RBT 3107 Teknologi Elektrik Dan Elektronik

TAJUK 1 LITAR ARUS ULANG-ALIK

SINOPSIS Modul ini memperkenalkan litar arus ulang-alik (AU) meliputi bentuk gelombang, mentakrif kemuatan, kearuhan dan galangan, menghitung kemuatan, kearuhan dan galangan dalam litar siri, selari dan siri selari.

HASIL PEMBELAJARAN Di akhir unit ini anda akan dapat: Memberi definisi AU Mengenal bentuk gelombang sinus Mengenal pasti kitar, tempoh dan amplitud gelombong Mentakrif kemuatan dan kearuhan Mengenal jenis pemuat dan pearuh Melakar simbol pemuat Menghitung kemuatan, kearuhan dalam sambungan siri, selari dan siri-selari

KERANGKA TAJUK-TAJUK

Definisi Arus Ulang Alik

Bentuk Gelombang AU Litar Arus Ulang Alik Kemuatan, Kearuhan & Galangan

Menghitung kemuatan, kearuhan dalam sambungan siri, selari dan siri-selari

RBT 3107 Teknologi Elektrik Dan Elektronik 1.1 Definisi Arus Ulang Alik

Arus ulang-alik (AU) ialah arus yang sentiasa berubah-ubah alirannya mengikut masa dan mengalir di dalam dua keadaan sama ada pada nilai negatif ataupun nilai positif

1.2 Penjanaan AU

Sumber arus ulang alik yang utama ialah penjana AU. Penjana AU terdiri daripada gelung dawai pengalir yang diputarkan di dalam medan magnet. Aruhan elektromagnet berlaku apabila pengalir bergerak dalam medan magnet di mana fluks magnet dipotong oleh pengalir.

D X

A X

Y R

Y R

Rajah 1 (a)

Rajah 1 (b)

Dalam Rajah 1(a) dan Rajah 1 (b), pada pertengahan pertama pusingan, arus mengalir dari B ke A dan keluar melalui X ke Y, kemudian masuk semula melalui D ke C. Pada pertengahan kedua pusingan, arus mengalir dari C ke D dan keluar melalui Y ke X dan kemudian masuk semula melalui A ke B.

Kesimpulannya, dalam pengalir ABCD, arus berubah-ubah haluan pada setiap setengah pusingan, begitu juga dengan litar luar (R ). 2

RBT 3107 Teknologi Elektrik Dan Elektronik

Rajah 1.2 : Penjana gegelung AU

3 2 1 4 5

0 12

180 210

250

270

300

330

360

3 0

6 0

9 0

120

150

1 1 1 0 8 9

Rajah 1.3 : Magnitud dan arah d.g.e teraruh yang dihasilkan oleh penjana AU Rajah 1.3 menunjukkan magnitud dan arah d.g.e teraruh yang dihasilkan oleh penjana AU bergantung kepada kedudukan sudut putaran gegelung pengalir. Andaikan pengalir berpusing pada kelajuan yang sama. Apabila

pengalir pada kedudukan 0, ia akan berada selari dengan medan magnet. Oleh kerana daya gerak elektrik (d.g.e) hanya dijana apabila pengalir memotong 3

RBT 3107 Teknologi Elektrik Dan Elektronik garisan fluks magnet, maka tiada d.g.e yang terjana pada kedudukan 0. Apabila pengalir sampai pada kedudukan 1, ia akan memotong fluks magnet secara serong dan d.g.e akan terjana sedikit. D.g.e yang terjana akan terus meningkat pada kedudukan seterusnya sehinggalah pada kedudukan 3. Pada kedudukan ini, pengalir akan memotong fluks pada sudut tepat dan d.g.e akan menjadi maksimum seketika.

Seterusnya, d.g.e yang teraruh akan mula mengurang sehinggalah menjadi sifar pada kedudukan 6. Keadaan perubahan yang sama akan berlaku apabila pengalir berpusing pada satu lagi setengah pusingan.

Pada kedudukan 7, 8, 9, 10, 11 pengalir akan memotong uratdaya dalam arah terbalik, oleh yang demikian d.g.e. akan berbalik walaupun mempunyai nilai yang sama. Apabila sampai pada kedudukan 12, d.g.e. yang teraruh akan kembali menjadi sifar seperti kedudukan 6. Dari sini pusingan akan bermula sekali lagi seperti yang berlaku sebelumnya, bermula dari kedudukan 1 kembali.
Renung sejenak!

Arus ulang alik mempunyai beberapa kebaikan dan keburukan yang jelas. Nyatakan kebaikan dan keburukan penggunaan arus ulang alik.

Sila layari laman web berikut untuk mendapatkan lebih kefahaman iaitu

http://www.magnet.fsu.edu/education/tutorials/jva/ac/index.html

RBT 3107 Teknologi Elektrik Dan Elektronik 1.3 Bentuk Gelombang AU Gelombang AU mempunyai pelbagai bentuk termasuklah gelombang sinus, gerigi, kompleks dan segi empat seperti ditunjukkan dalam Rajah 1.4.
Gelombang Sinus Gelombang Kompleks

Gelombang Gerigi

Gelombang Segiempat

Rajah 1.4 Pelbagai Bentuk Gelombang

V(t) = Vm sin t
Vm 0.707 0.637 Vmin

Vpmkd

Vp-p 0
0

180

360

-Vm

1 Kitar Rajah 1.5 : Kitaran Lengkap Gelombang Sinus 5

RBT 3107 Teknologi Elektrik Dan Elektronik Gelombang sinus mengandungi beberapa siri gelombang yang serupa yang mana dipanggil kitar (cycle). Masa dalam saat untuk satu kitar dipanggil tempoh (periodic time) manakala bilangan kitar bagi satu saat adalah dipanggil frekuensi (frequency). Jika T adalah masa seketika dalam saat dan f adalah ulangan dalam Hertz (c/s), maka f = 1/T atau T = 1/f.

