KONSEP BAHASA

TAKRIF BAHASA
HAJI HABIB BIN WAGIMAN
JABATAN PENGAJIAN MELAYU
INSTITUT PENDIDIKAN GURU KAMPUS KENT
TUARAN
Istilah bahasa dalam BM, sama dengan taal (Belanda),
langue (Perancis), language (Inggeris), sprache / rede
(Jerman), kokugo / gengo (Jepun), lughatun / al-lugha
(Arab), bhasa / bhasita (Sanskrit).
Melalui bahasa, kita dapat:
* berkomunikasi
* meluahkan perasaan
* menyampaikan ilmu dan mengakumulasikannya
* mengungkapkan keindahan dalam pelbagai wahana
* mewariskan ilmu, budaya, peradaban dan agama
Takrif umum: bahasa ialah satu alat
komunikasi dalam masyarakat manusia.
Komunikasi bermaksud proses
menyampaikan dan menerima maklumat.
Kamus Dewan ( Edisi Ketiga 1996, Edisi
Keempat 2002) mentakrifkan bahasa
sebagai sistem lambang bunyi suara yang
dipakai sebagai alat perhubungan dalam
lingkungan satu kelompok manusia (antara
seorang individu dengan individu yang lain
dan sebagainya). Bahasa juga ditakrifkan
sebagai percakapan yang baik, sopan
santun.
Kamus Besar Bahasa Melayu (2002).
bahasa 1 dialek, loghat. 2. bicara, ujaran,
omong. 3. spb adab, tatatertib, sopan
santun, tingkah laku yang baik. 4.
pertuturan/percakapan yang baik.
Kamus Bahasa Melayu Edisi Kedua (2002)
susunan Arbak Othman terbitan Penerbit
Fajar Bakti, Shah Alam: bahasa sistem
lambang bunyi yang dipakai sebagai alat
perhubungan dalam lingkungan satu
kelompok manusia.
Kamus Linguistik (1997:27) mentakrifkan
bahasa (language) sebagai keupayaan
fitrah manusia yang berupa satu sistem
lambang bunyi suara arbitrari yang
dipersetujui bersama oleh satu kelompok
sosial dan digunakan sebagai alat
berinteraksi.
Menurut Arbak (1983), definisi bahasa dari
sudut linguistik ialah pertuturan yang
mempunyai sistem yang tertentu.
Rumusan Arbak: bahasa ialah pertuturan
yang mempunyai sistem yang tertentu.
RUMUSAN DEFINISI BAHASA
Bahasa ialah satu sistem simbol bunyi ucapan
yang arbitrari, dan melaluinyalah manusia
berkomunikasi.
Bahasa diwujudkan oleh dua komponen utama,
iaitu:
bunyi ucapan.
satuan pengalaman yang mencakup cita, rasa,
dan makna.
CIRI-CIRI BAHASA
BAHASA SEBAGAI SATU
SISTEM
HJ. HABIB BIN WAGIMAN
JABATAN PENGAJIAN MELAYU
INSTITUT PENDIDIKAN GURU KAMPUS
KENT TUARAN
Susunan teratur berpola yang membentuk
suatu keseluruhan yang bermakna.
Sejumlah unsur yang bertalian secara
fungsional, mengikut peraturan tertentu.
Susunan ini dinamakan tataran linguistik
atau tataran bahasa.

Peraturan tersebut ialah tentang bunyi dan
urutannya, kata dan bentuknya, serta ayat
dan susunannya.
Bahasa bersifat sistematis dan sistemis.
Sistematis bermaksud susunan kata
mengikut pola, dan tidak arbitrari. Sistemis
bermaksud bahasa mempunyai subsistem,
dan disusun mengikut hierarki.
TATATINGKAT UNIT BAHASA
Wacana: unit bahasa yang terlengkap
dan tertinggi, terdiri daripada deretan kata
atau ayat, bentuk lisan atau tulisan.
Ayat: unit tatabahasa tertinggi, ungkapan
fikiran yang lengkap, intonasi sempurna,
dimulai dan diakhiri kesenyapan,
mempunyai subjek dan predikat.
Klausa: unit lebih rendah daripada ayat,
terdiri daripada satu kumpulan atau lebih.
Frasa: kata yang membentuk unit
sintaksis, letaknya antara kata dengan
klausa.

Kata (word): morfem atau gabungan
morfem, unit terkecil yang berstatus ayat
atau ujaran.
Morfem (morpheme): unit tatabahasa
terkecil yang bermakna leksikal atau
fungsian.
