Anda di halaman 1dari 33

Mingkar mingkuring

angkara,
Akarana karanan mardi
siwi,
Sinawung resmining
kidung,
Sinuba sinukarta,
Mrih kretarta
pakartining ngelmu
luhung

Meredam nafsu angkara dalam diri,


Hendak berkenan mendidik putra-putri
Tersirat dalam indahnya tembang,
dihias penuh variasi,
agar menjiwai hakekat ilmu luhur,

Kang tumrap neng


tanah Jawa,

yang berlangsung di tanah Jawa (nusantara)

Agama ageming aji.

agama sebagai pakaian kehidupan.

Disajikan dalam serat Wedhatama,


agar jangan miskin pengetahuan
Jinejer neng Wedatama
walaupun sudah tua pikun
Mrih tan kemba kembenganing
pambudi

jika tidak memahami rasa sejati


(batin)

Mangka nadyan tuwa pikun


niscaya kosong tiada berguna
Yen tan mikani rasa,
bagai ampas, percuma sia-sia,
yekti sepi asepa lir sepah, samun,
di dalam setiap pertemuan
Samangsane pasamuan
sering bertindak ceroboh
2

Gonyak ganyuk nglilingsemi.

memalukan.

Nggugu karsaning priyangga,

Mengikuti kemauan sendiri,

Nora nganggo peparah lamun

Bila berkata tanpa


dipertimbangkan (asal bunyi),

angling,
Namun tak mau dianggap bodoh,
Lumuh ing ngaran balilu,
Selalu berharap dipuji-puji.
Uger guru aleman,
Nanging janma ingkang wus

(sebaliknya) Ciri orang yang


sudah memahami (ilmu sejati) tak

waspadeng semu

bisa ditebak

Sinamun ing samudana,

berwatak rendah hati,

Sesadon ingadu manis

selalu berprasangka baik.

(sementara) Si dungu tidak


menyadari,
Si pengung nora nglegawa,
Bualannya semakin menjadi jadi,
Sangsayarda deniro cacariwis,
ngelantur bicara yang tidak-tidak,
Ngandhar-andhar angendhukur,
Kandhane nora kaprah,
saya elok alangka
longkanganipun,

Bicaranya tidak masuk akal,


makin aneh tak ada jedanya.
Lain halnya, Si Pandai cermat dan

Si wasis waskitha ngalah,

mengalah,

Ngalingi marang si pingging.

Menutupi aib si bodoh.

Mangkono ngelmu kang nyata,

Demikianlah ilmu yang nyata,

Sanyatane mung weh reseping

Senyatanya memberikan

ati,

ketentraman hati,

Bungah ingaran cubluk,

Tidak merana dibilang bodoh,

Sukeng tyas yen denina,

Tetap gembira jika dihina

Nora kaya si punggung anggung

Tidak seperti si dungu yang selalu


sombong,

gumrunggung
Ingin dipuji setiap hari.
Ugungan sadina dina
Janganlah begitu caranya orang
Aja mangkono wong urip.

hidup.

Hidup sekali saja berantakan,


Urip sepisan rusak,
Nora mulur nalare ting saluwir,

Tidak berkembang, pola pikirnya


carut marut.

Kadi ta guwa kang sirung,

Umpama goa gelap menyeramkan,

Sinerang ing maruta,

Dihembus angin,

Gumarenggeng anggereng

Suaranya gemuruh menggeram,

Anggung gumrunggung,

berdengung

Pindha padhane si mudha,

Seperti halnya watak anak muda

Prandene paksa kumaki.

masih pula berlagak congkak

Kikisane mung sapala,

Tujuan hidupnya begitu rendah,

Palayune ngendelken yayah wibi,

Maunya mengandalkan orang


tuanya,

Bangkit tur bangsaning luhur,


Yang terpandang serta bangsawan
Lha iya ingkang rama,
Itu kan ayahmu !
Balik sira sarawungan bae durung
Sedangkan kamu kenal saja
Mring atining tata krama,

belum,

Nggon anggon agama suci.

akan hakikatnya tata krama

dalam ajaran yang suci

Cerminan dari dalam jiwa raga


mu,
Socaning jiwangganira,

Nampak jelas walau tutur kata

Jer katara lamun pocapan pasthi,

halus,

Lumuh asor kudu unggul,

Sifat pantang kalah maunya


menang sendiri

Semengah sesongaran,
Sombong besar mulut
Yen mangkono keno ingaran
katungkul,

Bila demikian itu, disebut orang


yang terlena

Karem ing reh kaprawiran,


Puas diri berlagak tinggi
8

Nora enak iku kaki.


Tidak baik itu nak !

Kekerane ngelmu karang,


Di dalam ilmu yang dikarangKekarangan saking bangsaning

karang (sihir/rekayasa)

gaib,
Rekayasa dari hal-hal gaib
Iku boreh paminipun,
Itu umpama bedak.
Tan rumasuk ing jasad,
Tidak meresap ke dalam jasad,
Amung aneng sajabaning daging
kulup,

Hanya ada di kulitnya saja nak

Yen kapengok pancabaya,

Bila terbentur marabahaya,

Ubayane mbalenjani.

bisanya menghindari.

10

Marma ing sabisa-bisa,

Karena itu sebisa-bisanya,

Bebasane muriha tyas basuki,

Upayakan selalu berhati baik

Puruita-a kang patut,

Bergurulah secara tepat

Lan traping angganira,

Yang sesuai dengan dirimu

Ana uga angger ugering

Ada juga peraturan dan pedoman

kaprabun,

bernegara,

Abon aboning panembah,

Menjadi syarat bagi yang berbakti,

Kang kambah ing siyang ratri.

yang berlaku siang malam.

Itulah nak, tanyakan

Iku kaki takok-eno,


marang para sarjana kang martapi
Mring tapaking tepa tulus,
Kawawa nahen hawa,
Wruhanira mungguh sanyataning
ngelmu
Tan mesthi neng janma wredha
11

Tuwin mudha sudra kaki.

Kepada para sarjana yang


menimba ilmu
Kepada jejak hidup para suri
tauladan yang benar,
dapat menahan hawa nafsu
Pengetahuanmu adalah senyatanya
ilmu,
Yang tidak harus dikuasai orang
tua,
Bisa juga bagi yang muda atau
miskin, nak !