Arus yang terhasil ketika pengalir berada pada suatu ketika tertentu diberi oleh persamaan gelombang

v(t) = Vm sin t
di mana v(t) = arus seketika (ampiar) Vm = voltan maksimum/puncak (volt) t = sudut fasa berbanding masa(rad/darjah) T = saat

1.4 Istilah-istilah Arus AU Terdapat beberapa istilah yang perlu diketahui dan difahami iaitu:

1.4.1

Vp (Voltan puncak) Merupakan voltan maksimum yang diambil dari Rajah 1.5. Bagi

gelombang AU voltan puncaknya adalah Vm. Vp = Vm

1.4.2

Vpp (Voltan puncak ke puncak) Merupakan nilai yang diambil bermula dari maksimum +ve ke nilai

maksimum ve. Vpp = 2Vm 6

RBT 3107 Teknologi Elektrik Dan Elektronik 1.4.3 Vmin (Voltan purata) Merupakan nilai purata bagi gelombang sinus di mana nilainya adalah merupakan nilai purata yang diambil bagi keluasan di bawah garis gelombang AU. maksimum. Vmin = 0.637Vm = Nilainya adalah merupakan 63.7% daripada nilai

1.4.4

Vpmkd (Voltan punca min kuasa dua) Merupakan nilai yang terpenting di dalam litar elektrik. Kebanyakan

meter menunjukkan bacaan di dalam nilai pmkd yang sama dengan 70.7% daripada nilai puncak voltan ulang alik. Vpmkd = 0.707Vm =

Contoh 1.1 : Kirakan nilai ppgd gelombang voltan di bawah. Vac 14.14V

Nilai pmkd gelombang voltan =

1 Vp 2 = 0.707 14.14 = 10 Vdc

RBT 3107 Teknologi Elektrik Dan Elektronik Contoh 1.2 : Kirakan dan dapatkan Vp, Vp-p, Vppgd, Vpurata dan frekuensi
V

30

0.05 0 0.03 t (saat)

0.05s

i) ii)

Vp = 30V Vp-p = 30 2 = 60 Vp-p Vppgd = Vmax 0.707 = 30 0.707 = 21.21 V Vpurata = Vmax 0.637 = 30 0.637 = 19.11 V

iii)

iv)

v)

= =

1 t

1 0.05 = 20 Hz

RBT 3107 Teknologi Elektrik Dan Elektronik Contoh 1.3 : Diberi V = 120 sin (280 + ) Kirakan frekuensi, Vmax, Vpp, Vpurata, Vrms dan voltan pada ketika t = 0.02s & = 30.

i)

Frekuensi,

2 280 = 2
= = 44.6 Hz

ii) ii)

Vmak Vpp

= 120 V = Vp 2 = 120 2 = 240 Vp-p

iv)

Vpurata = Vmax 0.637 = 120 0.637 = 76.44 V Vpmkd = Vmax 0.707 = 120 0.707 = 84.84 V V = 120 sin (280 (0.02) + 30) = 120 sin (5.6 + 30 = = = = 120 sin (5.6 + 0.52) 120 sin (6.124) 120 (-0.16) -19.5 V

v)

vi)

) 180

RBT 3107 Teknologi Elektrik Dan Elektronik 1.5 Gelombang Sefasa

Vm1 Vm2

00

1800

3600

Rajah 1.6 : Gelombang Sefasa

Rajah 1.6 menunjukkan gelombang A dan gelombang B adalah sefasa kerana tidak terdapat perbezaan sudut di antaranya. Kedua-duanya mempunyai nilai voltan maksimum yang berbeza. Bagi gelombang A, voltan maksimumnya ialah Vm1 dan gelombang B, voltan maksimumnya Vm2. berikut: Oleh itu, kedua-dua

gelombang tersebut boleh dinyatakan dalam bentuk persamaan trigonometri

A : v(t) = Vm1 sin t B : v(t) = Vm2 sin t

10

RBT 3107 Teknologi Elektrik Dan Elektronik 1.6 Gelombang Tidak Sefasa

Vm

A 0

C t

Rajah 1.7 : Gelombang Tidak Sefasa

Nilai d.g.e. teraruh dalam ketiga-tiga gelombang yang ditunjukkan dalam Rajah 1.7 adalah sama (Vm) tetapi masing-masing berada pada nilai maksimum atau nilai sifar secara serentak. Jarak perbezaan fasa antara ketiga-tiga gelombang bergantung kepada nilai sudut fasa ( dan ). Gelombang yang melalui titik sifar (00) diambil sebagai rujukan.

Oleh itu, dapat disimpulkan bahawa; (a) (b) (c) Gelombang B sebagai rujukan ketiga-tiganya, Gelombang A mendahului gelombang B dengan , Gelombang C menyusuli gelombang B dengan .

11

RBT 3107 Teknologi Elektrik Dan Elektronik 1.7 Gambar Rajah Vektor/Fasa

Rajah vektor merupakan satu kaedah bergambar dalam menyampaikan maklumat-maklumat yang terkandung dalam sesuatu gelombang sinus. Caranya adalah dengan melukis vektor nilai punca min kuasa dua (pmkd) bagi gelombang tersebut berdasarkan kepada sudut anjakan fasanya. V2 = Vm sin (t + 1) V2 = Vm sin t V2 = Vm sin (t - 2)

B A 0 1

C t

Rajah 1.8 : Rajah Gelombang

Rajah vektor bagi gelombang dalam Rajah 1.8 adalah seperti yang ditunjukkan dalam Rajah 1.9. Panjang atau pendek anak panah yang dilukis bergantung

kepada nilai puncak (Vm) setiap gelombang. Nilai voltan, V1 diambil sebagai rujukan kerana ia bermula dari sifar (00).

12

RBT 3107 Teknologi Elektrik Dan Elektronik

900 V2

1 1800 V1 2 00

V3

2700 Rajah 1.9 : Rajah Vektor/Fasa

13

RBT 3107 Teknologi Elektrik Dan Elektronik 1.8 PEMUAT Pemuat atau kapasitor merupakan komponen elektrik atau elektronik yang mampu menyimpan tenaga di medan elektrik antara sepasang pengalir (plat).

Proses menyimpan tenaga dalam kapasitor dikenali sebagai "mengecas", dan melibatkan cas elektrik yang mempunyai magnitud yang sama, tetapi kekutuban yang berlawan yang berkumpul di kedua-dua plat masing-masing. Kapasitor biasanya digunakan dalam litar elektrik dan litar elektronik sebagai alat storan tenaga. Kapasitor juga digunakan untuk memisahkan antara isyarat

frekuensi tinggi dan rendah. Oleh itu, kapasitor biasanya digunakan sebagai penapis elektronik.

