A.

KAWRUH BAB WAYANG

Titikan Sifating Wayang Katingal Saking Wujudipun

1. Watak angkara/ brangasan/ galak/ kasar.

• Pasuryanipun warnane abang
• Paningalanipun mentheleng
• Irung gedhe
• Gusi mrenges
• Gadhah siung
• Astanipun nyethithing
2. Watak berbudi/ alus
• Ragane ora gedhe
• Gelungan
• Irung lancip
• Paningalanipun sithip
• Astanipun nyempurit
• Pasuryanipun luruh, warnane ireng/putih(bram)
3. Ratu/ bangsawan
• Ngagem kuluk / mahkutha
• Busana ratu
• Praba
4. Buta
• Paningalanipun kalih : Gagrag Ngayogyakarta
• Paningalanipun setunggal : Gagrag Surakarta
5. Wayang watak geculan
Bentuk raganipun lucu , Kayata: punakawan, titikannipun gadhah :

 cacat sikil pincang, nuduhake menawa wong urip tansaha kebak ing pangati-ati salawase
lumaku sajroning alam rame.
 tangan cekot duweni makna, menawa wong urip tan bisa ngowahi kang wus dadi kodrate
Gusti.
 mripat kero ngemu piwulang, menawa wong urip kudu deleng marang kahanan sakiwa-
tengene.
 raga kang sarwa dawa ngemu pralambang luhur. Petruk duweni pikiran kang dawa,
saengga sawernane tumindak tansah linandhesan panglimbang-limbang kang jero.

PERANGANING WUJUDING WAYANG

Supados gampil anggenipun ngapaleken tokoh wayang, langkung sae bilih sinau
peranganipun wayang rumiyin. Perangan wayang inggih menika:

1. Warna Pasuryan
a. Abrid (abang) : wantun, gumedhe
b. Pethak (putih) : Wicaksana, lembah manah
c. Jene(kuning) : kumalungkung
d. Cemeng (ireng) : keras hati
e. Ijem (ijo) : subur, makmur, temtrem
f. Coklat /emas : ksatria
Ing ngandap menika saperangan pasuryaning wayang

Prb Bålådewå (temperamental) R Wêrkudårå (anteng) R Pêrmadi (gagah)

R Sêtyaki (agresif) Buta Ambal (raksasa) Limbuk (jujur)

R Kåkråsånå (bule/Albino) Prb Krêsnå (ireng) R Anõman (ketek

putih)
 R Anilå (ketek biru) R Anggådå (ketek jambon)

Jinising Pasuryan Wayang

Lurüh Lurüh
Lurüh
 Lanyap Lanyap
Lanyap

2. Grana (irung)
a. Wali miring : putri, ksatriyan, raja, tuladhanipun (Sembadra, Rama, Sinta, Laksmana)
b. Bentulan : ksatria (gathotkaca)
c. Pangotan : ksatria, raja, raja raksasa tuladhanipun (madura, subali, sugriwa,
Anoman)
d. Pesekan : raja kera , bagong
e. Bapangan : burisrawa
f. Belalai : raksasa
g. Terong : semar

Pidêkså Bêntulan Wungkal Gêrang

Walimirîng
 Pêlõkan Dåwå Terõng
Glathîk

Pèsèkan Manungså Tlale

Bèthèt

3. Paningal (mata)
a. Liyepan : alus
b. Kedelen :brayakan
c. Dondongan:satria (awas)
d. Plolon : brangsangan
e. Kelipan : alus
f. Kriyipan : alus
 Liyêpan/Gabahan Thêlêngan Thêlêngan
Plêlêngan

Plêlêngan kêdhêlèn Pêtèn

Kiyîp Kiyêr Wutå

4. Suku/ samparan/ Sikil

a. Njangkah : wantun, kagem ksatria, raksasa
b. Jejeg : alus, kagem putra raja, satria, putri
 Suku Jalmå Sêpatu

Suku Wanårå Tracak Jaran

Bubulên dan Gêjig

5. Driji saha Asta (Tangan)

• Ngithing : alus
• Nyempurit : brangasan/ angkara
• Ngegem : sopan
• Nunjuk : srengkengan

