Anda di halaman 1dari 25

“ SERAT WEDHATAMA

TEMBANG MACAPAT POCUNG“

Dening Rudi Permana Putra


TEMBANG
PAUGERAN TEMBANG MACAPAT
No Jenenge Tembang Guru Cacahing wanda lan tibaning dhong-dhing
Gatra
Gatra

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

1. Pocung 4 12-u 6-a 8-i 12-a - - - - - -

2. Maskumambang 4 12-i 6-a 8-i 8-a - - - - - -

3. Gambuh 5 7-u 10-u 12-i 8-u 8-o - - - - -

4. Megatruh 5 12-u 8-i 8-u 8-i 8-o - - - - -

5. Mijil 6 10-i 6-o 10-e 10-i 6-i 6-u - - - -

6. Kinanthi 6 8-u 8-i 8-a 8-i 8-a 8-i - - - -

7. Asmaradana 7 8-i 8-a 8-e 8-a 7-a 8-u 8-a - - -

8. Durma 7 12-a 7-i 6-a 7-a 8-i 5-a 7-i - - -

9. Pangkur 7 8-a 11-i 8-u 7-a 12-u 8-a 8-i - - -

10. Sinom 9 8-a 8-i 8-a 8-i 7-i 8-u 7-a 8-i 12-a -

11. Dhandhanggula 10 10-i 10-a 8-e 7-u 9-i 7-a 6-u 8-a 12-i 7-a
WATEKE TEMBANG MACAPAT

1. Maskumambang : nelangsa, prihatin, keranta- ranta.


2. Mijil : wetuning rasa, mituturi, mangayu bagya.
3. Sinom : grapyak, renyah, lan semarak.
4. Kinanthi : seneng, gandrung, tresna lan asih.
5. Asmarandana : sedhih, sengsem, prihatin.
6. Gambuh : wani wanuh, kulina, lan rumaket.
7. Dhandhanggula : kewes, luwes, lan resep.
8. Durma : nantang, galak, nesu.
9. Pangkur : sereng, kejem, nantang.
10.Megatruh : sedhih, memelas, getun, prihatin.
11.Pocung : kendho tanpa greget saut, sembrana.
URUTANING TEMBANG MACAPAT MANUT
PANGRIPTANING MANUNGSA
Urutaning Tembang Manut Panguripaning Manungsa, versi Yogiswara; 1956 , yaiku :
1. Maskumambang(dalamkandungan)
Dalam bahasa jawa "kumambang" yang berarti mengambang. Menggambarkan bayi manusia yang masih mengambang di
perut ibunya.
2. Mijil(lahir)
Dalam bahasa jawa "mijil, mbrojol, mencolot" yang berarti muncul atau keluar. Menggambarkan kelahiran bayi.
3. Sinom (muda)
Dalam bahasa jawa "kanoman" yang berarti muda atau usia muda. Menggambarkan cerita masa muda yang indah, penuh
dengan harapan dan angan-angan dan mencari ilmu untuk mewujudkannya.
4. Kinanthi (tuntunan)
Dalam bahasa jawa "kanthi" yang berarti tuntunan atau dituntun untuk menggapai masa depan. Menggambarkan masa di
mana manusia membentuk jatidiri dan meniti jalan menuju cita-cita.
5. Asmarandana (asmara)
Dalam bahasa jawa "tresna" yang berarti cinta atau kasmaran. Menggambarkan masa di mana manusia dirundung asmara,
dimabuk cinta, ditenggelamkan dalam lautan kasih.
6. Gambuh (kecocokan)
Dalam bahasa jawa "jumbuh atau sarujuk" yang berarti cocok. Menggambarkan komitmen manusia yang sudah
menyatakan cinta dan siap untuk berumah tangga.
7. Dhandhanggula (senang)
Dalam bahasa jawa "kasembadan" yang berarti kesenangan. Menggambarkan keberhasilan membina rumah tagga dan cita-
cita yang tercapai.
8. Durma (dermawan)
Dalam bahasa jawa "darma atau weweh" yang berarti dermawan dan senang bersedekah. Menggambarkan wujud dari rasa
syukur kepada Allah yang telah memberikan semua yang terbaik.
9. Pangkur (menjauhi hawa nafsu)
Dalam bahasa jawa "mungkur" berarti menjauhi. Menggambarkan manusia yang menyingkirkan hawa nafsu angkara murka,
nafsu negatif yang menggerogoti jiwanya.
10. Megatruh (kematian)
Dalam bahasa jawa "megat roh" yang berarti keluarnya roh. Menggambarkan terlepasnya roh atau kematian manusia.
11. Pocung ( dibungkus mori putih)
Dalam bahasa jawa "pocong" yang berarti sudah dibungkus. Menggambarkan kematian manusia lalu dimandikan,
dishalatkan, dan siap dikuburkan.
MAKNA FILOSOFIS TEMBANG MACAPAT