Fonem: unit terkecil mujarad yang
membedakan makna bunyi bahasa dalam
bidang fonemik.
Fon: unit bunyi ujaran dalam bidang
fonetik.
Peringkat fonologi: penyusunan bunyi
BM: VKV (aku), KVK (hormat).
Peringkat morfologi: penyusunan kata
BM: hukum DM (Restoran Minang),
Peringkat Sintaksis: penyusunan frasa
BM: Orang itu malas,
CIRI-CIRI BAHASA
BAHASA SEBAGAI SATU
SIMBOL
HJ.HABIB BIN WAGIMAN
JABATAN PENGAJIAN MELAYU
INSTITUT PENDIDIKAN GURU KAMPUS
KENT TUARAN
Pertuturan seseorang mempunyai pertalian
yang simbolik dengan objek atau peristiwa
tertentu, iaitu menggambarkan pelbagai
pengalaman.
Dalam pertuturan, dua keadaan terjadi,
iaitu penanggapan bunyi, dan
mempertalikan bunyi yang ditanggap itu
dengan makna.
Simbol merupakan satu daripada tanda.
Tanda yang lain ialah tanda, isyarat, gejala,
gerak isyarat, kod, indeks, dan ikon.
Tanda dapat mewakili idea, fikiran,
perasaan, benda dan tindakan secara
langsung dan alamiah. Misalnya:
kemalangan jalan raya, keadaan selepas
hujan
Simbol menandai sesuatu yang lain secara
konvensional, tidak secara alamiah.
Misalnya: warna bendera, warna logo
institusi
Tanda tidak bersifat arbitrari, sedangkan
simbol bersifat arbitrari. Simbol amat erat
hubungannya dalam kegiatan manusia. Ini
dicerminkan oleh bahasa, kerana bahasa
ialah simbol.
Isyarat ialah tanda yang disengajakan
supaya penerima bertindak balas.
Misalnya: isyarat dalam acara sukan, lalu
lintas
Gerak isyarat ialah tanda yang dilakukan
dengan gerakan badan yang mungkin
berupa tanda atau lambang. Misalnya:
gerakan manusia dan haiwan.
Gejala ialah tanda yang tidak
disengajakan, tanpa maksud tertentu,
tetapi bersifat alamiah untuk menunjukkan
bahawa sesuatu akan berlaku. Misalnya:
ramalan doktor terhadap pesakit.
Ikon ialah tanda yang mirip dengan
sesuatu yang diwakilinya. Misalnya:
gambar bangunan, patung Ada waktunya
ikon bermaksud lambang.
Indeks ialah tanda kewujudan sesuatu
yang lain seperti asap yang menunjukkan
wujudnya api, tanda penunjuk arah
Kod ialah tanda wujudnya sistem, sama
ada berupa lambang, isyarat atau gerak
isyarat yang mewakili fikiran, perasaan,
idea, benda dan tindakan. Misalnya:
bahasa rahsia.
CIRI-CIRI BAHASA
BAHASA BERSIFAT
ARBITRARI
CAROLINE @ LORENA DAVID
JABATAN PENGAJIAN MELAYU
INSTITUT PENDIDIKAN GURU KAMPUS
KENT TUARAN
Lambang-lambang pertuturan adalah
bunyi-bunyi yang terhasil oleh alat-alat
artikulasi.
Bunyi-bunyi yang dibuat oleh haiwan dan
bunyi-bunyi yang terhasil daripada alat
muzik adalah bukan bunyi bahasa
walaupun bunyi itu boleh memberikan
isyarat yang tertentu.
Contoh : Untuk binatang yang Bahasa
Melayu lambangkan sebagai kuda, dalam
Bahasa Cina disebut ma, Bahasa Inggeris;
horse, Bahasa Perancis; cheval, Bahasa
Jerman; prerd, dan Bahasa Belanda;
paard.
Bunyi pertuturan dan makna tidak mempunyai
hubungan falsafah yang sah dan mutlak, iaitu
tiada hubungan wajib antara lambang dengan
konsep atau pengertian yang dimaksudkan oleh
lambang itu.
Kita tidak dapat menghuraikan mengapa cecair
yang terbentuk daripada dua bahagian, iaitu
hidrogen dan oksigen dinamakan air, bukannya
iar atau ria.
Kita juga tidak dapat menjelaskan mengapa
dalam BM disebut bunga, bahasa Jawa
kembang, bahasa Inggeris flower, bahasa
Belanda bloem, bahasa Arab shahrun, bahasa
Jepun hana, dan bahasa Tagalog bulaklak.
