Basa Rinengga
Basa Rinengga
(RPP 2)
Satuan Pendidikan : SMP WACHID HASYIM 10 PRAMBON
Mata Pelajaran : Bahasa Jawa
Kelas/Semester : VIII/Semester Ganjil
Materi Pokok : Ragam Basa Rinengga
Alokasi Waktu : 2 pertemuan (4 X 40 menit)
A. Kompetensi Inti
Sikap Sosial
1. Dengan terlibat secara aktif dalam proses pembelajaran jenis ragam basa
rinengga yang berbasis teks, peserta didik memiliki sikap kreatif dalam
membuat tanggapan pribadi terhadap basa rinengga agar memiliki perilaku
percaya diri dan tanggung jawab atas karya budaya masyarakat daerah yang
penuh makna.
2. Dengan terlibat secara aktif dalam proses pembelajaran jenis ragam basa
rinengga yang berbasis teks, peserta didik santun dalam menyajikan
tanggapan pribadi terhadap ragam basa rinengga.
Pengetahuan
1. Melalui kegiatan tanya jawab Explicit Instruction (C), peserta didik (A)
dapat menjelaskan (B) ragam basa rinengga dalam teks dengan tepat (D).
2. Melalui kegiatan tanya jawab Explicit Instruction, peserta didik dapat
menentukan ragam basa rinengga dalam teks dengan benar.
3. Melalui kegiatan tanya jawab Explicit Instruction, peserta didik dapat
menyimpulkan ragam basa rinengga dalam teks dengan benar.
Keterampilan
1. Setelah belajar tentang isi teks, peserta didik dapat menanggapi ragam basa
rinengga dalam bentuk tulisan sesuai kaidah bahasa Jawa yang baik dan
benar.
2. Setelah belajar tentang isi teks, peserta didik dapat membaca hasil tanggapan
basa rinengga secara lisan dengan menggunakan bahasa yang santun.
3. Setelah belajar tentang pesan moral dalam teks, peserta didik dapat
merelevansikan pesan moral ragam basa rinengga dengan kehidupan sehari-
hari.
D. Materi Pelajaran
E. Metode Pembelajaran
1. Pendekatan : Saintifik/Kontekstual
2. Model : Pembelajaran Kooperatif
3. Metode : STAD
4. Teknik : Tes praktik
F. KKM : 2,66
Pengorganisasian
Kegiatan Deskripsi Kegiatan
Peserta Alokasi
didik waktu
Guru memberi salam dan mengabsen 10º
Pendahuluan
Guru menyiapkan kondisi dan motivasi
siswa dalam belajar.
Guru melakukan apersepsi dengan
mengulas materi pelajaran minggu yang
lalu melalui kegiatan bertanya jawab dan
demonstrasi.
Guru menyampaikan tujuan pembelajaran
meliputi aspek sikap (sikap spirutual dan
sikap sosial), pengetahuan, dan
keterampilan.
Peserta didik bersama guru melakukan 60º
Kegiatan inti
pembelajaran berbasis saintifik dengan
langkah-langkah sebagai berikut:
Mengamati:
Peserta didik memperhatikan berbagai
macam contoh basa rinengga
Peserta didik membaca materi basa
rinengga
Peserta didik menandai/mencatat hal-hal
penting yang berkaitan dengan ragam
basa rinengga.
Menanya:
Peserta didik bertanya jawab tentang
ragam basa rinengga
Peserta didik bertanya jawab tentang
struktur kalimat yang memuat ragam
bahasa dan gaya berbahasa/basa
rinengga.
Peserta didik bertanya jawab tentang
pesan moral dalam basa rinengga
Mengumpulkan informasi:
Peserta didik mencari contoh lain basa
rinengga dari berbagai sumber
Peserta didik berdiskusi tentang arti
basa rinengga.
Peserta didik mengidentifikasi kalimat-
kalimat yang memuat ragam basa
rinengga.
Peserta didik berdiskusi membuat
contoh kalimat menggunakan basa
rinengga.