Manungsa ingkang gesang saking miyos dumugi


pejahipun menika mboten lepat saking prosesipun
gesang ingkang dipunlampahi, inggih menika:
medal, manten saha pejah utawi wekdal mbobot,
miyos ugi wekdal bayi, lare alit, remaja
(temanten,keluwarga), wekdal pejah (Damardjati
Supadjar, 1985:194). Menawi tembang macapat
dipuntlisik saha dipunurutaken sejatosipun
anggadahi artos ingkang jero utawi ngandhut
filsafat gesang, wiwit miyos dumugi pejah, inggih
menika:
MAKNA FILOSOFIS TEMBANG MACAPAT
1. Mijil: inggih menika wekdalipun miyos utawi mijil ‘medal’. Sifat tembang menika
phihatin, amargi menawi wekdal ngadhepi badhe miyosipun satunggalipun putra menika
biyasanipun tiyang sepah menika tansah prihatin supados putra menika tansah sugeng,
wiwit wonten ing kandhungan dumugi miyosipun tansah pikantuk kawilujengan. Kejawi
prihatin biyasanipun dipunsarengi raos bingah amargi putra idhaman ingkang dipunantu-
antu menika sampun miyos utawi kagem mangayubagya, wekdalipun raos, medharaken
bebukanipun cariyos ‘nyukuri wiyosan putra kagem anyambung sejarahipun tiyang
sepuh’.
2. Maskumambang: anggambaraken wekdal lare-lare utaminipun lare alit ingkang kebak
kanikmatan wonten ing gesangipun, putra dereng ngraosaken anggadahi beban wonten
ing pagesanganipun, wonten salebetipun sarira putra anamung bingah-bingah utawi
namung dolanan mawon. Putra inggih menika satunggalipun barang ingkang anggadahi
regi ingkang larang saha mboten wonten ingkang saged numbas saking tiyang
sepuhipun, amargi ingkang nyambung sejarah saha gegayuhanipun tiyang sepuh. Watak
tembang Maskumambang inggih menka nelangsa ‘prihatin, sedhih’, amargi tiyang sepuh
menika anggadahi raos was-was saha khawatir menawi putrane anggenipun sanjan
kaliyan rencang-rencangipun kathah kepanggih alangan, musibah utawi sambikala,
menawi ngemut-emut sifat putra ingkang dereng anggadahi itungan utawi dereng nalar
anggenipun nglampahi menapa kemawon, sedaya taksih sapengine piyambak utawi
kaduk wani kurang deduga ‘wani sanget ananging dereng anggadahi pertimbangan’.
MAKNA FILOSOFIS TEMBANG MACAPAT
3. Sinom: inggih menika anggambaraken wekdal tiyang ingkang taksih
enem, watakipun anggadahi kawigatosan utawi grapyak, luwes ‘gampil
dipunajak sesrawungan’. Leres menawi mudha-mudhi biyasanipun remen
sesrawungan utawi kekancan, wasis micara utawi sesrawungan kagem
madosi rencang saha kawigatosan saking tiyang sanes.
4. Durma: inggih menika taksih anggambaraken wekdal tiyang taksih enem
ingkang biyasanipun gampil kapegaruh, remen ndherek-ndherek tiyang