Rajah 1.8: Jenis-jenis Pemuat

14

RBT 3107 Teknologi Elektrik Dan Elektronik 1.8.1 Takrif Pemuat Satu pemuat mengandungi lapisan bahan penebat yang terapit di antara dua plat logam. Medan elektrik di dalam pemuat mempunyai banyak kesamaan dengan medan magnet. Nilai kemuatan pemuat ialah ukuran jumlah cas elektrik yang boleh distor di dalam peranti. Kemuatan boleh dikira daripada

pengetahuan mengenai matra pemuat dan kebertelusan bahan penebat. Pemuat menggunakan unit Farad (F). Pemuat yang mempunyai nilai kemuatan 1 farad bermaksud pemuat tersebut berupaya menyimpan 1 coulomb cas elektrik pada lapisan dielektrik apabila voltan sebanyak 1 volt diberikan kepada tamatan pemuat tersebut

Pemuat ialah komponen yang menyimpan cas elektrik. Pada asasnya, pemuat terdiri daripada dua plat logam atau 2 pengalir yang selari dan dipisahkan oleh penebat yang dipanggil dielektrik. Dielektrik ini boleh terdiri daripada udara, kertas, mika, polister atau elektrolitik

Perubahan nilai kemuatan adalah mengikut luas permukaan berkesan plat pengalir dan jarak antara dua plat serta jenis dielektrik seperti yang ditunjukkan melalui perkaitan berikut:

C = roA d

dengan, C = kemuatan (F) d = jarak di antara plat pengalair (m) r = pemalar dielektrik (m) o = pemalar ketelusan ruang bebas Pemuat jenis seramik mempunyai nilai kemuatan yang tinggi kerana bahan seramik mempunyai pemalar dielektrik yang tinggi.

15

RBT 3107 Teknologi Elektrik Dan Elektronik

Rajah 1.9 : Pemuat Seramik

1.8.2 Jenis-jenis Pemuat Pemuat boleh dibahagikan kepada dua kumpulan iaitu pemuat tetap dan pemuat boleh ubah.

(a)

Pemuat Tetap

Simbol bagi pemuat tetap

Pemuat tetap ialah pemuat yang mempunyai nilai kemuatan yang tetap.

Pemuat tetap terbahagi kepada dua jenis iaitu berkutub dan tidak berkutub. Pemuat berkutub hanya sesuai untuk litar arus terus. Kekutuban pemuat perlu disambung dengan betul bagi mengelakkan pemuat daripada rosak atau meletup. Jenis pemuat tetap ialah pemuat kertas, pemuat mika, pemuat seramik atau pemuat elektrolitik. Apabila memilih pemuat, faktor yang perlu

diambil kira ialah nilai kemuatan, had terima, voltan kerja dan bocoran.

16

RBT 3107 Teknologi Elektrik Dan Elektronik 1) Nilai kemuatan boleh dibaca dengan menggunakan kod bercetak atau kod warna. 2) Had terima ialah nilai kelegaan bagi nilai sebenar sesuatu pemuat. Pemuat biasanya mempunyai had terima sebanyak lebih kurang 10%. 3) Voltan kerja merupakan voltan AT dan voltan AU (puncak) yang boleh dikenakan sebelum penebatan dielektrik pecah. Voltan kerja biasanya ditandakan pada pemuat dengan huruf WV. (Jika voltan kerja bagi sebuah pemuat dilampaui, maka penebatan dielektrik akan pecah dan plat pemuat akan dilitar pintaskan. Apabila menggunakan pemuat hendaklah pastikan bahawa voltan kerja pemuat lebih tinggi daripada voltan maksimum di dalam litar.

(b)

Pemuat boleh ubah

Simbol bagi pemuat boleh ubah

Pemuat boleh ubah mempunyai nilai kemuatan yang boleh diubah mengikut keperluan litar. Kemuatan bagi sesebuah pemuat boleh ubah boleh diubah sama ada dengan melaraskan luas permukaan plat yang berkesan atau jarak antara plat.

Berikut merupakan contoh-contoh pemuat boleh ubah serta cara mengubah kemuatannya:

17

RBT 3107 Teknologi Elektrik Dan Elektronik (i) Perapi atau Praset.

Bagi kemuatan perapi seramik, ia diubah dengan melaraskan aci bagi mengubah luas permukaan di antara plat. Dielektrik yang digunakan sebagai penebat ialah seramik yang diletakkan diantara plat. Manakala, untuk pemuat perapi mika, kemuatannya diubah dengan melaraskan skru bagi mengawal jarak di antaraplat. Plat pemuat dipisahkan oleh dielektrik mika. Kedua-duajenis

pemuat ini dinamakan pemuat perapi kerana ia digunakan bagi merapi litar (Pelarasan yang kecil) supaya mempunyai jumlah kemuatan yang tepat. Kemuatan maksimum pemuat perapi ialah 100pF.

(ii)

Pemuat berputar (trimmer)

Kemuatan pemuat diubah dengan melaraskan aci bagi mengubah luas permukaan berkesan di antara tindihan plat pegun dipisahkan oleh dielektrik udara. Pemuat berputar yang lebih kecil biasanya menggunakan dielektrik

saput plastik nipis di antara plat. Nilai maksimum untuk pemuat berputar ialah 500pF. Ia digunakan dalam litar talaan radio.

1.8.3 FAKTOR-FAKTOR YANG MEMPENGARUHI KEMUATAN

Kemuatan adalah bergantung kepada : (a) Jarak antara plat.

Kemuatan di antara plat berkadar songsang dengan jarak di antara keduadua platnya. C 1 S Luas permukaan plat.

(b)

Kedua-dua permukaan plat hendaklah diperluaskan untuk mendapatkan nilai kemuatan yang tinggi. Kemuatan di antara dua plat berkadar terus dengan luasnya. CA

18

RBT 3107 Teknologi Elektrik Dan Elektronik (c) Bahan dielektrik yang digunakan.

