a k r e d i t s i n d i k a s i bersifat
m e n g a m b a n g (floating rate), yang disesuaikan setiap j a n g k a w a k t u t e r t e n t u ,
misalnya setiap 3 b u l a n sekali. K e l i m a , d a l a m K r e d i t sindikasi t a n g g u n g j a w a b
m a s i n g - m a s i n g b a n k peserta d a l a m s i n d i k a s i i t u t i d a k bersifat t a n g g u n g r e n t e n g .
Y a n g b e r a r t i m a s i n g - m a s i n g b a n k peserta h a n y a b e r t a n g g u n g j a w a b u n t u k b a g i a n

KREDIT SINDIKASI 179


Lampiran Makalah IV-3: Restrukturisasi & Kepailitan Dalam Kredit Sindikasi

j u m l a h kredit yang menjadi k o m i t m e n n y a . Tanggung jawab dari masing-masing


bank d i d a l a m sindikasi tidak merupakan tanggung jawab d i m a n a suatu bank
m e n j a m i n b a n k l a i n n y a . K e e n a m , d o k u m e n t a s i k r e d i t y a n g sama bagi semua
peserta s i n d i k a s i . K e t u j u b , k e h a r u s a n bagi k r e d i t s i n d i k a s i u n t u k d i p u b l i k a s i k a n
atau d i k e t a h u i o l e h u m u m .

(Remy Sjahdcini 1997:6-12)

M e n u r u t Ross C r a n s t o n , P K S m e m p u n y a i Severalty Clause yang menetapkan,


hahwa h a k - h a k dan kewajiban-kewajiban anggota-anggota sindikasi adalah
beberapa (several); k e g a g a l a n suatu b a n k u n t u k m e n j a l a n k a n k e w a j i b a n n y a t i d a k
m e m b e b a s k a n b a n k - b a n k l a i n d a r i k e w a j i b a n mereka. Biasanya s u a t u b a n k t i d a k
bertanggung jawab u n t u k kewajiban-kewajiban bank lain. Masing-masing bank
a n g g o t a P K S m e m p u n y a i k e w e n a n g a n secara t e r p i s a h u n t u k m e n j a l a n k a n h a k -
h a k n y a sepanjang h a k - h a k i t u tidak dilepaskan dalam PKS. D i d a l a m h a l i t u
h a n k - b a n k peserta P K S b o l e h m e n y e p a k a t i u n t u k d i i k a t o l e h s u a t u k e p u t u s a n
s u a t u b a n k y a n g b e r p e r a n sebagai A g e n d a n b a n k - b a n k m a y o r i t a s m e n g e n a i
a p a k a h c i d e r a j a n j i t e l a h t e r j a d i , m i s a l n y a p e r u b a h a n k e a d a a n y a n g bersifat
material yang m e m p e n g a r u h i kesanggupan debitor untuk menjalankan
kewajibannya ; apakah u n t u k menyatakan terjadinya default, misalnya apakah
u n t u k mempercepat atau membatalkan pinjaman ; dan apakah u n t u k merubah
p e r j a n j i a n a t a u m e l e p a s k a n (waive) hak berkenaan dengan adanya pelanggaran
yang n o n - f u n d a m e n t a l yang d i l a k u k a n oleh debitor. Rescheduling utang akan
di-reservir u n t u k b a n k - b a n k a n g g o t a P K S secara k e s e l u r u h a n ; d e n g a n p e r k a t a a n
l a i n r e s c h e d u l i n g m e n g h e n d a k i k e s e p a k a t a n h u l a t , t i d a k sekedar k e p u t u s a n o l e h
m a y o r i t a s . S e l a i n i t u d i d a l a m P K S biasanya ada Sharing clause d i m a n a m a s i n g -
m a s i n g b a n k peserta P K S m e n y e t u j u i u n t u k m e m b a g i s e t i a p p e m b a y a r a n d a r i
d e b i t o r . (Ross C r a n s t o n 1997:61)

M e n u r u t R e m y S j a h d c i n i , sharing clause m e n e n t u k a n , b a h w a s e m u a p e m b a y a r a n
b u n g a d a n p o k o k o l e h p e n e r i m a k r e d i t h a r u s d i b a y a r k a n h a n y a k e p a d a agent
bank d a n b u k a n k e p a d a m a s i n g - m a s i n g a n g g o t a s i n d i k a s i . Sharing clause
m e n e n t u k a n p u l a b a h w a agent bank harus m e n d i s t r i b u s i k a n p e m b a y a r a n b u n g a
d a n atau pokok p i n j a m a n yang d i t c r i m a n y a i t u kepada m a s i n g - m a s i n g anggota
s i n d i k a s i secara p r o r a t a m e n u r u t besarnya k r e d i t y a n g d i b e r i k a n o l e h m a s i n g -
m a s i n g a n g g o t a P K S k e p a d a p e n e r i m a k r e d i t . Sesuai d e n g a n sharing clause bila
s a l a h satu a n g g o t a P K S m e n e r i m a p e m b a y a r a n l a n g s u n g d a r i p e n e r i m a k r e d i t
atas outstanding k r e d i t n y a , m a k a a n g g o t a tersebut d i w a j i b k a n u n t u k m e m b a g i
d e n g a n a n g g o t a - a n g g o t a P K S l a i n n y a secara p r o rata atas p e n e r i m a a n p e m b a y a r a n
i t u . ( R e m y S j a h d c i n i 1997: 168-169)

180 KREDIT SINDIKASI


Lampiran Makalah IV-3: Restrukturisasi & Kepailitan Dalam Kredit Sindikasi

III

D a l a m P K S b i a s a n y a b a n k - b a n k peserta a k a n m e n u n j u k s a l a h satu b a n k u n t u k
b e r t i n d a k sebagai a g e n . M e n u r u t C r a n s t o n s u a t u b a n k d i t u n j u k sebagai agen,
bertugas u n t u k m e n j a l a n k a n f u n g s i - f u n g s i t a t a l a k s a n a a t a u a d m i n i s t r a s i P K S
( m i n i s t e r i a l functions) yang d i t u a n g k a n dalam PKS. Fungsi-fungsi administrasi
seperti, m e m e g a n g j a m i n a n , m e n e r i m a d a n m e n y a m p a i k a n d o k u m e n - d o k u m e n
y a n g m e r u p a k a n syarat-syarat p e n d a h u l u a n (conditions precedent), memungut
b u n g a sesuai d e n g a n P K S , d a n b e r t i n d a k sebagai p e n y a l u r (chanel) untuk
p e m b a y a r a n d a n p e m b a y a r a n k e m b a l i k r e d i t . C r a n s t o n b e r p e n d a p a t h a h w a agen
tidak m e m p u n y a i k e w a j i b a n u n t u k m e m o n i t o r apakah suatu peristiwa cedera
j a n j i (default) t e l a h t e r j a d i s e b a g a i m a n a y a n g d i n a m a k a n sebagai Ostrich clause.
A k a n t e t a p i agen m e m p u n y a i tugas u n t u k m e m b e r i t a h u k a n k e p a d a s i n d i k a s i
b i l a ia m e n e r i m a p e m b e r i t a h u a n t e l a h t e r j a d i n y a c e d e r a j a n j i (default) d a n ia
m e m p u n y a i diskresi u n t u k m e n y e b u t t e l a h t e r j a d i n y a p e r i s t i w a cedera j a n j i (event
of default). (Ross C r a n s t o n 1 9 9 7 : 6 1 ) .

M e n u r u t R e m y S j a h d c i n i , agen b a n k b u k a n m e w a k i l i p e n e r i m a k r e d i t t e t a p i
mewakili bank-bank peserta PKS dan bertanggung jawab untuk
m e n y e l e n g g a r a k a n administrasi p e m a k a i a n k r e d i t selama jangka w a k t u n y a .
S e l a n j u t n y a tugas-tugas agen b a n k a n t a r a l a i n a d a l a h :

1. M e m a s t i k a n b a h w a conditions precedent a t a u syarat-syarat t a n g g u h P K S t e l a h


d i p e n u h i oleh debitor sebelum penggunaan kredit.
2. M e n a g i h dana u n t u k kredit sindikasi dari b a n k - b a n k peserta d a n
m e m b a y a r k a n dana i t u kepada debitor.
3. M e n g h i t u n g d a n m e m u n g u t b u n g a d a n fee d a r i n a s a b a h d a n s e l a n j u t n y a
m e m b a g i k a n k e p a d a b a n k - b a n k peserta s i n d i k a s i sesuai d e n g a n b a g i a n n y a
masing- masing.
4. Mengawasi penggunaan kredit dan pemhangunan proyek.
5. M e l a p o r k a n k e p a d a m a s i n g - m a s i n g peserta P K S atas p e n g g u n a a n k r e d i t
dan p e m h a n g u n a n proyek yang dibiayai.
6. M e l a p o r k a n dan m e m i n t a k a n u n t u k diperolehnya persetujuan dari masing-
m a s i n g peserta P K S apabila debitor (nasabah) m e m i n t a u n t u k dapat
m e l a k u k a n sesuatu s e h u b u n g a n d e n g a n organisasi p e r u s a h a a n d a n usahanya
y a n g d i d a l a m P K S h a l i t u m e r u p a k a n negative covenant.
7. M e l a p o r k a n kepada masing-masing peserta sindikasi mengenai
p e n y i m p a n g a n atas p e n g g u n a a n k r e d i t .
(Remy Sjahdcini 1997:71-72).

