Anda di halaman 1dari 117

PEND.

BAHASA DAERAH SD
Semester 3 TA 2018/2019

DESY DWI RIANA, M.Pd

PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 1


HAKIKAT BAHASA JAWA
DESY DWI RIANA, M.Pd

2
Bahasa Ibu ke-11 dari 6000 bahasa ibu di dunia
Bahasa Nusantara Purba
Bukti:
Abad 5 M  Prasasti angkor war (Kamboja), menceritakan bahwa pernah diserang
kerajaan jawa
Abad 9-17 M sudah muncul Serat-serat Kasusastraan Jawa

PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 3


Kedudukan Bahasa Jawa
 Lambang kebanggan daerah,
 Lambang identitas daerah,
 Alat komunikasi di dalam keluarga dan masyarakat daerah

PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 4


Fungsi Pendidikan Bahasa Jawa
 Sarana membina rasa bangga terhadap bahasa Jawa;
 Sarana peningkatan pengetahuan dan keterampilan dalam rangka
pelestarian dan pengembangan budaya Jawa;
 Sarana peningkatan pengetahuan dan keterampilan untuk meraih dan
mengembangkan ilmu pengetahuan, teknologi dan seni;
 Sarana penyebarluasan pemakaian bahasa Jawa yang baik dan benar untuk
berbagai keperluan dan menyangkut berbagai masalah; dan
 Sarana pemahaman budaya Jawa melalui kesusasteraan Jawa.

PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 5


Ruang Lingkup
Ruang lingkup Bahasa, Sastra dan Budaya Jawa mencakup komponen:
 Kemampuan berbahasa
Aspek-aspek keterampilan berbahasanya mencakup: mendengarkan,
berbicara, membaca, dan menulis.
 Kemampuan bersastra
 Kemampuan berbudaya

PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 6


Tata Swara (Fonologi) Basa Jawa
DESY DWI RIANA, M.Pd

7
A. Vokal : Bunyi huruf yang keluar tanpa ada hambatan
Dalam bahasa jawa ada a, i, u, e, o, dan ê

1. Vokal a
 Vokal “a” jejeg. Keadaan kata yang diucapkan seperti aksara jawa saat nglegena
Contoh: Ha, Na, lima, lara
 Vokal “a” miring. Diucapkan seperti vokal “a” yang ada pada bahasa Indonesia.
Contoh: aku, ora, tau, mangan

PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 8


2. Vokal “i”
 Vokal “i“ jejeg. Diucapkan seperti vokal “i” yang ada pada bahasa Indonesia
Contoh: iki, siji, pari
 Vokal “i” miring. Ucapan “i” menyerupai vokal “e” dan biasannya yang dibaca miring
bagian vokal yang akhir.
Contoh: Sisir, pasir, piring
3. Vokal “u”
 Vokal “u” jejeg. diucapkan seperti vokal “u” yang ada pada bahasa Indonesia
Contoh: Guru, turu, susu

PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 9


 Vokal “u” miring. ucapan “u” menyerupai vokal “o” dan biasannya bagian vokal yang
akhir.
Contoh: susuh, kukur
4. Vokal “o”
 Vokal “o” jejeg. Diucapkan seperti vokal “o” yang ada pada bahasa Indonesia
Contoh: toko, soto, loro,
 Vokal “o” miring. Menyerupai vokal “a”
Contoh: bolong, gendhong

PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 10


5. Vokal “e”
 Vokal “e” jejeg. Diucapkan seperti vokal “e” yang ada pada bahasa Indonesia.
Contoh: tempe, sate, sare
 Vokal “e” miring.
Contoh: gepeng, kaleng
6. Vokal “ê”
Lemper, marmer

B. Konsonan: Bunyi huruf yang keluar dengan adanya hambatan


PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 11
Klasifikasi Konsonan (Cara artikulasi)
Hambat (letupan): Artikulator menutup sepenuhnya aliran udara, lalu dibuka
secara tiba-tiba, sehingga terjadi letupan. p, b, t, d, k, g
Geseran: artikulator aktif mendekati artikulator pasif, membentuk celah
sempit yang menjadi hambatan keluarnya udara. f, v, s, z
Paduan: artikulator aktif menghambat sepenuhnya udara lalu membentuk
celah sempit . c, j

PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 12


Sengauan/ nasal: artikulator menghambat sepenuhnya udara lewat mulut
dan membiarkanya keluar lewat hidung. m, n,
Getaran: artikulator aktif membuat kontak beruntun dengan artikulator pasif,
sehingga bergetar. r
Sampingan: artikulator aktif menghambat aliran udara pada bagian tengah
mulut lalu mengeluarkannya lewat samping lidah. l
Hampiran: artikulator aktif membentuk ruang mendekati terbuka (v) tetapi
tidak cukup sempit untuk menhasilkan konsonan (Semi vokal). w, y

PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 13


• Konsonan khusus basa jawa
(th, d, dh)
th : bathuk, kathok , manthuk
d :kudu, duren, dudu.
dh :dhahar, sadhuk, dhukun.

PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 14


TEMBUNG-TEMBUNG ING BASA JAWA
DESY DWI RIANA, M.Pd

15
Tembung Aran : omah, buku
Tembung Kriya : turu, mlaku,
T. Katrangan : ngisor, lor, cepet, suwi, biyen
T. Sesulih : aku, iku, kene
T. wilangan : siji, separo, kapisan
T. Ancer-ancer : lan, ing
T. panyambung : Dene, nanging,
T. Panguwuh : Aduh, lah, wah

PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 16


Tembung miturut ayahane (jabatan)
Jejer
Wasesa
Lisan
Katrangan

PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 17


Tembung Wod, Lingga, lan Andhahan
 Tembung wod: tembung sakecap utawa sawanda (suku kata) sing wis duwe
teges utawa surasa. Byak, bleng, mung, njur, suk
 Tembung lingga: tembung kang isih wutuh
kang durung oleh tambahan (imbuhan) apa-apa. Tangi, tuku
 Tembung andhahan: tembung sing wis owah saka asale, amarga wis oleh
ater-ater, seselan utawa panambang. Nangekne, ngangkut, kegelisen,
balikna

PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 18


Afiksasi Basa Jawa
 Ater-ater (Prefiks)
Ater-ater anuswara: n-, m-, ng-, ny-
Ater-ater tripurusa: dak, ko, di

Seselan (Infiks)
um-, -in-, -er-, -el-

Panambang (sufiks)
i, -a, -e,en, -an, -na, -ana, -ake

Wuwuhan gabung (Konfiks)


Ka+an, ke+an, pa+an, anuswara (m,n,ng,ny)+ake , anuswaara+i

PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 19


Tembung rangkep
Dwilingga
Dwilingga pada swara: mlaku-mlaku
Dwilingga salin swara: werna-werni, mloka-mlaku

Dwipurwa
Lelaku, tetuku, dedunung

Dwiwasana
Cekikik, mbedudhung, cengenges

 Trilingga
Dag-dig-dug, ngak-ngik-ngok, cas-cis-cus

PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 20


Tembung saroja
Tembung loro (2) kang tegese padha digandheng dadi siji dianggo bareng
duwe teges mbangetake
Tuladha: gagah prakosa, sekti mandraguna,

Tembung Camboran
tembung loro (2) digandheng dadi siji nuwuhake teges anyar
C. Wutuh : nagasari, kacamata, dadargulung
C. Tugel : bangjo
PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 21
Tembung Entar
tembung loro utawa luwih sing digabung dadi siji lan tegese dadi beda saka asal-usule.
Tembung entar tegese ora kaya teges salugune (kata kiasan) utawa tembung kang ora kena
ditegesi sawantahe bae. Ing basa Indonesia diarani kata kiasan.

Tuladhane:
adol ayu = ngendelake ayune
adol bagus = ngendelake baguse
adol gawe = ngatonake pegaweyane
adol kringet = nyambut gawe
kandel kupinge = ora nggugu pitutur
kaku atine = tansah ora sarujuk/sulaya
PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 22
Tembung dasanama (pada tegese/ sinonim)
Tuladha:
Abang : abing, abrit, mbranang, mbrining,
Ati : manah, driya, galih, kalbu, nala, panggalih, tyas, wardaya, prana
Awak : badan, salira, angga, raga,
Bapak : rama, yayah, sudarma, sudarmi, bapa
Geni : api, apyu, agni, brama, dahana, pawaka
Kali : lepen, narmada, bengawan
Mangan : nedha, dhahar, boga, bekti, madhang,
Omah : griya, wisma, panti, graha

PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 23


UKARA-UKARA BASA JAWA
DESY DWI RIANA, M.Pd

24
Ukara Andharan
 Wingi Pak Bupati ngresmekake KUD Tani Mulya.
 Saben taun murid kelas VI piknik menyang Bali.

PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 25


Ukara tanduk (aktif) lan Ukara tanggap (pasif)
 Rini nulis karangan
 Karangan ditulis Rini

PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 26


Ukara Pitakon
 apa  saka apa
 sapa  saka sapa
 ing ngendi  nganggo apa
 kepriye  karo sapa
 geneya (kena apa)  kanggo sapa
 endi  pira
 menyang endi  kapan
 saka ngendi

PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 27


Ukara pakon
 Bim, suket sing wis dijeboli iku wadhahana glangsing!
 Buku kuwi wacanen!
 Kunthi, klambi iki umbahen!

PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 28


Ukara panyuwun
 Ibu nyuwun tulung ya Rin, gedhang goreng ana pawon kae aturna bapak!
 Mas, aku nyuwun jajane ya mas!
 Le, tulung, omahe saponana!

Atur pangapura
 Siti, sepurane aku budhal dhisik ya
 Bu, ngapunten, kulo dereng saget maos

PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 29


Ukara kanggo medharake rasa asih
 Bim, ayo dakrewangi ngringkesi bukumu
 Rin, yen kesel lerena dhisik, ndhuk!

Atur Panuwun
 Matur nuwun ya Bim, wingi wis dikancani dolan

PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 30


Parikan (Pantun)
Parikan (4 wanda + 4 wanda) x 2
• Pitik blorok, manak siji. Jare kapok, malah ndadi
• Nyangking ember, kiwa tengen. Lungguh jejer, tamba kangen
• Plesir sore, dina ahad. Naksir kowe, kakeyan ragat
Parikan (4 wanda + 6 wanda) x 2
• Bisa nggambang, ora bisa nyuling. Bisa nyawang, ora bisa nyandhing.
• Manuk emprit, menclok godhong tebu. Dadi murid, sing sregep sinau.

PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 31


 Parikan (4 wanda + 8 wanda) x 2
 Klapa sawit, wite dhuwur wohe alit. Isih murid aja seneng keceh dhuwit
 Kembang menur, sinebar den awur – awur. Yen wis makmur, aja lali mring
sedulur
 Tawon madu, ngisep sari kembang jambu. Aja nesu, yen ditudhuhna luputmu
Parikan (8 wanda + 8 wanda) x 2
 Kayu urip ora ngepang, ijo-ijo godhong jati. Uwong urip ora gampang, mula
padha ngati-ati

PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 32


 Parikan padinan
 Ngetan, bali ngulon. Tuwas edan, ora klakon
 Peyek diremet – remet. Ngenyek, aja banget – banget
 Pitik walik saba kebon. Ketoke cilik jebul babon
 Manuk emprit nucuk pari, dadi murid bukune keri

PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 33


Paribasan
 Becik ketitik ala ketoro,
 crah agawe bubrah rukun agawe santosa,

Bebasan
 Mikul dhuwur mendhem jero
 Udan tangis

Saloka
• Kebo nusu gudel
• Asu belang kalung wang

PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 34


 Nabok nyilih tangan
 Kebo kabotan sungu
 Ing ngarso sung tuladha
 Adigang adigung adiguna,

PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 35


Cangkriman
Awujud tembung wancahan (cekakan)
• Bot ginawa entheng, theng ginawa abot: klobot ginawa entheng, gentheng
digawa abot
• Burnas kopen: bubur panas kokopen
• Yumaerong: yuyu omahe ngerong
• Ling cik tu tu ling ling yu: Maling mancik watu, watu nggoling maling mlayu

PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 36


wujud pepindhan (emper-emperan)
• Dikethok malah tambah dhuwur: clana
• Mboke dielus-elus anake diidak-idak: andha
• Pitik walik saba meja: sulak
• Awake ijo, sirahe abang mlakune mundhur: obat nyamuk
• Dileboke malah metu meneh: nglebokna kancing

PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 37


Awujud plesedan utawa blenderan
• Wong mati dilumpati kucing urip: sing urip kucinge dudu wong mati
• Wong meteng ngethokna wedhus: wedhus ditokake saka kandhang
• Gajah numpak becak ketok apane: Ketok ndobose

PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 38


Awujud sinawung ing tembang
Bapak pocung cakemu marep mandhuwur,
sabamu ing sendhang,
pencokanmu lambung kering,
prapteng wisma si pocung muntah guwaya
(batangane : klenthing banyu)

Bapak pocung renteng renteng kaya kaliung


dawa kaya ula
pencokanmu wesi miring
sing disaba si pucung mung turut kutha
(batangane : sepur)

PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 39


PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 40
UNGGAH UNGGUH BASA JAWA
DESY DWI RIANA, M.Pd

PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 41


Pangertosan
 Unggah-ungguh uga kasebut undha usuk basa, tegese yaiku tata pranataning
basa miturut lungguhing tatakrama

Basa salah kaprah

 Nyuwun pangapunten kula ajeng siram rumiyin.


 Kula dhahar mangke mawon.
 Dhek dalu kula mboten saged sare.
 Asmanipun putra kula Kusuma Atmaja.

PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 42


Unggah-ungguh Basa

Ngoko Krama
Ngoko lugu Krama lugu

Ngoko alus Krama alus

PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 43


Ngoko lugu
• Migunakake tembung ngoko kabeh
• Afiks kang digunakake di-, -e, -ake. Sanes, dipun-, -ipun, -aken.
Titikane

• Kanca sapantaran
• Wong kang wis rumaket
Pangetraping
basa
• Wong kang luwih tuwa marang wong nom

• Kowe kulina turu awan?


• Prau karet bisa nylametake korban kapal kerem.
• Jenenge kondhang ing nuswantara.
Tuladha
• Yen dikandhani aja ngeyel.

PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 44


Ngoko alus
• Basa kang digunakake yaiku ngoko kacampur basa krama
• Kang dibasakake yaiku tembung aran (kt. benda), tembung kriya (kt. Kerja), tembung sesulih (kt. Ganti orang)
• Afiks tetep ngoko (di-, -e, -ake), sanadyan tembung linggane krama.
Titikane • Basa krama digunakake kanggo ngurmati mitra wicara

• Digunakake marang wong kang wus rumaket ananging kepengin ngajeni


Pangetraping • Ing keluarga (bapak-garwane), guru padha guru (umure sapantaran)
basa

• Simbah mengko arep tindak karo sapa?


• Panjenengan sida arep ngejak aku Mas?
Tuladhane • Bukune ndang diaturake bapak Mas.

PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 45


Krama lugu
• Tembung tembunge migunakake basa krama ananing ora baku (sanadyan
dibasakake)
Titikane • Bab alusing basa rada kurang, ananging luwih dhuwur tingkatane tinimbang ngoko alus

• Digunakake wong nom kang (luwih dhuwur kalungguhane) marang wong tuwa
Pangetraping
tembung

• Bank ngriki mboten saget ngijoli dhuwit dholar


• Panjenengan napa empun nate tindak teng Rembang?
Tuladhane

PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 46


No Krama baku Krama ora baku Makna
1 Nama Nami Nama
2 Wangsul Bangsul Kembali
3 Benjing enjing Benjang enjang Besok
4 Sepuh Sepah Tua
5 Estri Setri Perempuan
6 Tedha Tedhi Makan
7 Namung Naming Hanya
8 Saking King Dari
9 Punika Nika Ini
10 Dhateng Teng Ke
PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 47
No Krama baku Krama ora baku Makna
11 Rumiyin Riyin Dulu
12 Sampun Empun Sudah
13 Badhe Ajeng Akan
14 Punapa, menapa Napa Apa

15 Setunggal Setunggil Satu

PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 48


Krama Alus/ Inggil
• Tembung-tembunge migunakake krama (alus, inggil).
• Afiks di- dadi dipun, -e dadi -ipun, -ke/-ake dadi –ken/ -aken.
Titikane

• Durung kenal
• Wong nom marang wong tuwa.
Pangetraping • Murid marang gurune
tembung • Pegawe marang pimpinane

• Wonten ing giyaran menika kula badhe ngaturaken babagan kasusastran Jawi.
• Arta menika kedah dipunlintokaken wonten ing Bank
Tuladha • Dados kangmas tega nilar kula?

PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 49


GANTINEN UKARA ING NGISOR IKI MIGUNAKAKE BASA
NGOKO ALUS

1. Pak kae lho kopine wis tak selehake ana meja. Ndang ombenen, mengko
mundhak selak adhem.
2. Dhewekke rada lara, ora bisa lunga menyang kantor, uga ora bisa teka
rapat.
3. Kowe perlu mangan ora?
4. Dhik, tulisanmu meneng-meneng akeh sing seneng lho.
5. Kae bapakmu lagi maca ing kamar.

PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 50


GANTINEN UKARA ING NGISOR IKI MIGUNAKAKE BASA
KRAMA ALUS
1. Kang mas, apa sampeyan engko sido unga menyang Kediri?
2. Nalika anake Bu Lurah lara, anakku durung mulih.
3. Apa sampeyan to sing jenenge Ki Dhalang Murwa Kandha?
4. Ngendi omahmu, apa isih ing cedhake kali Brantas kae?
5. Bojone Pak Tarji tuku gedhang, pelem, karo apel.

PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 51


PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 52
AKSARA JAWA

PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 53


PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 54
Sandhangan swara Sandhangan Panyigeg Wanda

PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 55


Sandhangan Wyanjana

PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 56


Angka Jawa

PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 57


Tanda baca Jawa

PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 58


1. Mahasiswa basa Jawi nindakake magang ing museum sana budaya
Yogyakarta.
2. Kretege ambrol amarga udan deres.
3. Sepuluh taun kepungkur ngrasakake rekasa anggonku golek pangupa jiwa.
4. Wong urip iku mung mampir ngombe, rasane cepet banget.
5. Jamane wus beda, jagade abot nyangga rereged
6. Yen wedi aja wani-wani, yen wani aja wedi-wedi.
7. Anak kudu bisa mikul dhuwur mendhem jero drajade wong tuwa.
PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 59
1. Kembang kanthil 1. Mangan krupuk
2. Mangan salak 2. Golek tuma
3. Rujak cingur 3. Wis lumrah
4. Simbah kembar 4. Saiki wis tentrem
5. Peyek urang 5. Sulistya ing warna

PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 60


PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 63
Jenengku …. Aku lair ing … tanggal …. Umurku saiki …
tahun. Agamaku …. Omahku ing …. Aku anak …
(mbarep/ ragil). Adiku ana …. Yaiku …. Saiki aku
mahasiswa ing … saben … aku nyambet gawe ing …

PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 64


PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 65
Teks/ Wacan Basa Jawa

PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 66


Unsur intrinsik
Tema
• gagasan utawa idhe sing dadi underane crita, bisa dititik langsung saka ukara-ukara ing teks, utawa
dijupuk saka inti critane.
Alur/plot:
• rerangkene kedadean ing sawijining cerkak. Alur lumrahe dumadi kanthi tahapan: (1) pangenalan/
eksposisi, (2) panantangan/konflik, (3) klimaks, lan (4) pamungkasan konflik(peleraian). Rerangken crita
kang diwiwiti saka asale kedadean nganti akhire kedadean kanthi runtut diarani alur maju, dene
rerangken kang diwiwiti saka akhire kedadean diarani alur mundur.
Latar/Setting
• kabeh katrangan sing bisa dijupuk saka teks cerkak ngenani papan panggonan, waktu/wayah, lan
swasana
PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 67
Paraga/ Pamaragan (penokohan):
• paraga ciptaan sing ana ing teks cerkak. Pamaragan (penokohan) yaiku kepriye
anggone nemtokake wujud lan watake paraga salaras karo critane.
Sudut pandang:
• empan-papane sing nyritakake ana ing sajroning crita, bisa dititik tembung sesulih
kanggo paraga utama ing cerkak.
Amanat/ pesen:
• piweling/pesen sing kaandharake pangripta/penulis katujokake marang sing maca.
Saka amanat utawa pesen bisa dijupuk hikmahe lan bisa dicocokake sambung
rapete karo panguripan ing saben dinane.

PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 68


Unsur ekstrinsik cerkak
Unsur ekstrinsik cerkak:
• gambaran ngenani jaman, adat istiadat, budaya, perilaku lan sikap
masyarakat sing bisa ditintingi saka cerkak.

PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 69


Teks Narasi
• Teks wacan kang isine
ngandharake utawa
nyritakake kedadean
kanthi runtut saka
wiwitan nganti
pungkasan

PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 70


Teks Dheskripsi
• tulisan sing gagasan pokoke
diandharake kanthi cara
nggambarake objek,
panggon, utawa kedadean
kanthi njlimet/ rinci, nganti
sing maca rumangsa kaya
nyawang utawa ngalami
dhewe objek sing
digambarake panulis

PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 71


Teks Pawarta
• Pawarta yaiku
andharan marang
liyan ngenani
kedadean kang
nyata.

PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 72


Teks Cathetan Padinan (Buku Harian)
• Buku harian iku
cathetan ngenani
apa bae sing
dialami bocah-bocah
ing saben dinane.

PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 73


Teks Pacelathon
• Pacelathon tegese padha
karo percakapan utawa dialog
ing Basa Indonesia.
Pacelathon tegese rembugan
antarane wong loro utawa
luwih ngenani sawenehing
bab

PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 74


Teks Lapuran
• Teks lapuran
observasi/laporan
kegiatan yaiku teks kang
nerangake asil observasi/
kegiatan kang wis
ditindaake

PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 75


Teks Sesorah
• Sesorah tegese
padha karo pidhato
utawa pamedhar
sabda

PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 76


PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 77
Teks profil tokoh
• Teks profil tokoh kuwi
ngemot biografi salah
sijining tokoh

PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 78


Teks Crita Cekak
• Cerkak mujudake crita rekayasa (imajinatif) sing sumbere bisa crita kasunyatan.

PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 79


Tugas 1: Nyemak Teks Crita Cekak

PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 80


Sastra Jawa

PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 81


SEJARAH
• Perubahan besar pada kebudayaan Jawa terjadi setelah masuknya
pengaruh budaya dari India.
• Kebudayaan India secara riil mempengaruhi: sistem kepercayaan,
kesenian, kesusastraan, astronomi, dan pengetahuan umum
• Pada abad ketujuh di Nusantara ada kerajaan besar yaitu Sriwijaya
di Sumatra dan Mataram di Jawa Tengah. Kesusastraan pada
waktu itu tentu berkembang pula

PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 82


• Sekitar abad ke-14 pengaruh agama Islam di Jawa tampak dominan
khususnya didukung oleh adanya kerajaan Demak
• Oleh karena itu karya-karya sastra seperti sastra wayang (purwa) yang
semula menggunakan sastra cerita Hindu, sedikit-demi sedikit telah
dipengaruhi oleh budaya Islam
• Karya-karya sastra yang telah mendapat pengaruh Islam diwarnai berbagai
kosa kata bahasa Arab

PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 83


Periodisasi Sastra Jawa
Padmosoekotjo dalam bukunya Ngengrengan Kasusastran jawa
1. Jaman Hindu, antara lain Mahabarata karya Resi Wiyasa, Ramayana karya
Walmiki, 9 parwa dari Mahabarata oleh Prabu Darmawangsa Teguh,
Arjunawiwaha oleh Empu kanwa, Kresnayana oleh Empu Triguna,
Sumanasantaka oleh Empu Monaguna, Baratayudha oleh Empu Sedah,
Gatotkacasraya dan Hariwangsa oleh Empu Panuluh, Smaradahana oleh
Empu Darmaja, Wertasancaya dan Lubdaka oleh Tan Akung
2. Jaman Majapahit: Nagarakertagama oleh Empu Prapanca, Arjunawijaya
dan Sutasoma ( Purusadasanta) oleh Empu Tantular

PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 84


3. Jaman Islam (Demak dan Pajang): Suluk Wujil oleh Sunan Bonang, Suluk
Malangsumirang oleh Sunan panggung, Nitisruti oleh Pangeran
Karanggayam.
4. Jaman Mataram: Nitipraja dan Sastragendhing oleh Sultan Agung, Babad
Pajajaran, babad Majapahit, Babad Pajang, Babad Mataram oleh
PangeranAdilangu, Damarwulan oleh Carik Bajra, Pranacitra dan Dewi
Rengganis oleh Ranggajanur, Wulang Reh dan Wulang Sunu oleh
Pakubuwana IV, Serat Centhini oleh Pakubuwana V

PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 85


5. Jaman sekarang (mulai abad ke-20). Dimulai dari Rangsang Tuban, dsb.,
karya Ki Padmasusastra, Trilaksita dsb., karya M.Ng. Mangunwijaya,
Sawursari karya R.Ng. Sindupranata, Dongeng Kuna karya R.ng.
Sastrakusuma, Baru Klinthing karya R.T. Tandhanagara, Kekesahan saking
Tanah Jawi dhateng Negari Welandi oleh R.M. Suryasuparta
(Mangkunegara VII), hingga Riyanta dan Sarwanta karya R.M Sulardi,
Candrasengkala karya R. Bratakesawa, Calonarang karya Wiradat,
Abimanyu Kerem karya M.Sukir, Bancak Doyok Mbarang Jantur karya
Sastrasutarma, dan Buta Locaya karya Mas Somasentika.

PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 86


J.J. Ras dalam pendahuluan buku Bunga Rampai Sastra Jawa Mutakhir (1979
atau 1985)
• Sastra Jawa tradisional, antara lain sastra yang berisi ajaran moral ,babad
dan sastra lakon. Sastra lakon menyangkut wayang, kentrung, jemblung,
kethoprak, dan ludrug.
• Yang termasuk sastra Jawa modern, antara lain kisah perjalanan, roman atau
novel sejarah, novel atau novelet, cerita bersambung, cerita pendek,
sandiwara, puisi bebas atau geguritan.

PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 87


Geguritan

PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 88


• “geguritan‟ asale saka tembung gurit kang ateges gubah, karang,
sadur.
• Yen ing kamus umum Bahasa Indonesia diterangake ‟geguritan‟ iku
asale saka tembung gurit kang ateges sajak utawa syair

PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 89


Miturut Hadiwijaya, Geguritan yaiku : golongane sastra kang edi
(puisi), wedharing rasa edi, kalair basa kang laras runtut karo edining
rasa, nanging ora usah kecancang ing pathokan-pathokan, wilangan,
dhong-dhing kang tetep tinamtu, beda banget karo sipate tembang
macapat lan sapanunggale.