Kemuatan bergantung kepada bahan dielektrik yang digunakan iaitu ketelusan di antara dua plat.

(d)

Ketebalan dielektrik

1.8.4 Jenis Sambungan Pemuat

Terdapat tiga jenis sambungan pemuat iaitu siri, selari dan siri-selari. Kaedah penghitungan nilai kemuatan pemuat, C dalam sambungan tersebut adalah seperti ditunjukkan dalam Jadual 1.1.

19

RBT 3107 Teknologi Elektrik Dan Elektronik

Jadual 1.1 Jenis Sambungan Pemuat Jenis Sambungan Litar Skematik Jumlah Kemuatan, Cj Catatan

C1 Siri

C2

C3

Jumlah kemuatan tiga pemuat siri Jumlah kemuatan bagi dua pemuat sambungan siri

Cj Jumlah kemuatan sebanyak n pemuat sambungan siri,

Jumlah kemuatan bagi n pemuat yang sama disambungan siri,

20

RBT 3107 Teknologi Elektrik Dan Elektronik

Selari Cj C1 C2 C3

Jumlah kemuatan bagi tiga pemuat sambungan selari

Jumlah kemuatan bagi n pemuat sambungan selari

Jumlah kemuatan bagi n pemuat yang sama disambung selari

LITAR SIRI-SELARI CA C1 C3 Siri-selari C2

C1 dan C2 adalah selari

CA

LITAR SIRI C3

Cj

(a) Litar siri-selari diringkaskan menjadi litar siri.

21

RBT 3107 Teknologi Elektrik Dan Elektronik

LITAR SIRI-SELARI

LITAR SELARI
C3

C3 C1 C2 CB CB

Siri-selari

C1 dan C2 sesisiri

CB dan C3 selari

Cj

Cj = C3 + CB

Petua Mengitung Jumlah Kemuatan Kaedah penghitungan jumlah kemuatan bagi pemuat siri adalah sama seperti penghitungan R selari. Mengapakah begitu? Bolehkah anda fikirkan sejenak bagaimana penghitungannya begitu? binaan pemuat. Fikirkan sejenak. Apakah kaitannya penghitungannya dengan

22

RBT 3107 Teknologi Elektrik Dan Elektronik Contoh 1.4

Merujuk Rajah 1.10 (a), (b) dan (c) namakan jenis sambungan dan hitung jumlah kemuatan bagi setiap litar. 10 F 5 F 15 F
16F

Cj
1.5F 22F

16F

Cj
2F

2F

Cj
16F

(a)

(b) Rajah 1.10 Sambungan Litar Sambungan RC

(c)

Penyelesaian:

(a) Jenis sambungan litar siri. Jumlah kemuatan,

F +

F +

= 15 + 30 + 10 150 F

23

RBT 3107 Teknologi Elektrik Dan Elektronik 1.9 PEARUH

1.9.1

TAKRIF PEARUH

Pearuh ialah komponen yang mempunyai sifat menentang sebarang perubahan pengaliran arus

Pearuh menghasilkan kearuhan. Kearuhan adalah arus yang dialirkan melalui satu pengalir, satu medan magnet kecil terbina mengelilingi pengalir itu. Sekiranya pengalir ini berbentuk gelung, medan magnet akan membantu satu sama lain, menjadikannya lebih kuat. Untuk menguatkan lagi medan magnet, satu teras boleh ditambah. Prinsip gegelung pengalir dikenali sebagai kearuhan. Pearuh dibuat daripada gegelung dawai dengan satu bahan teras seperti udara, besi dan bahan ferit. Setiap bahan tersebut mempunyai ciri-ciri tertentu untuk mendapatkan nilai kearuhan. Unit ukuran kearuhan ialah Henry (H). Peraruh diwakili oleh L.

1.9.2 JENIS-JENIS PEARUH Pearuh boleh dibahagikan kepada dua kumpulan iaitu pearuh tetap dan pearuh bolehubah.

(a)

Pearuh Tetap

Pearuh tetap digunakan bagi litar yang memerlukan nilai kearuhan yang tidak berubah. Empat jenis pearuh tetap ialah teras udara, teras besi, teras besi serbuk dan teras ferit.

Simbol bagi pemuat tetap

24

RBT 3107 Teknologi Elektrik Dan Elektronik

(i)

Pearuh teras udara Simbol bagi pemuat teras udara

Pearuh teras udara biasanya mempunyai nilai aruhan mikro henry atau kurang. Oleh kerana nilai kearuhannya rendah, ia biasanya digunakan pada frekuensi yang tinggi. Contohnya, pearuh ini digunakan sebagai pencekik

frekuensi radio bagi menghalang arus frekuensi radio (frekuensi tinggi) daripada melalui laluan tertentu dalam litar.

(ii)

Pearuh teras besi

Simbol bagi pemuat teras besi

Teras besi yang digunakan ialah teras besi berlapis yang bersalut penebat nipis. Nilai kearuhan pearuh teras besi adalah daripada beberapa mili henry hingga beberapa henry. Pearuh teras besi digunakan sebagai penapis frekuensi rendah dalam litar bekalan kuasa. Ia juga digunakan sebagai pencekik dalam litar lampu pendaflour

(iii)

Pearuh teras serbuk besi dan teras ferit.

Simbol bagi pemuat teras serbuk besi/teras ferit

25

RBT 3107 Teknologi Elektrik Dan Elektronik Teras serbuk besi dihasilkan dengan menampakkan serbuk besi yang diselaputi oleh penebat. Teras ferit pula dibuat daripada bahan magnet bukan pengalir. Dengan menggunakan teras serbuk besi atau teras besi ferit, nilai

kearuhan akan lebih tinggi dan saiz pearuh dapat dikecilkan. Pearuh teras besi serbuk dan teras ferit mempunyai tiga bentuk iaitu solenoid, toroid dan teras pot. Jenis solenoid mempunyai nilai kearuhan 1 mikro henry atau kurang manakala toroid dan teras pot pula mempunyai nilai kearuhan di antara beberapa mikro henry hingga beberapa milihenry. Pearuh teras besi serbuk dan teras ferit biasanya digunakan di dalam litar talaan radio

(b)

Pearuh Boleh Ubah

Simbol bagi pemuat boleh ubah

Kearuhan bagi pearuh boleh ubah akan bertambah apabila teras digerakkan ke dalam belitan dan akan berkurangan apabila digerakkan keluar belitan. Teras yang biasa digunakan ialah teras ferit dan teras besi serbuk.

