Anda di halaman 1dari 28

SERAT WEDHATAMA

PANGKUR (Sembah Raga/Syariat)


Mingkar mingkuring angkara,
Meredam nafsu angkara dalam diri,
Akarana karanan mardi siwi,
Hendak berkenan mendidik putra-putri
Sinawung resmining kidung,
Tersirat dalam indahnya tembang,
Sinuba sinukarta,
dihias penuh variasi,
Mrih kretarta pakartining
ngelmu luhung agar menjiwai hakekat ilmu luhur,

Kang tumrap neng tanah Jawa, yang berlangsung di tanah Jawa (nusantara)

1 Agama ageming aji. agama sebagai “pakaian” kehidupan.

Jinejer neng Wedatama Disajikan dalam serat Wedhatama,

Mrih tan kemba agar jangan miskin pengetahuan


kembenganing pambudi
walaupun sudah tua pikun
Mangka nadyan tuwa pikun
jika tidak memahami rasa sejati (batin)
Yen tan mikani rasa,
niscaya kosong tiada berguna
yekti sepi asepa lir sepah,
samun, bagai ampas, percuma sia-sia,

Samangsane pasamuan di dalam setiap pertemuan

2 Gonyak ganyuk nglilingsemi. sering bertindak ceroboh memalukan.

Nggugu karsaning priyangga, Mengikuti kemauan sendiri,

Nora nganggo peparah lamun Bila berkata tanpa dipertimbangkan (asal


angling, bunyi),

Lumuh ing ngaran balilu, Namun tak mau dianggap bodoh,

Uger guru aleman, Selalu berharap dipuji-puji.


3
Nanging janma ingkang wus (sebaliknya) Ciri orang yang sudah
waspadeng semu memahami (ilmu sejati) tak bisa ditebak

Sinamun ing samudana, berwatak rendah hati,

Sesadon ingadu manis selalu berprasangka baik.

Si pengung nora nglegawa, (sementara) Si dungu tidak menyadari,

Sangsayarda deniro cacariwis, Bualannya semakin menjadi jadi,

Ngandhar-andhar ngelantur bicara yang tidak-tidak,


angendhukur, Kandhane nora
kaprah, Bicaranya tidak masuk akal,

saya elok alangka makin aneh tak ada jedanya.


longkanganipun,
Lain halnya, Si Pandai cermat dan
Si wasis waskitha ngalah, mengalah,

4 Ngalingi marang si pingging. Menutupi aib si bodoh.

Mangkono ngelmu kang


nyata,
Demikianlah ilmu yang nyata,
Sanyatane mung weh reseping
ati, Senyatanya memberikan ketentraman hati,

Bungah ingaran cubluk, Tidak merana dibilang bodoh,

Sukeng tyas yen denina, Tetap gembira jika dihina

Nora kaya si punggung Tidak seperti si dungu yang selalu


anggung gumrunggung sombong,

Ugungan sadina dina Ingin dipuji setiap hari.

5 Aja mangkono wong urip. Janganlah begitu caranya orang hidup.

Urip sepisan rusak, Hidup sekali saja berantakan,

Nora mulur nalare ting Tidak berkembang, pola pikirnya carut


6 saluwir, marut.
Kadi ta guwa kang sirung, Umpama goa gelap menyeramkan,

Sinerang ing maruta, Dihembus angin,

Gumarenggeng anggereng Suaranya gemuruh menggeram,

Anggung gumrunggung, berdengung

Pindha padhane si mudha, Seperti halnya watak anak muda

Prandene paksa kumaki. masih pula berlagak congkak

Kikisane mung sapala,

Palayune ngendelken yayah


wibi, Tujuan hidupnya begitu rendah,

Bangkit tur bangsaning luhur, Maunya mengandalkan orang tuanya,

Lha iya ingkang rama, Yang terpandang serta bangsawan

Balik sira sarawungan bae Itu kan ayahmu !


durung Sedangkan kamu kenal saja belum,

Mring atining tata krama, akan hakikatnya tata krama

7 Nggon anggon agama suci. dalam ajaran yang suci

Socaning jiwangganira,
Cerminan dari dalam jiwa raga mu,
Jer katara lamun pocapan
pasthi, Nampak jelas walau tutur kata halus,

Lumuh asor kudu unggul, Sifat pantang kalah maunya menang


sendiri
Semengah sesongaran,
Sombong besar mulut
Yen mangkono keno ingaran
katungkul, Bila demikian itu, disebut orang yang
terlena
Karem ing reh kaprawiran,
Puas diri berlagak tinggi
8 Nora enak iku kaki.
Tidak baik itu nak !
Kekerane ngelmu karang,
Di dalam ilmu yang dikarang-karang
Kekarangan saking (sihir/rekayasa)
bangsaning gaib,
Rekayasa dari hal-hal gaib
Iku boreh paminipun,
Itu umpama bedak.
Tan rumasuk ing jasad,
Tidak meresap ke dalam jasad,
Amung aneng sajabaning
daging kulup, Hanya ada di kulitnya saja nak