Kuasa y a n g d i b e r i k a n o l e h b a n k - b a n k peserta P K S k e p a d a agen b a n k t i d a k d a p a t


d i c a b u t t a n p a a d a n y a p e r s e t u j u a n d a r i a g e n b a n k t e r s e b u t , t e r k e c u a l i ada
k e s e p a k a t a n d a r i agen b a n k i t u s e n d i r i , a t a u b i l a d i d a l a m p e r j a n j i a n p e n u n j u k a n
agen tersebut ada ' r e m o v a l clause' y a i t u suatu k l a u s u l y a n g m e m b e r i k a n kekuasaan
k e p a d a para peserta s i n d i k a s i u n t u k m e n a r i k k e m b a l i kuasa y a n g t e l a h d i b e r i k a n
k e p a d a a g e n t a n p a p e r s e t u j u a n agen. D e m i k i a n p u l a b i l a agen t e l a h m e n y i m p a n g
dari P K S m a k a kuasanya dapat d i t a r i k k e m b a l i . A g e n b a n k harus m e l a k s a n a k a n

KREDIT SINDIKASI 181


Lampiran Makalah IV-3: Restrukturisasi & Kepailitan Dalam Kredit Sindikasi

kewajibannya d e n g a n due ddigence d a n due care and skdl (Remy Sjahdeini


1 9 9 7 : 7 2 ) A k a n t e t a p i m e n u r u t C r a n s t o n d i b a w a h k e t e n t u a n h u k u m u m u m (the
general law) masih dapat diperdebatkan bahwa suatu agen bank harus
m e n j a l a n k a n tugasnya d e n g a n k e c e r m a t a n d a n k e c a k a p a n (care and skill) d a l a m
m e m a n t a u apakah suatu peristiwa cedera j a n j i telah terjadi. D i d a l a m p r a k t e k
k e w a j i b a n seperti i t u a k a n d i t i a d a k a n o l e h suatu persetujuan y a n g juga a k a n
menetapkan bahwa agen tidak dianggap m e m p u n y a i pengetahuan yang
k o n s t r u k t i f (constructive knowledge) m e n g e n a i telah terjadinya peristiwa cedera
j a n j i . A n d a i k a t a agen m e m p u n y a i pengetahuan yang aktual tentang telah
t e r j a d i n y a p e r i s t i w a c e d e r a j a n j i a g e n sekedar m e m b e r i t a h u k a n informasi itu
kepada sindikasi. A d a l a h sindikasi yang harus m e n g a m b i l keputusan u n t u k
b e r t i n d a k , baik atas dasar k e s e p a k a t a n b u l a t atau atas dasar mayoritas sebagaimana
d i t e t a p k a n d i d a l a m PKS. T i a d a n y a kelalaian yang m e n y o l o k atau perbuatan
tercela yang disengaja PKS memberikan ruang yang kecil bagi
pertanggungjawaban agen kepada anggota-anggota PKS (Ross Cranston
1997:66).

D a l a m salah satu PKS yang dijalankan dalam praktek Kredit Sindikasi


d i r u m u s k a n h u b u n g a n h u k u m a n t a r a A g e n d a n k r e d i t o r , a n t a r a l a i n sebagai
berikut:

•J" A g e n d i w a j i b k a n sebelum m e n g a m b i l sesuatu t i n d a k a n berdasarkan


Perjanjian i n i u n t u k berkonsultasi terlebih dahulu dengan kreditor.

* A g e n tidak diperkenankan mengambil t i n d a k a n - t i n d a k a n yang bertentangan


dengan instruksi-instruksi tertulis yang diberikan oleh kreditor dan wajib
m e l a k u k a n t i n d a k a n - t i n d a k a n y a n g sah sesuai d e n g a n i n s t r u k s i - i n s t r u k s i
tertulis yang diberikan oleh kreditor.

•t* A g e n b e r h a k m e n o l a k m e l a k u k a n sesuatu t i n d a k a n j i k a t i n d a k a n t e r s e b u t
t i d a k d i n y a t a k a n d a l a m suatu i n s t r u k s i t e r t u l i s d a n A g e n juga b e r h a k m i n t a
agar t i n d a k a n y a n g t e l a h d i l a k u k a n n y a d i n y a t a k a n sah o l e h k r e d i t o r .

* A g e n tidak bertanggungjawab k e p a d a k r e d i t o r a t a u d e b i t o r atas a k i b a t


t i n d a k a n - t i n d a k a n y a n g d i l a k u k a n o l e h A g e n berdasarkan i n s t r u k s i t e r t u l i s
k r e d i t o r atau yang telah disahkan o l e h k r e d i t o r d a n juga A g e n t i d a k
b e r t a n g g u n g j a w a b atas k e l a l a i a n u n t u k b e r t i n d a k k e c u a l i b i l a m a n a A g e n
telah dinstruksikan u n t u k bertindak oleh kreditor."

•J* A g e n juga b e r h a k m e n o l a k m e l a k u k a n sesuatu t i n d a k a n , j i k a k e p a d a A g e n


t i d a k d i b e r i k a n j a m i n a n y a n g m e m u a s k a n A g e n atas a k i b a t - a k i b a t yang
m u n g k i n timbul/terjadi dari t i n d a k a n yang akan d i l a k u k a n tersebut.

* A g e n atau D i r e k t u r n y a , p e g a w a i n y a a t a u kuasanya t i d a k b e r t a n g g u n g j a w a b
atas a k i b a t t i n d a k a n - t i n d a k a n y a n g d i l a k u k a n a t a u t i d a k d i l a k u k a n n y a

182 KREDIT SINDIKASI


Lampiran Makalah IV-3: Restrukturisasi & Kepailitan Dalam Kredit Sindikasi

berdasarkan atau y a n g b e r h u b u n g a n d e n g a n P e r j a n j i a n i n i , k e c u a l i b i l a m a n a
h a l i t u d i l a k u k a n d e n g a n sengaja a t a u k a r e n a k e l a l a i a n y a n g besar.

* A g e n juga tidak bertanggung jawab mengenai kebenaran semua pernyataan


a t a u j a m i n a n - j a m i n a n y a n g t e r m a k t u b d a l a m P e r j a n j i a n i n i serta m e n g e n a i
k e k u a t a n pelaksanaannya, berlakunya, kcasliannya atau sahnya Perjanjian
i n i d a n S u r a t - s u r a t Promes/Aksep atau d o k u m e n - d o k u m e n l a i n y a n g d i b u a t
sehubungan dengan Perjanjian i n i d a n Surat-surat Promes/Aksep.

'I' Juga A g e n t i d a k b e r k e w a j i h a n m e l a k u k a n p e m e r i k s a a n m e n g e n a i ketaatan


atau pelaksanaan yang d i l a k u k a n oleh debitor terhadap ketentuan-
k e t e n t u a n d a l a m Perjanjian i n i d a n , Surat Promes/Aksep.