Terdapat beberapa bentuk pearuh boleh ubah iaitu antaranya ialah pearuh yang menggunakan skru logam(tembaga) bagi melaraskan kedudukan teras itu sendiri mempunyai bebenang untuk pelarasan teras. Bagi pearuh boleh ubah

berperisai, ia dipasangkan pada papan litar bercetak. Kelebihannya ialah perisai logam dapat mengelakkan komponen berhampiran daripada gangguan yang dihasilkan oleh pearuh.

26

RBT 3107 Teknologi Elektrik Dan Elektronik 1.9.4 FAKTOR-FAKTOR YANG MEMPENGARUHI ARUHAN

Kekuatan arus teraruh (induced current) bergantung kepada ; 1) 2) 3) 4) 5) 6) 7) 8) Bilangan lilitan(winding) dalam gelung. Ketelapan bandingan (jenis teras). Luas muka keratan rentas. Arus yang mengalir Panjang laluan fluks magnet. Jumlah fluks. Kekuatan magnet Kecepatan magnet itu ditujah ke dalam gelung

27

RBT 3107 Teknologi Elektrik Dan Elektronik

1.9.5

Jenis sambungan pearuh

Jenis Sambungan

Litar Skematik L1 L2 L3

Kaedah Penghitungan Jumlah Kearuhan, Lj

Jumlah kearuhan disambung siri SIRI

bagi

tiga

pearuh

Jumlah kearuhan bagi n pearuh disambung siri

Lj
umlah kearuhan bagi tiga pearuh disambung selari

L1 L2 SELARI L3

Jumlah kearuhan bagi n pearuh disambung siri

Lj

Jumlah kemuatan bagi n pemuat yang sama disambungan siri,

28

RBT 3107 Teknologi Elektrik Dan Elektronik

LITAR SIRI-SELARI

LITAR SIRII

LA L1 L3

LA

L3

L2 SIRI-SELARI LA dan L3 selari L1 dan L2 selari Lj

(a) Litar siri-selari diringkaskan menjadi litar siri

29

RBT 3107 Teknologi Elektrik Dan Elektronik

SIRI-SELARI
LITAR SIRI-SELARI LITAR SELARI

L3 LB

L3 LB L2 Lj

L1

L1 dan L2 siri

L1 dan L2 selari

(b) Litar siri-selari diringkaskan menjadi litar selari

30

RBT 3107 Teknologi Elektrik Dan Elektronik !.10 JENIS LITAR AU

Litar AU ialah litar yang menggunakan punca voltan arus ulang alik. Sepertimana dalam litar AT, hukum Ohm dan hukum Kirchhoff masih digunakan dalam menganalisis litar AU. Litar AU terbahagi kepada dua bahagian iaitu AU tulen dan AU gabungan.

1.10.1 Litar AU Tulen

Litar AU tulen mempunyai sama ada perintang, pemuat atau pearuh sahaja. Litar AU gabungan terdiri daripada gabungan terdiri daripda litar RL, RC atau RLC yang disambung secara siri, selari atau siri-selari. Dalam modul ini hanya sambungan siri sahaja yang akan dibincangkan.

(a) Litar Kerintangan Tulen I + R

VR

Rajah 1.10 : Litar Kerintangan Tulen

Rajah 1.10 menunjukkan litar kerintangan dengan punca voltan AU. Apabila voltan ulang alik dikenakan merentasi perintang, arus ulang alik yang mengalir melalui litar tersebut boleh ditentukan dengan menggunakan Hukum Ohm, seperti persamaan berikut:

31

RBT 3107 Teknologi Elektrik Dan Elektronik dengan VR = susutan voltan pada perintang(volt, V) R = rintangan dalam litar (ohm, )

Voltan AU dinyatakan dalam nilai punca min kuasa dua (Vpmkd). Lesapan kuasa pada perintang dalam litar AU dapat dihitung seperti menghitung lesapan kuasa pada perintang dalam litar AT dan dinyatakan dalam watt (W). Lesapan kuasa dinyatakan dalam pmkd iaitu, PR = IVR atau PR = I2R PR = VR2 R Litar berintangan tulen AU, arus I dan voltan VR adalah sefasa (tiada anjakan sudut) kerana kedua-dua gelombang mencapai nilai maksimum dan minimum serentak seperti ditunjukkan dalam Rajah 1.11 kerana tidak terdapat anjakan sudut. I
V m 1 90
0

atau

VR

180

360

180

VR

I
0
0

(a)

270

(b)

Rajah 1.13 : Rajah Gelombang (a) dan Rajah Vektor (b) bagi Litar Kerintangan Tulen 32

RBT 3107 Teknologi Elektrik Dan Elektronik 1.10.1.1 Kesan kerintangan dalam litar AU

(a) (b) (c)

Jika rintangan bertambah maka arus akan berkurangan. Jika rintangan berkurangan maka arus akan bertambah. Nilai arus ulang alik yang mengalir pada sebarang titik dalam litar yang mengandungi rintangan tulin tidak dipengaruhi oleh nilai frekuensi litar tersebut.

(b)

Litar Kemuatan Tulen C I + VC -

Rajah 1.14 : Litar Kemuatan Tulen

Rajah 1.14 menunjukkan litar kemuatan dengan punca voltan arus ulang alik. Apabila punca voltan AU dibekalkan merentasi pemuat, elektron akan

mengalir berulang alik antara plat logam pada pemuat. Proses mengecas dan menyahcas berlaku sehingga mewujudkan aliran elektron bagi menghasilkan arus AU melalui pemuat. Arus yang melalui pemuat sentiasa mendahului voltan pemuat dengan beza fasa sebanyak 900 .