Peserta didik berdiskusi tentang pesan
moral dalam kalimat yang memuat basa
rinengga.
Mengasosiasi:
Peserta didik menentukan ragam basa
rinengga
Peserta didik menganalisis kalimat dan
paragraf yang menggunakan basa
rinengga.
Peserta didik membuat kalimat dan
paragraf yang memuat basa rinengga
sesuai dengan ragamnya.
Peserta didik merelevansikan pesan
moral dalam kalimat basa rinengga
dengan kehidupan sekarang.
Mengomunikasikan:
Peserta didik mempresentasikan hasil
diskusi tentang ragam dan contoh basa
rinengga beserta pesan moral yang
terkandung didalamnya
Peserta didik lain menanggapi
presentasi temannya tentang ragam basa
rinengga.
Guru bersama peserta didik melakukan 10º
Penutup
refleksi hasil pembelajaran
Guru memberi tugas sebagai perbaikan
dan pengayaan
Guru menutup pelajaran
Pertemuan II
Pengorganisasian
Kegiatan Deskripsi Kegiatan
Peserta Alokasi
didik waktu
Guru memberi salam dan mengabsen 10º
Pendahuluan
Guru menyiapkan kondisi dan motivasi
siswa dalam belajar.
Guru melakukan apersepsi dengan
mengulas materi pelajaran minggu yang
lalu melalui kegiatan bertanya jawab dan
demonstrasi.
Guru menyampaikan tujuan pembelajaran
meliputi aspek sikap (sikap spirutual dan
sikap sosial), pengetahuan, dan
keterampilan.
Peserta didik bersama guru melakukan 60º
Kegiatan inti
pembelajaran berbasis saintifik dengan
langkah-langkah sebagai berikut:
Mengamati:
Peserta didik memperhatikan contoh
teks yang menggunakan kalimat
paribasan
Peserta didik membaca teks yang
menggunakan kalimat paribasan.
Peserta didik menandai/mencatat hal-hal
penting yang berkaitan dengan teks
yang memuat kalimat paribasan.
Menanya:
Peserta didik bertanya jawab tentang
struktur kalimat yang memuat paribasan
Peserta didik bertanya jawab tentang
makna kalimat yang memuat paribasan.
Peserta didik bertanya jawab relevansi
makna paribasan dengan kehidupan
sekarang.
Mengumpulkan informasi:
Peserta didik mengidentifikasi kalimat-
kalimat yang memuat paribasan.
Peserta didik berdiskusi untuk
menjelaskan makna paribasan yang
terdapat dalam teks.
Peserta didik berdiskusi tentang
relevansi makna paribasan dengan
kehidupan sekarang.
Peserta didik berlatih menyusun kalimat
dengan menggunakan paribasan.
Peserta didik berlatih menyusun
paragraf dengan menggunakan kalimat
paribasan.
Mengasosiasi:
Peserta didik menganalisis kalimat dan
paragraf yang menggunakan paribasan.
Peserta didik membandingkan paribasan
dengan basa rinengga lainnya.
Peserta didik merelevansikan makna
paribasan dengan kehidupan sekarang.
Mengomunikasikan:
Peserta didik mempresentasikan hasil
diskusi tentang paribasan, arti dan
relevansinya dengan kehidupan
sekarang.
Peserta didik lain menanggapi
presentasi temannya.
Peseta didik menulis kalimat yang
memuat paribasan.
Peserta didik membacakan kalimat hasil
pekerjaannya.
Pesrta didik menyajikan hasil apresiasi
dalam bentuk karya tulis sederhana.
Guru bersama peserta didik melakukan 10º
Penutup
refleksi hasil pembelajaran
Guru memberi tugas sebagai perbaikan
dan pengayaan
Guru menutup pelajaran
H. Sumber Belajar
1. Bruce, Joice, Caolhun, 2009. Models of Teaching (model Pengajaran).
Yogyakarta: Pustaka Pelajar.