Yen kapengok pancabaya, Bila terbentur marabahaya,

9 Ubayane mbalenjani. bisanya menghindari.

Marma ing sabisa-bisa,


Karena itu sebisa-bisanya,
Bebasane muriha tyas basuki,
Upayakan selalu berhati baik
Puruita-a kang patut,
Bergurulah secara tepat
Lan traping angganira,
Yang sesuai dengan dirimu
Ana uga angger ugering
kaprabun, Ada juga peraturan dan pedoman bernegara,

Abon aboning panembah, Menjadi syarat bagi yang berbakti,

10 Kang kambah ing siyang ratri. yang berlaku siang malam.

Iku kaki takok-eno, Itulah nak, tanyakan

marang para sarjana kang Kepada para sarjana yang menimba ilmu
martapi
Kepada jejak hidup para suri tauladan yang
Mring tapaking tepa tulus, benar,

Kawawa nahen hawa, dapat menahan hawa nafsu

Wruhanira mungguh Pengetahuanmu adalah senyatanya ilmu,


sanyataning ngelmu
11 Yang tidak harus dikuasai orang tua,
Tan mesthi neng janma Bisa juga bagi yang muda atau miskin,
wredha nak !

Tuwin mudha sudra kaki.

Sapantuk wahyuning Gusti


Allah,

Gya dumilah mangulah


ngelmu bangkit, Siapapun yang menerima wahyu Tuhan,

Bangkit mikat reh mangukut, Dengan cermat mencerna ilmu tinggi,

Kukutaning jiwangga, Mampu menguasai ilmu kasampurnan,


Kesempurnaan jiwa raga,
Yen mengkono kena sinebut
wong sepuh, Bila demikian pantas disebut “orang tua”.
Arti “orang tua” adalah tidak dikuasai hawa
Lire sepuh sepi hawa, nafsu
Paham akan dwi tunggal (menyatunya
12 Awas roroning atunggil sukma dengan Tuhan)

Tan samar pamoring sukma,


Sinuksmaya winahya ing
ngasepi,

Sinimpen telenging kalbu,

Pambukaning warana, Tidak lah samar sukma menyatu


meresap terpatri dalam keheningan
Tarlen saking liyep layaping semadi,
aluyup, Diendapkan dalam lubuk hati
menjadi pembuka tabir,
Pindha pesating sumpena, berawal dari keadaan antara sadar dan
tiada
13 Sumusuping rasa jati. Seperti terlepasnya mimpi
Merasuknya rasa yang sejati.

Sejatine kang mangkana, Sebenarnya ke-ada-an itu merupakan


anugrah Tuhan,
Wus kakenan nugrahaning
Hyang Widhi, Kembali ke alam yang mengosongkan,

14 Bali alaming ngasuwung, tidak mengumbar nafsu duniawi,


Tan karem arameyan, yang bersifat kuasa menguasai. Kembali ke
asal muasalmu
Ingkang sipat wisesa winisesa
wus, Mulih mula ulanira. Oleh karena itu,
Mulane wong anom sami.
wahai anak muda sekalian…

(lanjut ke SINOM)

SINOM (Sembah Cipta/Kalbu/Tarekat)

Nulada laku utama

Tumrape wong Tanah jawi,

Wong agung ing Contohlah perilaku utama,


Ngeksiganda,
bagi kalangan orang Jawa (Nusantara),
Panembahan Senopati,
orang besar dari Ngeksiganda (Mataram),
Kepati amarsudi,
Panembahan Senopati,
Sudane hawa lan nepsu,
yang tekun, mengurangi hawa nafsu, dengan
Pinepsu tapa brata, jalan prihatin (bertapa),

Tanapi ing siyang ratri, serta siang malam

Amamangun karyenak selalu berkarya membuat hati tenteram bagi


15 tyasing sesama. sesama (kasih sayang)

Samangsane pasamuan, Dalam setiap pergaulan,


mamangun marta martani,
membangun sikap tahu diri.
Sinambi ing saben mangsa,
Setiap ada kesempatan,
Kala kalaning asepi,
Di saat waktu longgar,
Lelana teki-teki,
mengembara untuk bertapa,
Nggayuh geyonganing
16 kayun, menggapai cita-cita hati,
Kayungyun eninging tyas, hanyut dalam keheningan kalbu.

Sanityasa pinrihatin, Senantiasa menjaga hati untuk prihatin


(menahan hawa nafsu),
Puguh panggah cegah
dhahar lawan nendra. dengan tekad kuat, membatasi makan dan
tidur.

Setiap mengembara meninggalkan rumah


(istana),
Saben mendra saking
wisma, berkelana ke tempat yang sunyi (dari hawa
nafsu),
Lelana lalading sepi,
menghirup tingginya ilmu,
Ngingsep sepuhing supana,
agar jelas apa yang menjadi tujuan (hidup)
Mrih pana pranaweng kapti, sejati.

Tis tising tyas marsudi, Hati bertekad selalu berusaha dengan tekun,

Mardawaning budya tulus, memperdayakan akal budi

Mesu reh kasudarman, menghayati cinta kasih,

Neng tepining jalanidhi, ditepinya samudra.

Sruning brata kataman Kuatnya bertapa diterimalah wahyu dyatmika


17 wahyu dyatmika. (hidup yang sejati).

