BAHASA DAERAH SD
Semester 3 TA 2018/2019
2
Bahasa Ibu ke-11 dari 6000 bahasa ibu di dunia
Bahasa Nusantara Purba
Bukti:
Abad 5 M Prasasti angkor war (Kamboja), menceritakan bahwa pernah diserang
kerajaan jawa
Abad 9-17 M sudah muncul Serat-serat Kasusastraan Jawa
7
A. Vokal : Bunyi huruf yang keluar tanpa ada hambatan
Dalam bahasa jawa ada a, i, u, e, o, dan ê
1. Vokal a
Vokal “a” jejeg. Keadaan kata yang diucapkan seperti aksara jawa saat nglegena
Contoh: Ha, Na, lima, lara
Vokal “a” miring. Diucapkan seperti vokal “a” yang ada pada bahasa Indonesia.
Contoh: aku, ora, tau, mangan
15
Tembung Aran : omah, buku
Tembung Kriya : turu, mlaku,
T. Katrangan : ngisor, lor, cepet, suwi, biyen
T. Sesulih : aku, iku, kene
T. wilangan : siji, separo, kapisan
T. Ancer-ancer : lan, ing
T. panyambung : Dene, nanging,
T. Panguwuh : Aduh, lah, wah
Seselan (Infiks)
um-, -in-, -er-, -el-
Panambang (sufiks)
i, -a, -e,en, -an, -na, -ana, -ake
Dwipurwa
Lelaku, tetuku, dedunung
Dwiwasana
Cekikik, mbedudhung, cengenges
Trilingga
Dag-dig-dug, ngak-ngik-ngok, cas-cis-cus
Tembung Camboran
tembung loro (2) digandheng dadi siji nuwuhake teges anyar
C. Wutuh : nagasari, kacamata, dadargulung
C. Tugel : bangjo
PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 21
Tembung Entar
tembung loro utawa luwih sing digabung dadi siji lan tegese dadi beda saka asal-usule.
Tembung entar tegese ora kaya teges salugune (kata kiasan) utawa tembung kang ora kena
ditegesi sawantahe bae. Ing basa Indonesia diarani kata kiasan.
Tuladhane:
adol ayu = ngendelake ayune
adol bagus = ngendelake baguse
adol gawe = ngatonake pegaweyane
adol kringet = nyambut gawe
kandel kupinge = ora nggugu pitutur
kaku atine = tansah ora sarujuk/sulaya
PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 22
Tembung dasanama (pada tegese/ sinonim)
Tuladha:
Abang : abing, abrit, mbranang, mbrining,
Ati : manah, driya, galih, kalbu, nala, panggalih, tyas, wardaya, prana
Awak : badan, salira, angga, raga,
Bapak : rama, yayah, sudarma, sudarmi, bapa
Geni : api, apyu, agni, brama, dahana, pawaka
Kali : lepen, narmada, bengawan
Mangan : nedha, dhahar, boga, bekti, madhang,
Omah : griya, wisma, panti, graha
24
Ukara Andharan
Wingi Pak Bupati ngresmekake KUD Tani Mulya.
Saben taun murid kelas VI piknik menyang Bali.
Atur pangapura
Siti, sepurane aku budhal dhisik ya
Bu, ngapunten, kulo dereng saget maos
Atur Panuwun
Matur nuwun ya Bim, wingi wis dikancani dolan
Bebasan
Mikul dhuwur mendhem jero
Udan tangis
Saloka
• Kebo nusu gudel
• Asu belang kalung wang
Ngoko Krama
Ngoko lugu Krama lugu
• Kanca sapantaran
• Wong kang wis rumaket
Pangetraping
basa
• Wong kang luwih tuwa marang wong nom
• Digunakake wong nom kang (luwih dhuwur kalungguhane) marang wong tuwa
Pangetraping
tembung
• Durung kenal
• Wong nom marang wong tuwa.
Pangetraping • Murid marang gurune
tembung • Pegawe marang pimpinane
• Wonten ing giyaran menika kula badhe ngaturaken babagan kasusastran Jawi.