Jalmå Kuku Påncånåkå Wanårå Rasêkså

 Gêgêman Kêpêlan Dhagêlan
Nudîng

Lengan Cekõt

6. Rikma utawi Rambut

Gêlüng Gendhõng Putrèn Gendhõng Ngore Ngore

Gêmbêl
 Ngore Crèpèng 2 Ngore Crèpèng 3 Gimbal Suri Gêni
Udhalan

Gundhulan Kuncüng Kucîr Ceplõk

Gombak

7. Gusen/ Prengesan

Salitan Salitan Brêngõs Gusèn

 Gusèn Tanggüng Mrèngès Mrèngès
Ngablak

Hanjêbèr Mingkêm Mèsêm

Nyablik

Nyumlik nDoblèh
Båyå

8. Gelang Asta (Tangan)

 Calumpringan Cåndråkirånå Rasêkså Ratõn Punggåwå Wajikan
Punggåwå

Binggêl Siji Binggêl Loro Punggåwå Rasêkså Dhagêlan Ulå

9. Gelang Samparan (Sikil)

Ngangrangan Binggêl Janmå Ngangrangan Janmå Ngangrangan Binggêl Rasêkså

Binggêl Janmå Binggêl Rasêkså Cåndråkirånå Ulå

10. Kelat Bahu

 Ngangrangan Cåndråkirånå Punggåwå/Bålå

Rasêkså Ratõn Punggåwå/Bålå Rasêkså Ulå

11. Sumping

Pråbångayün Kudhüpturi
Mangkårå

Pudhak Sinumpêt/ Surèngpati/Larakan Gajah Ngolîng

Tarupålå
 Pandhan Binêthõt

12. Blêdhègan

Utah-Utah Utah-Utah Panjang Utah-Utah Walîk Garudhå

13. Pangangenipun Sinjang

B.

Bõkõngan Bundêr Bõkõngan Bundêr Sêmbulihan Bõkõng Banyakan

Bõkõng Banyakan Sêmbulihan Jangkahan Ratu Jangkahan Satriyå

 Bayu/Werkudårå Blõtrõng Putrèn Jubah
Pandhitå

Dhagêlan Bålå Rasêkså Bêbêtan Prasåjå Wanårå

Rucah

14. Jangkepan Rasukan

Pråbå Sampîr Kalüng Ulür-Ulür Kalüng Pênanggalan

 Kalüng Sêmbulihan Rimõng Kalüng Gajah Gêlar

Pupük Sêpatu Kalüng Gênthå (Dhagêlan)

Jamang Sådå Saêlêr Jamang Sungsün Loro Jamang

Sungsün Têlu

15. Kawruh Wanda Wayang (Banyu mili)

a. Wanda karna kagem lakon Patet Mayura
kagem lakon srambahan

kagem lakon ing njaba singgah sana

kagem lakon jaman Prabu Parikesit

b. Wanda Rama kagem lakon ing singgah sana

c. Wanda Wewe/ Belis kagem lakon srambahan
d. Wanda Surak kagem lakon srambahan
e. Wanda Rondon kagem lakon singgah sana patet
f. Wanda Surak kagem lakon patet 6, patet 9, lan patet mayura
g. Wanda Jejaka kagem lakon Srambahan
kagem lakon Puteri
 h. Wanda Geblag kagem lakon Narayana ing Widarakandang
i. Wanda Sembada kagem lakon mertamu lan perang ing patet 6
j. Wanda Geger kagem lakon Baladewa Nesu lan Perang
k. Wanda Guntur kagem lakon patet 6 lan mabur
l. Wanda Kilat kagem lakon Perang
m. Wanda Lare kagem lakon Pandawa taksih enom
n. Wanda Phutut kagem lakon Srambahan

o. Wanda Lindu Panon kagem lakon Srambahan lan perang

p. Wanda Gurnat kagem lakon Srambahan lan Sareh (boten petang)