Wikan wengkoning
samodra, Memahami kekuasaan di dalam samodra
seluruhnya sudah dijelajahi,
Kederan wus den ideri,
“kesaktian” melimputi indera
Kinemat kamot hing driya,
Ibaratnya cukup satu genggaman saja sudah
Rinegan segegem dadi, jadi, berhasil berkuasa,

Dumadya angratoni, Kangjeng Ratu Kidul,

Nenggih Kangjeng Ratu Naik menggapai awang-awang,


18 Kidul,
(kemudian) datang menghadap dengan penuh
Ndedel nggayuh nggegana, hormat,

Umara marak maripih, kepada Wong Agung Ngeksigondo.

Sor prabawa lan wong


agung Ngeksiganda

Dahat denira aminta,


Memohon dengan sangat lah beliau,
Sinupeket pangkat kanthi,
agar diakui sebagai sahabat setia, di dalam
Jroning alam palimunan, ing alam gaib,
pasaban saben sepi,
tempatnya berkelana setiap sepi.
Sumanggem anyanggemi,
Bersedialah menyanggupi,
Ing karsa kang wus tinamtu,
kehendak yang sudah digariskan.
Pamrihe mung aminta,
Harapannya hanyalah meminta
Supangate teki-teki,
restu dalam bertapa,
Nora ketang teken janggut
19 suku jaja. Meski dengan susah payah.

Prajanjine abipraya,

Saturun-turuning wuri,
Perjanjian sangat mulia,
Mangkono trahing
ngawirya, untuk seluruh keturunannya di kelak
kemudian hari.
Yen amasah mesu budi,
Begitulah seluruh keturunan orang luhur,
Dumadya glis dumugi,
bila mau mengasah akal budi
Iya ing sakarsanipun,
akan cepat berhasil,
Wong agung Ngeksiganda,
apa yang diharapkan orang besar Mataram,
Nugrahane prapteng anugerahnya hingga kelak dapat mengalir di
mangkin, seluruh darah keturunannya, dapat memiliki
20 wibawa.
Trah tumerah dharahe padha
wibawa.

Ambawani tanah Jawa,


Menguasai tanah Jawa (Nusantara),
Kang padha jumeneng aji,
yang menjadi raja (pemimpin),
Satriya dibya sumbaga,
satria sakti tertermasyhur,
Tan lyan trahing Senopati,
tak lain keturunan Senopati,
Pan iku pantes ugi,
hal ini pantas pula
Tinelad labetipun,
sebagai tauladan budi pekertinya,
Ing sakuwasanira,
Sebisamu, terapkan di zaman nanti,
Enake lan jaman mangkin,
Walaupun tidak bisa
Sayektine tan bisa ngepleki
21 kuna. persis sama seperti di masa silam.

Lowung kalamun
tinimbang,

Ngaurip tanpa prihatin,


Mending bila dibanding orang hidup tanpa
Nanging ta ing jaman prihatin,
mangkya,
namun di masa yang akan datang (masa kini),
Pra mudha kang den karemi,
yang digemari anak muda,
Manulad nelad nabi,
meniru-niru nabi, rasul utusan Tuhan,
Nayakengrat gusti rasul,
yang hanya dipakai untuk menyombongkan
Anggung ginawe umbag, diri,

Saben seba mampir masjid, setiap akan bekerja singgah dulu di masjid,

Ngajab-ajab tibaning Mengharap mukjizat agar mendapat derajat


22 mukjijat drajat. (naik pangkat).
Anggung anggubel sarengat,

Saringane tan den wruhi, Hanya memahami sariat (kulitnya) saja,


sedangkan hakekatnya tidak dikuasai,
Dalil dalaning ijemak,
Pengetahuan untuk memahami makna dan suri
Kiyase nora mikani, tauladan tidaklah mumpuni

Ketungkul mungkul sami, Mereka lupa diri, (tidak sadar)

Bengkrakan mring masjid bersikap berlebih-lebihan di masjid besar,


agung,
Bila membaca khotbah
Kalamun maca kutbah,
berirama gaya dandanggula (menghanyutkan
Lelagone Dandanggendis, hati),

Swara arum ngumandhang suara merdu bergema gaya palaran (lantang


23 cengkok palaran bertubi-tubi).

Lamun sira paksa nulad,


Jika kamu memaksa meniru,
Tuladhaning Kangjeng
Nabi, tingkah laku `Kanjeng Nabi,

O, ngger kadohan Oh, nak terlalu naif,


panjangkah,
Biasanya tak akan betah nak,
Wateke tan betah kaki,
Karena kamu itu orang Jawa,
Rehne ta sira Jawi,
sedikit saja sudah cukup.
Sathithik bae wus cukup,
Janganlah sekedar mencari sanjungan,
Aywa guru aleman,
Mencontoh-contoh mengikuti fiqih,
Nelad kas ngepleki pekih,
apabila mampu,
Lamun pangkuh
24 pangangkah yekti karahmat. memang ada harapan mendapat rahmat.