•3* A g e n berhak mempercayai dan tidak bertanggungjawab mengenai


k e b e n a r a n a t a u k e a s l i a n setiap p e m b e r i t a h u a n a t a u d o k u m e n y a n g d i k i r i m
atau d i s a m p a i k a n kepada d a n d i s i m p a n / d i p e g a n g o l e h A g e n y a n g d i k i r a n y a
asli a t a u b e n a r a t a u d i t a n d a t a n g a n i , d i b u a t a t a u d i k i r i m o l e h o r a n g y a n g
dikira berwenang.
( H e r l i n a Suyati Bachtiar 2000: 156-158 )

H u b u n g a n A g e n d e n g a n para k r e d i t o r a n g g o t a P K S s e b a g a i m a n a d i r u m u s k a n
d a l a m p r a k t e k suatu s i n d i k a s i tersebut d i atas m e m b e n a r k a n p e n d a p a t C r a n s t o n ,
b a h w a P K S m e m b e r i k a n r u a n g y a n g k e c i l bagi p e r t a n g g u n g j a w a h a n A g e n kepada
anggota-anggota P K S , k e c u a l i d a l a m h a l t e r j a d i n y a k e l a l a i a n y a n g besar (gross
negligence) a t a u p e r b u a t a n t e r c e l a y a n g sengaja d i l a k u k a n o l e h A g e n .

Pada sisi y a n g l a i n d a l a m suatu p r a k t e k P K S A g e n d i b e r i k a n d i s k r e s i y a n g r e l a t i f


luas, m i s a l n y a d a l a m r u m u s a n P K S sebagai b e r i k u t :
• A g e n j u g a b e r h a k b e r t i n d a k sesuai d e n g a n n a s i h a t a t a u p e n d a p a t a h l i - a h l i
yang d i p i l i h n y a sehubungan dengan Perjanjian i n i akan tetapi A g e n tidak
b e r t a n g g u n g j a w a b atas a k i b a t y a n g t i m b u l k a r e n a t i n d a k a n n y a t e r s e b u t .

• Jika A g e n m e n e t a p k a n ( p c n e t a p a n m a n a m e n g i k a t t e r h a d a p d e b i t o r ) h a h w a
p e m b e r i a n Fasilitas K r e d i t o l e h k r e d i t o r k e p a d a d e b i t o r a t a u p e l a k s a n a a n
kewajiban-kewajiban masing-masing pihak dalam Perjanjian i n i dilarang
a t a u d i n y a t a k a n t i d a k sah o l e h u n d a n g - u n d a n g , p e r a t u r a n p e r u n d a n g a n
a t a u suatu k e b i j a k s a n a a n a t a u p e n a f s i r a n y a n g d i b e r i k a n t e r h a d a p u n d a n g -
u n d a n g atau peraturan perundangan tersebut, maka dalam kejadian
demikian kewajiban kreditor untuk memberikan dan memelihara/
m e m p e r t a h a n k a n Fasilitas K r e d i t kepada d e b i t o r b e r d a s a r k a n Perjanjian
ini akan berakhir 1 berhenti dan dalam hal yang d e m i k i a n maka debitor
wajih:
a. M e m b a y a r d e n g a n segera d a n sekaligus l u n a s k e p a d a a g e n ( u n t u k
k e p e n t i n g a n k r e d i t o r ) semua P i n j a m a n - p i n j a m a n yang pada w a k t u
i t u t e r u t a n g / b e l u m d i b a y a r lunas, b e r i k u t s e m u a b u n g a y a n g t e r u t a n g ;

KREDIT SINDIKASI 183


Lampiran Makalah IV-3: Restrukturisasi & Kepailitan Dalam Kredit Sindikasi

Ii. M e m b a y a r kepada A g e n ( u n t u k k e p e n t i n g a n k r e d i t o r ) j u m l a h - j u m l a h
u a n g u n t u k m e m b a y a r k e m b a l i biaya-biaya d a n k e r u g i a n y a n g d i d e r i t a
o l e h k r e d i t o r s e h u b u n g a n a t a u sebagai a k i b a t p e m b a y a r a n kembali
p i n j a m a n - p i n j a m a n l e b i h cepat/awal s e b a g a i m a n a d i u r a i k a n d a l a m
ayat a t e r s e b u t d i atas.
( H e r l i n a Suyati Bachtiar 2000:140 dan 158)

IV

U r a i a n d i atas m e n g g a m b a r k a n P K S d a n khususnya h u b u n g a n h u k u m A g e n d a n
k r e d i t o r b a i k d a l a m p e r s p e k t i f t e o r i h u k u m (legal theory) m a u p u n d a l a m p e r s p e k t i f
p r a k t i s sebagai dasar a r g u m e n u n t u k m e n j a w a b p e r t a h y a a n - p e r t a n y a a n yang
t e r m u a t d a l a m K e r a n g k a A c u a n sebagaimana d i u t a r a k a n d i m u k a . Pertama,
d a l a m kasus P K S a p a k a h salah satu a n g g o t a s i n d i k a s i / k r e d i t o r secara t e r p i s a h
dapat m e l a k u k a n t i n d a k a n h u k u m dalam menegakkan h a k - h a k n y a , misalnya
mengajukan r e s t r u k t u r i s a s i , k e p a i l i t a n d a n l a i n sebagainya? D a l a m hal
r e s t r u k t u r i s a s i u t a n g , t e r m a s u k d i d a l a m n y a rescheduling (penjadwalan kemhali)
d a l a m r a n g k a m e n y e l a m a t k a n k r e d i t s i n d i k a s i bermasalah harus d i l a k u k a n setelah
d i p e r o l e h k e s e p a k a t a n m u t l a k d a r i semua a n g g o t a s i n d i k a s i . D e n g a n p e r k a t a a n
l a i n rescheduling m e n g h e n d a k i k e s e p a k a t a n b u l a t , t i d a k sekedar k e p u t u s a n o l e h
m a y o r i t a s . ( R e m y S j a h d c i n i 1997: 170, Ross C r a n s t o n 1 9 9 7 : 6 1 ) . A k a n t e t a p i
dalam prakteknya tidak m u d a h u n t u k memperoleh kesepakatan m u t l a k dari
semua a n g g o t a P K S u n t u k m e n y e t u j u i suatu r e n e a n a r e s t r u k t u r i s a s i ( t e r m a s u k d i
d a l a m n y a rescheduling), sehingga tak t e r h i n d a r k a n restrukturisasi d i l a k u k a n
secara t e r p i s a h d i m a n a b e b e r a p a b a n k peserta s i n d i k a s i m e l a k u k a n p e r s e t u j u a n
tersendiri d e n g a n p e n e r i m a k r e d i t mengenai paket restrukturisasi. Perjanjian
r e s t r u k t u r i s a s i t e r s e b u t jelas ticlak m e m b a w a a k i b a t a p a p u n t e r h a d a p hak-hak
h a n k - b a n k peserta P K S l a i n n y a y a n g t i d a k i k u t d i d a l a m p a k e t r e s t r u k t u r i s a s i
tersebut. D e n g a n d e m i k i a n P K S yang semula tetap berlaku bagi bank-bank
peserta P K S y a n g t i d a k i k u t d a l a m p a k e t r e s t r u k t u r i s a s i . I n i l a h j a l a n k e l u a r y a n g
dapat. d i t e m p u h u n t u k d a p a t k e l u a r d a r i situasi deadlock. D a l a m p r a k t e k h a l i t u
h a n y a a k a n d i l a k u k a n a p a b i l a b a n k - b a n k y a n g bersedia i k u t p a k e t r e s t r u k t u r i s a s i
merupakan k e l o m p o k mayoritas.

D a l a m h a l k e p a i l i t a n , a p a k a h a n g g o t a s i n d i k a s i secara t e r p i s a h d a p a t m e l a k u k a n
t i n d a k a n h u k u m , y a i t u m e m p a i l i t k a n debitornya tanpa m e l a l u i A g e n ? jawaban
t e r h a d a p p e r t a n y a a n i n i d a p a t m c r u j u k pada k l a u s u l a d a r i b e r b a g a i m o d e l P K S
clan p u t u s a n - p u t u s a n p e n g a d i l a n . R u m u s a n k l a u s u l a i t u b e r v a r i a s i t e r m u a t d i
d a l a m berbagai m o d e l PKS. R u m u s a n klausula yang bervariasi i t u , antara l a i n
sebagai b e r i k u t :

• M o d e l P K S A m e r u m u s k a n k l a u s u l a sebagai b e r i k u t :
"B. H a k Terpisah
H a k atas m a s i n g - m a s i n g k r e d i t o r d a l a m p e r j a n j i a n i n i j u g a t e r p i s a h . J u m l a h
y a n g clari w a k t u k e w a k t u t e r u t a n g o l e h d e b i t o r k e p a d a p i h a k l a i n d a l a m

184 KREDIT SINDIKASI


Lampiran Makalah IV-3: Restrukturisasi & Kepailitan Dalam Kredit Sindikasi

P e r j a n j i a n i n i a d a l a h m e r u p a k a n u t a n g y a n g b e r d i r i s e n d i r i serta t e r p i s a h
dari u t a n g kepada p i h a k l a i n . M a s i n g - m a s i n g p i h a k berhak untuk
m e l i n d u n g i kepentingan masing- masing."