12

Sapantuk wahyuning Gusti Allah,

Siapapun yang menerima wahyu


Tuhan,

Gya dumilah mangulah ngelmu


bangkit,

Dengan cermat mencerna ilmu


tinggi,

Bangkit mikat reh mangukut,


Mampu menguasai
Kukutaning jiwangga,

ilmukasampurnan,

Kesempurnaan jiwa raga,


Bila demikian pantas
Yen mengkono kena sinebut
wong sepuh,

disebutorang tua.
Arti orang tua adalah tidak
dikuasai hawa nafsu

Lire sepuh sepi hawa,

Paham akan dwi tunggal

Awas roroning atunggil

(menyatunya sukma dengan


Tuhan)

Tan samar pamoring sukma,


Sinuksmaya winahya ing ngasepi,
Sinimpen telenging kalbu,

Tidak lah samar sukma


menyatu

Pambukaning warana,

meresap terpatri dalam


keheningan semadi,

Tarlen saking liyep layaping


aluyup,

Diendapkan dalam lubuk hati


menjadi pembuka tabir,

Pindha pesating sumpena,

berawal dari keadaan antara


sadar dan tiada

13

Sumusuping rasa jati.

Seperti terlepasnya mimpi


Merasuknya rasa yang sejati.

14

Sejatine kang mangkana,

Sebenarnya ke-ada-an itu


merupakan anugrah Tuhan,

Wus kakenan nugrahaning Hyang


Widhi,

Kembali ke alam yang


mengosongkan,

Bali alaming ngasuwung,


tidak mengumbar nafsu duniawi,
Tan karem arameyan,
yang bersifat kuasa menguasai.
Ingkang sipat wisesa winisesa

Kembali ke asal muasalmu

wus, Mulih mula ulanira. Mulane


wong anom sami.

Oleh karena itu,

wahai anak muda sekalian


(lanjut ke SINOM)

SINOM (Sembah Cipta/Kalbu/Tarekat)

Nulada laku utama


Tumrape wong Tanah jawi,
Contohlah perilaku utama,
Wong agung ing Ngeksiganda,
bagi kalangan orang Jawa (Nusantara),
Panembahan Senopati,
orang besar dari Ngeksiganda (Mataram),
Kepati amarsudi,
Panembahan Senopati,
Sudane hawa lan nepsu,
Pinepsu tapa brata,

yang tekun, mengurangi hawa nafsu, dengan jalan


prihatin (bertapa),

Tanapi ing siyang ratri,

serta siang malam

Amamangun karyenak tyasing

selalu berkarya membuat hati tenteram bagi sesama

sesama.

(kasih sayang)

Samangsane pasamuan, mamangun

Dalam setiap pergaulan,

marta martani,
membangun sikap tahu diri.
Sinambi ing saben mangsa,
Setiap ada kesempatan,
Kala kalaning asepi,
Di saat waktu longgar,
Lelana teki-teki,
mengembara untuk bertapa,
Nggayuh geyonganing kayun,
menggapai cita-cita hati,
Kayungyun eninging tyas,
hanyut dalam keheningan kalbu.
Sanityasa pinrihatin,
Senantiasa menjaga hati untuk prihatin (menahan

hawa nafsu),
Puguh panggah cegah dhahar lawan
nendra.

dengan tekad kuat, membatasi makan dan tidur.

Saben mendra saking wisma,

Setiap mengembara meninggalkan rumah (istana),

Lelana lalading sepi,

berkelana ke tempat yang sunyi (dari hawa nafsu),

Ngingsep sepuhing supana,

menghirup tingginya ilmu,

Mrih pana pranaweng kapti,

agar jelas apa yang menjadi tujuan (hidup) sejati.

Tis tising tyas marsudi,

Hati bertekad selalu berusaha dengan tekun,

Mardawaning budya tulus,

memperdayakan akal budi

Mesu reh kasudarman,

menghayati cinta kasih,

Neng tepining jalanidhi,

ditepinya samudra.

1
7

Sruning brata kataman wahyu


dyatmika.

Kuatnya bertapa diterimalah wahyu dyatmika (hidup


yang sejati).

1
8

Wikan wengkoning samodra,

Memahami kekuasaan di dalam samodra seluruhnya


sudah dijelajahi,

Kederan wus den ideri,


kesaktian melimputi indera
Kinemat kamot hing driya,
Ibaratnya cukup satu genggaman saja sudah jadi,
Rinegan segegem dadi,

berhasil berkuasa,

Dumadya angratoni,

Kangjeng Ratu Kidul,

Nenggih Kangjeng Ratu Kidul,

Naik menggapai awang-awang,

Ndedel nggayuh nggegana,

(kemudian) datang menghadap dengan penuh hormat,

Umara marak maripih,

kepada Wong Agung Ngeksigondo.

Sor prabawa lan wong agung

Ngeksiganda

Dahat denira aminta,


Memohon dengan sangat lah beliau,
Sinupeket pangkat kanthi,
agar diakui sebagai sahabat setia, di dalam alam gaib,
Jroning alam palimunan, ing

1
9

pasaban saben sepi,

tempatnya berkelana setiap sepi.

Sumanggem anyanggemi,

Bersedialah menyanggupi,

Ing karsa kang wus tinamtu,

kehendak yang sudah digariskan.

Pamrihe mung aminta,

Harapannya hanyalah meminta

Supangate teki-teki,

restu dalam bertapa,

Nora ketang teken janggut suku jaja.

Meski dengan susah payah.

Prajanjine abipraya,
Saturun-turuning wuri,
Mangkono trahing ngawirya,
Perjanjian sangat mulia,
Yen amasah mesu budi,
untuk seluruh keturunannya di kelak kemudian hari.
Dumadya glis dumugi,
Begitulah seluruh keturunan orang luhur,
Iya ing sakarsanipun,
bila mau mengasah akal budi
Wong agung Ngeksiganda,
akan cepat berhasil,
Nugrahane prapteng mangkin,
apa yang diharapkan orang besar Mataram,
2
0

Trah tumerah dharahe padha


wibawa.

anugerahnya hingga kelak dapat mengalir di seluruh


darah keturunannya, dapat memiliki wibawa.