25 Naging enak ngupa boga, Tetapi seyogyanya mencari nafkah,


Reh ne ta tinitah langip, Karena diciptakan sebagai makhluk lemah,

Apata suweting Nata, Apakah mau mengabdi kepada raja,

Tani tanapi agrami, Bercocok tanam atau berdagang,

Mangkono mungguh mami, Begitulah menurut pemahamanku,

Padune wong dahat cubluk, Sebagai orang yang sangat bodoh,

Durung wruh cara arab, Belum paham cara Arab,

Jawaku wae tan ngenting, Tata cara Jawa saja tidak mengerti,

Parandene paripaksa mulang Namun memaksa diri mendidik anak.


putra.

Saking duk maksih taruna,

Sadhela wus anglakoni,

Aberag marang agama, Dikarenakan waktu masih muda,

Maguru anggering kaji, Keburu menempuh belajar pada agama,

Sawadine tyas mami, Berguru menimba ilmu pada yang haji, maka
yang terpendam dalam hatiku, menjadi
Banget wedine ing mbesuk,
sangat takut akan hari kemudian,
Pranatan ngakir jaman,
Keadaan di akhir zaman,
Tan tutug kaselak ngabdi,
Tidak tuntas keburu “mengabdi”
Nora kober sembahyang gya
26 tinimbalan. Tidak sempat sembahyang terlanjur dipanggil.

Marang ingkang asung Kepada yang memberi makan,


pangan,
Jika kelamaan dimarahi,
Yen kesuwen den dukani,
Menjadi kacau balau perasaanku,
Abubrah kawur tyas
27 ingwang, Seperti kiyamat saban hari,
Lir kiyamat saben ari, Berat “Allah” atau “Gusti”,

Bot Allah apa Gusti, Bimbanglah sikapku,

Tambuh tambuh Lama-lama berfikir,


solahingsun,
Karena anak turun priyayi,
Lawas lawas nggraita,
Bila ingin jadi juru doa (kaum) dapatlah nista,
Rehne ta suta priyayi,

Yen mamriha dadi kaum


temah nistha.

Tuwin ketip suragama,

Pan ingsun nora winaris, begitu pula jika aku menjadi pengurus dan
juru dakwah agama.
Angur baya ngantepana,
Karena aku bukanlah keturunannya,
Pranatan wajibing urip,
Lebih baik memegang teguh
Lampahan angluluri,
aturan dan kewajiban hidup,
Kuna kumunanira,
Menjalankan pedoman hidup
Kongsi tumekeng
samangkin, warisan leluhur dari zaman dahulu kala
hingga kelak kemudian hari.
Kikisane tan lyan amung
28 ngupa boga. Ujungnya tidak lain hanyalah mencari nafkah.

Bonggan kan tan merlok-na, Salahnya sendiri yang tidak mengerti,

Mungguh ugering ngaurip, Paugeran orang hidup itu demikian


seyogyanya,
Uripe lan tri prakara,
hidup dengan tiga perkara;
Wirya arta tri winasis,
Keluhuran (kekuasaan), harta (kemakmuran),
Kalamun kongsi sepi, ketiga ilmu pengetahuan.
Bila tak satu pun dapat diraih dari ketiga
29 Saka wilangan tetelu, perkara itu,
Telas tilasing janma, habis lah harga diri manusia.

Aji godhong jati aking, Lebih berharga daun jati kering, akhirnya
mendapatlah derita, jadi pengemis dan
Temah papa papariman terlunta.
ngulandara.

Kang wus waspadha ing


patrap,
Yang sudah paham tata caranya,
Manganyut ayat winasis,
Menghayati ajaran utama,
Wasana wosing jiwangga,
Jika berhasil merasuk ke dalam jiwa,
Melok tanpa aling-aling,
akan melihat tanpa penghalang,
Kang ngalingi kalingling,
Yang menghalangi tersingkir,
Wenganing rasa tumlawung,
Terbukalah rasa sayup menggema.
Keksi saliring jaman,
Tampaklah seluruh cakrawala,
Angelangut tanpa tepi,
Sepi tiada bertepi,
Yeku ingaran tapa tapaking
30 Hyang Suksma. Yakni disebut “tapa tapaking Hyang
Sukma”.

Mangkono janma utama,


Demikianlah manusia utama,
Tuman tumanem ing sepi,
Gemar terbenam dalam sepi (meredam nafsu),
Ing saben rikala mangsa,
Di saat-saat tertentu,
Masah amemasuh budi,
Mempertajam dan membersihkan budi,
Laire anetepi,
Bermaksud memenuhi tugasnya sebagai
Ing reh kasatriyanipun, satria,

Susilo anor raga, berbuat susila rendah hati,

Wignya met tyasing sesami, pandai menyejukkan hati pada sesama,


31
Yeku aran wong barek berag itulah sebenarnya yang disebut menghayati
agama. agama.

Ing jaman mengko pan ora,

Arahe para taruni,

Yen antuk tuduh kang nyata, Di zaman kelak tiada demikian,

Nora pisan den lakoni, sikap anak muda bila mendapat petunjuk
nyata,
Banjur njujurken kapti,
tidak pernah dijalani,
Kakekne arsa winuruk,
Lalu hanya menuruti kehendaknya,
Ngandelken gurunira,
Kakeknya akan diajari,
Panditane praja sidik,
dengan mengandalkan gurunya,
Tur wus manggon
pamucunge yang dianggap pandita negara yang pandai,

32 Mring makripat serta sudah menguasai makrifat.

PUCUNG (Sembah Jiwa/Hakekat)

Ilmu (hakekat) itu

diraih dengan cara menghayati dalam setiap


Ngelmu iku perbuatan,

Kalakone kanthi laku dimulai dengan kemauan.

