Anda di halaman 1dari 147

ASPEK DASAR KLINIKO-

NEUROPATOLOGI
Esti Soetrisno B.
Departemen Patologi Anatomik
Fakultas kedokteran Indonesia
PUSAT KOORDINASI FUNGSIONAL SSP
KERJA SITEM RETIKULAR
BERBAGAI AREA DI HEMISFER KIRI DAN KANAN
POSISI JARAS SARAF
UTAMA & CABANGNYA

JARAS SARAF UTAMA


DEKAT TULANG
/ DEEP POSITION

MENUJU PERIFER
BERSAMA ARTERI, VENA
(AVN)
ANATOMI
JARAS SARAF

Ada titik tanpa


selubung

Jaras saraf tepi


diliputi sel
Schwann
CAKUPAN AREA
DERMATOM SARAF
TEPI

PENTING DALAM
PENENTUAN
LOKASI LESI :
UMN / LMN
UNI-/BI-LATERAL

SPINAL
TRANSVERSAL /
RADIKULAR /
CABANG AKHIR
INTERAKSI KHUSUS
BERBAGAI SEL TUBUH
MANUSIA
KELAINAN PATOLOGIK SSP :

Kelainan Kongenital
Gangguan Vaskular
Injuri / Trauma
Inflamasi / Infeksi
Demielinisasi
Gangguan Metabolik & Defisiensi Vitamin
Degenerasi
Neoplasma
Gangguan Medulla Spinal
Demensia
KELAINAN PATOLOGIK DASAR
BEBERAPA GEJALA KLINIK DAN /
ATAU SIMPTOM

SAKIT KEPALA
Patogenesis : Peningkatan / Penurunan
Tekanan Intra-Kranial (TIK)
Etiologi :
Intrakranial :
Inflamasi / infeksi
Perdarahan
Gangguan Metabolik (Lysosomal storage Disease )
Neoplasma
KELAINAN PATOLOGIK DASAR
BEBERAPA GEJALA KLINIK DAN /
ATAU SIMPTOM

SAKIT KEPALA
Etiologi :
Lesi Ekstrakranial :
Sinus Paranasal
Servikal atau Temporomandibular (sendi, gigi,
telinga, dll. )

KAKU KUDUDK
Patonogenesis : Iritasi atau Inflamasi Mening
KELAINAN PATOLOGIK DASAR
BEBERAPA GEJALA KLINIK DAN /
ATAU SIMPTOM

PENURUNAN KESADARAN ATAU KOMA


Etiologi :
Metabolic:
Hipoglikemi
Ketoasidosis
Drug Induced
Gagal Hati
Lesi Batang Otak : Infark, perdarahan
Lesi Hemisfer Serebri
Perdarahan
Infark
Infeksi
Trauma
KELAINAN PATOLOGIK DASAR
BEBERAPA GEJALA KLINIK DAN /
ATAU SIMPTOM

REFLEKS ABNORMAL :
Peningkatan : sebagai akibat
Lesi traktus kortikospinal
Penurunan : sebagai akibat
Neuropati perifer
Penyakit serebellar
KELAINAN PATOLOGIK DASAR
BEBERAPA GEJALA KLINIK DAN /
ATAU SIMPTOM

DEFISIT MUSKULAR
Terjadi pengurangan ukuran-fungsi, akibat :
Hilangnya alur stimulus dari lower motor neuron
Miopati
Kelemahan otot akibat penyakit yang secara
langsung atau tak langsung berdampak atas
fungsi :
UMN dan LMN
Konduksi neuromuskular
Fungsi otot
KELAINAN PATOLOGIK DASAR
BEBERAPA GEJALA KLINIK DAN /
ATAU SIMPTOM

PENURUNAN (HIPO) SENSORI DAN /


ATAU PARESTESI
Penyakit yang secara langsung atau
tidak langsung berdampak atas fungsi :
Neuron Kortikal
Traktus kortikospinal
Saraf Perifer
KELAINAN PATOLOGIK DASAR
BEBERAPA GEJALA KLINIK DAN /
ATAU SIMPTOM