Ambawani tanah Jawa,

Menguasai tanah Jawa (Nusantara),

Kang padha jumeneng aji,

yang menjadi raja (pemimpin),

Satriya dibya sumbaga,

satria sakti tertermasyhur,

Tan lyan trahing Senopati,

tak lain keturunan Senopati,

Pan iku pantes ugi,

hal ini pantas pula

Tinelad labetipun,

sebagai tauladan budi pekertinya,

Ing sakuwasanira,

Sebisamu, terapkan di zaman nanti,

Enake lan jaman mangkin,

Walaupun tidak bisa

Sayektine tan bisa ngepleki kuna.

persis sama seperti di masa silam.

Lowung kalamun tinimbang,


Ngaurip tanpa prihatin,
Mending bila dibanding orang hidup tanpa prihatin,
Nanging ta ing jaman mangkya,
namun di masa yang akan datang (masa kini),
Pra mudha kang den karemi,
yang digemari anak muda,
Manulad nelad nabi,
meniru-niru nabi, rasul utusan Tuhan,
Nayakengrat gusti rasul,
yang hanya dipakai untuk menyombongkan diri,
Anggung ginawe umbag,
setiap akan bekerja singgah dulu di masjid,
Saben seba mampir masjid,
2
2

2
3

Ngajab-ajab tibaning mukjijat drajat.

Anggung anggubel sarengat,

Mengharap mukjizat agar mendapat derajat (naik


pangkat).

Hanya memahami sariat (kulitnya) saja, sedangkan


hakekatnya tidak dikuasai,

Saringane tan den wruhi,


Pengetahuan untuk memahami makna dan suri

Dalil dalaning ijemak,


Kiyase nora mikani,

tauladan tidaklah mumpuni

Ketungkul mungkul sami,

Mereka lupa diri, (tidak sadar)

Bengkrakan mring masjid agung,

bersikap berlebih-lebihan di masjid besar,

Kalamun maca kutbah,

Bila membaca khotbah

Lelagone Dandanggendis,

berirama gaya dandanggula (menghanyutkan hati),

Swara arum ngumandhang cengkok


palaran

suara merdu bergema gaya palaran (lantang bertubitubi).

Jika kamu memaksa meniru,


Lamun sira paksa nulad,
tingkah laku `Kanjeng Nabi,
Tuladhaning Kangjeng Nabi,
Oh, nak terlalu naif,
O, ngger kadohan panjangkah,
Biasanya tak akan betah nak,
Wateke tan betah kaki,
Karena kamu itu orang Jawa,
Rehne ta sira Jawi,
sedikit saja sudah cukup.
Sathithik bae wus cukup,
Janganlah sekedar mencari sanjungan,
Aywa guru aleman,
Mencontoh-contoh mengikuti fiqih,
Nelad kas ngepleki pekih,
apabila mampu,
2
4

Lamun pangkuh pangangkah yekti


karahmat.

memang ada harapan mendapat rahmat.

2
5

Naging enak ngupa boga,

Tetapi seyogyanya mencari nafkah,

Reh ne ta tinitah langip,

Karena diciptakan sebagai makhluk lemah,

Apata suweting Nata,

Apakah mau mengabdi kepada raja,

Tani tanapi agrami,

Bercocok tanam atau berdagang,

Mangkono mungguh mami,

Begitulah menurut pemahamanku,

Padune wong dahat cubluk,

Sebagai orang yang sangat bodoh,

Durung wruh cara arab,

Belum paham cara Arab,

Jawaku wae tan ngenting,

Tata cara Jawa saja tidak mengerti,

Parandene paripaksa mulang putra.

Namun memaksa diri mendidik anak.

Saking duk maksih taruna,


Sadhela wus anglakoni,
Aberag marang agama,

Dikarenakan waktu masih muda,

Maguru anggering kaji,

Keburu menempuh belajar pada agama,

Sawadine tyas mami,

Berguru menimba ilmu pada yang haji, maka yang


terpendam dalam hatiku, menjadi

Banget wedine ing mbesuk,


sangat takut akan hari kemudian,
Pranatan ngakir jaman,
Keadaan di akhir zaman,
Tan tutug kaselak ngabdi,
Tidak tuntas keburu mengabdi
2
6

Nora kober sembahyang gya


tinimbalan.

Tidak sempat sembahyang terlanjur dipanggil.

2
7

Marang ingkang asung pangan,

Kepada yang memberi makan,

Yen kesuwen den dukani,

Jika kelamaan dimarahi,

Abubrah kawur tyas ingwang,

Menjadi kacau balau perasaanku,

Lir kiyamat saben ari,

Seperti kiyamat saban hari,

Bot Allah apa Gusti,

Berat Allah atau Gusti,

Tambuh tambuh solahingsun,


Bimbanglah sikapku,
Lawas lawas nggraita,
Lama-lama berfikir,
Rehne ta suta priyayi,
Karena anak turun priyayi,
Yen mamriha dadi kaum temah
nistha.

Bila ingin jadi juru doa (kaum) dapatlah nista,

Tuwin ketip suragama,


begitu pula jika aku menjadi pengurus dan juru
Pan ingsun nora winaris,

dakwah agama.

Angur baya ngantepana,

Karena aku bukanlah keturunannya,

Pranatan wajibing urip,

Lebih baik memegang teguh

Lampahan angluluri,

aturan dan kewajiban hidup,

Kuna kumunanira,

Menjalankan pedoman hidup

Kongsi tumekeng samangkin,

warisan leluhur dari zaman dahulu kala hingga kelak


kemudian hari.

2
8

Kikisane tan lyan amung ngupa


boga.

Ujungnya tidak lain hanyalah mencari nafkah.

2
9

Bonggan kan tan merlok-na,

Salahnya sendiri yang tidak mengerti,

Mungguh ugering ngaurip,

Paugeran orang hidup itu demikian seyogyanya,

Uripe lan tri prakara,

hidup dengan tiga perkara;

Wirya arta tri winasis,

Keluhuran (kekuasaan), harta(kemakmuran),


ketiga ilmu pengetahuan.