2. Mangunsuwito, S.A. 2002.Kamus Bahasa Jawa, Jawa-Indonesia. Bandung:
CV. YramaWidya
3. Kalawarti Jaya Baya lan Panjebar Semangat.
4. Antunsuhono. 1953. Paramasastra Jawa. Jogyakarta: Hien Hoo Sing
5. Poerwadarminta, Baoesastra Indonesia – Jawi, Balai Pustaka 1945
6. Abi Kusno, Pepak Basa Jawa, Express, Surabaya, 1996
I. Media Pembelajaran
1. Alat : LCD/Laptop.
2. Bahan : Teks Ragam Basa Rinengga ( disediakan guru hasil modifikasi dari
berbagai sumber)
A. Penilaian
1. Sikap spiritual dan sosial
a. Teknik Penilaian : Pengamatan/ Observasi, Penilaian Diri, Penilaian
Antar Peserta Didik, dan Jurnal
b. Bentuk Instrumen : Lembar Observasi, Lembar Angket, Catatan Guru
c. Kisi – kisi :
LEMBAR PENGAMATAN DIRI
1. Pengetahuan
a. Tehnik Penilaian : Tes tulis/tes lisan, penugasan (produk)
b. Bentuk Isntrumen : Tes Objektif, Tes Uraian Non Objektif
c. Kisi – kisi :
Tes lisan
3. Keterampilan
a. Teknik Penilaian : P1=Produk, P2= Evaluasi unjuk kerja/Tes
praktik
b. Bentuk Instrumen : Lembar Penilaian
c. Kisi-kisi :
LEMBAR PENILAIAN KETERAMPILAN
LAMPIRAN-LAMPIRAN
I. LAMPIRAN MATERI
A. Basa Rinengga
Basa rinengga yaiku basa kang direngga/dipaesi/dihias kanthi maneka
cara saengga dadi basa kang endah. Basa rinengga iki lumrahe digunakake
jroning kasusastran Jawa minangka pirantine sastra.
Rerengganing basa utawa pirengganing basa jroning kasusastran Jawa
iku mujudake produk kreatif sing diripta dening sastrawan/pengarang kanthi
migunakake sumber/bahan saka basa alami kang wis sumadya.
Wujude basa rinengga iku antaraning liya kaya ing ngisor iki :
1. SANEPA
Sanepa yaiku unen-unen kang ajeg panganggone, nduweni teges
tetandhingan lan kosok balen karo kanyatane, kanthi tujuwan mbangetake
kahanan kang digambarake. Sing dienggo tetandhingan bisa peranganing
kewan, barang, uga woh-wohan/wit-witan.
Tuladha :
Tatune arang kranjang, tegese tatune akeh banget, sebab kranjang iku
bolongane kerep. Kosokbalene kerep iku arang.
Cahyane abang dluwang, tegese cahyane iku pucet banget. Abang
kosokbalene pucet kanggo cahya praupane manungsa.
Utange arang wulu kucing, tegese utange akeh banget. Wulu kucing iku
akeh tur ketel banget, ngono dikandhakake arang.
Kawruhe jeru tapan meri, tegese ya kawruhe iku sethithik/cethek
banget. Sebab tapake meri iku ora bisa jeru, ning dikandhakake jeru. Dadi ya
kosokbalene.
Pawakane kuru semangka tegese pawakane lemu banget. Mulane
ditandhingake karo semangka sing mesthi bae bunder-bunder. Sok ngonoa
diarani kuru.
2. PEPINDHAN
Pepindhan yaiku unen-unen kang ajeg panganggone, surasane ngemu
pepadhan, saemper, saerep utawa bebandhingan. Pepindhan iku sok nganggo
tembung kadi, kadya, lir, pendah, pindha, kados, kaya, kadosdene, kang
kabeh iku tegese padha yaiku kaya.