Miturut Subalidinata, geguritan yaiku : iketane basa kang


memper syair, mula ana kang ngarani syair Jawa gagrag anyar.

Dudutan: geguritan yaiku jenise puisi Jawa gagrag anyar sing


panulise ora kaiket dening paugeran-paugeran kaya ing tembang
macapat (yaiku anane guru gatra, guru wilangan, lan guru lagu),
nanging tetep ngugemi kaendahan.

PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 90


Struktur Teks Geguritan
TEMBUNG
• Pilihan tembung uga diarani dhiksi. Kanggo ngasilake geguritan kang trep, pengarang
mesthi mikirake pilihan tembung kang mathuk. Tembung-tembung sing digunakake ana
sing duwe teges lugu utawa apa anane (denotatif) lan ana sing duwe teges entar utawa
ora sabenere (konotatif). Pamilihe tembung sing pantes lan mentes, ndadekake
geguritan dadi endah lan aji.
LARIK
• Larik utawa baris duwe teges sing beda yen kabandhingake karo ukara ing gancaran
(prosa). Larik ing geguritan bisa mung wujud satembung, bisa wujud kumpulan
tembung, utawa bisa uga wujud ukara.

PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 91


PADA/BAIT
• Pada mujudake kumpulan larik kang tumata kanthi laras (harmonis). Saben sapada
dumadi saka siji gagasan utama singbeda karo pada liyane.
UNI/ SWARA
• Uni kawangun saka purwakanthi lan wirama. Purwakanthi yaiku runtute swara kang ana
ngarep karo swara kang ana mburi. Wirama yaiku endhek-dhuwur, cendhak-dawa, utawa
alus-kasare swara sing diucapake. Anane purwakanthi lan wirama ndadekake geguritan
penak diwaca lan dirungokake.
SURASA/MAKNA
• Surasa mujudake tujuane pengarang utawa panggurit nalika nulis geguritan. Anggone
panggurit milih tembung, nata larik, lan bait dilarasake karo tujuane. Surasa bisa wujud isi
lan pesen (amanat) saka geguritan.

PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 92


Supaya bisa mangerteni isine geguritan, ana bab-bab
sing kudu digatekake:
• Negesi tetembungan sing angel ing geguritan iku
• Mahami maknane tulisan ing saben-saben gatra / larik
• Nggathukake maknane ing antarane gatra siji lan sijine sing wis katulis ing
ukara.
• Nggoleki dudutan saka pokok pikiran sing kinandhut ing geguritan mau.
• Nulis ukara sing dadi gagasan bakuning geguritan.
• Saka gagasan baku mau bisa disimpulake gagasan baku sing paling wigati
kang mujudake pesan moral utawa amanah sing kinandhut ing geguritan
mau.
PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 93
MERAPI
(Putu Aryana)

Merapi....,
Saka kadohan katon gagah
Mega putih ndedel ing awiyat
Tilas dalan lahar katon cetha
Kena sunare Sang Hyang Bagaskara
Merapi....,
Saumpama kowe bisa crita
Kabeh kadadean ing tanah Jawa
Wiwit jaman Mataram kuna
Nganti madege Kraton Ngayogyakarta
Merapi....,
Sliramu anyekseni kridhaning bangsa
Wiwit nalika ngusir penjajah Walanda
Jaman kamardikan jaman Sukarno
Nganti jaman Suharto
Jaman Habibie tumekaning Megawati lan Susilo
Merapi dadi saksi
94
TAMAN Ing taman
Dening : J.F.X. Hoery Ing taman anakku
Kupu lan kinjeng isih kapiadreng
Ing taman Tawon lan kombang ngenam panandhang
Ing taman anakku Madu lan kembang ninggal kudhup esuk
Tawon lan kupu rebutan madu Mega-mega putih gegojegan mapag angin sore
Kinjeng lan kombang rebutan kembang Aja mbokguyu dheweke
Angin esuk ngerog ebun ing pucuking kudhup Sawangen
Kekedhering kinjeng lan kupu Ing biruning langit
Aja nganti mbokincup Kae papane kawruh lungit
Sawangen wae Lan ing kana uga aku titip
Endahe. Geguritan kang dakrakit.
95
Unsur basane teks geguritan:
Ciri basa teks geguritan “Taman”:
Tansah ngugemi kaendahaning rasa kang dumunung ing :
• Pilihane tembung kang endah, mentes lan mantesi, upamane:
”tawon lan kupu rebutan madu”. Sing ateges tawon lan kupu genti-genten menclok ing kembang
ngisep madu, lan sapanunggalane.
• Migunakake tembung Kawi, upamane:
”kae papane kawruh lungit”. Ateges linuwih, rumit, lan endah.
• Rinakit kanthi tipografi kang cundhuk karo isi, pesan moral, lan gagasan kang diwedharake.
• Nggunakake wirama lan basa rinengga.

PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 96


Basa rinengga
• Basa rinengga kang tinemu ing geguritan, utawa ing tembang macapat akeh-
akehe wujud tembung saroja, upamane: tembung lega-lila, edi-peni, lan
sapanunggalane. Uga tinemu pepindhan, upamane:
• ”angin esuk ngerog ebun ing pucuking kudhup”, ”megamega putih gegojegan
mapag angin sore”.
• Angin esuk lan mega putih dimiripake utawa diemperake kaya manungsa sing
bisa ngerog ebun, gegojegan mapag angin sore.
Unggah-ungguh basa (tataran basa):
• Basa kang dienggo ing geguritan biasane cukup nganggo tembung ngoko.

PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 97


Pesan moral lan relevansine isi geguritan:
Nilai budi pekerti/pesan moral:
• Geguritan gagrag anyar ”Taman” ngandhut nilai moral kudu njaga
kaendahaning taman utawa alam.
Relevansi isi geguritan karo kahanan jaman saiki:
• Geguritan gagrag anyar ”Taman” isine isih akeh tinemu nganti saiki, upamane
ing Kutha Surabaya sansaya akeh taman kang dibangun kanggo
nglestarekake lingkungan.

PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 98


Nyusun Teks Geguritan Kanthi Bebarengan

PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 99


TEMBANG DOLANAN

PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 100


Sifat tembang dolanan
• Bahasa sederhana
• Cengkok sederhana
• Jumlah baris terbatas
• Berisi hal-hal yang selaras dengan keadaan anak

PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 101


Gundul-gundul Pacul
Gundhul-gundhul pacul-cul gembelengan
Nyunggi-nyunggi wakul-kul gembelengan
Wakul ngglempang segane dadi salatar
Wakul ngglempang segane dadi salatar

PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 102


Cublak-cublak Suweng
Cublak-cublak suweng
Suwenge ting gelenter
Mambu kepundhung gudel
Pak empa lirak lirik
Sapa ngguyu ndhelikake
Sir sir pong dhele gosong
Sir sir pong dhele gosong

PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 103


Ilir-ilir
Lir-ilir, lir ilir,
tandure wis sumilir,
tak ijo royo-royo,
tak sengguh temanten anyar,
Cah angon, cah angon,
penekna blimbing kuwi,
lunyu-lunyu peneken,
kanggo masuh dodotira.
Dodotira, dodotira,
kumitir bedhah ing pinggir,
dondomana jlumatana,
kanggo seba mengko sore,
Mumpung padhang rembulane,
mumpung jembar kalangane,
yok suraka, surak hiya....

PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 104


Padhang Rembulan
Yo pra kanca dolanan ing njaba. Ayo kanca sinau tata krama,
Padhang mbulan padhange kaya rina. andhap asor, lembah manah, lan nrima,
Rembulane sing awe-awe.
Ngelingake aja padha turu sore. tepasalira diutamakne,
kanggo nggayuh urip mulya ing tembene.
Ayo kanca enggala siyaga,
buku, potlot, garisan wis sumadya,
kae srengenge sing ngawe-awe, Ayo kanca tansaha dedonga,
ngelingake aja lali kewajibane. maring alloh ingkang maha kuwasa,
julig culika tinebihake,
Ayo kanca sinau sing tata, ginanjara slamet ing sakabehane.
niat suci aja wedi rekasa,
nyamektakake jiwa ragane,
nengenake jujur sregep ing panggawe.

PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 105


TEMBANG MACAPAT

PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 106


Pengertian
 Macapat : maca papat-papat (pemenggalan tiap larik)
 Macapat : maca kanthi tepat (membaca dengan tepat)
 Tembang macapat iku salah sijine asil kasusastran Jawa kang isih
lestari lan diuri-uri tumekane saiki.
 Tembang macapat wujude rerakitan basa kang endah, kang
macane kanthi cara ditembangake.
 Wujude tembang macapat kaiket tata aturan baku, yaiku: guru
gatra, guru wilangan, lan guru lagu/swara.
PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 107
Tata paugerane tembang macapat iku ana telu, yaiku:
 Guru gatra : cacahing gatra/larik saben sapada/bait
 Guru wilangan : cacahing wanda/suku kata saben sagatra
 Guru lagu/swara : dhong-dhing/tibaning swara (vokal) ing saben
pungkasane gatra.

PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 108


1. Maskumambang
Guru gatrane : 4 gatra Putri cina gelangsaran melas asih
Guru wilangan lan guru lagune : Mala kelaswara
12i, 6a, 8i, 8a. Pedhangen juren wak mami
Aja andedawa wirang

Maskumambang nggambarake nalika manungsa isih ana ing alam ruh lan durung lair.
Sabanjure ruh iku dititisake ana ing guwa garbane ibu. Kumambang tegese kemampul,
terapung-apung. Nggambarake kahanane si jabang bayi nalika ana ing njero guwa garba.
Wataking tembang iki umume kaya wong kang lagi sambat kelara-lara, ketula-tula, lan
sengsara.
PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 109
2. Mijil
• Guru gatrane : 6 gatra Mijil ing dunya siniwi ratri (10i)
• Guru wilangan lan guru lagune : 10i, Kabeh durung katon (6o)
6o, 10e, 10i, 6i, 6u . Amung anjali soca ing tembe (10e)
Lelaku alon siniji-siji (10i)
Nunggu mring wartaning (6i)
Sesotya satuhu (6u)

Mijil kuwi tegese lair. Tembang Mijil nggambarake laire si jabang bayi. Tembang iki
nduweni watak gandrung utawa prihatin, kanthi sasmita: wijil, mijil, wiyos, utawa
rarasati.

PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 110


3. Sinom
Nuladha laku utama (8a)
Tumrape wong tanah jawi (8i)
• Guru gatrane : 9 gatra Wong agung ing ngeksiganda (8a)
Panembahan senopati (7i)
Guru wilangan lan guru lagune : 8a, 8i, Kepati amarsudi (7i)
8a, 8i, 7i, 8u, 7a, 8i, 12a. Sudane hawa lan nepsu (8u)
Pinesu tapa brata (7a)
Tanapi ing siyang ratri (8i)
Amemangun karyanak tyasing
sesama (12a)

Sinom nggambarake kahanane manungsa nalika isih enom. Sinom tegese anom,
enom, utawa timur. Nalika isih enom, manungsa utawa bocah kudu golek elmu
utawa ngangsu kawruh saakeh-akehe kanggo sanguning urip ing tembe mburine

PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 111


4. Kinanthi
• Guru gatrane : 6 gatra yen wong anom pan wis tamtu
Guru wilangan lan guru lagune : Manut marang kang ngadepi
8u, 8i, 8a, 8i, 8a, 8i.
Yen kang ngadep akeh bangsat
Datan wurung bisa juti
Kinanthi iku salah sijine tembang
macapat kang umume kanggo Yen kang ngadep jang durjana
nggabarake rasa seneng, katresnan, Nora wurung bisa maling
lan kewicaksanan. Kinanthi
nggambarake bocah sing dituntun
supaya slamet uripe.

PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 112


5. Asmarandana
Duh garawaku banowati (8i)
Sirya kariya raharja (8a)
• Guru gatrane : 7 gatra
Ingsun anemahi layon (8o)
Guru wilangan lan guru lagune :
Mring becik pamomong ira (8a)
8i, 8a, 8o, 8a, 7a, 8u, 8a
Mring para putra nira (7a)
Duh nyawa atmaja ingsun (8u)
Dadya kariya raharja (8a)
Tembang Asmarandana umume kanggo wong sing lagi gandrung.
Yen dideleng wantah, Asmarandana dijupuk saka tembung
asmara kang tegese seneng utawa tresna, lan dahana kang tegese
geni. Mula saka kuwi, Asmarandana isine wuyung lan samubarang
kang magepokan karo tresna
PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 113
6. Gambuh
Sekar gambung ping catur (7u)
Kang cinatur polah kang kalantur
Guru gatrane : 5 gatra
(10u)
Guru wilangan lan guru lagune :
Tanpa tutur katula-tula katali (12i)
7u, 10u, 8u, 8u, 8o.
Kadalwarsa katutur (8u)
Katutuh pan dadi awon (8o)
Gambuh tegese jumbuh, sarujuk, utawa
sawiji, yaiku gegambarane wong
kangngancik alam kulawarga. Mula
sawise padha jumbuh, sarujuk, utawa
cocog, banjur mbangun kulawarga
adhedhasar rasa tresna.

PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 114


7. Dhandhanggula
Ana kidung rumeksa ing wengi (10i)
Teguh hayu luputa ing lara (10a)
• Guru gatrane : 10 gatra Luputa bilahi kabeh (8e)
Guru wilangan lan guru lagune : Jim setan datan purun (7u)
10i, 10a, 8e, 7u, 9i, 7a, 6u, 8a, 12i, Paneluhan tan ana wani (9i)
7a. Miwah panggawe ala (7a)
Gunaning wong luput (6u)
Geni atemahan tirta (8a)
Dhandhanggula nggambarake Maling adoh tan ana ngarah ing
kahanan uripe manungsa kang mami (12i)
nyenengake, mapan, mulya, cukup Guna duduk pan sirna (7a)
sandhang, pangan, lan papan

PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 115


8. Durma
Dipun sami ambanting sarira nira
(12a)
• Guru gatrane : 7 gatra
Cegah dhahar lan guling (7i)
Guru wilangan lan guru lagune :
Dorapan suda (6a)
12a, 7i, 6a, 7a, 8i, 5a, 7i.
Nepsu kang ambra ambra (7a)
Lerema ing tyas sireki (8i)
Dadi sabarnang (5a)
Karsa nira lestari (7i)
Durma kuwi nggambarake kahanane manungsa kang wis seneng, sarwa
kecukupan utawa wis mapan. Sawise mapan aja lali padha nindakake darma.
Durma asale saka tembung darma, sedhekah utawa derma, tetulung marang
sapadhane
PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 116
9. Pangkur Jinejer ing wedhatama (8a)
Mrih tan kemba kembenganing
• Guru gatrane : 7 gatra pambudi (11i)
Guru wilangan lan guru lagune : Mangka nadyan tuwa pikun (8u)
8a, 11i, 8u, 7a, 12u, 8a, 8i. Yen tan mikani rasa (7a)
Yekti sepi sepa lir sepah asamun
(12u)
Pangkur asale saka tembung
Semasane pasamuwan (8a)
mungkur utawa mundur. Tegese, Gonyak-ganyuk nglelingsemi (8i)
manungsa kudu bisa mungkurake
kabeh hawa nepsune.

PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 117


10. Megatruh
Guru gatrane : 5 gatra Sigra milir sang gethek sinangga
Guru wilangan lan guru lagune : bajul (12u)
12u, 8i, 8u, 8i, 8o. Kawan dasa kang njageni (8i)
Ing ngarsa miwah ing pungkur
(8u)
Tanapi ing kanan kering (8i)
Megatruh asale saka tembung Sang gethek lampahnya alon (8o)
pegat sing tegese pisah lan ruh sing
tegese nyawa utawa roh. Tembang
iki nggambarake manungsa kang
lagi sakaratul maut.

PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 118


11. Pucung
• Guru gatrane : 4 gatra Ngelmu iku kelakone kanthi laku
Guru wilangan lan guru lagune : (12u)
12u, 6a, 8i, 12a. Lekase lawan kas (6a)
Tegese kas nyantosani (8i)
Setya budya pangekesing dur
angkara (12a)
Tembang iki nggambarake kahanane manungsa
nalika tekan pungkasaning lakon. Raga kang wis
pisah karo nyawa mau diarani layon, jisim,
utawa mayit

PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 119

Anda mungkin juga menyukai