Kalamun kongsi sepi,


Bila tak satu pun dapat diraih dari ketiga perkara itu,
Saka wilangan tetelu,
habis lah harga diri manusia.
Telas tilasing janma,

Aji godhong jati aking,


Temah papa papariman ngulandara.

Lebih berharga daun jati kering, akhirnya


mendapatlah derita, jadi pengemis dan terlunta.

Kang wus waspadha ing patrap,

3
0

Manganyut ayat winasis,

Yang sudah paham tata caranya,

Wasana wosing jiwangga,

Menghayati ajaran utama,

Melok tanpa aling-aling,

Jika berhasil merasuk ke dalam jiwa,

Kang ngalingi kalingling,

akan melihat tanpa penghalang,

Wenganing rasa tumlawung,

Yang menghalangi tersingkir,

Keksi saliring jaman,

Terbukalah rasa sayup menggema.

Angelangut tanpa tepi,

Tampaklah seluruh cakrawala,

Yeku ingaran tapa tapaking Hyang


Suksma.

Sepi tiada bertepi,


Yakni disebut tapa tapaking Hyang Sukma.

Mangkono janma utama,


Tuman tumanem ing sepi,

Demikianlah manusia utama,

Ing saben rikala mangsa,

Gemar terbenam dalam sepi (meredam nafsu),

Masah amemasuh budi,

Di saat-saat tertentu,

Laire anetepi,

Mempertajam dan membersihkan budi,

Ing reh kasatriyanipun,

Bermaksud memenuhi tugasnya sebagai satria,

Susilo anor raga,

berbuat susila rendah hati,

Wignya met tyasing sesami,

pandai menyejukkan hati pada sesama,

Yeku aran wong barek berag agama.

itulah sebenarnya yang disebut menghayati agama.

3
1

Ing jaman mengko pan ora,


Arahe para taruni,

3
2

Yen antuk tuduh kang nyata,

Di zaman kelak tiada demikian,

Nora pisan den lakoni,

sikap anak muda bila mendapat petunjuk nyata,

Banjur njujurken kapti,

tidak pernah dijalani,

Kakekne arsa winuruk,

Lalu hanya menuruti kehendaknya,

Ngandelken gurunira,

Kakeknya akan diajari,

Panditane praja sidik,

dengan mengandalkan gurunya,

Tur wus manggon pamucunge

yang dianggap pandita negara yang pandai,

Mring makripat

serta sudah menguasai makrifat.

PUCUNG (Sembah Jiwa/Hakekat)

Ilmu (hakekat) itu


diraih dengan cara menghayati dalam setiap
perbuatan,
Ngelmu iku
dimulai dengan kemauan.
Kalakone kanthi laku
Artinya, kemauan membangun kesejahteraan
Lekase lawan kas

terhadap sesama,

Tegese kas nyantosani

Teguh membudi daya

Setya budaya pangekese dur angkara

Menaklukkan semua angkara

Angkara gung

Nafsu angkara yang besar

Neng angga anggung gumulung

ada di dalam diri, kuat menggumpal, menjangkau

Gegolonganira
Triloka lekeri kongsi
hingga tiga zaman, jika dibiarkan berkembang akan
Yen den umbar ambabar dadi
rubeda.

berubah menjadi gangguan.

Beda lamun kang wus sengsem

Berbeda dengan yang sudah menyukai dan menjiwai,

Reh ngasamun

Watak dan perilaku memaafkan

Semune ngaksama

pada sesama

Sasamane bangsa sisip

selalu sabar berusaha

Sarwa sareh saking mardi martatama

menyejukkan suasana,

3
5

Taman limut
Dalam kegelapan.
Durgameng tyas kang weh limput
Angkara dalam hati yang menghalangi,
Karem ing karamat
Larut dalam kesakralan hidup,
Karana karoban ing sih
3

Sihing sukma ngrebda saardi

Karena temggelam dalam samodra kasih sayang,


kasih sayang sukma (sejati) tumbuh berkembang

pengira

sebesar gunung

Yeku patut tinulat tulat tinurut


Itulah yang pantas ditiru, contoh yang patut diikuti
Sapituduhira,
seperti semua nasehatku.
Aja kaya jaman mangkin
Jangan seperti zaman nanti
Keh pra mudha mundhi diri
3
7

Rapal makna

Banyak anak muda yang menyombongkan diri


dengan hafalan ayat

Durung becus kesusu selak besus


Amaknani rapal

Belum mumpuni sudah berlagak pintar.

Kaya sayid weton mesir

Menerangkan ayat

Pendhak pendhak angendhak

seperti sayid dari Mesir

Gunaning jalma

Setiap saat meremehkan kemampuan orang lain.

3
8

Kang kadyeku
Kalebu wong ngaku aku

Yang seperti itu

akale alangka

termasuk orang mengaku-aku

Elok Jawane denmohi

Kemampuan akalnya dangkal

Paksa langkah ngangkah met

Keindahan ilmu Jawa malah ditolak.

Kawruh ing Mekah

Sebaliknya, memaksa diri mengejar ilmu di Mekah,

Nora weruh

tidak memahami

rosing rasa kang rinuruh

hakekat ilmu yang dicari,

lumeketing angga

sebenarnya ada di dalam diri.

anggere padha marsudi

Asal mau berusaha

kana kene kaanane nora beda

sana sini (ilmunya) tidak berbeda,

Uger lugu

Asal tidak banyak tingkah,

Den ta mrih pralebdeng kalbu

agar supaya merasuk ke dalam sanubari.

Yen kabul kabuka

Bila berhasil, terbuka derajat kemuliaan hidup yang


sebenarnya.

3
9

4
0

4
1

Ing drajat kajating urip


Kaya kang wus winahya sekar

Seperti yang telah tersirat dalam tembang sinom (di

srinata

atas).

Basa ngelmu

Yang namanya ilmu, dapat berjalan bila sesuai


dengan cara pandang kita.

Mupakate lan panemune


Dapat dicapai dengan usaha yang gigih.
Pasahe lan tapa
Bagi satria tanah Jawa,
Yen satriya tanah Jawi
4
2

dahulu yang menjadi pegangan adalah tiga perkara


Kuna kuna kang ginilut tripakara

yakni;

Lila lamun kelangan nora gegetun


Ikhlas bila kehilangan tanpa menyesal,
Trima yen ketaman
Sabar jika hati disakiti sesama,
Sakserik sameng dumadi
Ketiga ; lapang dada sambil
4
3

Tri legawa nalangsa srah ing


Bathara

berserah diri pada Tuhan.