• Arta menika kedah dipunlintokaken wonten ing Bank
Tuladha • Dados kangmas tega nilar kula?
1. Pak kae lho kopine wis tak selehake ana meja. Ndang ombenen, mengko
mundhak selak adhem.
2. Dhewekke rada lara, ora bisa lunga menyang kantor, uga ora bisa teka
rapat.
3. Kowe perlu mangan ora?
4. Dhik, tulisanmu meneng-meneng akeh sing seneng lho.
5. Kae bapakmu lagi maca ing kamar.
Merapi....,
Saka kadohan katon gagah
Mega putih ndedel ing awiyat
Tilas dalan lahar katon cetha
Kena sunare Sang Hyang Bagaskara
Merapi....,
Saumpama kowe bisa crita
Kabeh kadadean ing tanah Jawa
Wiwit jaman Mataram kuna
Nganti madege Kraton Ngayogyakarta
Merapi....,
Sliramu anyekseni kridhaning bangsa
Wiwit nalika ngusir penjajah Walanda
Jaman kamardikan jaman Sukarno
Nganti jaman Suharto
Jaman Habibie tumekaning Megawati lan Susilo
Merapi dadi saksi
94
TAMAN Ing taman
Dening : J.F.X. Hoery Ing taman anakku
Kupu lan kinjeng isih kapiadreng
Ing taman Tawon lan kombang ngenam panandhang
Ing taman anakku Madu lan kembang ninggal kudhup esuk
Tawon lan kupu rebutan madu Mega-mega putih gegojegan mapag angin sore
Kinjeng lan kombang rebutan kembang Aja mbokguyu dheweke
Angin esuk ngerog ebun ing pucuking kudhup Sawangen
Kekedhering kinjeng lan kupu Ing biruning langit
Aja nganti mbokincup Kae papane kawruh lungit
Sawangen wae Lan ing kana uga aku titip
Endahe. Geguritan kang dakrakit.
95
Unsur basane teks geguritan:
Ciri basa teks geguritan “Taman”:
Tansah ngugemi kaendahaning rasa kang dumunung ing :
• Pilihane tembung kang endah, mentes lan mantesi, upamane:
”tawon lan kupu rebutan madu”. Sing ateges tawon lan kupu genti-genten menclok ing kembang
ngisep madu, lan sapanunggalane.
• Migunakake tembung Kawi, upamane:
”kae papane kawruh lungit”. Ateges linuwih, rumit, lan endah.
• Rinakit kanthi tipografi kang cundhuk karo isi, pesan moral, lan gagasan kang diwedharake.
• Nggunakake wirama lan basa rinengga.
Maskumambang nggambarake nalika manungsa isih ana ing alam ruh lan durung lair.
Sabanjure ruh iku dititisake ana ing guwa garbane ibu. Kumambang tegese kemampul,
terapung-apung. Nggambarake kahanane si jabang bayi nalika ana ing njero guwa garba.
Wataking tembang iki umume kaya wong kang lagi sambat kelara-lara, ketula-tula, lan
sengsara.
PENDIDIKAN BAHASA DAERAH SD || DESY DWI RIANA, M.Pd 109
2. Mijil
• Guru gatrane : 6 gatra Mijil ing dunya siniwi ratri (10i)
• Guru wilangan lan guru lagune : 10i, Kabeh durung katon (6o)
6o, 10e, 10i, 6i, 6u . Amung anjali soca ing tembe (10e)
Lelaku alon siniji-siji (10i)
Nunggu mring wartaning (6i)
Sesotya satuhu (6u)
Mijil kuwi tegese lair. Tembang Mijil nggambarake laire si jabang bayi. Tembang iki
nduweni watak gandrung utawa prihatin, kanthi sasmita: wijil, mijil, wiyos, utawa
rarasati.
Sinom nggambarake kahanane manungsa nalika isih enom. Sinom tegese anom,
enom, utawa timur. Nalika isih enom, manungsa utawa bocah kudu golek elmu
utawa ngangsu kawruh saakeh-akehe kanggo sanguning urip ing tembe mburine