DEFEK LAPANGAN PANDANG ATAU


KEBUTAAN
Patogenesis : Penyakit baik yang terjadi
pada mata, jaras saraf optik atau pusat
visual korteks serebri
Katarak
Tumor Intrinsik atau Ekstrinsik mata alur
jaras neuronal, iskhemi
KELAINAN PATOLOGIK DASAR
BEBERAPA GEJALA KLINIK DAN /
ATAU SIMPTOM

TINITUS dan / atau TULI


Patogenesis :
Berkurangnya transmisi suara yang melalui
meatus eksterna, dan / atau
Yang melalui tulang-tulang telinga tengah,
atau
Penyakit yang mengenai organ korti, dan /
atau jaras saraf pendengaran
KELAINAN PATOLOGIK DASAR
BEBERAPA GEJALA KLINIK DAN /
ATAU SIMPTOM

SERANGAN EPILEPTIK
Serangan tiba-tiba arus listrik neuronal , baik
Idiopatik maupun yang berasal dari lokus
penyakit / kerusakan kortikal.
Epileptik Fokal= PETIT MAL
Epileptik Sistemik = GRAND MAL

DEMENTIA
Hilangnya fungsi neuron disebabkan adanya
iskhemik, injuri toksik atau penyakit primer
SARAF PERIFER

Jaras bermielin Jaras tanpa mielin


2 17 m 0,5 3 m

Kelainan Patologik

Injuri : - Wallerian Degeneration


- Segmented Degeneration
- Distal Axonal Degeneration
NEUROPATI PERIFER

Distribusi lesi :
Mononeuropati ( single nerve disorder )
Carpal tunnel syndrome
Diabetes
Mononeuritis Multipleks (meliputi
beberapa jaras saraf terisolasi )
Poliarteritis nodosa
Sarkoidosis
NEUROPATI PERIFER

Distribution lesi :
Polineuropati (terutama: motor,
dan/atau sensori)
Terutama motorik : Guillain Barre'
Terutama sensorik : neuropati
karsinomatosa
Terutama sensorimotorik : alkoholism
Terutama autonomik : diabetes
Mengenai multipel jaras saraf : defek
kongenital
TUMOR SARAF PERIFER

Tumor dan Lesi menyerupai Tumor :


Neuroma Traumatik ( bukan neoplasma ):
proliferasi reaktif sel Schwan
fibroblas
Post operatif/ Amputasi :
Jalinan akson reparatif potongan saraf proksimal yang menjadi tumour
like lesion, dapat menimbulkan rasa sakit (=Phantom limb : rasa
sakit pasca amputasi, biasanya untuk jaras saraf cukup besar)
Neoplasmsa Jinak & Ganas : Schwannoma ( Neurilemoma )
Neurofibroma multipel (defek genetik) : Neurofibromatosis
von Recklinghausen
Peripheral Nerve Sheath Tumour (PNST)
Bentuk Ganas Malignant Scwannoma
Neurofibrosarkoma
Malignant Peripheral Nerve Sheath Tumour
(MPNST)
PEMERIKSAAN RADIOLOGIK SOL
(Space Occupying lesions)
INTRAKRANIAL

SOL= Ekspansi volume jaringan Intrakranial e.c.


Pembengkakan Jaringan Otak (Fokal/ Difus)
Pembengkakan Jaringan Otak Difus e.c. vasodilatasi
dan tindakan penekanan vaskularisasi , atau edema
Pembengkakan Jaringan Otak Fokal e.c. trauma,
inflamasi, lesi vaskular atau neoplastik, sering
disertai edema vasogenik jaringan di sekitarnya.