Ini demikian kerana kearbitrarian lambang
bunyi(penanda), dan konsep yang dikandungnya
(petanda). Penanda tidak memberi petunjuk
terhadap konsep yang diwakilinya.
Jika ada hubungan wajib antara penanda dengan
petanda, tentulah tidak wujud jamak bahasa.
Perbedaan yang wujud jika ada, tidaklah terlalu
banyak.
Konsep onomatopia memang wujud, seperti kata
cicak yang berasal daripada bunyi cak, cak, cak,
cak, atau pipit yang berasal daripada kata pit, pit,
pit, pit, namun bentuk seperti itu amat terhad.
Lagipun tidak persis antara satu bahasa dengan
bahasa yang lain. Contoh lain: kekek, wakwak,
ngiau, dering, ngaum, ngembek, nguak, desir
Bunyi ayam jantan berbeda mengikut
tempat. Dalam bahasa Indonesia, ayam
jantan berbunyi kukuruyuk, bahasa Sunda
berbunyi kongkorongok, bahasa Melayu
berbunyi ?. Demikianlah juga dengan bunyi
letupan senjata api, bunyi anjing

Contoh bunyi anjing: bahasa Ingggeris wow-wow,wow, bahasa
Melayu woo-woo-woo, bahasa Perancis graf-graf-graf, bahasa
Jepun wan-wan-wan, bahasa Irish amh-amh-amh, bahasa Sebro
Croation av-av-av, bahasa Cina wang-wang-wang
Semua bunyi itu dianggap tepat dan betul kerana bahasa itu
arbitrari. Ahli masyarakat bahasa berkenaan mempunyai
persefahaman untuk memberi makna sesuatu bunyi yang didengar.
Lambang berubah sesuai dengan perubahan masa:
tetuang udara radio
sakar gula
Lambang tidak berubah, tetapi makna berubah: wisma, khalwat

Lambang berubah sesuai dengan
perubahan masa:
tetuang udara radio
sakar gula
Lambang tidak berubah, tetapi makna
berubah: wisma, khalwat
Sama bunyi lambang, tetapi konsep yang
didokongnya berlainan. Contoh:
kata makna BM baku makna dialek Kelantan
dan kata hubung sempat
loghat dialek sibuk
gaduh kelahi sibuk
kopek koyak payu dara
pelawak ahli lawak bohong
selalu sentiasa masa itu juga
teksi kereta sewa beca
CIRI-CIRI BAHASA
BAHASA SEBAGAI ALAT
KOMUNIKASI
HJ.HABIB BIN WAGIMAN
JABATAN PENGAJIAN MELAYU
INSTITUT PENDIDIKAN GURU KAMPUS
KENT TUARAN
Sesuatu bahasa bergantung pada struktur
dan bentuk masyarakatnya. Masyarakat
yang tidak terdedah dengan sains dan
teknologi tentulah berkurangan istilah
dalam bidang berkenaan.
Dalam masyarakat bahasa yang
sama juga terdapat perbedaannya.
Misalnya bahasa masyarakat bandar
dengan bahasa masyarakat desa.
Leksikon sesuatu bahasa akan ditentukan oleh
keadaan masyarakat bahasa itu, termasuklah
pengaruh luar sama ada secara akulturasi atau
sosialisasi pendidikan.
Kegagalan kita mempelajari bahasa akan
memberi kesan terhadap proses komunikasi
kerana unsur penting dalam komunikasi ialah
maklumat, dan proses yang penting dalam
komunikasi ialah penggunaan bersama, iaitu
melibatkan diri bersama orang lain dalam
pemikiran, perasaan atau aksi.
CIRI-CIRI BAHASA
BAHASA BERSIFAT UNIK
HJ.HABIB BIN WAGIMAN
JABATAN PENGAJIAN MELAYU
INSTITUT PENDIDIKAN GURU KAMPUS
KENT TUARAN
Unik bermaksud ciri khusus yang spesifik yang
tiada pada yang lain. Ciri khusus menyangkut
sistem bunyi, pembentukan kata, pembentukan
ayat, dan sistem yang lain.