Tuladha :
“Tiyang gesang ing alam donya punika kadosdene ngemudheni baita
ing satengahing samodra” wong urip ing alam donya iki kaya ngemudheni
prau ing satengahing samodra. Tegese yaiku : wong urip ing alam donya iki
angel, ora gampang. Akeh godhane, akeh cobane. Kudu tansah ati-ati lan
waspada. Luwih penting maneh kaya lakune prau, nahkodane kudu ngerti
papan tujuwane. Jelas banget yen ing kono nggunakake bandhingan antarane
urip ing alam donya karo ngemudheni prau ing tengah samodra.
Mbranyake kaya Samba. Tegese praen mbranyak iku rada ndhangak
kaya wayang Raden Samba. Lumrahe uga wong praen mbranyak iku yen
ngomong uga kemrecek lan santak.
Ruruhe kaya Sumbadra. Tegese praen kang rada ndhingkluk iku
bebandhingane kaya Dewi Sumbadra kang guneme kepenak dirungu, wonge
uga sareh tanpa pikoleh.
Tandange kaya sikatan nyamber walang. Tegese trengginas tur cepet
banget kaya manuk sikatan yen lagi nyamber walang iku cepet lan msethi
kenane.
Pasedulurane kaya banyu karo lenga. Tegese pasedulurane ora bisa
akur, apamaneh rumaket. Padha karo banyu lan lenga kang ora nate gelem
campur.
3. PARIBASAN
Paribasan yaiku unen-unen kang ajeg panganggone ngemu surasa ora
salugune utawa entar, lan ora nganggo pepindhan.
Tuladha :
Jer basuki mawa beya, tegese samubarang gegayuhan mbutuhake
wragat/pangurbanan.
Adigang, adigung, adiguna, tegese ngendel-endelake karosane,
kaluhurane lan kapinterane.
Paribasan yen dideleng saka carane nggambarake, ana sing diarani
bebasan, ana sing diarani saloka.
4. BEBASAN
Bebasan iku unen-unen kang ajeg panganggone, mawa teges entar lan
ngemu surasa pepindhan, yaiku kahanan utawa sipate.
Tuladha :
Nabok nyilih tangan, tegese namakake panggawe ala (nabok) sarana
kongkonan (nyilih tangan).
Geguyon dadi tangisan, tegese gegojegan, guyon sing wekasan dadi
susah.
Ora ana kukus tanpa geni, tegese ora sebab tanpa musabab, kabeh
perkara iku ana jalarane.
5. SALOKA
Saloka yaiku unen-unen gumathok kanthi teges entar, kang teges lan
surasane tumuju marang uwong sing disemoni utawa dipindhakake.
Tuladha :
Kebo kabotan sungu. Tegese yaiku uwong kang rekasa uripe (kabotan)
amarga kakehan anak/batih.
Ketapng nggrangsang gunung. Tegese yaiku wong cilik/mlarat kang
nduweni gegayuhan kang mokal kelakone. Ketepang iku arane tetuwuhan
sejenis karo krokot. Senajan bisa mrambat, nanging lunge cendhek lan
winates dadi ora bisa dhuwur. Nggrangsang gunung ing kono ngibaratake
pepenginan/gegayuhan kang dhuwur banget.
6. CANDRA/PANYANDRA
Candra tegese aran liya saka bulan/rembulan minangka
sasmita/lambang kaendahan. Dicandra ateges diemper-emperake karo
rembulan kanthi tujuwan amrih katon edipeni, keprungu endah.
Panyandra tegese nggambarake kaendahan/kabecikan/kebagusan
samubarang utawa manungsa kaya endahing bulan/rembulan
Tuladha :
- alise nanggal sepisan
-. Athi-athine ngudhup turi
- idhepe tumenga tawang
- pakulitane kuning langsep
7. TEMBUNG ENTAR
Entar tegese silihan. Tembung entar tegese tembung silihan. Tembung
kang ora kena ditegesi mung awantah/salumrahe bae (Bhs Indonesia = arti
kiasan).
Tuladha :
Kuping wajan, kuping tegese peranganing awake manungsa utawa
kewan kang kanggo ngrungokake. Wajan ora duwe piranti pangrungu.