Menyebabkan Intracranial Shift dan Herniasi


( Critical stage! )
AKIBAT SOL INTRAKRANIAL

Peningkatan Tekanan Intrakranial


Intracranial Shift dan Herniasi
Epilepsi
Hidrosefalus
Efek Sistemik
NEURONOPHAGIA = Respons fagositik
mononuklear atas nekrosis akut neuron, biasa
ditemukan pada ensefalitis virus. Neuron yang
mati akan disebuk mikroglia dan wandering
makrofag (monosit sirkulasi darah)
REPAIR = Gliosis (oleh astrosit). Di luar SSP?
Blood -Brain Barrier : oleh astrosit
Central Chromatolysis : perubahan neuron e.c.
kerusakan aksonal
TRANS-SYNAPTIC ATROPHY : Hilangnya koneksi
aferen utama
Kelainan Kongenital
STRABISMUS : divergen
Strabismus : konvergen
Penyakit Bourneville = Tuberous sclerosis
Nevus flammeus Sturge-Weber Syndrome
(capillary hemangioma/ N.f. on face, angiomas
leptomeninges + choroid,
port-wine stain or mark) glaucoma
Melanosis :
Multipel organ

Kulit
Sistem Saraf
Gastro Intestinal
Inflamasi / Infeksi
Inflamasi / Infeksi
Demam, Peningkatan Tekanan Intrakranial,
Refleks Patologik

Terminologi :
Ensefalitis : gejala serebral & simptom
Meningitis : kaku kuduk
Meningo-ensefalitis
Meningomielitis
Neuritis / Polineuritis
Meningitis Purulenta
(Purulent meningitis)
Meningitis tuberkulosa
/ Meningitis serosa /
Meningitis basilaris

e.c. Mycobacterium
tuberculosis
Tetanus
Etiologi:
Clostridium tetani
(anaerob)

spasme otot tonik


e.c. eksotoksin

Lockjaw (trismus)
Back opistotonus

Risus sardonicus
spasme otot muka
pada neonatus
Poliomielitis
(infeksi virus polio)

Spinal
Anterior horn
spinal paralysis

Serebral
Batang otak &
Korteks Motorik :
paralisis serebral

Atropi otot
permanen
(Flaccid paralysis)
Rabies (Mad dog)
e.c. RNA virus
rhabdoviridae
Hidrofobi, gila
(seperti pada anjing
yang menggigitnya)

Akumulasi limfosit
perivaskular

Negri bodies
intraneuronal
cytoplasm
Sifilis / Lues
(venereal
disease)
e.c. Treponema
pallidum,
spirochaeta

Neurosifilis
Stadium lanjut
(st.III) syfilis
target :
Mening, vaskular
area sensorik

Gumma =
Akumulasi area
nekrosis
Injuri / Trauma
Injuri / Trauma

Gejala & Simptom : bergantung efek kerusakan


langsung jaringan saraf lokal
+ imbas desakan atas jaringan sekitar dan area
dekat tulang arah horizontal yang dekat celah
falks / tentorium, serta foramen magnum
Contoh
Commotio (Concussio) : tak ada kerusakan SSP
Contusion (Contusio : coup vs contrecoup)
Perdarahan Intrakranial
(dikenal sesuai posisinya terhadap mening/
parenkhim otak / sistem ventrikel)
Fraktur tulang
tengkorak
(greenstick s/d
kompleks-berat)

Perdarahan
subkutan
Tengkorak intak
a. meningea
EPIDURAL HEMATOM :
Arterial
Lumbal Pungsi (LP) neg.
SUBDURAL HEMATOM :
Venous
LP?
SUBDURAL HEMATOM
Pada persalinan dengan
manipulasi keras
Ubun-ubun bayi menonjol
Ada dampak penekanan

HARUS CEPAT
DITANGGULANGI
SUBDURAL H. AKUT
( RECENT )

SUBDURAL H. KRONIK
Ada Neomembrane
Pengangkatan lebih
mudah
SUBARAKHNOID H./ SAH
LP?