sanes kalebetan menapa mawon ingkang kirang sae utawi awon.
Tembang menika anggadahi watak galak ’wani’, sereng ‘medeni’, remen
nyariyosaken masalah gegelutan utawi peperangan. Leres para mudha
anggenipun nyikapi gesang dinamis (asring owah) sanget saha labil
(teratur), mudha-mudhi biyasanipun gampil kapengaruh sesrawugan saha
gampil nesu utawi remen padu sarta remen tandhing kagem ngrebutaken
satunggalipun bab.
5. Asmaradana: anggambaraken wekdal ingkang sampun wiwit kasmaran,
kesengsem raos manahipun kanthi lawan jenis. Watak tembang menika
grapyak, bingah, saha sedhih. Bab menika anggambaraken menawi
mudha-mudhi ingkang saweg nandhang kasmaran, biyasane manahipun
remen sanget, ananging ugi campur sedhih, amargi khawatir utawi wedi
menawi tiyang ingkang dipuntresnani kagodha saha dipungodha mudha-
mudhi sanesipun.
MAKNA FILOSOFIS TEMBANG MACAPAT
6. Kinanthi: anggambaraken nalika sampun wiwit anggadhahi
kulawarga. Watakipun seneng, asih, gumolong.
7. Dhandhanggula: anggambaraken tiyang ingkang sampun sepuh,
wonten pundi saged kawujud asah, asih, asuh anggenipun
bebrayan. Watak tembang punika manis,ngresepake, luwes.
8. Gambuh: anggambaraken watak sawijining tiyang ingkang
sampun diwasa, saengga saged njumbuhake kabutuhan lair saha
batin antawisipun kaliyan manungsa utawi kaliyan Gusti. Watak
tembang punika inggih paring wejangan, anggenah-nggenahake.
9. Pangkur: anggambaraken tiyang nalika sampun sepuh tansah
ngungkurake kapentingan kadonyan. Watakipun sereng, prawira.
10. Megatruh: anggambaraken wekdal nalika sampun sadar kaliyan
pejahipun. Megat ruh menika maknanipun pisahe roh kaliyan
badan. Watakipun susah, nelangsa, prihatin, sedhih.
11. Pocung: anggambaraken tiyang tilar donya ingkang sampun
dipocong. Watake sembrana, sakepenake dhewe.
TEMBANG MACAPAT POCUNG ING SERAT
WEDHATAMA
 Tembang yaiku tembung kan ditembangi mawa titi larasing
gamelan.
 Tembang Macapat yaiku reriptan kanthi paugeran tartamtu, kang
pamacane kudu dilagokake lan bisa diiringi wiramaning gendhing.

 Gunane tembang macapat yaiku kanggo:


1. Kasusastran jaman saiki.
2. Mbawani utawa nggerongi gendhing.
3. Ngarang kapustakan jawi.
4. Lagu kethoprak lan wayang wong .
5. Parikan lan dhagelan.
TEMBANG POCUNG ING SERAT WEDHATAMA

Ngelmu iku kalakone kanthi laku,


Lekase lawan kas,
Tegese kas nyantosani,
Setya budya pangekese durangkara,

Terjemahan dalam Bahasa Inonesia:


Ilmu itu terwujudnya dengan dijalani.
Dimulai dengan kemauan.
Kemauan inilah yang membuat sentosa.
Budi yang setia itu penghancur nafsu angkara.