Perangane wajan ana kang awujud klowongan kanggo cekelan ngangkat.
Senajan wangune klowongan memper kaya kuping, nanging ora kena diarani
kuping .kenane diarani kupingan wajan. Tembung ‘kuping’ ing kuping
wajan, ateges diarani tembung silihan utawa entar.
Tuladha liyane :
Lobok atine tegese sabar
Jembar segarane tegese sugih pangapura
Lunyu ilate tegese mencla-mencle tembunge
Ngabangake kuping tegese agawe nesu
Lsp
8. TEMBUNG SAROJA
Tembung Saroja yaiku tembung loro kang padha utawa meh padha
tegese dienggo bebarengan, gunane kanggo nambah rasa endah lan
mbangetake.
Tuladha :
a. Tiyang Jawi punika anggadhahi budaya ingkang adi luhung.
b. Pit montore ketabrak sepur nganti ajur mumur.
Tuladha liyane : akal budi, balung sumsum, cikal bakal, tapa brata,
gagah prakosa, loh jinawi, colong jupuk, abang mbranang, lsp.
Gladhen I
Wangsulan : ........................................................................................................
.............................................................................................................................
...........
2. Aranana jenis-jenise tembung rinengga !
Wangsulan :
.............................................................................................................................
.................................................................................................................
3. Gawea tuladha tembung rinengga ing kolom ngisor iki !
1.
Sanepa
2.
1.
Pepindhan
2
1.
Paribasan
2.
1.
Tembung Entar
2.
1.
Tembung Saroja
2.
4. Gawea ukara sing ngandhut basa rinengga ing ngisor iki, banjur terangna apa
tegese!
a. Abot
kapuk : ............................................................................................................
........................................................................................................................
.
b. Anteng
kitiran : ...........................................................................................................
........................................................................................................................
...
c. Galake kaya
buta : ..............................................................................................................
........................................................................................................................
d. Nandur
kabecikan :......................................................................................................
........................................................................................................................
.......
e. Kutuk marani
sunduk : ..........................................................................................................
........................................................................................................................
....
Widagda iku bocah sing andhap asor tur becik budi pekertine. Dhasar
bocahe bagus jatmika, rembuge alus kaya Abimanyu. Enom tuwa, lanang
wadon akeh sing seneng marang dheweke. Sebabe ora liya Widagda iku
seneng nandur kabecikan marang sapa bae.
Widagda uga kondhang bocah sing jembar dhadhane. Ora nate
nggadho ati wong tuwane. Dheweke ora seneng yen mung nggegem tangan,
ngagul-agulake bandha donyane wong tuwa. Senajan wong tuwane biyen
uripe adus eluh, nanging ora nate ngersula. Jare Bapake Widagda, wong urip
kudu amba jangkahe, kudu terus maju lan ngupaya.
Bapake Widagda tansah ngugemi unen-unene para sepuh, sapa sing
jujur bakal luhur, sapa sing temen bakal tinemu. Keluwargane Widagda saiki
uripe mubra-mubru blabur madu, nanging ora ngowahi sipat lan suba sitane
marang wong liya. Ibarate kacang ora ninggal lanjaran, mangkono ujare
wong-wong ndeleng Widagda lan wong tuwane.
Golekana tembung/basa rinengga ragam apa bae kang ana sajroning wacan
ing dhuwur iku banjur tegesana!
II. LAMPIRAN EVALUASI
1. Wangsulana pitakon-pitakon ngisor iki kanthi milih salah siji jawaban sing
paling bener!
5. Widagda iku bocah sing seneng nandur . . . marang sapa bae, mulane
disenengi wong akeh.
a. kabecikan b. perkara c. tela d. semangka
1. Landhep
dhengkul : .........................................................................................................
...........................................................................................................................
....
2. Andhap
asor : .................................................................................................................
.......................................................................................................................
3. Kutuk marani
sunduk : ............................................................................................................
...........................................................................................................................
.
1 A
2 B
3 C
4 Dst