Lokasi Bridging artery +


vein
Gangguan Vaskular
Area target
intoksikasi CO
Fase akut
Aneurisma
displasia lapis
muskular

Jenis :
Tunggal / Multipel

Kongenital
(genetik)

Didapat
(atherosklerosis,
mikotik)
Atherosklerosis
CVA : Masif e.c.
a.Lenticulostriata
(cabang a. serebri
media), ruptur

Hipertensi
Pemb. Pecah
spontan
non traumatik
Koma / Fatal
Kematian
mendadak

Perdarahan
Intrasulcus /
Intraventrikel
Perubahan Neuronal
Gangguan Metabolik
&
Defisiensi Vitamin
Alzheimer (1 & 2)
(astrosit degeneratif
pada
Hepatoensefalopati)
Pellagra :

Defisiensi
Niasin
Triptofan--X---
Niasin

3 D :
Dermatitis
Diare
Dementia
(gangguan mental
antara lain :
Depresi,
Disorientasi
Dilusi, etc.)
Neoplasma
GLIOMA :
NEOPLASMA DARI SEL
NEUROGLIA
Jenis / varian atau subtipe
@ jenis?
Posisi dekat Neuron
(=jaringan penyokongnya)
Walaupun terminologi
berakhiran OMA masuk
golongan Neoplasma
Ganas (dampak klinik
serius s/d drastis untuk yg
* High Grade Malignancy /
** Berposisi dekat pusat
vital (batang otak)
*** cepat timbulkan
Hidrosefalus / Herniasi
MENINGIOMA
Berasal dari
meningotel,
berkapsul,
ada 15 varian
WHO : 9 gr.1
3 gr. 2
3 gr. 3
(ganas)

Hiperostosis
Infiltrasi
tlg.s/d luar
Bukan
petanda
keganasan
CPA
Cerebello-
Pontine-Angle
=
Schwannoma

Palisade
inti
Verrocay
bodies
Gangguan Medulla Spinalis
HERNIA NUCLEUS
PULPOSUS / HNP
Dampak :
Penekanan langsung jaras
saraf sisi herniasi

ORANG MUDA : angkat


barang berat dg. 1 tangan

MANULA : sistem
ligamentum tak ketat lagi!
Salah gerakan--- HNP dpt
terjadi
EPENDIMOMA = glioma
medula spinalis sering
Di filum terminal dg
dampak penekanan
Cauda enguina

YANG BERDIFERENSIASI
BAIK, membuat susunan
roset (true rosette ) :
sel tumor mengitari
rongga bulat mirip kanalis
spinalis
Pengangkatan Intoto
tumor jinak berkapsul
MENINGIOMA

DUMP-BELL
NEUROFIBROMA
Seluruh komponen jaras
saraf menjadi neoplasma
Tak berkapsul
Dampak Klinik?
NEURILEMMOMA /
SCHWANNOMA :
Bila ganas disebut
MALIGNANT
SCHWANNOMA

BERKAPSUL
Dampak penekanan
jaringan sekitar
timbul lebih dulu
drpd
timbul gangguan
impuls / konduksi

Dapat diangkat
Intoto
NEUROFIBROMA

Seluruh komponen
jaras saraf menjadi
Massa tumor

Neurofibril positif
Bila ganas disebut
NEUROFIBRO-
SARCOMA
Degenerasi Sistem Saraf
Fisiologik : Degenerasi senilis, atrofi numerik neuron
Kasus (?)
PETUNJUK PRAKTIKUM
MODUL SARAF & JIWA
ASPEK NEUROPATOLOGI
MAKROSKOPIK
Arah pelebaran sistem ventrikel
Batas tepi area
perdarahan/liquifek
-tif tegas-rata
X Massa darah tidak ada
pembungkus (neomembrane )
saat dikerok fragil
X Ada
neomembrane
Leptomening menebal,
keruh, sulkus & girus tak
nyata di bag. konveks
Leptomening tebal,
keruh, compang-
camping
Sulkus dan girus nyata
Predileksi lesi di basal,
dimana saraf kranial
keluar
**HGM Glioma + perdarahan : Batas tepi tak tegas!
*Perdarahan cukup masif biasa, batas tepi?
Massa tumor berkapsul ekstra aksial
Operasi massa
tumor area
hiperostosis.
Infiltrasi bukan
petanda X
degenerasi ganas,
kecuali ke arah
parenkim otak
Operasi intoto

kapsul terangkat
MIKROSKOPIK
TUMOR PRIMER SISTEM SARAF

SUSUNAN SARAF PUSAT SUSUNAN SARAF


PERIFER
HISTOLOGIK JINAK,
KLINIK GANAS SEL SCHWAN
DAMPAK SSPst JARAS SARAF/
PLEKSUS
UNSUR SARAF
PERIFER LAIN :
* medulla adrenal
* ganglion
118
GLIOMA