Tuhan Maha Agung


Bathara gung

diletakkan dalam setiap hela nafas

Inguger graning jajantung

Menyatu dengan Yang Mahakuasa

Jenek Hyang wisesa

Teguh mensucikan diri

Sana pasenedan suci

Tidak seperti yang muda,

4
4

Nora kaya si mudha mudhar angkara

mengumbar nafsu angkara.

Nora uwus

Tidak henti hentinya

gemar mencaci maki.


Kareme anguwus uwus
Tanpa ada isinya
Uwose tan ana
kerjaannya marah-marah
Mung janjine muring muring
5

Kaya buta buteng betah anganiaya

seperti raksasa; bodoh, mudah marah dan


menganiaya sesama.

Semua kesalahan

4
6

Sakeh luput

dalam diri selalu ditutupi,

Ing angga tansah linimput

ditutup dengan kata-kata

Linimpet ing sabda

mengira tak ada yang mengetahui,

Narka tan ana udani

bilangnya enggan berbuat jahat

Lumuh ala ardane ginawa gada

padahal tabiat buruknya membawa kehancuran.

Durung punjul

4
7

Ing kawruh kaselak jujul

Belum cakap ilmu

Kaseselan hawa

Buru-buru ingin dianggap pandai.

Cupet kapepetan pamrih

Tercemar nafsu selalu merasa kurang,

tangeh nedya anggambuh

dan tertutup oleh pamrih,

mring Hyang Wisesa

sulit untuk manunggal pada Yang Mahakuasa.

GAMBUH (Langkah Catur Sembah)

Samengko ingsun tutur

Kelak saya bertutur,

Empat macam sembah supaya dilestarikan;


Sembah catur supaya lumuntur
Pertama; sembah raga, kedua; sembah cipta, ketiga;

4
9

Dhihin raga, cipta, jiwa, rasa, kaki

sembah jiwa, dan keempat; sembah rasa, anakku !

Ing kono lamun tinemu

Di situlah akan bertemu dengan

Tandha nugrahaning Manon

pertanda anugrah Tuhan.

Sembah raga punika

Sembah raga adalah

Pakartine wong amagang laku

Perbuatan orang yang lagi magang olah batin

Susucine asarana saking warih

Menyucikan diri dengan sarana air,

Kang wus lumrah limang wektu

Yang sudah lumrah misalnya lima waktu

Wantu wataking weweton

Sebagai rasa menghormat waktu

Inguni uni durung

Zaman dahulu belum

Sinarawung wulang kang sinerung

pernah dikenal ajaran yang penuh tabir,

Lagi iki bangsa kas ngetokken anggit

Baru kali ini ada orang menunjukkan hasil rekaan,

Mintokken kawignyanipun

memamerkan ke-bisa-an nya

Sarengate elok elok

amalannya aneh aneh

Thithik kaya santri Dul

Kadang seperti santri Dul (gundul)

Gajeg kaya santri brai kidul

Bila tak salah, seperti santri wilayah selatan

Saurute Pacitan pinggir pasisir

Sepanjang Pacitan tepi pantai

Ewon wong kang padha nggugu

Ribuan orang yang percaya.

Anggere padha nyalemong

Asal-asalan dalam berucap

5
0

5
1

Keburu ingin tahu,


Kasusu arsa weruh
cahaya Tuhan dikira dapat ditemukan,
Cahyaning Hyang kinira yen karuh

5
2

Ngarep arep urub arsa den kurebi

Menanti-nanti besar keinginan (mendapatkan anugrah)


namun gelap mata

Tan wruh kang mangkono iku

Orang tidak paham yang demikian itu

Akale kaliru enggon

Nalarnya sudah salah kaprah

Yen ta jaman rumuhun


Tata titi tumrah tumaruntun
Bangsa srengat tan winor lan laku
batin

5
3

Bila zaman dahulu,

Dadi nora gawe bingung

Tertib teratur runtut harmonis


sariat tidak dicampur aduk dengan olah batin,

Kang padha nembah Hyang Manon

jadi tidak membuat bingung


bagi yang menyembah Tuhan

Lire sarengat iku


Kena uga ingaran laku

Sesungguhnya sariat itu

Dhingin ajeg kapindone ataberi

dapat disebut olah, yang bersifat ajeg dan tekun.

Pakolehe putraningsun

Anakku, hasil sariat adalah dapat menyegarkan badan

Nyenyeger badan mrih kaot

agar lebih baik,

Wong seger badanipun

badan, otot, daging, kulit dan tulang sungsumnya menjadi

segar,
Otot daging kulit balung sungsum
Mempengaruhi darah, membuat tenang di hati.
Tumrah ing rah memarah
Ketenangan hati membantu

Antenging ati
Antenging ati nunungku
Angruwat ruweding batos

Membersihkan kekusutan batin

Mangkono mungguh ingsun


Begitulah menurut ku !
Ananging ta sarehne asnafun
Tetapi karena orang itu berbeda-beda,
Beda beda panduk pandhuming
dumadi

Beda pula garis nasib dari Tuhan.

Sayektine nora jumbuh

Sebenarnya tidak cocok

Tekad kang padha linakon

tekad yang pada dijalankan itu

5
6

Namun terpaksa memberi nasehat


Nanging ta paksa tutur
Karena sudah tua kewajibannya hanya memberi petuah.
Rehne tuwa tuwase mung catur
Siapa tahu dapat lestari menjadi pedoman tingkah laku
Bok lumuntur lantaraning reh utami

utama.

Sing sapa temen tinemu

Barang siapa bersungguh-sungguh akan

Nugraha geming kaprabon

mendapatkan anugrah kemuliaan dan kehormatan.

5
7

Samengko sembah kalbu

5
8

Yen lumintu uga dadi laku

Nantinya, sembah kalbu itu

Laku agung kang kagungan Narapati

jika berkesinambungan juga menjadiolah spiritual.


Olah (spiritual) tingkat tinggi yang dimiliki Raja.