Antara ciri keunikan BM ialah tekanan kata tidak
bersifat morfemis, tetapi bersifat sintaksis. Ini
bermakna tekanan pada kata, tidak merobah
makna kata tetapi merobah seluruh ayat. Contoh:
* Orang itu menjolok buah
* Orang itu menjolok buah
* Orang itu menjolok buah
Bahasa lain pula bersifat morfemis, iaitu
tekanan pada kata akan menyebabkan
makna kata berubah. Contoh:
Bahasa Batak
bontar darah bontar putih
bagas rumah bagas dalam
hotang rotan hotang keras
hunik kunyit hunik kuning
Bahasa Inggeris
import import import mengimnport
insult penghinaan insult menghina
object objek object berkeberatan
permit izin permit mengizinkan
Bagi bahasa J awa, setiap kata yang dimulai
konsonan / b /, / d /, / g /, / k /,
/ p / dan / t / akan didahului oleh konsonan
nasal yang relevan. Contoh:
bandung mbandung
depok ndopek
gopek ngopek
lompat lo-mpat
tendang te-ndang
tongkat to-ngkat
Ciri kelainan setiap bahasa, disebut ciri
unik untuk bahasa itu, tetapi ciri kelainan
yang menjadi ciri sekelompok bahasa tidak
disebut unik, tetapi ciri kelainan bahasa
serumpun.
CIRI-CIRI BAHASA
BAHASA BERSIFAT SEJAGAT
CAROLINE @ LORENA DAVID
JABATAN PENGAJIAN MELAYU
INSTITUT PENDIDIKAN GURU KAMPUS
KENT TUARAN
Bahasa sejagat bermaksud ciri yang sama
dimiliki oleh bahasa di dunia. Ciri yang
bersifat umum, dan dapat dikaitkan dengan
ciri atau sifat bahasa lain.
Antara ciri umum bahasa yang bersifat ujaran
ialah kewujudan bunyi vokal dan konsonan,
walaupun jumlahnya tidak sama. Contoh:
bahasa Melayu: 6 vokal, 22 konsonan
bahasa Arab : 3 vokal pendek, 3 vokal
panjang, 28 konsonan
bahasa Inggeris: 16 vokal (termasuk
diftong), 24 konsonan
Setiap bahasa juga mempunyai satuan
yang bermakna, seperti satuan kata, frasa,
klausa, ayat dan wacana. Cara
pembentukannya mungkin tidak sama.
CIRI-CIRI BAHASA
BAHASA BERSIFAT DINAMIS
CAROLINE @ LORENA DAVID
JABATAN PENGAJIAN MELAYU
INSTITUT PENDIDIKAN GURU KAMPUS
KENT TUARAN
Bersifat dinamis ialah bahasa itu
bertenega dan berkekuatan serta mampu
membuat penyesuaian serta menerbitkan
pembaharuan dan kemajuan.
Kegiatan manusia tidak tetap dan sering berubah.
Bahasa juga ikut berubah, tidak statik, dan inilah
yang dinamakan dinamis.
Perubahan bahasa boleh terjadi pada semua
peringkat linguistik jati. Contoh:
> urutan konsonan: klinik, abstrak, psikologi
> kehadiran fonem baharu: / f /, / kh /, / sy /
> kehadiran alomorf: mengehadkan,
mengebom, mengeram

Perubahan radikal terjadi pada peringkat
leksikon dan semantik kerana wujudnya
perubahan budaya. Satuan bahasa
menjadi wadah untuk menampung konsep
dalam masyarakat bahasa. Kepesatan
perubahan ini tercermin dalam bidang
perkamusan.
Perubahan bahasa boleh juga terjadi dalam
bentuk negatif sesuai dengan perubahan
masyarakat bahasa berkenaan. Pelbagai alasan
sosial, politik dan ekonomi menyebabkan orang
meninggalkan bahasanya, dan menggunakan
bahasa lain dalam urusan kehidupannya.
Jika perubahan itu berterusan, maka bahasa
berkenaan tiada lagi penuturnya, dan menjadi
bahasa dokumentasi sahaja untuk ditempatkan di
muzium, seperti bahasa Latin dan bahasa
Sanskrit.
CIRI-CIRI BAHASA
BAHASA BERSIFAT
BERVARIASI
CAROLINE @ LORENA DAVID
JABATAN PENGAJIAN MELAYU
INSTITUT PENDIDIKAN GURU KAMPUS
KENT TUARAN
Masyarakat sesuatu bahasa terdiri
daripada pelbagai status sosial dan latar
belakang budaya. Oleh itu, bahasa yang
digunakan bervariasi dan beragam.
Variasi bahasa dicerminkan oleh ideolek,
dialek dan ragam.
Ideolek: variasi atau ragam bahasa yang
bersifat individu.
Dialek: variasi bahasa yang digunakan
oleh sekelompok masyarakat pada tempat
dan waktu tertentu.
Ragam: variasi bahasa yang digunakan
dalam situasi tertentu, seperti ragam baku,
ragam lisan, ragam tulisan, ragam
sastera
Masyarakat sesuatu bahasa terdiri
daripada pelbagai status sosial dan latar
belakang budaya. Oleh itu, bahasa yang
digunakan bervariasi dan beragam.