Lekase lawan kas Artinya, kemauan membangun kesejahteraan


terhadap sesama,
Tegese kas nyantosani
Teguh membudi daya
Setya budaya pangekese dur
33 angkara Menaklukkan semua angkara

Angkara gung
Nafsu angkara yang besar
Neng angga anggung
34 gumulung ada di dalam diri, kuat menggumpal,
menjangkau hingga tiga zaman, jika
Gegolonganira dibiarkan berkembang akan

Triloka lekeri kongsi berubah menjadi gangguan.

Yen den umbar ambabar dadi


rubeda.

Beda lamun kang wus


sengsem Berbeda dengan yang sudah menyukai dan
menjiwai,
Reh ngasamun
Watak dan perilaku memaafkan
Semune ngaksama
pada sesama
Sasamane bangsa sisip
selalu sabar berusaha
Sarwa sareh saking mardi
35 martatama menyejukkan suasana,

Taman limut

Durgameng tyas kang weh Dalam kegelapan.


limput
Angkara dalam hati yang menghalangi,
Karem ing karamat
Larut dalam kesakralan hidup,
Karana karoban ing sih
Karena temggelam dalam samodra kasih
Sihing sukma ngrebda saardi sayang, kasih sayang sukma (sejati) tumbuh
36 pengira berkembang sebesar gunung

Yeku patut tinulat tulat


tinurut Itulah yang pantas ditiru, contoh yang patut
diikuti
Sapituduhira,
seperti semua nasehatku.
Aja kaya jaman mangkin
Jangan seperti zaman nanti
Keh pra mudha mundhi diri
Banyak anak muda yang menyombongkan
37 Rapal makna diri dengan hafalan ayat
Durung becus kesusu selak
besus
Belum mumpuni sudah berlagak pintar.
Amaknani rapal
Menerangkan ayat
Kaya sayid weton mesir
seperti sayid dari Mesir
Pendhak pendhak angendhak
Setiap saat meremehkan kemampuan orang
38 Gunaning jalma lain.

Kang kadyeku
Yang seperti itu
Kalebu wong ngaku aku
termasuk orang mengaku-aku
akale alangka
Kemampuan akalnya dangkal
Elok Jawane denmohi
Keindahan ilmu Jawa malah ditolak.
Paksa langkah ngangkah met
Sebaliknya, memaksa diri mengejar ilmu di
39 Kawruh ing Mekah Mekah,

Nora weruh tidak memahami

rosing rasa kang rinuruh hakekat ilmu yang dicari,

lumeketing angga sebenarnya ada di dalam diri.

anggere padha marsudi Asal mau berusaha

40 kana kene kaanane nora beda sana sini (ilmunya) tidak berbeda,

Asal tidak banyak tingkah,


Uger lugu
agar supaya merasuk ke dalam sanubari.
Den ta mrih pralebdeng kalbu
Bila berhasil, terbuka derajat kemuliaan
Yen kabul kabuka hidup yang sebenarnya.

Ing drajat kajating urip Seperti yang telah tersirat dalam tembang
41 sinom (di atas).
Kaya kang wus winahya
sekar srinata

Basa ngelmu
Yang namanya ilmu, dapat berjalan bila
Mupakate lan panemune sesuai dengan cara pandang kita.

Pasahe lan tapa Dapat dicapai dengan usaha yang gigih.

Yen satriya tanah Jawi Bagi satria tanah Jawa,

Kuna kuna kang ginilut dahulu yang menjadi pegangan adalah tiga
42 tripakara perkara yakni;

Lila lamun kelangan nora


gegetun
Ikhlas bila kehilangan tanpa menyesal,
Trima yen ketaman
Sabar jika hati disakiti sesama,
Sakserik sameng dumadi
Ketiga ; lapang dada sambil
Tri legawa nalangsa srah ing
43 Bathara berserah diri pada Tuhan.

Tuhan Maha Agung


Bathara gung
diletakkan dalam setiap hela nafas
Inguger graning jajantung
Menyatu dengan Yang Mahakuasa
Jenek Hyang wisesa
Teguh mensucikan diri
Sana pasenedan suci
Tidak seperti yang muda,
Nora kaya si mudha mudhar
44 angkara mengumbar nafsu angkara.

Nora uwus Tidak henti hentinya

Kareme anguwus uwus gemar mencaci maki.

Uwose tan ana Tanpa ada isinya

45 Mung janjine muring muring kerjaannya marah-marah


Kaya buta buteng betah seperti raksasa; bodoh, mudah marah dan
anganiaya menganiaya sesama.

Semua kesalahan

Sakeh luput dalam diri selalu ditutupi,

Ing angga tansah linimput ditutup dengan kata-kata

Linimpet ing sabda mengira tak ada yang mengetahui,

Narka tan ana udani bilangnya enggan berbuat jahat

Lumuh ala ardane ginawa padahal tabiat buruknya membawa


46 gada kehancuran.