Patitis tetesing kawruh

Tujuan ajaran ilmu ini;

Meruhi marang kang momong

untuk memahami yang mengasuh diri (guru sejati/pancer)

Bersucinya tidak menggunakan air


Sucine tanpa banyu

Hanya menahan nafsu di hati

Mung nyunyuda mring hardaning


kalbu

Dimulai dari perilaku yang tertata, teliti dan hati-hati


(eling dan waspada)

Pambukane tata titi ngati ati

Teguh, sabar dan tekun,

Atetep telaten atul

semua menjadi watak dasar,

Tuladan marang waspaos

Teladan bagi sikap waspada.

5
9

Dalam penglihatan yang sejati,


Mring jatining pandulu
Menggapai sasaran dengan tata cara yang benar.
Panduk ing ndon dedalan satuhu
Biarpun sederhana tatalakunya dibutuhkan konsentrasi
Lamun lugu legutaning reh maligi
Lageane tumalawung

Sampai terbiasa mendengar suara sayup-sayup dalam


keheningan

Wenganing alam kinaot

Itulah, terbukanya alam lain

6
0

Bila telah mencapai seperti itu,


Yen wus kambah kadyeku

Saratnya sabar segala tingkah laku.

Sarat sareh saniskareng laku

Berhasilnya dengan cara;

Kalakone saka eneng ening eling

Membangun kesadaran, mengheningkan cipta, pusatkan


fikiran kepada energi Tuhan.

Ilanging rasa tumlawung


6
1

6
2

Kono adiling Hyang Manon

Dengan hilangnya rasa sayup-sayup, di situlah keadilan


Tuhan terjadi. (jiwa memasuki alam gaib rahasia Tuhan)

Gagare ngunggar kayun

Gugurnya jika menuruti kemauan jasad (nafsu)

Tan kayungyun mring ayuning


kayun

Tidak suka dengan indahnya kehendak rasa sejati,

Bangsa anggit yen ginigit nora dadi

Jika merasakan keinginan yang tidak-tidak akan gagal.

Marma den awas den emut

Maka awas dan ingat lah

Mring pamurunging kalakon

dengan yang membuat gagal tujuan

Samengko kang tinutur


Sembah katri kang sayekti katur

Nanti yang diajarkan

Mring Hyang Sukma sukmanen saari

Sembah ketiga yang sebenarnya diperuntukkan kepada

ari

Hyang sukma (jiwa).

Arahen dipun kacakup

Hayatilah dalam kehidupan sehari-hari

Sembaling jiwa sutengong

Usahakan agar mencapai sembah jiwa ini anakku !

6
3

Sayekti luwih perlu


Ingaranan pepuntoning laku

Sungguh lebih penting, yang

Kalakuwan tumrap kang bangsaning

disebut sebagai ujung jalan spiritual,

batin
Tingkah laku olah batin, yakni
Sucine lan awas emut
6

menjaga kesucian dengan awas dan selalu ingat akan alam

Mring alaming lama maot

nan abadi kelak.

Ruktine ngangkah ngukut

Cara menjaganya dengan menguasai, mengambil,

mengikat, merangkul erat tiga jagad yang dikuasai.


Ngiket ngruket triloka kakukut
Jagad besar tergulung oleh jagad kecil,
Jagad agung ginulung lan jagad alit
Pertebal keyakinanmu anakku !
Den kandel kumadel kulup

6
6

Mring kelaping alam kono

Akan kilaunya alam tersebut.

Kaleme mawi limut

Tenggelamnya rasa melalui suasana remang berkabut,

Kalamatan jroning alam kanyut

Mendapat firasat dalam alam yang menghanyutkan,

Sanyatane iku kanyatan kaki

Sebenarnya hal itu kenyataan, anakku !

Sejatine yen tan emut

Sejatinya jika tidak ingat

Sayekti tan bisa awor

Sungguh tak bisa larut

Pamete saka luyut


Jalan keluarnya dari luyut (batas antara lahir dan batin)
Sarwa sareh saliring panganyut
Tetap sabar mengikuti alam yang menghanyutkan
Lamun yitna kayitnan kang mitayani
Tarlen mung pribadinipun

Asal hati-hati dan waspada yang menuntaskan tidak lain


hanyalah diri pribadinya

Kang katon tinonton kono

yang tampak terlihat di situ

6
7

Tetapi jangan salah mengerti


Nging away salah surup

Di situ ada cahaya sejati

Kono ana sajatining urub

Ialah cahaya pembimbing,

Yeku urub pangareb uriping budi

energi penghidup akal budi.

Sumirat sirat narawung

Bersinar lebih terang dan cemerlang,

Kadya kartika katonton

tampak bagaikan bintang

Yeku wenganing kalbu

Yaitu membukanya pintu hati

9
Terbukanya yang kuasa-menguasai (antara cahaya/nur

Kabukane kang wengku winengku


dengan jiwa/roh).
Wewengkone wis kawengku neng
sireki

Cahaya itu sudah kau (roh) kuasai

Nging sira uga kawengku

Tapi kau (roh) juga dikuasai

Mring kang pindha kartika byor

oleh cahaya yang seperti bintang cemerlang.

Samengko ingsun tutur


Nanti ingsun ajarkan,
Gantya sembah ingkang kaping catur

7
0

Sembah rasa karasa wosing dumadi

Beralih sembah yang ke empat.


Sembah rasa terasalah hakekat kehidupan.

Dadine wis tanpa tuduh

Terjadinya sudah tanpa petunjuk,

Mung kalawan kasing batos

hanya dengan kesentosaan batin

Kalamun durung lugu


Apabila belum bisa membawa diri,
Aja pisan wani ngaku aku
Jangan sekali-kali berani mengaku-aku,
Antuk siku kang mangkono iku kaki
mendapat laknat yang demikian itu anakku !
Kena uga wenang muluk
7

Artinya, seseorang berhak berkata apabila sudah

Kalamun wus padha melok

mengetahui dengan nyata.

Meloke ujar iku

Menghayati pelajaran ini

Yen wus ilang sumelanging kalbu

Bila sudah hilang keragu-raguan hati.

Amung kandel kumandel

Hanya percaya dengan sungguh-sungguh kepada takdir

Amarang ing takdir

itu harap diwaspadai, diingat,

Iku den awas den emut

dicermati bila ingin menguasai seluruhnya.