C. UBARAMPE/ PIRANTI PAGELARAN WAYANG KULIT:

1. Wayang kulit dipun damel saking lulang utawi kulit lembu utawi mahesa namung wonten
ingkang dipun damel saking kulit mendha.
2. Gamelan kangge ngiringi pagelaran wayang.
3. Debog Inggih menika debog gedang ingkang kangge nancepaken wayang (simpingan).
Disimping utawi dijajar. Anggenipun nancepake wayang wonten aturanipun pundi
ingkang kedah wonten sisih tengah dalang utawi sisih kiwa dalang.
4. Kotak Kotak punika ukuranipun kirang langkung 1,5m X 2,5m. Ginanipun kangge
wadah wayang. Wayang ingkang dipun simping (dijajar) wonten iring kiwa tengene
dalang ugi ingkang bade dipun kangge mayang dalang. Kejawi punika ugi kangge keprak
saha nyanthelaken kepyak. Kotak ugi dipunpanggenaken caket kalih dalang sisih kiwa
saha caket kaliyan kepyak.
5. Cempala minangka piranti ugi senjata tumrap dalang kangge marangi sedaya perintah
dateng wiraniyaga, wiraswara ugi waranggana. Ujudipun arjitik kadyan meru saged
katabuhaken dateng kotak minangka keprak saha saged ugi dateng kepyak.
6. Pluntur inggih menika tali/tampar dianggem nggantung rericikan ing gamelan.
7. Janget inggih menika tali lulang kanggo nyencang kelir.
8. Kelir inggih menika lawon/ mori putih kanggo nampani wayanganing (bayangan)
wayang lulang/ kulit.
9. Blencong inggih menika diyan/ lampu kangge tedheng dianggem madhangi wayang.
10. Klanthe inggih tali gong.
11. Jala-jala yaiku tali lulang dianggo mbedheng kelir.

D. PRALAMBANG ING PAGELARAN WAYANG

Ubarampe ingkang dipunginakake ing pagelaran wayang nggadahi perlambang piyambak-
piyambak. Antawisipun inggih menika:

a. Wayang mralambangaken manungsa

b. Kelir mralambangaken langit
c. Debog mralambangaken bumi
d. Blencong mralambangaken srengenge, bulan, lintang
e. Gamelan mralambangaken kebutuhane manungsa (sandhang, pangan saha papan)
f. Kothak mralambangaken sangkan paran
 g. Gunungan mralambangaken urip
h. Cempala mralambangaken jantung
i. Kepyak mralambangaken lakuning getih

E. UBARAMPE SESAJI PAGELARAN WAYANG

a. Tumpeng Robyong : Sega tumpeng, Gedhang raja setangkep, Gudhangan, Kambil sak
wiji, Gula jawa setangkep, Tukon pasar, lombok saha brambang.
b. Kembang telon : kanthil, mawar saha melati
c. Mentahan: Beras, brambang, bumbu mangsak, tempe saha uyah.
d. Empon- empon :jahe, kunir, glingu bengle, teh saha gula pasir.
e. Kendhi diisi banyu , godhong dhadhap saha pari wulen
f. Umplok :Endhog mentah, beras saha wajib diwadhahi cemplok.

F. TATA CARA NGAWE LANG SUNGGING WAYANG

1. Ndamel Wujuding Wayang
a. Lulang / kulit mahesa utawi lembu dipunpepe nganti kadosdene kejeng ingkang tipis.
b. Nginakake njet kangge ngicali wulu

c. Dipunsunggih wayang ing salah satunggaling sisi walulang.

d. Ditatah ngginakaken piso landhep, pojok kawiwitan dipuntatah banjur
dipunlanjngaken nengah.
 2. Maringi warna ing wayang
a. Dhasari kanggo warna enom (kuning, pethak)

i.
b. Dhasari kanggo warna emas (bram)
c. Diwarna ngango kelir enom, rada tuwa, banjur kelir mateng.
d. Watak kasar kanggo warna sing cetha(abang)
e. Watak alus kanggo warna sing ireng utawi putih

3. Masang Japit

a. Sungu mahesa dipunukir njejer dawa

b. Ing pucuk ngandap ngange sungu mahesa lokal saha Ing pucuk inggil ngange sungu kebo
albino
c. Dipunsigar dados kalih
d. Dipunpanasi supados boten pecah saha dados lentur
e. Dipuntali kaliyan wayang ingkang sampun dados.
(Kaptik saking pinten-pinten sumber kanthi ewah-ewahan sawetawis)
 Tuladha Cerita wayang
KUMBAKARNA