• M o d e l P K S B m e r u m u s k a n k l a u s u l a sebagai b e r i k u t :
" J i k a d i s e b a b k a n k a r e n a sebab a p a p u n , s a l a h s a t u k r e d i t o r m e n e r i m a
pembayaran dari debitor atau p i h a k lain u n t u k membayar atau membayar
k e m b a l i j u m l a h uang yang t e r u t a n g o l e h d e b i t o r kepada k r e d i t o r tersebut
b e r d a s a r k a n P e r j a n j i a n K r e d i t , m a k a k r e d i t o r t e r s e b u t w a j i b d e n g a n segera
m e n y e r a h k a n / m e n t r a n s f e r j u m l a h u a n g y a n g d i t e r i m a tersebut kepada A g e n
Fasilitas a t a u A g e n J a m i n a n sesauai d e n g a n k e t e n t u a n d a l a m Pasal 4-6 A k t e
Perjanjian Kredit."

K a t a " k a r e n a sebab a p a p u n " d a n k a t a " s a l a h satu k r e d i t o r " t e r s e b u t d i atas


m e n g a n d u n g a r t i b a h w a setiap k r e d i t o r b e r h a k u n t u k m e l a k u k a n t i n d a k a n
s e n d i r i - s e n d i r i d a l a m upaya m e n d a p a t k a n p e m b a y a r a n p i u t a n g n y a .

• M o d e l P K S C m e r u m u s k a n k l a u s u l a sebagai b e r i k u t :
"Bilamana terjadi atau berlangsung suatu Pelanggaran / Kelalaian,
m a k a pada setiap w a k t u setelah t e r j a d i atau b e r l a n g s u n g k e l a l a i a n /
p e l a n g g a r a n :-

B. k t e d i t o r a t a u A g e n b e r h a k m e n u n t u t p e m b a y a r a n p e n u h d a n d e n g a n
s e k e t i k a d a n sekaligus s e m u a P i n j a m a n - p i n j a m a n y a n g p a d a w a k t u i t u
t e r u t a n g o l e h debitor d a n masih b e l u m dibayar lunas, b e r i k u t bunga-bunga
y a n g t e r u t a n g serta l a i n - l a i n j u m l a h u a n g y a n g w a j i b d i b a y a r o l e h d e b i t o r
k e p a d a k r e d i t o r berdasarkan P e r j a n j i a n i n i , S u r a t - s u r a t P r o m e s / A k s e p d a n
P e r j a n j i a n - p e r j a n j i a n J a m i n a n , d a l a m k e j a d i a n m a n a m a k a semua j u i n l a h -
j u m l a h u a n g tersebut d i atas m e n j a d i w a j i b d i b a y a r d e n g a n s e k e t i k a d a n
sekaligus lunas o l e h d e b i t o r k e p a d a k r e d i t o r a t a u k e p a d a A g e n ( u n t u k
kreditor), dan

(1. k r e d i t o r b e r h a k d a n b e r w e n a n g u n t u k m e n j a l a n k a n h a k d a n w e w e n a n g
berdasarkan perjanjian-perjanjian j a m i n a n . "

fl M o d e l P K S D m e r u m u s k a n k l a u s u l a sebagai b e r i k u t :
" T h e i n t e r e s t s o f t h e L e n d e r s , t h e A g e n t a n d t h e S e c u r i t y A g r e e m e n t arc
several a n d t h e aggregate o f t h e a m o u n t s o u t s t a n d i n g tit a n y t i m e u n d e r t h i s
A g r e e m e n t and/or t h e S e c u r i t i e s f r o m t h e B o r r o w e r t o e a c h l e n d e r o r t o t h e
A g e n t o r t h e S e c u r i t y A g e n t is a separate a n d i n d e p e n d e n t d e b t . E v e r y
Lender, A g e n t and the Security A g e n t shall have the right to protect and
e n f o r c e its r i g h t s a r i s i n g o u t o f t h i s a g r e e m e n t and/or t h e S e c u r i t i e s a n d i t
shall n o t he o b l i g a t o r y f o r t h a t L e n d e r o r t h e A g e n t or t h e S e c u r i t y A g e n t t o
b r i n g i n a n y o t h e r p a r t y as a n a d d i t i o n a l p a r t y i n a n y p r o c e e d i n g s t o t h i s
end."

KREDIT SINDIKASI 185


Lampiran Makalah IV-3: Restrukturisasi & Kepailitan Dalam Kredit Sindikasi

K l a u s u l a - k l a u s u l a y a n g d i r u m u s k a n secara b e r b e d a - b e d a d i atas s e r i n g
d i j a d i k a n a r g u m e n h u k u m u n t u k m e m b e n a r k a n bahwa satu anggota
s i n d i k a s i / k r e d i t o r secara t e r p i s a h d a p a t m e n e g a k k a n h a k - h a k n y a , m i s a l n y a
mempailitkan debitornya.

Klausula d a l a m m o d e l P K S D y a n g d i g u n a k a n sebagai a r g u m e n h u k u m
o l e h satu a n g g o t a P K S y a n g m e n g a j u k a n p e r m o h o n a n k e p a i l i t a n t e r h a d a p
debitornya d i t e r i m a o l e h Majelis H a k i m Pengadilan Niaga Jakarta d a l a m
kasus P T . B I I T b k m e l a w a n H a s a n O p e k C s . Y a n g b e r a r t i salah satu k r e d i t o r
d a l a m P K S b e r w e n a n g u n t u k secara s e n d i r i t a n p a h a r u s m e l a l u i a g e n a t a u
persetujuan dari para k r e d i t o r anggota PKS lainnya mengajukan
p e r m o h o n a n kepailitan terhadap debitor.

A k a n t e t a p i p a d a t i n g k a t kasasi p a n d a n g a n M a j e l i s H a k i m N i a g a J a k a r t a
i t u d i t o l a k o l e h M a h k a m a h A g u n g ( M A ) . D a l a m kasus tersebut d i atas M A
b e r p a n d a n g a n sebagai b e r i k u t :

B a h w a d a l a m b u t i r 26 p e r j a n j i a n k r e d i t b u k t i P. 1 t e r s e b u t d i t e n t u k a n
bahwa agen u n t u k m e l a k u k a n t i n d a k a n h u k u m harus mendapat
p e r s e t u j u a n " m a j o r i t y " d a r i lender, hal mana dimaksudkan untuk
m e n c e g a h " T i r a n y M i n o r i t y " y a i t u satu a n g g o t a m e l a k u k a n t i n d a k a n
h u k u m sedangkan anggota lain tidak m e n y c t u j u i n y a .

Karena Pemohon menjadi anggota Lender i.e. y a n g juga t i d a k


m e n d a p a t k a n persetujuan dari anggota l a i n n y a m a u p u n agen yang
telah ditunjuk, maka jelas P e m o h o n tidak berwenang untuk
m e n g a j u k a n p e r m o h o n a n i.e.

P a n d a n g a n M A d a l a m kasus P T . B I I T b k m e l a w a n H a s a n O p e k C s ( p u t u s a n
M A N o . 2 5 K/N/1999) tersebut k e m u d i a n d i i k u t i o l e h M a j e l i s H a k i m N i a g a
d a l a m kasus P T . B I I m e l a w a n A b u H e r m a n t o C s . D a l a m kasus P T . B a n k
A r t h a G r a h a d a n PT. Bank Pan Indonesia T b k m e l a w a n C h e n g Basuki d a n
A f e n Siswoyo, d i m a n a dua bank anggota PKS mengajukan p e r m o h o n a n
pailit t e r h a d a p p e r s o n a l guarantor, Majelis Hakim Niaga dalam
p e r t i m b a n g a n n y a m e n y a t a k a n sebagai b e r i k u t :
"Menimbang, bahwa kreditor lainnya yaitu Bank U m u m Nasional, Bank
D a g a n g 6k I n d u s t r i , B a n k I n t e m a s i o n a l I n d o n e s i a , d a n B a n k U n i v e r s a l d a l a m
persidangan i n i d i h a d i r i o l e h Kuasanya yang d i t u n j u k o l e h W a k i l Ketua
Badan Penyehatan P e r b a n k a n N a s i o n a l ( B P P N ) . B P P N adalah selaku
pemegang hak d a n kewenangan Direksi, Komisaris, Pemegang Saham dan
Rapat U m u m P e m e g a n g Saham ( R U P S ) d a r i k e e m p a t b a n k tersebut. B a h w a
BPPN beserta P T . Bank D u t a T b k , m e n d u k u n g serta m e n y e t u j u i
p e r m o h o n a n p e r n y a t a a n k e p a i l i t a n y a n g d i a j u k a n o l e h Para P e m o h o n . "
Pada t i n g k a t p e m e r i k s a a n kasasi M A d a l a m p e r t i m b a n g a n n y a m e n y a t a k a n