Dalam Rajah 1.15 (a) dapat diperhatikan bahawa apabila arus mencapai nilai puncak, Vc yang merentasi pemuat adalah sifar. Seterusnya, apabila Vc mencapai nilai puncak, arus menjadi sifar. 33

RBT 3107 Teknologi Elektrik Dan Elektronik I VC

90
0

90

180

I
0

VC (a) (b)

Rajah 1.15 Rajah Gelombang (a) dan Rajah Vektor (b) bagi Litar Pemuat Tulen

Berpandukan beza fasa antara gelombang voltan dan arus pada pemuat, rajah vektor dapat dilukiskan seperti dalam rajah 1.15 (b). Sama seperti perintang, pemuat juga memberi tentangan kepada aliran arus. Tentangan

kepada aliran arus ini dinamakan regangan berkemuatan (Xc). XC = 1 2fC

dengan ,

f = frekuensi (Hz) C = kemuatan (F)

Unit regangan berkemuatan dinyatakan dalam ohm (). Regangan berkemuatan berkadar songsang terhadap frekuensi dan nilai kemuatan. Arus I yang mengalir melalui pemuat dapat dihitung dengan menggunakan persamaan berikut :

dengan, VC = voltan merentasi pemuat (V) XC = regangan berkemuatan () 34

RBT 3107 Teknologi Elektrik Dan Elektronik 1.10.1.2 Kesan kemuatan dalam litar AU (a) Penentangan bagi pengaliran arus yang digambarkan oleh pemuat dikenali sebagai regangan kemuatan. (b) Regangan kemuatan adalah senilai dengan rintang bagi perintang. (c) Regangan kemuatan adalah bergantung kepada nilai frekuensi bekalan, di mana apabila frekuensi bekalan bertambah, maka nilai regangan kemuatan akan turut bertambah.

(c)

Litar Kearuhan Tulen I + VL -

Rajah 1.16 : Litar Kearuhan Tulen

Rajah 1.16 menunjukkan litar kearuhan dengan punca voltan AU. Apabila voltan AU dibekalkan merentasi sebuah pearuh, arus yang mengalir melaluinya akan membentuk fluks magnet yang berubah-ubah. Perubahan fluks magnet ini menjana d.g.e. teraruh yang sentiasa menentang pengaliran arus.

Susutan voltan yang merentasi pearuh sentiasa mendahului arus sebanyak 90 . Dalam Rajah 1.17 (a) dapat diperhatikan bahawa apabila VL mencapai puncak, arus yang mengalir pearuh adalah sifar dan apabila VL sifar, arus yang melalui pearuh mencapai nilai puncak. Dalam litar AU aruhan tulen, arus akan menyusuli voltan bekalan kuasa dengan beza fasa sebanyak 90 0 seperti ditunjukkan dalam Rajah 1.17 (b).
0

35

RBT 3107 Teknologi Elektrik Dan Elektronik

90
0

VL

VL I

180

90

(a)

270

(b)

Rajah 1.17 : Rajah Gelombang (a) dan Rajah Vektor (b) bagi Litar Aruhan Tulen

Sebagaimana pemuat dan perintang, pearuh juga memberikan tentangan terhadap pengaliran arus. Sifat pearuh menentang pengaliran arus ulang alik melaluinya dinamakan regangan kearuhan (XL). Nilai XL dapat dihitung dengan menggunakan rumus:

XL = 2fL
dengan, f = frekuensi (Hertz, Hz) L = kearuhan (Henry, H)

Apabila voltan AU dibekalkan merentasi pearuh yang mempunyai regangan kearuhan XL, arus yang mengalir melalaui pearuh ialah:

dengan VL = voltan merentasi pearuh (V) XL = regangan berkearuhan () 36

RBT 3107 Teknologi Elektrik Dan Elektronik 1.10.1.3 Kesan Aruhan dalam Litar AU (a) Penentangan bagi pengaliran arus yang digambarkan oleh aruhan dikenali sebagai regangan kearuhan. perintang. (b) Regangan kearuhan adalah bergantung kepada frekuensi, di mana apabila frekuensi bertambah, voltan kearuhan (VL) turut bertambah dan seterusnya regangan kemuatan juga bertambah. Ia senilai dengan rintangan

Contoh 1. 5 : Satu litar RL yang sesiri berintangan 10 dan berkearuhan 0.2H dibekalkan dengan bekalan AU 250V, 50Hz. Kirakan: (i) (ii) (iii) Galangan litar Arus litar Sudut fasa

Penyelesaian : Diberi R = 10, L = 0.2H, V = 250V dan f = 50Hz di mana, XL = 2fL = 2(50)(0.2) = 62.83 (i) Galangan, Z = ,Z= = 63.62

(ii)

V 250 Arus litar, I = Z = 63.62

= 3.93A

(iii)

XL 63.62 Sudut fasa, = tan-1( R ) = tan-1 ( 10 )

37

RBT 3107 Teknologi Elektrik Dan Elektronik 1.10.2 Litar Gabungan Siri

Litar gabungan yang dibincangkan dalam bab ini ialah litar siri RL, siri RC dan litar siri RLC. Dalam ltar siri, arus yang mengalir pada setiap komponen adalah sama. Oleh itu, paksi arus menjadi paksi rujukkan pada rajah vektor yang dilukis. Kuantiti yang berkaitan serta sudut fasa antara I dan V bagi litar dapat dihitung dengan menggunakan kaedah trigonometri dan teorem

Pythagoras.

(a)

Litar siri RL

Rajah 1.18 menunjukkan perintang dan pearuh yang disambung siri dengan punca voltan AU. Dalam litar ini, voltan pada pearuh sentiasa manakala voltan pada perintang adalah mendahului arus dengan sudut 900

sefasa dengan arus. Rajah 1.19 menunjukkan rajah vektor segi tiga voltan bagi litar siri RL, ialah sudut fasa antara punca voltan V dengan arus I. VR ialah sudut voltan merentasi perintang R dan VL ialah voltan susut merentasi pearuh L. I VL + VL VS

VR VL VR I

VL I

VR I

Rajah 1.18 : Litar siri RL Dengan menggunakan teorem Pythagoras, daripada segi tiga voltan didapati punca voltan ialah : VS = dan, daripada persamaan di atas diperolehi