Variasi bahasa dicerminkan oleh ideolek,
dialek dan ragam.
Ideolek: variasi atau ragam bahasa yang
bersifat individu.
Dialek: variasi bahasa yang digunakan
oleh sekelompok masyarakat pada tempat
dan waktu tertentu.
Ragam: variasi bahasa yang digunakan
dalam situasi tertentu, seperti ragam baku,
ragam lisan, ragam tulisan, ragam
sastera
FUNGSI BAHASA
BAHASA RASMI
BAHASA KEBANGSAAN
HJ.HABIB BIN WAGIMAN
JABATAN PENGAJIAN MELAYU
INSTITUT PENDIDIKAN GURU KAMPUS
KENT TUARAN
BAHASA RASMI
Bahasa rasmi adalah bahasa yang
digunakan dalam situasi rasmi, iaitu dalam
urusan pemerintahan dan pentadbiran,
sistem pendidikan negara, urusan
perdagangan dan perusahaan, upacara
rasmi, kehakiman dan sebagainya.

Bahasa kebangsaan boleh menjadi bahasa rasmi
sedangkan bahasa rasmi tidak semestinya
menjadi bahasa kebangsaan.
Bahasa rasmi dianggap sebagai alat untuk tujuan
tertentu.
Di Malaysia, tahun 1957 1969 Bahasa Melayu
merupakan bahasa kebangsaan dan Bahasa
Inggeris menjadi bahasa rasmi.
Selepas tahun 1969, Bahasa Inggeris
hilang kedudukannya sebagai bahasa
rasmi dan tempatnya telah diisi oleh
Bahasa Melayu.
Bahasa Melayu telah digunakan
sepenuhnya dalam urusan pentadbiran
negara dan bahasa perbahasan di
Parlimen dan DUN.
Penggunaan Bahasa Melayu sebagai
bahasa rasmi diperluaskan setelah Sekyen
8 Akta Bahasa Kebangsaan dipinda pada
Jun1991 meliputi; pentadbiran
perundangan, kehakiman, mahkamah dan
penulisan
BAHASA KEBANGSAAN
Bahasa Jiwa Bangsa.
Bahasa adalah jati diri bangsa.
Hilang bahasa maka lenyaplah suatu
bangsa.
Setelah merdeka, bahasa Melayu telah
dijadikan bahasa kebangsaan untuk
menjadi dasar bagi satu identifikasi
kebangsaan.
Menurut Tunku Abdul Rahman, Adalah
wajar bahawa sebagai satu negara
membangun kita memerlukan satu bahasa
kepunyaan sendiri. Jika bahasa
kebangsaan tidak diadakan, negara kita
akan ketiadaan nyawa.
Bahasa kebangsaan melambangkan
identiti negara.
Lambang penyatuan dan semangat
kebangsaan.
Beberapa faktor pemilihan Bahasa Melayu
sebagai bahasa kebangsaan:
Beberapa faktor pemilihan Bahasa Melayu
sebagai bahasa kebangsaan:
Bilangan penduduk; 43% Melayu, 36%
Cina dan 8% India.
Bahasa pertuturan semua penduduk.
Bahasa Melayu dituturkan agak seragam.

Kemerdekaan Malaysia tahun 1957, secara
perlembagaan, Bahasa Melayu
dimaktubkan sebagai bahasa kebangsaan
yang tunggal di Malaysia dan
melambangkan identiti kebangsaan
sehingga kini.
Menurut perenggan 152 daripada Perlembagaan
Malaysia, Bahasa Melayu telah dinaikkan
martabatnya sebagai Bahasa Kebangsaan seperti
berikut:
152(1) Bahasa Kebangsaan ialah Bahasa Melayu
dan hendaklah ditulis dalam apa-apa tulisan
sebagaimana yang diperuntukkan dengan undang-
undang oleh Parlimen: Dengan syarat bahawa:
(a) Tiada siapa pun boleh dilarang atau ditahan
daripada menggunakan (bagi apa-apa maksud, lain
daripada maksud rasmi, atau daripada mengajar
atau belajar, apa-apa bahasa lain.
Sebagai bahasa kebangsaan, Bahasa
Melayu berfungsi mencipta satu lambang
untuk menimbulkan satu identiti
kebangsaan yang mengikut fishman (1968)
boleh menunjukkan jalan ke satu mobilisasi
dan keterlibatan bersama di kalangan
rakyat dengan mengatasi segala
perbezaan dari segi bangsa dan
kebudayaan.