YANG SERING DIJUMPAI

ASTROSITOMATOMA
OLIGODENDROGLIOMA
EPENDIMOMA

119
ASTROSITOMA

TERSERING DIJUMPAI
GRADING
KERNOHAN
ST. ANNE-MAYO
WHO

120
ASTROSITOMA

4 TIER
3 TIER
WHO: 3 TIER
ANAPLASIA
MITOTIK
PROLIFERASI ENDOTEL
NEKROSIS

121
SS-1 ASTROSITOMA

DERAJAT KEGANASAN RENDAH (GR. 1-2)


SUBTIPE BANYAK

122
Astrositoma, imaging

123
SS 1. Astrositoma, mikroskopik

Astrositoma Fibriler
(Jaras fibriler) Astrositoma Protoplasmik
(Kista mikrokistik)

124
SS1. Astrositoma

Pleomorf, ada spider web, small gemistositik dan


Kista mikro = Astrositoma protoplasmik WHO gr.2

Dept. Anatomical Pathology 125


SS2. GLIOBLASTOMA

haemorragh
ASTROSITOMA ic
GRADE 4 :

necrosis
ANAPLASIA
MITOSIS
NEKROSIS
PERDARAHAN
PROLIFERASI
ENDOTEL
126
Glioblastoma, imaging

Dept. Anatomical Pathology 127


SS2. Glioblastoma
Peningkatan Sellularitas

Astrositoma Glioblastoma
derajat rendah

128
SS2. GLIOBLASTOMA

Gemistocyte cells
Dedifferentiated

Dept. Anatomical Pathology 129


SS2. Glioblastoma

Area nekrosis

130
SS2. Glioblastoma

Area nekrosis

Dept. Anatomical Pathology 131


MENINGIOMA

Tumor Jinak epitel


selaput otak
(meningotel)

132
Meningioma, MRI

T1 Pre T-1 T2
Dept. Anatomical Pathology 133
SS3. MENINGIOMA
Saat ini dikenal 15 varian
WHO : ada 3 gradasi, gr. 3 ganas

134
SS3. Meningioma

135
Dept. Anatomical Pathology 136
Schwannoma
Percabangan vestibular saraf kranial ke-8
Dekat ganglion vestibular
Tersebar di seluruh tubuh

137
Schwannoma

Berkapsul
Area hiperselular (Antoni A)
Area hiposelular (Antoni B)
Jinak
Degenerasi miksoid

138
Schwannoma. imaging

Dept. Anatomical Pathology 139


SS4. Schwannoma

Antoni A

140
SS4. Schwannoma

Palisading Area
Verrocay Body

Dept. Anatomical Pathology 141


Neurofibroma

Multipel= Neurofibromatosis
Peny. Von Recklinghausen

Tunggal,
nodular

142
Neurofibroma

Tak berbatas tegas/tak berkapsul


Defek NF1
Dapat multi nodul lokal (Plexiformis)
Degenerasi Ganas : Malignant
Peripheral Nerve Sheath Tumor
Sukar dibedakan antara MPNST dan
Neurofibroma
Sel atipik bukan keganasan
Aktivitas Mitosis (Indeks mitosis) : sesuai
ketentuan ganas pada jaringan lunak 143
SS5. NEUROFIBROMA

Schwannoma : area hipo - Neurofibroma: selularitas


dan hiperselular homogen

144
SS5. Neurofibroma

145
SS5. Neurofibroma

Dept. Anatomical Pathology 146

Anda mungkin juga menyukai