Serat Wedhatama, Pupuh Pocung, Pada 1


KGPAA Mangkoenegara IV
TEMBANG POCUNG ING SERAT WEDHATAMA
kajian saben tembung (kajian per kata)
• Ngelmu iku kalakone kanthi laku
Ilmu (ilmu) iku (itu), kelakone (terlaksananya, terwujudnya)
kanthi (dengan) laku (dijalani). Ilmu itu terwujudnya dengan dijalani.
Inilah ilmu tentang diri, yang berbeda dengan ilmu pengetahuan tentang dunia
luar (sains). Dalam ilmu tentang diri perangkat utama sebagai alat untuk
mengetahu adalah hati. Dalam istilah budaya Jawa disebut rasa. Ini sudah
disinggung pada bait ke-2 dalam postingan berjudul sepa asepah samun.
Melalui olah rasa itulah diri dikenali. Apa makna dari mengenali diri? Dahulu
kala ketika manusia hendak dilahirkan ke dunia Allah SWT telah menciptakan
diri manusia di alam ruh. Di alam ruh itu bakal calon manusia telah
diperkenalkan dengan Tuhan Yang Mengatur alam raya.
Namun ketika turun ke dunia, pekat dan gelapnya alam materi membuat kita
lupa akan asal-usul kita. Dan kita juga lupa tujuan akhir perjalanan yang
semestinya kita tempuh. Dalam budaya Jawa asal-usul dan tujuan hidup ini
disebut sangkan paraning dumadi
.
TEMBANG POCUNG ING SERAT WEDHATAMA
kajian saben tembung (kajian per kata)

Mengenali diri dengan demikian pada hakekatnya adalah mengingat ( zikir )


tentang sangkan paraning dumadi. Disebut mengingat karena dahulu kita
telah mengetaui. Jadi itu bukan pengetahuan yang baru, melainkan telah
tertanam dalam sanubari kita.
Laku yang arti harfiahnya adalah berjalan, adalah proses mengingat itu. Dalam
laku ada tatacara yang harus ditempuh agar rasa kita terasah. Tatacara yang
utama adalah syariat agama, yang kedua menahan hawa nafsu dan yang
terakhir adalah menyepi. Tujuan menyepi adalah kontemplasi agar sang diri
dikenali.
Pengenalan diri menghasilkan apa yang disebut sebagai budya (budi). Ia
adalah pikiran yang sadar diri. Pikiran yang berhasil melakukan sinkronisasi
dengan hati yang berzikir. Oleh karena itu budi kadang diartikan sebagai
pikiran, seperti pada kata akal budi, budidaya, . Dan di lain tempat diartikan
sebagai hati, seperti pada kata budi luhur, berbudi, budi mulia, budiman.
Seorang yang berbudi adalah seorang yang sudah paham akan sangkan
paraning dumadi. Dalam bahasa filsafat modern budi disebut sebagai intelek,
dalam bahasa Arab disebut fuad.
TEMBANG POCUNG ING SERAT WEDHATAMA
kajian saben tembung (kajian per kata)

• Lekase (dimulainya) lawan (dengan) kas (kemauan). Dimulai


dengan kemauan.

Laku tadi adalah sesuatu yang berat dilaksanakan, maka


diperlukan kemauan yang keras dalam memulainya. Tanpa
kemauan jalan yang akan dilalui untuk laku tidak akan
tampak. Ibarat orang yang memegang obor di kegelapan.
Seratus langkah ke depan adalah gelap semata, jika dia
berkemauan untuk melangkah satu langkah, maka satu
langkah ke depan akan terang. Begitu seterusnya sampai
seratus langkah lagi, maka yang tadinya gelap akan kelihatan.
TEMBANG POCUNG ING SERAT WEDHATAMA
kajian saben tembung (kajian per kata)

• Tegese (maknanya) kas (kemauan) nyantosani (membuat


sentosa). Kemauan inilah yang membuat sentosa.
Kemauan akan membuat seseorang kuat dalam menjalani
laku . Karena selangkah demi selangkah jalan di depan akan
terang dan terbuka untuk dilewati. Jika kemauan terpelihara
sepanjang jalan maka proses laku akan mencapai titik akhir
pada saatnya. Seperti kata pepatah, perjalanan seribu langkah
selalu diawali dengan langkah pertama.
TEMBANG POCUNG ING SERAT WEDHATAMA
kajian saben tembung (kajian per kata)

• Setya (setia) budya (budi) pangekesing (penghancur) dur


(keburukan) angkara (angkara). Budi yang setia itu
penghancur nafsu angkara.