Den memet yen arsa momot

Melaksanakan petuah itu


Harus kokoh budipekertinya
Pamoting ujar iku
Teguh serta sabar
Kudu santosa ing budi teguh sarta
sabar tawekal legaweng ati

tawakal lapang dada

Trima lila ambeg sadu

Menerima dan ikhlas apa adanya sikapnya dapat dipercaya

Weruh wekasing dumados

Mengerti sangkan paraning dumadi.

Sabarang tindak tanduk

Segala tindak tanduk

Tumindake lan sakadaripun,

dilakukan ala kadarnya,

Den ngaksama kasisipaning sesami,

memberi maaf atas kesalahan sesama,

Sumimpanga ing laku dur,

menghindari perbuatan tercela,

Hardaning budi kang ngrodon.

(dan) watak angkara yang besar.

Dadya weruh iya dudu,

Sehingga tahu baik dan buruk,

Yeku minangka pandaming kalbu,

Demikian itu sebagai ketetapan hati,

Ingkang buka ing kijab bullah agaib,

Yang membuka penghalang/tabir antara insan dan Tuhan,

Sesengkeran kang sinerung,

Tersimpan dalam rahasia,

Dumunung telenging batos.

Terletak di dalam batin.

Rasaning urip iku,

Rasa hidup itu

7
3

7
4

Krana momor pamoring sawujud,


Wujudollah sumrambah ngalam

dengan cara manunggal dalam satu wujud,

sakalir,
Wujud Tuhan meliputi alam semesta,
Lir manis kalawan madu,
bagaikan rasa manis dengan madu. Begitulah
Endi arane ing kono.

ungkapannya.

Endi manis endi madu,


Yen wis bisa nuksmeng pasang
semu,

Mana manis mana madu,


apabila sudah bisa menghayati gambaran itu,

Pasamoaning hebing kang Mahasuci,


Bagaimana pengertian sabda Tuhan,
Kasikep ing tyas kacakup,
7
7

Hendaklah digenggam di dalam hati, sudah jelas dipahami


Kasat mata lair batos.

secara lahir dan batin.

Ing batin tan kaliru

Dalam batin tak keliru,

Kedhap kilap liniling ing kalbu,

Segala cahaya indah dicermati dalam hati,

Kang minangka colok celaking

Yang menjadi petunjuk dalam memahami hakekat Tuhan,

Hyang Widhi,
Widadaning budi sadu,

Selamatnya karena budi (bebuden) yang jujur (hilang


nafsu),

Pandak panduking liru nggon.

Agar dapat merasuk beralih tempat.

Nggonira mrih tulus,

Agar usahamu berhasil,

Kalaksitaning reh kang rinuruh,

Dapat menemukan apa yang dicari,

Nggyanira mrih wiwal warananing

upayamu agar dapat melepas penghalang kegaiban,

gaib,
Apabila kamu tidak paham ; lihatlah tentang bagaimana

Paranta lamun tan weruh,


Sasmita jatining endhog.

terjadinya telur.

Putih dan kuningnya,


Putih lan kuningipun,
bila akan mewujud (menetas),
Lamun arsa titah,
wujud datang berganti,
titah teka mangsul,
tak disangka-sangka,
Dene nora mantra-mantra yen ing
lair,

bila kelahirannya

Bisa aliru wujud,

dapat berganti wujud,

Kadadeyane ing kono.

Kejadiannya di situ !

Istingarah tan metu,

Dipastikan tidak keluar,

Lawan istingarah tan lumebu,

juga tidak masuk,

Dene ing njro wekasane dadi njawi,

Kenyataannya yang di dalam akhirnya menjadi di luar,

Rasakna kang tuwajuh,

Rasakan sunguh-sungguh,

Aja kongsi kabasturon.

Jangan sampai terlanjur tak bisa memahami.

Karana yen kebanjur,

Sebab apabila sudah terlanjur,

Kajantaka tumekeng saumur,

akan tak tenang sepanjang hidup, tidak ada gunanya bila

8
0

8
1

kelak mati,
Tanpa tuwas yen tiwasa ing dumadi,
Menjadi orang hina yang bodoh,
Dadi wong ina tan weruh,
8
2

dirinya sendiri malah dianggap tamu.


Dheweke den anggep dayoh.
https://sabdalangit.wordpress.com

Kinanti podho 83-100

Silahkan dibaca di postingan Wedhatama Kinanti


(lanjutan)

Mangka kanthining
tumuwuh,
Salami mung awas eling,
Eling lukitaning alam,
Dadi wiryaning dumadi,
Supadi nir ing sangsaya,
Yeku pangreksaning urip.

Padahal bekal hidup,


selamanya waspada dan ingat,
Ingat akan pertanda yang ada
di alam ini,
Menjadi kekuatannya asal-usul, supaya lepas dari sengsara.
Begitulah memelihara hidup.

84

Marma den taberi kulup,


Anglung lantiping ati,
Rina wengi den anedya,
Pandak panduking pambudi,
Bengkas kahardaning driya,
Supaya dadya utami.`

Maka rajinlah anak-anakku,


Belajar menajamkan hati,
Siang malam berusaha,
merasuk ke dalam sanubari,
melenyapkan nafsu pribadi,
Agar menjadi (manusia) utama.

Pangasahe sepi samun,


Aywa esah ing salami,
Samangsa wis kawistara,
Lalandhepe mingis mingis,
Pasah wukir reksamuka,
Kekes srabedaning budi.

Mengasahnya di alam sepi


(semedi),
Jangan berhenti selamanya,
Apabila sudah kelihatan,
tajamnya luar biasa,
mampu mengiris gunung
penghalang,
Lenyap semua penghalang budi.

86

Dene awas tegesipun,


Weruh warananing urip,
Miwah wisesaning tunggal,
Kang atunggil rina wengi,
Kang mukitan ing sakarsa,
Gumelar ngalam sakalir.

Awas itu artinya,


tahu penghalang kehidupan,
serta kekuasaan yang tunggal,
yang bersatu siang malam,
Yang mengabulkan segala
kehendak,
terhampar alam semesta.