Durung punjul
Belum cakap ilmu
Ing kawruh kaselak jujul
Buru-buru ingin dianggap pandai.
Kaseselan hawa
Tercemar nafsu selalu merasa kurang,
Cupet kapepetan pamrih
dan tertutup oleh pamrih,
tangeh nedya anggambuh
sulit untuk manunggal pada Yang
47 mring Hyang Wisesa Mahakuasa.

GAMBUH (Langkah Catur Sembah)

Samengko ingsun tutur


Kelak saya bertutur,
Sembah catur supaya
lumuntur Empat macam sembah supaya dilestarikan;

Dhihin raga, cipta, jiwa, rasa, Pertama; sembah raga, kedua; sembah
kaki cipta,ketiga; sembah jiwa, dan keempat;
sembah rasa, anakku !
Ing kono lamun tinemu Di situlah akan bertemu dengan

48 Tandha nugrahaning Manon pertanda anugrah Tuhan.


Sembah raga punika
Sembah raga adalah
Pakartine wong amagang laku
Perbuatan orang yang lagi magang “olah
Susucine asarana saking batin”
warih
Menyucikan diri dengan sarana air,
Kang wus lumrah limang
wektu Yang sudah lumrah misalnya lima waktu

49 Wantu wataking weweton Sebagai rasa menghormat waktu

Inguni uni durung


Zaman dahulu belum
Sinarawung wulang kang
sinerung pernah dikenal ajaran yang penuh tabir,

Lagi iki bangsa kas ngetokken Baru kali ini ada orang menunjukkan hasil
anggit rekaan,

Mintokken kawignyanipun memamerkan ke-bisa-an nya

50 Sarengate elok elok amalannya aneh aneh

Thithik kaya santri Dul

Gajeg kaya santri brai kidul Kadang seperti santri “Dul” (gundul)

Saurute Pacitan pinggir Bila tak salah, seperti santri wilayah selatan
pasisir
Sepanjang Pacitan tepi pantai
Ewon wong kang padha
nggugu Ribuan orang yang percaya.

51 Anggere padha nyalemong Asal-asalan dalam berucap

Keburu ingin tahu,


Kasusu arsa weruh
cahaya Tuhan dikira dapat ditemukan,
Cahyaning Hyang kinira yen
karuh Menanti-nanti besar keinginan
52 (mendapatkan anugrah) namun gelap mata
Ngarep arep urub arsa den
kurebi Orang tidak paham yang demikian itu

Tan wruh kang mangkono iku Nalarnya sudah salah kaprah

Akale kaliru enggon

Yen ta jaman rumuhun

Tata titi tumrah tumaruntun

Bangsa srengat tan winor lan


laku batin
Bila zaman dahulu,
Dadi nora gawe bingung Tertib teratur runtut harmonis
sariat tidak dicampur aduk dengan olah
Kang padha nembah Hyang batin,
53 Manon jadi tidak membuat bingung
bagi yang menyembah Tuhan

Lire sarengat iku

Kena uga ingaran laku Sesungguhnya sariat itu

Dhingin ajeg kapindone dapat disebut olah, yang bersifat ajeg dan
ataberi tekun.
Anakku, hasil sariat adalah dapat
Pakolehe putraningsun menyegarkan badan

54 Nyenyeger badan mrih kaot agar lebih baik,

Wong seger badanipun

Otot daging kulit balung


sungsum badan, otot, daging, kulit dan tulang
sungsumnya menjadi segar,
Tumrah ing rah memarah
Mempengaruhi darah, membuat tenang di
Antenging ati hati.

Antenging ati nunungku Ketenangan hati membantu

55 Angruwat ruweding batos Membersihkan kekusutan batin


Mangkono mungguh ingsun
Begitulah menurut ku !
Ananging ta sarehne asnafun
Tetapi karena orang itu berbeda-beda,
Beda beda panduk
pandhuming dumadi Beda pula garis nasib dari Tuhan.

Sayektine nora jumbuh Sebenarnya tidak cocok

56 Tekad kang padha linakon tekad yang pada dijalankan itu

Namun terpaksa memberi nasehat


Nanging ta paksa tutur
Karena sudah tua kewajibannya hanya
Rehne tuwa tuwase mung memberi petuah.
catur
Siapa tahu dapat lestari menjadi pedoman
Bok lumuntur lantaraning reh tingkah laku utama.
utami
Barang siapa bersungguh-sungguh akan
Sing sapa temen tinemu
mendapatkan anugrah kemuliaan dan
57 Nugraha geming kaprabon kehormatan.

Samengko sembah kalbu


Nantinya, sembah kalbu itu
Yen lumintu uga dadi laku jika berkesinambungan juga
menjadi olahspiritual.
Laku agung kang kagungan Olah (spiritual) tingkat tinggi yang dimiliki
Narapati Raja.
Tujuan ajaran ilmu ini;
Patitis tetesing kawruh
untuk memahami yang mengasuh diri (guru
58 Meruhi marang kang momong sejati/pancer)

Sucine tanpa banyu Bersucinya tidak menggunakan air

Mung nyunyuda mring Hanya menahan nafsu di hati


hardaning kalbu
Dimulai dari perilaku yang tertata, teliti dan
59 Pambukane tata titi ngati ati hati-hati (eling dan waspada)
Atetep telaten atul Teguh, sabar dan tekun,

Tuladan marang waspaos semua menjadi watak dasar,

Teladan bagi sikap waspada.