186 KREDIT SINDIKASI


Lampiran Makalah IV-3: Restrukturisasi & Kepailitan Dalam Kredit Sindikasi

b a h w a para P e m o h o n ( p a r a P e m o h o n Kasasi) a d a l a h t e r d i r i d u a k r e d i t o r
t e r h a d a p para T e r m o h o n Kasasi, b a h k a n t e r d a p a t k r e d i t o r - k r e d i t o r l a i n d i
a n t a r a n y a : P T . R a n k U m u m N a s i o n a l d a n P T . Rank D u t a . D a l a m kasus P T .
B a n k A r t h a G r a h a C s m e l a w a n C h e n g Basuki Cs, d u a k r e d i t o r peserta P K S
m e n g a j u k a n p e r m o h o n a n p e r n y a t a a n k e p a i l i t a n t e r h a d a p para p e n j a m i n
utang debitot. W a l a u p u n permohonan pernyataan pailit diajukan oleh
d u a k r e d i t o r peserta P K S t a n p a m e l a l u i A g e n , b a h k a n B P P N selaku w a k i l
kreditor mayoritas tidak menjadi pihak yang m e l a k u k a n p e r m o h o n a n
p e r n y a t a a n p a i l i t , d a l a m p e m e r i k s a a n t i n g k a t kasasi, M A m e n g a b u l k a n
p e r m o h o n a n dua k r e d i t o r anggota P K S tersebut d e n g a n m e n y a t a k a n C h e n g
Basuki Cs pailit. Barangkali karena p e r m o h o n a n tersebut disetujui atau
d i d u k u n g o l e h B P P N selaku k r e d i t o r m a y o r i t a s . S a y a n g n y a h a l i t u t i d a k
dapat d i j u m p a i d a l a m p e r t i m b a n g a n putusan M A tersebut.

Pendapat M A yang menyatakan bahwa Permohonan Pernyataan K e p a i l i t a n


terhadap debitor penerima kredit Sindikasi harus d i l a k u k a n m e l a l u i A g e n
dan disetujui o l e h kreditor mayoritas sebenarnya bertentangan dengan
k e t e n t u a n Pasal 1 ayat 1 U n d a n g - u n d a n g N o . 4 T a h u n 1998 Tentang
K e p a i l i t a n . M e n u r u t U n d a n g - u n d a n g tersebut, satu o r a n g k r e d i t o r
berwenang untuk mengajukan permohonan kepailitan. Dengan demikian
U n d a n g - u n d a n g tidak mensyaratkan pengajuan p e r m o h o n a n pernyataan
k e p a i l i t a n terhadap d e b i t o r d a l a m PKS harus m e l a l u i A g e n d a n w a j i h
memperoleh persetujuan kreditor mayoritas. Pandangan M A yang
menyatakan, bahwa keharusan memperoleh persetujuan k r e d i t o r mayoritas
d i m a k s u d k a n u n t u k m e n c e g a h " T i r a n y M i n o r i t y " y a i t u satu anggota PKS
m e l a k u k a n t i n d a k a n h u k u m sedangkan anggota lain t i d a k m e n y c t u j u i n y a
a d a l a h t i d a k t e p a t . S e b a b d a l a m proses p e m e r i k s a a n k e p a i l i t a n s e m u a
k r e d i t o r biasanya d i p a n g g i l u n t u k h a d i r d a l a m sidang y a n g m e m e r i k s a
p e r m o h o n a n k e p a i l i t a n t e r s e b u t . Pada k e s e m p a t a n i t u k r e d i t o r m a y o r i t a s
dapat m e n y a m p a i k a n keberatannya bila debitor akan d i n y a t a k a n pailit.
B i l a k e b e r a t a n i t u k r e d i t o r m a y o r i t a s i t u masuk akal ( r e a s o n a b l e ) d a n d a p a t
d i h e n a r k a n oleh h u k u m d a n keadilan, scmestinya p e r m o h o n a n pernyataan
kepailitan tidak dikabulkan oleh H a k i m .

Pengajuan Permohonan Pernyataan Kepailitan terhadap debitor penerima


k r e d i t s i n d i k a s i o l e h satu k r e d i t o r m i n o r i t a s t i d a k p e r l u m e r u p a k a n a n c a m a n
atau gangguan terhadap restrukturisasi u t a n g yang sedang d i r u n d i n g k a n
o l e h d e b i t o r y a n g b e r s a n g k u t a n d e n g a n k r e d i t o r m a y o r i t a s . Pertama, k r e d i t o r
mayoritas dapat m e n y a m p a i k a n keberatannya terhadap permohonan
tersebut kepada Majelis H a k i m Niaga. Kedua k a l a u p u n d e b i t o r p e n e r i m a
kredit sindikasi dinyatakan pailit dalam rapat-rapat kreditor, masih terbuka
dapat ditisahakan perundingan untuk dicapai perdamaian (accord) antara
para k r e d i t o r d e n g a n d e b i t o r . B i l a t e r j a d i p e r d a m a i a n a n t a r a para k r e d i t o r
dengan debitor, maka kepailitan berakhir.

KREDIT SINDIKASI 187


Lampiran Makalah IV-3: Restrukturisasi & Kepailitan Dalam Kredit Sindikasi

A p a k a h m a s i h d i p e r l u k a n default notice clari k r e d i t u r k e p a d a d e b i t o r d a l a m


h a l d e b i t o r wanprestasi? J a w a b a n terhadap p e r t a n y a a n i n i sangat d i t e n t u k a n
o l e h substansi P K S . D a l a m h a l P K S m e n g a n d u n g klausula y a n g m e n y a t a k a n ,
" b i l a d e b i t o r b e l u m m e l u n a s i u t a n g n y a m a k a d e n g a n l e w a t n y a w a k t u sudah
m e n j a d i b u k t i h a h w a d e b i t o r t e l a h l a l a i " secara h a r f i a h d a p a t d i a r t i k a n
t i d a k ada k e w a j i b a n b a g i k r e d i t o r u n t t u k m e n y a m p a i k a n default notice.
D a l a m m o d e l P K S y a t t g l a i n d i r u m u s k a n sebagai b e r i k u t :

" B i l a m a n a t e r j a d i a t a u b e r l a n g s u n g suatu Pelanggaran/ K e l a l a i a n , maka


pada setiap w a k t u s e t e l a h t e r j a d i a t a u b e r l a n g s u n g k e l a l a i a n / p e l a n g g a r a n : -
A - k r e d i t o r atau A g e n ( d e n g a n persetujuan k r e d i t o r ) b e r h a k clan b e r w e n a n g
m e n g a k h i r i / m e n g h e n t i k a n Kesanggupan Memberikan Pinjaman dengan
m e n g i r i m surat p e m b e r i t a h u a n m e n g e n a i h a l tersebut kepada d e b i t o r , d a l a m
hal mana maka Kesanggupan Memberikan Pinjaman akan menjadi
berakhir/herhenti dengan seketika."

D a l a m h a l k l a u s u l a d i r u m u s k a n seperti d i k u t i p d i atas jelas d i s y a r a t k a n


a d a n y a p e n y a m p a i a n default notice d a r i k r e d i t o r kepada d e b i t o r . A k a n t e t a p i
m e s k i p u n suatu klausula d a l a m PKS tidak m e w a j i h k a n p e n y a m p a i a n de-
fault notice k r e d i t o r k e p a d a d e b i t o r , a k a n t e t a p i k e t i k a k r e d i t o r a t a u a g e n
menyampaikan surat p e n a g i h a n berhubung terjadinya percepatan
p e m b a y a r a n u t a n g h a r u s d i k e m u k a k a n alasan-alasanya, y a i t u berkenaan
d e n g a n t e l a h t e r j a d i n y a p e r i s t i w a cedera j a n j i . D e n g a n d e m i k i a n k r e d i t o r
memberitahukan telah terjadinya default.