87

Aywa sembrana ing kalbu,


Wawasen wuwus sireki,
Ing kono yekti karasa,
Dudu ucape pribadi,
Marma den sembadeng
sedya,
Wewesen praptaning uwis.

Hati jangan lengah,


Waspadailah kata-katamu,
Di situ tentu terasa,
bukan ucapan pribadi,
Maka tanggungjawablah,
perhatikan semuanya sampai
tuntas.

85

88

Sirnakna semanging kalbu,


Den waspada ing pangeksi,
Yeku dalaning kasidan,
Sinuda saka sethithik,
Pamothahing nafsu hawa,
Linalantih mamrih titih.

Sirnakan keraguan hati,


waspadalah terhadap
pandanganmu,
Itulah caranya berhasil,
Kurangilah sedikit demi sedikit
godaan hawa nafsu,
Latihlah agar terlatih.

89

Aywa mematuh nalutuh,


Tanpa tuwas tanpa kasil,
Kasalibuk ing srabeda,
Marma dipun ngati-ati,
Urip keh rencananira,
Sambekala den kaliling.

Jangan terbiasa berbuat aib,


Tiada guna tiada hasil,
terjerat oleh aral,
Maka berhati-hatilah,
Hidup ini banyak rintangan,
Godaan harus dicermati.

90

Umpamane wong lumaku,


Marga gawat den liwati,
Lamun kurang ing pangarah,
Sayekti karendhet ing ri.
Apese kasandhung padhas,
Babak bundhas anemahi.

Seumpama orang berjalan,


Jalan berbahaya dilalui,
Apabila kurang perhitungan,
Tentulah tertusuk duri,
celakanya terantuk batu,
Akhirnya penuh luka.

91

Lumrah bae yen kadyeku,


Atetamba yen wus bucik,
Duweya kawruh sabodhag,
Yen tan nartani ing kapti,
Dadi kawruhe kinarya,
Ngupaya kasil lan melik.

Lumrahnya jika seperti itu,


Berobat setelah terluka,
Biarpun punya ilmu segudang,
bila tak sesuai tujuannya,
ilmunya hanya dipakai mencari
nafkah dan pamrih.

Meloke yen arsa muluk,


Muluk ujare lir wali,
Wola wali nora nyata,
Anggepe pandhita luwih,
Kaluwihane tan ana,
Kabeh tandha tandha sepi.

Baru kelihatan jika keinginannya


muluk-muluk,
Muluk-muluk bicaranya seperti
wali,
Berkali-kali tak terbukti,
merasa diri pandita istimewa,
Kelebihannya tak ada,
Semua bukti sepi.

Kawruhe mung ana wuwus,


Wuwuse gumaib gaib,
Kasliring thithik tan kena,
Mancereng alise gathik,
Apa pandhita antiga,
Kang mangkono iku kaki,

Ilmunya sebatas mulut,


Kata-katanya di gaib-gaibkan,
Dibantah sedikit saja tidak mau,
mata membelalak alisnya menjadi
satu,
Apakah yang seperti itu pandita

92
93

palsu,..anakku ?

94

Mangka ta kang aran laku,


Lakune ngelmu sejati,
Tan dahwen pati openan,
Tan panasten nora jail,
Tan njurungi ing kahardan,
Amung eneng mamrih ening.

Padahal yang disebut laku,


sarat menjalankan ilmu sejati
tidak suka omong kosong dan
tidak suka memanfaatkan hal-hal
sepele yang bukan haknya,
Tidak iri hati dan jail,
Tidak melampiaskan hawa nafsu.
Sebaliknya, bersikap tenang agar
menggapai keheningan jiwa.

95

Kaunanging budi luhung,


Bangkit ajur ajer kaki,
Yen mangkono bakal cikal,
Thukul wijining utami,
Nadyan bener kawruhira,
Yen ana kang nyulayani.

Luhurnya budipekerti,
pandai beradaptasi, anakku !
Demikian itulah awal mula,
tumbuhnya benih keutamaan,
Walaupun benar ilmumu,
bila ada yang mempersoalkan..

96

Tur kang nyulayani iku,


Wus wruh yen kawruhe
nempil,
Nanging laire angalah,
Katingala angemori,
Mung ngenaki tyasing liyan,
Aywa esak aywa serik.

Walau orang yang


mempersoalkan itu, sudah
diketahui ilmunya dangkal,
tetapi secara lahir kita mengalah,
berkesanlah persuasif,
sekedar menggembirakan hati
orang lain.
Jangan sakit hati dan dendam.

97

Yeku ilapating wahyu,


Yen yuwana ing salami,
Marga wimbuh ing nugraha,
Saking heb Kang mahasuci,
Cinancang pucuking cipta,
Nora ucul ucul kaki.

Begitulah sarat turunnya wahyu,


Bila teguh selamanya,
dapat bertambah anugrahnya,
dari sabda Tuhan Mahasuci,
terikat di ujung cipta,
tiada terlepas-lepas anakku.

98

Mangkono ingkang tinamtu,


Tampa nugrahaning Widhi,
Marma ta kulup den bisa,
Mbusuki ujaring janmi,
Pakoleh lair batinnya,
Iyeku budi premati.

Begitulah yang digariskan,


Untuk mendapat anugrah Tuhan.
Maka dari itu anakku,
sebisanya, kalian pura-pura
menjadi orang bodoh terhadap
perkataan orang lain,
nyaman lahir batinnya,
yakni budi yang baik.

99

Pantes tinulat tinurut,

Pantas menjadi suri tauladan yang

100

Laladane mrih utami,


Utama kembanging mulya,
Kamulyan jiwa dhiri,
Ora ta yen ngeplekana,
Lir leluhur nguni-uni.

ditiru,
Wahana agar hidup mulia,
kemuliaan jiwa raga.
Walaupun tidak persis, seperti
nenek moyang dahulu.

Ananging ta kudu kudu,


Sakadarira pribadi,
Aywa tinggal tutuladan,
Lamun tan mangkono kaki,
Yekti tuna ing tumitah,
Poma kaestokna kaki.

Tetapi harus giat berupaya, sesuai


kemampuan diri,
Jangan melupakan suri tauladan,
Bila tak berbuat demikian itu
anakku,
pasti merugi sebagai manusia.
Maka lakukanlah anakku !

Anda mungkin juga menyukai