Dalam penglihatan yang sejati,


Mring jatining pandulu
Menggapai sasaran dengan tata cara yang
Panduk ing ndon dedalan benar.
satuhu
Biarpun sederhana tatalakunya dibutuhkan
Lamun lugu legutaning reh konsentrasi
maligi
Sampai terbiasa mendengar suara sayup-
Lageane tumalawung sayup dalam keheningan

60 Wenganing alam kinaot Itulah, terbukanya “alam lain”

Bila telah mencapai seperti itu,

Saratnya sabar segala tingkah laku.


Yen wus kambah kadyeku
Berhasilnya dengan cara;
Sarat sareh saniskareng laku
Membangun kesadaran, mengheningkan
Kalakone saka eneng ening cipta, pusatkan fikiran kepada energi
eling Tuhan.

Ilanging rasa tumlawung Dengan hilangnya rasa sayup-sayup, di


situlah keadilan Tuhan terjadi. (jiwa
61 Kono adiling Hyang Manon memasuki alam gaib rahasia Tuhan)

Gagare ngunggar kayun


Gugurnya jika menuruti kemauan jasad
Tan kayungyun mring (nafsu)
ayuning kayun
Tidak suka dengan indahnya kehendak rasa
Bangsa anggit yen ginigit sejati,
nora dadi
Jika merasakan keinginan yang tidak-tidak
62 Marma den awas den emut akan gagal.
Mring pamurunging kalakon Maka awas dan ingat lah

dengan yang membuat gagal tujuan

Samengko kang tinutur

Sembah katri kang sayekti


katur Nanti yang diajarkan

Mring Hyang Sukma Sembah ketiga yang sebenarnya


sukmanen saari ari diperuntukkan kepada Hyang sukma (jiwa).
Hayatilah dalam kehidupan sehari-hari
Arahen dipun kacakup
Usahakan agar mencapai sembah jiwa ini
63 Sembaling jiwa sutengong anakku !

Sayekti luwih perlu

Ingaranan pepuntoning laku


Sungguh lebih penting, yang
Kalakuwan tumrap kang
bangsaning batin disebut sebagai ujung jalan spiritual,

Sucine lan awas emut Tingkah laku olah batin, yakni


menjaga kesucian dengan awas dan selalu
64 Mring alaming lama maot ingat akan alam nan abadi kelak.

Ruktine ngangkah ngukut

Ngiket ngruket triloka Cara menjaganya dengan menguasai,


kakukut mengambil, mengikat, merangkul erat tiga
jagad yang dikuasai.
Jagad agung ginulung lan
jagad alit Jagad besar tergulung oleh jagad kecil,

Den kandel kumadel kulup Pertebal keyakinanmu anakku !

65 Mring kelaping alam kono Akan kilaunya alam tersebut.

Tenggelamnya rasa melalui suasana


Kaleme mawi limut “remang berkabut”,
66
Kalamatan jroning alam Mendapat firasat dalam alam yang
kanyut menghanyutkan,

Sanyatane iku kanyatan kaki Sebenarnya hal itu kenyataan, anakku !

Sejatine yen tan emut Sejatinya jika tidak ingat

Sayekti tan bisa awor Sungguh tak bisa “larut”

Pamete saka luyut Jalan keluarnya dari luyut (batas antara lahir
dan batin)
Sarwa sareh saliring
panganyut Tetap sabar mengikuti “alam yang
menghanyutkan”
Lamun yitna kayitnan kang
mitayani Asal hati-hati dan waspada yang
menuntaskan tidak lain hanyalah diri
Tarlen mung pribadinipun pribadinya

67 Kang katon tinonton kono yang tampak terlihat di situ

Tetapi jangan salah mengerti


Nging away salah surup
Di situ ada cahaya sejati
Kono ana sajatining urub
Ialah cahaya pembimbing,
Yeku urub pangareb uriping
budi energi penghidup akal budi.

Sumirat sirat narawung Bersinar lebih terang dan cemerlang,

68 Kadya kartika katonton tampak bagaikan bintang

Yeku wenganing kalbu Yaitu membukanya pintu hati

Kabukane kang wengku Terbukanya yang kuasa-menguasai (antara


winengku cahaya/nur dengan jiwa/roh).