S e b a g a i m a n a t e l a h d i k e m u k a k a n o l e h C r a n s t o n , A g e n m e m p u n y a i tugas
u n t u k m e m b e r i t a h u k a n k e p a d a s i n d i k a s i b i l a ia m e n e r i m a p e m b e r i t a h u a n
t e l a h t e r j a d i n y a default d a n ia m e m p u n y a i diskresi u n t u k m e n y a t a k a n t e l a h
t e r j a d i n y a default. D a l a m p r a k t e k S i n d i k a s i sebelum A g e n m e m b e r i t a h u k a n
t e r j a d i n y a default kepada debitor, A g e n akan m c n g a d a k a n pertemuan
konsultasi dengan anggota-anggota PKS. Dalam hal mayoritas anggota PKS
m e n y e t u j u i p e n y a m p a i a n default notice kepada d e b i t o r , m a k a A g e n a k a n
m e n y a m p a i k a n k e p a d a d e b i t o r Default Notice tersebut.

Bahan Rujukan :

1. Ross C r a n s t o n , " PRINC d P L E S O F B A N K I N G L A W , ( : i a r e n d o n Press-Ox-


ford, 1997.
2. Prof.Dr. Sutan Remy Sjahdcini, S.H. " K R E D I T SINDIKASI Proses
P e m b e n t u k a n d a n A s p e k H u k u m " , Pustaka U t a m a G r a f i t i , 1997.
5. I l e r l i n a S u y a t i Bachtiar, S . H . , M B A " A S P E K L E G A L K R E D I T S I N D I K A S I
" , R a j a h G r a f i n d o Persada, 2 0 0 0 .
4. A b d u l H a k i m G N u s a n t a r a 6k B e n n y K . H a r m a n , " A N A L I S A P U T U S A N -
P U T U S A N P E R A D I L A N N I A G A ", C I N L E S , 2 0 0 0 .

188 KREDIT SINDIKASI


Penyaji

Tentang Penyaji
Veronica W i w i e k Sulistyo

M e n a m a t k a n s t u d i h u k u m n y a d a n m e r a i h gelar S a r j a n a H u k u m d a r i F a k u l t a s
H u k u m U n i v e r s i t a s A i r l a n g g a Surabaya pada t a h u n 1972. Selanjutnya ia
m e l a n j u t k a n studi masternya d i T u l a n e U n i v e r s i t y N e w O r l e a n s , U S A d a n m e r a i h
gelar M a s t e r o f L a w ( L L . M ) pada t a h u n 1 9 8 3 . V e r o n i c a m e m u l a i k a r i r n y a d i
U n i v e r s i t a s A i r l a n g g a pada t a h u n 1973. L a l u pada t a h u n 1976 ia m u l a i
b e r g a b u n g d i B a n k I n d o n e s i a . K i n i ia d i B I m e n j a b a t sebagai D i r e k t u r D i r e k t o r a t
L u a r N e g e r i B a n k Indonesia. S e l a i n i t u , Ia a k t i f m e n g i k u t i seminar/pertemuan
b a i k d i d a l a m m a u p u n d i luar n e g e r i y a n g d i a d a k a n o l e h b e b e r a p a lembaga
i n t e m a s i o n a l , seperti I M F , A D B d a n W o r l d B a n k .

Budhiyono Budoyo

L a h i r d i S e m a r a n g t a n g g a l 20 O k t o b e r 1 9 5 1 . B u d h i y o n o m e n d a p a t k a n gelar
D o c t o r a n d u s ( S I ) d a r i Fakultas E k o n o m i U n i v e r s i t a s D i p e n o g o r o p a d a t a h u n
1977, l a l u ia m e n a m a t k a n s t u d i m a s t e r n y a d a l a m b i d a n g B i s n i s K e u a n g a n d a r i
O h i o U n i v e r s i t y pada t a h u n 1985. l a a k t i f m e n g i k u t i b e b e r a p a p e l a t i h a n b a i k
di luar m a u p u n d i d a l a m negeri, d i antaranya adalah Pelatihan t e n t a n g L o a n
M a n a g e m e n t yang diselenggarakan o l e h Bank B N I dan Universitas Indonesia d i
Jakarta pada t a h u n 1978-1979, lalu P e l a t i h a n t e n t a n g L o a n S y n d i c a t i o n y a n g
d i s e l e n g g a r a k a n o l e h S h e r w o o d s d i A u s t r a l i a pada t a h u n 1981 . p e n g a l a m a n k e r j a
B u d h i y o n o d i m u l a i d i B a n k B N I sebagai C r e d i t A n a l y s t pada t a h u n 1978 d a n
saat i n i ia m e n j a b a t sebagai V i c e P r e s i d e n t 6k D e p u t y G e n e r a l M a n a g e r Bank
BNI.

Arief T . Surowidjojo

S u r o w i d j o j o m e n a m a t k a n studi h u k u m n y a dari Fakultas H u k u m U n i v e r s i t a s


I n d o n e s i a pada t a h u n 1977 d a n pada t a h u n 1984 ia m e n g a m b i l gelar m a s t e r d a r i
S c h o o l of L a w , U n i v e r s i t y of W a s h i n g t o n d i Seatle, A m e r i k a Serikat. D i b i d a n g
p e n d i d i k a n , S u r o w i d j o j o saat i n i m a s i h a k t i f sebagai d o s e n s e n i o r d i F a k u l t a s
H u k u m U n i v e r s i t a s I n d o n e s i a ( F H U I ) d a n k c r a p m e n j a d i p c m b i c a r a d i berbagai
seminar h u k u m dan bisnis. Selain i t u j u g a S u r o w i d j o j o sebagai Direktur
P e n d i d i k a n H u k u m L a n j u t a n u n t u k Pasar M o d a l d i F H U I . S u r o w i d j o j o j u g a
sebagai s e o r a n g p e n d i r i chin a n g g o t a d a r i D e w a n K o m i s a r i s d a r i Masyarakat
T r a n s p a r a n s i I n d o n e s i a ( M T I ) . Ia j u g a p e n d i r i clan k e t u a clari Pusat S t u d i H u k u m .
K e h i j a k a n I n d o n e s i a ( P S H K I ) serta terdaftar sebagai anggota Asosiasi P e n g a d i l a n
I n d o n e s i a , A s o s i a s i p e n g a d i l a n I n t e m a s i o n a l d a n sebagainya. Sebagai s e o r a n g
p r a k t i s i h u k u m spesialisasi y a n g d i k u a s a i m e n y a n g k u t h u k u m r e s t r u k t u r i s a s i
p e r u s a h a a n , pasar m o d a l chin p e r b a n k a n . S u r o w i d j o j o j u g a m e r u p a k a n p e n d i r i
dari kantor Konsultan H u k u m Lubis Ganie Surowidjojo ( L G S ) , yang mana
m e l a l u i k a n t o r n y a i n i t e l a h m e n a n g a n i l e b i h dari 60 proyek Penawaran U m u m .

KREDIT SINDIKASI 189


Penyaji

Selain i i u ia j u g a m e l a l u i L G S - n y a m e m b a n t u B P P N d a l a m usaha-usaha
restruktusisasi d i b i d a n g p e r b a n k a n .

J. S a t i i w

L a h i r d i P u r w o k e r t o t a n g g a l 23 J u n i 1936. S a t r i o l u l u s d a r i F a k u l t a s Hukum
U n i v e r s i t a s I n d o n e s i a d a n m e r a i h gelar S a r j a n a H u k u m pada t a h u n 1961.
Selanjutnya ia m e l a n j u t k a n s t u d i n y a d i b i d a n g k e n o t a r i a t a n d a n l u l u s d a r i
p e n d i d i k a n N o t a r i a t t a h u n 1984 d a r i U n i v e r s i t a s G a j a h M a d a . S e j a k t a h u n 8 0 -
a n S a t r i o a k t i f m e n j a l a n k a n p r o f e s i n y a sebagai N o t a r i s d a n P P A T d a n j u g a
sebagai d o s e n d i b e r b a g a i p e r g u r u a n t i n g g i . S a a t i n i S a t r i o s u d a h p e n s i u n d a r i
N o t a r i s / P P A T d a n t e t a p m e n j a d i d o s e n d i Fakultas H u k u m U n i v e r s i t a s J e n d e r a l
S o e d i r m a n d a n U n i v e r s i t a s W i j a y a K u s u m a d i P u r w o k e r t o , serta j u g a d o s e n d i
P r o g r a m Pascasarjana Fakultas H u k u m U n i v e r s i t a s G a j a h M a d a Y o g y a k a r t a .