Gb.6: Kumbakarna
Kacarita, Dewi Sukesi nganakaké sayembara sing sapa bisa ngudhar Sastra Jendra
Hayuningrat, yèn wadon bakal dadi sedulur sinarawèdine, yèn ta putra dadi garwané. Resi
Wisrawa saguh lan kasil mbabaraké Sastra Jendra Hayuningrat marang Dewi Sukesi. Bab
mau ndadèkaké gègèring kayangan kadewatan, sebab sastra mau klebu laranganing dewa.
Bathara Guru lan Dewi Uma banjur mudhun manjing anèng badané Wisrawa lan Sukesi,
mula dadi kontak asmara kang ora samesthiné kalakon. Sukesi ngandhut banjur nglairaké
Rahwana, Kumbakarna, Sarpakenaka, lan Wibisana minangka pralambang nepsuné Wisrawa
lan Sukesi. Ngerti kedadeyan mau, Arya Jambumangli minangka senopati perang andelane
Kraton Alengka kang satemené tresna marang Sukesi dadi duka. Satemah dadi perang
tandhing antarane Wisrawa lawan Jambumangli. Jambumangli kasor, ditugel-tugel dening
Wisrawa. Sadurungé mati, Jambumangli nyupata yèn ta bésuk bakal kalakon salah sijining
putra Wisrawa bakal nemahi lelakon kang padha. Putrane Wisrawa kang bakal nemahi
lelakon ngono mau ora liya ya Kumbakarna.
Raden Kumbakarna iku sawijining raseksa kang nduwé watek satriya, jujur, seneng
marang bebener, lan panggah mbélani negarané. Raden Kumbakarna mapan anèng
Kasatriyan Panglebur Gangsa. Nalika Dasamuka mbrontak kahyangan lan para dewa ora
kuwawa ngadhepi serangan mau, Kumbakarna oleh jodho widadari Dewi Kiswani lan
peputra kembar wujud raseksa aran Kumba Kinumba lan Aswani Kumba. Nalika Alengka
diserang déning bala kethèk sekutuné Sri Rama, Kumbakarna matur marang Dasamuka
supaya Sinta dibalèkaké marang Rama, sebab perkara mau bisa ndadèkaké Alengka rubuh.
Krungu aturé Kumbakarna, Dasamuka banjur duka lan prasapa bakal mbelani Sinta nganti
tekaning pati. Kumbakarna ditundhung lunga saka Alengka.
Kumbakarna banjur tapa turu, ora pengin weruh negara Alengka lemah klairané
rubuh merga perkara wanita. Nalika perang gedhèn kedadèn, Dasamuka ngutus Indrajit
supaya nggugah tapané Kumbakarna lan njaluk supaya Kumbakarna dadi senopati perang
mungsuh Sri Rama. Indrajit kasil nggugah Kumbakarna nanging Kumbakarna ora gelem
mèlu perang, nyalahaké Rahwana kang tegel ngorbanaké rakyat Alengka kanggo
kepentingané dhéwé, ing atasé ratu gung binathara kok ngrampas garwané wong liya.
Kanggo gawé nesuné Kumbakarna, Indrajit matur yèn putrané sakloron Kumba Kinumba lan
Aswani Kumba diperjaya dening Sri Rama. Krungu ature Indrajit, Kumbakarna duka yayah
sinipi lan prasapa bakal mbélani negara lemah klairané saka serangan mungsuh. Kumbakarna
maju ing palagan perang lan ndadèkaké bala kethèk padha mlayu sebab Narpati Sugriwa
dhéwé minangka senopatining perang ora kuwawa ngadhepi Kumbakarna.
Gunawan Wibisana kang ora sarujuk marang panemuné Dasamuka uga metu saka
krajan Alengka lan gabung dadi siji kaliyan Sri Rama. Wibisana matur yèn ta Kumbakarna
bakal kasor kalamun Sri Rama lan Leksmana bareng anggoné nglepasaké panah. Kanthi
mangkono apa kang dadi supatané Jambumangli bakal katekan. Kumbakarna gugur ndhepani
bumi Alengka, minangka pahlawan kang setya béla nusa bangsané.
(Kajarwakaké saka “Bunga Rampai” Wayang Purwa Beserta Penjelasannya, kanthi
owah-owahan saperluné).