Sesudah akal budi terbentuk, aktual, mewujud dalam diri,


maka akan mudah untuk menumpas nafsu angkara. Inilah
puncak kekuatan manusia yang sebenarnya, mengalahkan dur
angkara dalam dirinya. Seperti sabda Nabi, orang yang paling
kuat adalah orang yang dapat mengalahkan hawa nafsunya.
PAUGERANE TEMBANG POCUNG
(GURU GATRA, GURU WILANGAN, GURU LAGU)

 Guru gatra, yaiku cacahe gatra saben sapada.


 Guru wilangan, yaiku cacahe wanda saben sagatra.
 Guru lagu yaiku tibaning swara/ dhong dhing ing pungkasane gatra.

Guru gatra Tembang POCUNG yaiku 4


Guru wilangan Tembang Pangkur yaiku: 12, 6, 8, 12,
Guru lagu Tembang Pangkur yaiku: u, a, i, a

Pupuh Pocung ing Serat Wedhatama iku ana: 15 pada.


Jumlah/wilangane pada/bait ing Serat Wedhatama iku ana 100 pada cacahe
UNSUR PEMBANGUN TEMBANG POCUNG

Bab kang ambangun unsur Tembang Pocung


yaiku:
Titi laras, yaiku cendhek dhuwure swara kang
kajumbuhake karo iramaning gamelan.
Cakepan, yaiku rerangkening tembung sing ana
sajroning tembang.
Wataking Tembang Pocung yaiku: kendho tanpa
greget saut, sembrana, sakepenake dhewe.
Teknik Panulising Tembang Pocung

Netepake pokok pikiran/ gagasan bakuning


tembang
Netepake larikan jumbuh karo guru gatrane
tembang Kinanthi: 6 larik
Ngrangke tembung kang cacahe wanda
jumbuh karo guru wilangan saben larik
tembang Kinanthi: 8, 8, 8, 12,
Milih tembung sing wanda pungkasan,
nduweni swara sing jumbuh karo guru lagu
larikane tembang Pocung : u, i, a, i, a, i
TEKNIK NYUNTING TEMBANG POCUNG

Nyunting Tembang, yaiku maca


cakepane tembang sing ditulis banjur
nggoleki tembung-tembung sing kurang
mathuk utawa kurang jumbuh karo
paugeran utawa rerengganing basa.
TEKNIK NYAJEKAKE TEMBANG KINANTHI KANTHI
LISAN UTAWA TULISAN

Tembang yaiku tulisan sing diwaca kanthi


dilagokake. Anggone nglagokake jumbuh karo
larasing gamelan. Amarga gamelan iku kanggo
pathokan kanggo nglarasake swarane wong
sing nembang supaya krasa kepenak
dirungokake. Larasing gamelan ana loro,
yaiku:
1.Laras Pelog: 1 2 3 4 5 6 7
2.Laras Slendro: 1 2 3 5 6
Gatekke cakepan lan titi laras Tembang Kinanthi ing ngisor iki!

Sekar Macapat Pocung


Laras Slendro Pathet Manyura

6 6 5 3 1 1 1 2 6 6 5 3

Ngel- mu i- ku Ka- la- ko- ne Kan- thi La- ku

1 2 6 3 2 1

le- ka- se la- wan kas

1 2 1 3 2 1 6 6

Te- ge- se Kas Nyan- to- sa- ni

6 1 2 3 2 2 1 6 1 1 12 2

Se- tya bu- dya pa- nge- ke- se dur- ang- ka- ra

Anda mungkin juga menyukai