Daniel Ginting

D a n i e l m e n a m a t k a n s t u d i n y a d i F a k u l t a s H u k u m U n i v e r s i t a s I n d o n e s i a pada
t a h u n 1994 d a n m e r a i h gelar L e x L e g i b u s M a g i s t r a t e ( L L . M ) d a r i U n i v e r s i t y o f
C h i c a g o L a w S c h o o l , l l l i o n i s A m e r i k a S e r i k a t p a d a t a h u n 2 0 0 0 . D a n i e l saat i n i
b e k e r j a sebagai s e o r a n g p r a k t i s i h u k u m (associate) di Kantor Konsultan Hukum
H a d i p u t r a n t o , H a d i n o t o 6k P a r t n e r s . S p e s i f i k a s i b i d a n g p e n a n g a n a n kasus y a n g
dikuasainya adalah H u k u m Perbankan, H u k u m Pemhangunan d a n Keuangan.
P e n g a l a m a n p e n a n g a n a n kasus y a n g p e r n a h d i t a n g a n i n y a a d a l a h d i a n t a r a n y a
p e n y e l e s a i a n akuisisi m e n g e n a i k e u a n g a n p e r u s a h a a n C a t e r p i l l a r F i n a n c i a l Ser-
vices C o r p o r a t i o n , Pembiayaan P e m h a n g u n a n H o t e l y a n g d i arranger o l e h K o -
rea First B a n k serta r e s t r u k t u r i s a s i h u t a n g y a n g m e w a k i l i para k r e d i t u r d a n
p e m i n j a m , seperti r e s t r u k t u r i s a s i h u t a n g P T I n d u c e m e n t T u n g g a l P e r k a s a T h k .

Setiawan

L a h i r d i S u m e n e p , t a n g g a l 9 M e i 1937. S e t i a w a n m e r a i h gelar S a r j a n a H u k u m
clari F a k u l t a s H u k u m U n i v e r s i t a s A i r l a n g g a S u r a b a y a t a h u n 1963. Selanjutnya
ia m e n g i k u t i beberapa p e l a t i h a n y a n g b e r k a i t a n d e n g a n p e n d i d i k a n H a k i m d i
B e l a n d a . Pada a w a l k r i r n y a ia m e n j a b a t sebagai H a k i m P e n g a d i l a n N e g e r i d i
S u m e n e p , lalau selanjutnya d i beberapa k o t a , seperti d i M a k i n g , Surabaya d a n
Jakarta Pusat. S e t i a w a n p e r n a h m e n j a b a t sebagai S e n i o r C o u n s e l pada K o n s u l t a n
H u k u m K a r t i n i M u l j a d i , S.I I . 6k A s s o c i a t e s h i n g g a t a h u n 1 9 9 5 . D i bidang
a k d e m i s i , S e t i a w a n a k t i f m e m b e r i k a n k u l i a h d i beberapa P c r k u r u a n T i n g g i d a n
a k a d e m i . D i s a m p i n g ia j u g a a k t i f m e n g i k u t i b e b e r a p a s e m i n a r d a n m e n u l i s
beberapa artikel t e n t a n g h u k u m .

190 KREDIT SINDIKASI


IVny.i|i

Haryanto Adikoesoemo

H a r y a n t o l a h i r d i S u r a b a y a pada t a n g g a l 21 S e p t e m b e r 1 9 6 2 . Ia l u l u s d a r i St.
Patrick's S c h o o l , S i n g a p o r e , s e l a n j u t n y a ia l u l u s d a r i H a l l G r e e n Technical
C o l l e g e , Inggris pada t a h u n 1980 d a n B a c h e l o r o f S c i e n c e , U n i v e r s i t y of B r a d f o r d ,
I n g g r i s p a d a t a h u n 1983. L a l u ia m e n y e l e s a i k a n P r o g r a m M a n a j e m e n B k s e k u t i f
9 m i n g g u di H a r v a r d Business S c h o o l pada t a h u n 1993. P e n g a l a m a n k e r j a n y a
d i m u l a i d e n g a n l a t i h a n k e r j a d i beberapa p e r u s a h a a n s e p e r t i d i I C I M o n d D i v i -
sion d a n d i M i d l a n d I n t e r n a t i o n a l T r a d e Services, Inggris, d a n M a r u b e n i C o r -
poration, T o k y o . T a h u n 1983, H a r y a n t o m e n j a b a t sebagai D i r e k t u r K e u a n g a n
P T A n e k a K i m i a R a y a , d a n m e n j a d i P r e s i d e n D i r e k t u r d i P T i n i sejak t a h u n
1992 h i n g g a s e k a r a n g . S e l a i n i t u H a r y a n t o j u g a m e n j a b a t sebagai P r e s i d e n
D i r e k t u r d i P T S o r i n i C o r p o r a t i o n T b k , sejak t a h u n 1990 h i n g g a saat i n i .

Herry Daniel Pohan

L a h i r d i M e d a n t a n g g a l 14 D e s e m b e r 1954- H e r r y m e n a m a t k a n s t u d i n y a d a r i
F a k u l t a s E k o n o m i U n i v e r s i t a s I n d o n e s i a p a d a t a h u n 1981 d a n m e r a i h gelar
M B A d a r i Pace U n i v e r s i t y N e w Y o r k , A m e r i k a S e r i k a t pada t a h u n 1989. H e r r y
pernah m e n g i k u t i p e n d i d i k a n informal baik dari dalam m a u p u n luar negeri.
D a r i d a l a m n e g e r i , ia p e r n a h m e n g i k u t i S e k o l a h S t a f d a n P i m p i n a n B a n k
( S E S P I B A N K ) t a h u n 2002, A d v a n c e Leadership T r a i n i n g Course t a h u n 2001
d a n B r a n c h M a n a g e r C o u r s e t a h u n 1996. S e d a n g k a n d a r i l u a r n e g e r i ia p e r n a h
m e n g i k u t i T r a i n i n g S y n d i c a t i o n pada t a h u n 1992. P e n g a l a m a n k e r j a n y a d i m u l a i
pada t a h u n 1 9 9 6 sebagai D e p u t y G e n e r a l M a n a g e r B D N S u r a b a y a K e m b a n g
J e p u n B r a n c h , l a l u t a h u n 1997 m e n j a d i G e n e r a l M a n a g e r B D N B a n k D u s s c l d o r f
d i J e r m a n . S e l a n j u t n y a pada t a n g g a l 1 J u l i t a h u n 1999 m e n j a b a t sebagai K e p a l a
D i v i s i C r e d i t R i s k M a n a g e m e n t d i P T B a n k M a n d i r i , l a l u 15 O k t o b e r 1999
m e n j a b a t sebagai K e p a l a D i v i s i C r e d i t R e s t r u c t u r i n g P T B a n k M a n d i r i . S a a t i n i
H e r r y m e n j a b a t sebagai G r o u p H e a d C o r p o r a t e P r o d u c t M a n a g e m e n t .

Abdul H a k i m Garuda Nusantara

L a h i r d i P e k a l o n g a n pada t a n g g a l 12 D e s e m b e r 1954- Hakim menamatkan


s t u d i n y a d i F a k u l t a s H u k u m U n i v e r s i t a s I n d o n e s i a pada t a h u n 1978, l a l u m e r a i h
gelar L L M d a r i S c h o o l o f L a w o f W a s h i n g t o n , Seattle, U S A pada t a h u n 1 9 8 1 .
H a k i m j u g a m e n g a m b i l gelar Pasca sarjana t e n t a n g S t u d i K o m p a r a t i v e L e m b a g a -
Lembaga Yudisial d i Department of Politics and G o v e r n m e n t , U n i v e r s i t y of
W a s h i n g t o n , Seattle, U S A , 1981-1982. Pengalaman kerjanya tidak hanya d i
d u n i a p r a k t i s i h u k u m , n a m u n j u g a sebagai staf p e n g a j a r h u k u m d i b e b e r a p a
u n i v e r s i t a s d a n a k t i f m e n e r h i t k a n h a s i l k a r y a n y a ke d a l a m b u k u - b u k u . Ia j u g a
p e r n a h m e n j a d i K e t u a D e w a n P i m p i n a n Pusat ( D P P ) I k a t a n A d v o k a t I n d o n e s i a
( I k a d i n ) p e r i o d e 1990 s a m p a i d e n g a n 1999. Saat i n i H a k i m b e r k e d u d u k a n
sebagai p e n d i r i d a n p e m i m p i n K a n t o r h u k u m A b d u l H a k i m G a r u d a N u s a n t a r a
& . P a r t n e r s , d a n juga sebagai A d v o k a t d a n K o n s u l t a n H u k u m pada k a n t o r y a n g
sama.