Rajah 1.19: Rajah vektor segi tiga voltan bagi litar siri RL

I=

VS

38

RBT 3107 Teknologi Elektrik Dan Elektronik

Kuantiti

dikenali sebagai galangan (Z), iaitu : Z=

dengan XL ialah regangan berkearuhan. Unit galangan ialah ohm (). Rajah 1.20 menunjukkan rajah vektor segi tiga galangan bagi litar siri RL. XL Z PL PS

R I

PR I

Rajah 1.20: Rajah vektor segi tiga galangan bagi litar siri RL Daripada segi tiga galangan didapati,

Rajah 1.21: Rajah vektor segi tiga kuasa bagi litar siri RL

maka,

Sudut fasa antara punca voltan dengan arus dapat juga diperoleh dengan menggunakan segi tiga voltan, (Rajah 1.20), iaitu :

Persamaan bagi segi tiga voltan dapat dinyatakan seperti berikut :

39

RBT 3107 Teknologi Elektrik Dan Elektronik

Susut voltan pada pearuh (VL) dikenali juga sebagai voltan regangan, iaitu VL = IXL Susut voltan pada perintang (VR) dikenali juga sebagai voltan aktif iaitu VR = IR

Punca voltan, VS = IZ =

Rajah 1.21 menunjukkan vektor segi tiga kuasa bagi kuasa nyata(PR), kuasa regangan (PL) dan kuasa ketara (PS). tersebut dapat dinyatakan seperti berikut : Kuasa nyata, PR = IVR = IVS kos Unit kuasa nyata ialah watt (W). Kuasa regangan, PL = IVL = Ivs sin Unit kuasa regangan ialah volt-ampere rengangan (VAR). Kuasa ketara, PS = IVS Unit kuasa ketara ialah volt-ampere (VA) Persamaan bagi ketiga-tiga kuasa

Kuasa Pythagoras :

ketara

juga

dapat

dihitung

dengan

menggunakan

teorem

PS =

Dengan merujuk rajah segi tiga voltan, segi tiga galangan dan segi tiga kuasa, faktor kuasa dapat didefinisikan sebagai nisbah antara ;

rintangan dengan galangan susut voltan pada perintang dengan punca voltan kuasa nyata dengan kuasa ketara 40

RBT 3107 Teknologi Elektrik Dan Elektronik Faktor kuasa dapat juga dinyatakan dalam bentuk persamaan seperti berikut : R Faktor kuasa = Z = VR VS PR(watt) PR(VA)

= kos

atau Kuasa nyata Faktor kuasa = Kuasa ketara = kos

Kuasa nyata dan faktor kuasa dikaitkan seperti berikut : PR = IVS kos Faktor kuasa akan bernilai rendah jika sudut fasa antara kuasa nyata dan kuasa ketara besar. Kuasa nyata menjadi kecil kerana kuasa regangan bertambah. Keadaan ini berlaku disebabkan kebanyakan beban pada peralatan elektrik seperti motor aruhan, lampu nyahcas dan alat pengimpal adalah terdiri daripada perintang dan gegelung berkearuhan tinggi. Jadi beban ini menyebabkan fasa punca voltan mendahului arus. Sudut fasa antara voltan dan arus dapat dikecilkan dengan menambah pemuat dalam litar supaya dapat berfungsi sebagai pembaik faktor kuasa.

(b)

Litar siri RC

Rajah 1.22 menunjukkan perintang dan pemuat yang disambung siri dengan punca voltan AU. Dalam litar ini, voltan pada pemuat sentiasa mengekori arus dengan sudut 900 manakala voltan pada perintang adalah sefasa dengan arus.

41

RBT 3107 Teknologi Elektrik Dan Elektronik

I VL

VR I

VR VR I VC

VC VL I Rajah 1.23: Rajah vektor segi tiga voltan bagi litar siri RC VS

Rajah 1.22 : Litar siri RC

Rajah 1.23 menunjukkan rajah vektor segi tiga voltan bagi litar siri RC, ialah sudut fasa antara punca voltan VS dengan arus I. VR ialah sudut voltan merentasi perintang R dan VC ialah voltan susut merentasi pemuat C. Dengan menggunakan teorem Pythagoras, daripada segi tiga voltan didapati punca voltan ialah : VS = dan, daripada persamaan di atas diperolehi

I=
Kuantiti

VS

dikenali sebagai galangan (Z), iaitu

Z=

dengan XC ialah regangan berkemuatan. Unit galangan ialah ohm ().

42

RBT 3107 Teknologi Elektrik Dan Elektronik Rajah 1.24 menunjukkan rajah vektor segi tiga galangan bagi litar siri RC. R I PR I

XC

PC

PS

Rajah 1.24: Rajah vektor segi tiga galangan bagi litar siri RC Daripada segi tiga galangan didapati,

Rajah 1.25: Rajah vektor segi tiga kuasa bagi litar siri RC

maka,

Sudut fasa antara punca voltan dengan arus dapat juga diperoleh dengan menggunakan segi tiga voltan, (Rajah 1.23), iaitu :

Persamaan bagi segi tiga voltan dapat dinyatakan seperti berikut :

Susut voltan pada pearuh (VC) dikenali juga sebagai voltan regangan, iaitu VC = IXC Susut voltan pada perintang (VR) dikenali juga sebagai voltan aktif iaitu VR = IR

Punca voltan, VS = IZ =

43

RBT 3107 Teknologi Elektrik Dan Elektronik Rajah 1.25 menunjukkan vektor segi tiga kuasa bagi kuasa nyata(P R), kuasa regangan (PC) dan kuasa ketara (PS). tersebut dapat dinyatakan seperti berikut : Kuasa nyata, PR = IVR = IVS kos Unit kuasa nyata ialah watt (W). Kuasa regangan, PC = IVC = Ivs sin Unit kuasa regangan ialah volt-ampere rengangan (VAR). Kuasa ketara, PS = IVS Unit kuasa ketara ialah volt-ampere (VA) Persamaan bagi ketiga-tiga kuasa

Kuasa Pythagoras :

ketara

juga

dapat

dihitung

dengan

menggunakan

teorem

PS = Dengan merujuk rajah segi tiga voltan, segi tiga galangan dan segi tiga kuasa, didapati faktor kuasa iaitu kos bagi litar siri RC dapat ditentukan sama seperti pada litar siri RL, iaitu R Faktor kuasa = Z = VR VS PR(watt) PR(VA)