Wewengkone wis kawengku Cahaya itu sudah kau (roh) kuasai


neng sireki
Tapi kau (roh) juga dikuasai
Nging sira uga kawengku
69 oleh cahaya yang seperti bintang cemerlang.
Mring kang pindha kartika
byor

Samengko ingsun tutur

Gantya sembah ingkang


kaping catur
Nanti ingsun ajarkan,
Sembah rasa karasa wosing
dumadi Beralih sembah yang ke empat.
Sembah rasa terasalah hakekat kehidupan.
Dadine wis tanpa tuduh Terjadinya sudah tanpa petunjuk,

70 Mung kalawan kasing batos hanya dengan kesentosaan batin

Kalamun durung lugu

Aja pisan wani ngaku aku Apabila belum bisa membawa diri,

Antuk siku kang mangkono Jangan sekali-kali berani mengaku-aku,


iku kaki
mendapat laknat yang demikian itu anakku !
Kena uga wenang muluk
Artinya, seseorang berhak berkata apabila
71 Kalamun wus padha melok sudah mengetahui dengan nyata.

Meloke ujar iku

Yen wus ilang sumelanging Menghayati pelajaran ini


kalbu
Bila sudah hilang keragu-raguan hati.
Amung kandel kumandel
Hanya percaya dengan sungguh-sungguh
Amarang ing takdir kepada takdir

Iku den awas den emut itu harap diwaspadai, diingat,

72 Den memet yen arsa momot dicermati bila ingin menguasai seluruhnya.

Pamoting ujar iku Melaksanakan petuah itu

73 Kudu santosa ing budi teguh Harus kokoh budipekertinya


sarta sabar tawekal legaweng
ati Teguh serta sabar

Trima lila ambeg sadu tawakal lapang dada

Weruh wekasing dumados Menerima dan ikhlas apa adanya sikapnya


dapat dipercaya

Mengerti “sangkan paraning dumadi”.

Sabarang tindak tanduk

Tumindake lan sakadaripun, Segala tindak tanduk

Den ngaksama kasisipaning dilakukan ala kadarnya,


sesami,
memberi maaf atas kesalahan sesama,
Sumimpanga ing laku dur,
menghindari perbuatan tercela,
Hardaning budi kang
74 ngrodon. (dan) watak angkara yang besar.

Dadya weruh iya dudu,


Sehingga tahu baik dan buruk,
Yeku minangka pandaming
kalbu, Demikian itu sebagai ketetapan hati,

Ingkang buka ing kijab bullah Yang membuka penghalang/tabir antara


agaib, insan dan Tuhan,

Sesengkeran kang sinerung, Tersimpan dalam rahasia,

75 Dumunung telenging batos. Terletak di dalam batin.

Rasaning urip iku,


Rasa hidup itu
Krana momor pamoring
sawujud, dengan cara manunggal dalam satu wujud,

Wujudollah sumrambah Wujud Tuhan meliputi alam semesta,


ngalam sakalir,
bagaikan rasa manis dengan madu.
76 Lir manis kalawan madu, Begitulah ungkapannya.
Endi arane ing kono.

Endi manis endi madu,

Yen wis bisa nuksmeng Mana manis mana madu,


pasang semu,
apabila sudah bisa menghayati gambaran
Pasamoaning hebing kang itu,
Mahasuci,
Bagaimana pengertian sabda Tuhan,
Kasikep ing tyas kacakup,
Hendaklah digenggam di dalam hati, sudah
77 Kasat mata lair batos. jelas dipahami secara lahir dan batin.

Ing batin tan kaliru Dalam batin tak keliru,

Kedhap kilap liniling ing Segala cahaya indah dicermati dalam hati,
kalbu,
Yang menjadi petunjuk dalam memahami
Kang minangka colok hakekat Tuhan,
celaking Hyang Widhi,
Selamatnya karena budi (bebuden) yang
Widadaning budi sadu, jujur (hilang nafsu),

78 Pandak panduking liru nggon. Agar dapat merasuk beralih “tempat”.

Nggonira mrih tulus,

Kalaksitaning reh kang Agar usahamu berhasil,


rinuruh,
Dapat menemukan apa yang dicari,
Nggyanira mrih wiwal
warananing gaib, upayamu agar dapat melepas penghalang
kegaiban,
Paranta lamun tan weruh,
Apabila kamu tidak paham ; lihatlah tentang
79 Sasmita jatining endhog. bagaimana terjadinya telur.

Putih lan kuningipun, Putih dan kuningnya,

80 Lamun arsa titah, bila akan mewujud (menetas),


titah teka mangsul, wujud datang berganti,

Dene nora mantra-mantra yen tak disangka-sangka,


ing lair,
bila kelahirannya
Bisa aliru wujud,
dapat berganti wujud,
Kadadeyane ing kono.
Kejadiannya di situ !

Istingarah tan metu, Dipastikan tidak keluar,

Lawan istingarah tan lumebu, juga tidak masuk,

Dene ing njro wekasane dadi Kenyataannya yang di dalam akhirnya


njawi, menjadi di luar,

Rasakna kang tuwajuh, Rasakan sunguh-sungguh,

81 Aja kongsi kabasturon. Jangan sampai terlanjur tak bisa memahami.

Karana yen kebanjur,

Kajantaka tumekeng saumur, Sebab apabila sudah terlanjur,

Tanpa tuwas yen tiwasa ing akan tak tenang sepanjang hidup, tidak ada
dumadi, gunanya bila kelak mati,

Dadi wong ina tan weruh, Menjadi orang hina yang bodoh,

82 Dheweke den anggep dayoh. dirinya sendiri malah dianggap tamu.

Anda mungkin juga menyukai