KREDIT SINDIKASI 191


Pescrta/Konti ibuloi

Peserta/Kontributor

1 I. Soekirno.Sl I. Hakim Agung


A r b i j o t o , SI I Hakim Agung
j. 11. T j u n g A b d u l M u t a l l i b , S I I . Hakim Agung
4. Sunardi Padang, SI I Hakim Agung
5. A b d u l R a h m a n Saleh, S H . , M H Hakim Agung
6. Prof.Dr.ValerineJ.L.K.,SH.,MA Hakim Agung
7. Prof. Dr. H . M u c h s i n , S I I . I bikini Agung
8. Parwoto Wignyosumarto, Sbl Direktur Perdata Niaga MA-RI
9. Soegito H a d i m a r s o n o , SI I . Hakim Tinggi
10. Rahmi, Mulyati, S H Hakim Yustisial MA-RI
Pahala S i m a n j u n t a k , SI I Hakim Yustisial M A - R I
Elly M a r i a n i . S H . I l a k i m Yustisial MA-RI
P.»ltak S i t o r u s , S I 1. H a k i m Yustisial MA-RI
14. A m n l , SI I Hakim Yustisial M A - R I
15. O K . J o c s l i . S I 1. Hakuim Yustisial MA-RI
16. 1 )andi W i l a r s o , SI I . Hakim Yustisial M A - R I
17. N a o m i M a n g g a l a t u n g , SI I . H a k i m Yustisial M A - R I
IS. Nur R a h m a h , SI I . Hakim Yustisial MA-RI
1". E r w i n Mangatas M a l a u , SI I . , M H . H a k i m Niaga Jakarta

20. N u r A s l a m Bustaman, SI I . Hakim Niaga Jakarta

21. S i r a n d e P a l u y u k a n , S I 1. Hakim Niaga Jakarta

22. 1 leri S u w a n t o r o , S I I I lakim Niaga Jakarta

23. B u d i a r s o , SI 1. Hakim Niaga Jakarta

24. 1 'rami idana K u m a r a K A , S H Hakim Niaga Jakarta

25. I s k a n d a r T j a k k e , S I 1. H a k i m PN. Jakarta Pusat

26. R i d w a n t o r o , SI I . Hakim P N . Jakarta Selatan

27. Elang Prakoso W i b o w o , SI I Hakim PN. Jakarta Utara

28. Komari.Sl I., M l I. Hakim P N . Jakarta Barat

29. S u m a r t o n o , SI I . Hakim PN. Jakarta Timur

30. S a r i f u d i n , SI I . Hakim PN. Bogor

31. Hakim P N . Cibinong


M a r s u d i n N a i n g g o l a n , SI I . M l I .
32. Ketua P N . Tangerang
M . M a l t a A l i , SI I . , M i l .
Hakim P N Bekasi
Samir Erdy, SI I . . M H .

192 KREDIT SINDIKASI


Profil

PROFIL PUSAT PENGKAJIAN HUKUM


D i b c n t u k n y a Pusat Pengkajian Hukum ( PPH) i n i pada t a h u n 1987,
didasari o l e h adanya k e b u t u h a n y a n g sangat tnendesak t e n t a n g h a d i r n y a prasarana
p e n d i d i k a n l a n j u t a n d a n p e n g k a j i a n y a n g m e m p e r s i a p k a n para p r a k t i s i h u k u m ,
para p r o f e s i h u k u m , m a u p u n para p e n e g a k h u k u m , u n t u k m e r e s p o n k e b u t u h a n
pasar. K e b u t u h a n a k a n s u m b e r daya m a n u s i a d e n g a n p e m a h a m a n y a n g c u k u p
atas p r a n a t a e k o n o m i m o d e r n b e r i k u t k e c a n g g i h a n transaksi- transaksi k o m e r s i a l ,
b a i k d i s e k t o r p u b l i k m a u p u n s e k t o r swasta s u d a h t i d a k d a p a t d i t a w a r l a g i . D i
sisi l a i n d i h a r a p k a n agar l e m b a g a i n i d a p a t b e r t i n d a k sebagai k a t a l i s a t o r u n t u k
mengakselerasi p e r k e m b a n g a n e k o n o m i y a n g m e m b u t u h k a n i n f r a s t r u k t u r h u k u m
sebagai salah satu t i a n g p e n y a n g g a n y a . Sebab sudah t i d a k d a p a t d i p u n g k i r i b a h w a
p e r t u m b u h a n e k o n o m i secara d o m i n a n b e r g a n t u n g p a d a p r a k o n d i s i t e g a k n y a
h u k u m , adanya k e p a s t i a n h u k u m , adanya j a m i n a n b a h w a setiap k o n t r a k d i h a r g a i ,
b a h w a s e t i a p h a k d a p a t d i t u n t u t , d a n setiap j a n j i d a p a t d i i m p l e m e n t a s i .

O l e h sebab i t u m i s i d a n v i s i P P H d a l a m m e w u j u d k a n t u j u a n d i atas a k a n
d i u p a y a k a n m e l a l u i beberapa kegiatan utama, y a k n i :
1. M e n y e l e n g g a r a k a n k a j i a n , d a l a m b e n t u k diskusi terbatas, lokakarya, fokus
g r u p ; t e n t a n g isu d a n masalah h u k u m t e r t e n t u y a n g m u n g k i n t e n g a h h a n g a t
atau kontroversial;
2. M e m b e r i k a n p e n y u l u h a n k e p a d a m a s y a r a k a t luas atas t e r b i t n y a u n d a n g -
undang/ peraturan/kebijakan p e m e r i n t a h baru, d a l a m b e n t u k seminar.
3. M e m b e r i k a n 'umpan balik' dalam rangka m e n y e m p u r n a k a n sebuah
rancangan undang-undang;
4. M e n e r h i t k a n proceedings d a r i k e g i a t a n y a n g d i l a k u k a n agar d a p a t d i j a n g k a u
o l e h k a l a n g a n y a n g l e b i h luas;
5. M e n e r h i t k a n N e w s l e t t e r Pusat P e n g k a j i a n Hukum;
6. M e l a k u k a n penelitian-penelitian, basic research m a u p u n policy research,
7. M e n y e l e n g g a r a k a n kursus a t a u p e l a t i h a n .

K e g i a t a n k e g i a t a n y a n g d i l a k u k a n k u r a n g l e b i h t e l a h m e n c a p a i puluhan,
k e b a n y a k a n m e r u p a k a n kerjasama, antara P P H d e n g a n berbagai instansi t e r u t a m a
d a r i p e m e r i n t a h , sesama l e m b a g a k a j i a n , m a u p u n l e m b a g a a t a u negara d o n o r .
Kerjasama yang pernah d i l a k u k a n hingga akhir t a h u n 2002, m c l i p u t i antara
lain dengan M a h k a m a h A g u n g R I , Bapepam, Ikatan Sarjana E k o n o m i I n d o n e -
sia ( I S E I ) , B K P M , D i t j e n . Pajak, S e k r e t a r i a t N e g a r a , B a p p e n a s , B a n k I n d o n e s i a ,
BEJ, I n t e r n a t i o n a l D e v e l o p m e n t o f L a w I n s t i t u t e ( I D L I ) d i R o m a , I n t e r n a t i o n a l
L a w I n s t i t u t e ( I L I ) d i W a s h i n g t t o n , W I P O d i G e n e v a . , d e n g a n berbagai sponsor,
seperti A s i a F o u n d a t i o n , W o r l d Bank dan I n t e r n a t i o n a l M o n e t a r y F u n d ( I M F ) .

KREDIT SINDIKASI 193


PUSAT PENGKAJIAN HUKUM
CENTER FOR LEGAL STUDIES

K ompl ek Wi j ay a Graha Puri, BI ok G-23


J . Wijaya II, Kebayoran Baru
Jakarta Selatan 12160
tip: (62-21)739 8981
fax: (62-21)739 8755

Disponsori oleh:
International Monetary In ml

iBFt^'r ISBN 171-3386-05-

iiiiiiiwiiiiiiiiig
9 "789793 38802l"
N

Anda mungkin juga menyukai