= kos

44

RBT 3107 Teknologi Elektrik Dan Elektronik Contoh 1. 6 Satu litar RC yang sesiri berintangan 10 dan berkemuatan 200 F dibekalkan dengan AU 75V, 50 Hz. Kirakan :

(i) (ii) (iii)

galangan litar jumlah arus faktor kuasa

Penyelesaian : Diberi R = 10, C = 200 F, V dibekalkan dengan bekalan AU 75 F dan f = 50 Hz, di mana XC = 1 2fC = 1 2(50)(200 x 10-6) =Z= V R 75 15.92 = 15.92

(i)

galangan, Z =

= 18.8

(ii)

jumlah arus, I =

= 4.71 A

(iii)

faktor kuasa, cos = R = 10 = 0.628 15.9 Z 2

45

RBT 3107 Teknologi Elektrik Dan Elektronik (c) Litar Siri RLC

Rajah 1.26 menunjukkan perintang, pearuh dan pemuat yang disambung siri dengan punca voltan AU. Dalam litar ini, voltan pada perintang adalah

sefasa dengan arus, voltan pada pearuh sentiasa mendahului arus dengan sdut fasa sebanyak 900 manakala voltan pada pemuat sentiasa mengekori arus dengan sudut fasa sebayak 900 .

VS I VC

VR

VL

I
V m 1

VL

VR

VC

VL VR

I I
VC

Rajah 1.26 : Sambungan Litar Siri RLC, Bentuk Gelombang Voltan dan Arus, dan Rajah Vektor Voltan dan Arus

Galangan dalam litar RLC adalah jumlah penentangan perintang, pearuh dan pemuat terhadap arus dalam litar. Nilai galangan dapat dihitung daripada hasil tambah secara vektor antara rintangan, R dengan jumlah regangan (XLXC) seperti ditunjukkan dalam Rajah 1.27. Rajah 1.27 (a) dan (b) menunjukkan 46

RBT 3107 Teknologi Elektrik Dan Elektronik kedudukan sudut fasa apabila XL XC dan XL XC sehingga menyebabkan sudut fasa masing-masing berada pada kedudukan sukuan pertama dan sukuan keempat. Sudut fasa antara punca voltan dengan arus dapat ditentukan seperti berikut :

Galangan litar siri RLC dapat ditentukan dengan menggunakan teorem Pythagoras

Z=
XL Z (XL- XC) XL

)2

R R I XC R (XL- XC)

XC

(a)

(b)

Rajah 1.27 : Rajah Vektor Segi Tiga Galangan Litar Siri RLC

Rajah 1.28 menunjukkan rajah segi tiga voltan bagi litar RLC. Dalam Rajah 1.28(a) VL VC menghasilkan segi tiga voltan dalam sukuan pertama. Apabila VL VC, maka VL - VC adalah negatif dan menghasilkan segi tiga voltan yang berada pada sukuan keempat seperti ditunjukkan dalam Rajah 1.28(b). Keadaan ini menyebabakan arus litar mendahului punca voltan.

47

RBT 3107 Teknologi Elektrik Dan Elektronik

Punca voltan litar siri RLC dapat ditentukan dengan menggunakan teorem Pythagoras,

VS =
VL VS (VL- VC) VR VC I XC (XL- XC) XL R I

(a) VL VC

(b) VL VC

Rajah 1.28 : Rajah Vektor Segi Tiga Voltan Litar Siri RLC

Rajah 1.29 menunjukkan rajah segi tiga vektor kuasa bagi kuasa nyata, kuasa regangan dan kuasa ketara. Ketiga-tiga kuasa tersebut dapat dinyatakan seperti berikut: Kuasa nyata, PR = IVR = IVS kos Kuasa regangan, PX = I(VL - VC) = IVS sin Kuasa ketara, PS = IVS

Kuasa ketara juga dapat dihitung dengan menggunakan teorem Phytagoras, iaitu: PS = Dengan merujuk kepada segi tiga galangan, segi tiga voltan dan segi tiga kuasa, faktor kuasa iaitu kos dapat ditentukan seperti berikut: R Faktor kuasa = Z = VR VS PR(watt) PR(VA)

= kos

48

RBT 3107 Teknologi Elektrik Dan Elektronik

PR = IVR = I2R = VR2/R PL = IVL PC = IVC PX = I(VL - VC) PS = IVS = I2Z = VS2/R

PL PS PX PR PC I

PL PR PX PC PR I

(a) VL VC

(b) VL VC

Rajah 1.29 : Rajah Vektor Segi Tiga Voltan Litar Siri RLC

Contoh 1. 7 Sebuah litar RLC berintangan 100, berkearuhan 100mH dan berkemuatan 200F dibekalkan dengan bekalan kuasa AU 240V, 50Hz. Kirakan : (i) (ii) (iii) (iv) Galangan litar Arus litar Faktor kuasa dan sudut fasa Kuasa kVA, kuasa kW dan kuasa kVAR

Penyelesaian : Di mana, XL = 2fL = 2(50)(100x10-3) = 31.42 XC = 1 2fC = 1 2(50)(200 x 10-6) = 15.92

(i)

Z=

)2 = 49

+ (31.42 15.91)2 = 101.2

RBT 3107 Teknologi Elektrik Dan Elektronik

(ii) (iii)

Arus litar, I = V = 240 = 2.37 A Z 101.2 Faktor kuasa, cos = R = 240 Z 101.2

TAMAT

50

RBT 3107 Teknologi Elektrik Dan Elektronik Biblografi

1.

Tokheim, Roger L., (1990) Digital Electronics 3rd Edition , McGraw-Hill

International Edition. 2. Sabariah binti Hj. Bohanudin, Maimunah Binti Husien (2005) Prinsip

Elektrik dan Elektronik Tingkatan 4 & 5., Dewan Bahasa dan Pustaka. 3. Salwani binti Mohd Daud et.( 2003) Pengajian Kejuruteraan Elektrik dan

Elektronik Tingkatan 5. Dewan Bahasa dan Pustaka 4. Mohd Isa binti Idris et. (2003) Pengajian Kejuruteraan Elektrik dan

Elektronik Tingkatan 4. Dewan Bahasa dan Pustaka

51