Raja-Raja Mataram
SERAT WEDHATAMA
Nora nganggo peparah lamun Bila berkata tanpa dipertimbangkan (asal bunyi),
angling,
Namun tak mau dianggap bodoh,
Lumuh ing ngaran balilu,
Selalu berharap dipuji-puji.
Uger guru aleman,
(sebaliknya) Ciri orang yang sudah memahami
Nanging janma ingkang wus (ilmu sejati) tak bisa ditebak
waspadeng semu
berwatak rendah hati,
Sinamun ing samudana,
selalu berprasangka baik.
Sesadon ingadu manis
4 Si pengung nora nglegawa, (sementara) Si dungu tidak menyadari,
Sangsayarda deniro cacariwis, Bualannya semakin menjadi jadi,
Nora kaya si punggung anggung Tidak seperti si dungu yang selalu sombong,
gumrunggung
Ingin dipuji setiap hari.
Ugungan sadina dina
Janganlah begitu caranya orang hidup.
Aja mangkono wong urip.
6 Urip sepisan rusak, Hidup sekali saja berantakan,
Nora mulur nalare ting saluwir, Tidak berkembang, pola pikirnya carut marut.
Balik sira sarawungan bae durung Sedangkan kamu kenal saja belum,
Jer katara lamun pocapan pasthi, Nampak jelas walau tutur kata halus,
Lumuh asor kudu unggul, Sifat pantang kalah maunya menang sendiri
Yen mangkono keno ingaran Bila demikian itu, disebut orang yang terlena
katungkul,
Puas diri berlagak tinggi
Karem ing reh kaprawiran,
Tidak baik itu nak !
Nora enak iku kaki.
9 Kekerane ngelmu karang, Di dalam ilmu yang dikarang-karang
(sihir/rekayasa)
Kekarangan saking bangsaning gaib,
Rekayasa dari hal-hal gaib
Iku boreh paminipun,
Itu umpama bedak.
Tan rumasuk ing jasad,
Tidak meresap ke dalam jasad,
Amung aneng sajabaning daging
kulup, Hanya ada di kulitnya saja nak
Ana uga angger ugering kaprabun, Ada juga peraturan dan pedoman bernegara,
marang para sarjana kang martapi Kepada para sarjana yang menimba ilmu
Mring tapaking tepa tulus, Kepada jejak hidup para suri tauladan yang benar,
Lire sepuh sepi hawa, Paham akan dwi tunggal (menyatunya sukma
dengan Tuhan)
Awas roroning atunggil
13 Tan samar pamoring sukma, Tidak lah samar sukma menyatu
Sinuksmaya winahya ing ngasepi,
meresap terpatri dalam keheningan semadi,
Sinimpen telenging kalbu,
Diendapkan dalam lubuk hati
Pambukaning warana,
menjadi pembuka tabir,
Tarlen saking liyep layaping aluyup, berawal dari keadaan antara sadar dan tiada
(lanjut ke SINOM)
SINOM (Sembah Cipta/Kalbu/Tarekat)
15 Nulada laku utama Contohlah perilaku utama,
Puguh panggah cegah dhahar lawan Senantiasa menjaga hati untuk prihatin (menahan
nendra. hawa nafsu),
Lelana lalading sepi, berkelana ke tempat yang sunyi (dari hawa nafsu),
Mrih pana pranaweng kapti, agar jelas apa yang menjadi tujuan (hidup) sejati.
Tis tising tyas marsudi, Hati bertekad selalu berusaha dengan tekun,
Sinupeket pangkat kanthi, agar diakui sebagai sahabat setia, di dalam alam
gaib,
Jroning alam palimunan, ing
pasaban saben sepi, tempatnya berkelana setiap sepi.
Sayektine tan bisa ngepleki kuna. persis sama seperti di masa silam.
22 Lowung kalamun tinimbang, Mending bila dibanding orang hidup tanpa
prihatin,
Ngaurip tanpa prihatin,
namun di masa yang akan datang (masa kini),
Nanging ta ing jaman mangkya,
yang digemari anak muda,
Pra mudha kang den karemi,
meniru-niru nabi, rasul utusan Tuhan,
Manulad nelad nabi,
yang hanya dipakai untuk menyombongkan diri,
Nayakengrat gusti rasul,
setiap akan bekerja singgah dulu di masjid,
Anggung ginawe umbag,
Mengharap mukjizat agar mendapat derajat (naik
Saben seba mampir masjid, pangkat).
Jawaku wae tan ngenting, Tata cara Jawa saja tidak mengerti,
Aberag marang agama, Berguru menimba ilmu pada yang haji, maka yang
terpendam dalam hatiku, menjadi
Maguru anggering kaji,
sangat takut akan hari kemudian,
Sawadine tyas mami,
Keadaan di akhir zaman,
Banget wedine ing mbesuk,
Tidak tuntas keburu “mengabdi”
Pranatan ngakir jaman,
Tidak sempat sembahyang terlanjur dipanggil.
Tan tutug kaselak ngabdi,
Yen mamriha dadi kaum temah Bila ingin jadi juru doa (kaum) dapatlah nista,
nistha.
28 Tuwin ketip suragama, begitu pula jika aku menjadi pengurus dan juru
dakwah agama.
Pan ingsun nora winaris,
Karena aku bukanlah keturunannya,
Angur baya ngantepana,
Lebih baik memegang teguh
Pranatan wajibing urip,
aturan dan kewajiban hidup,
Lampahan angluluri, Menjalankan pedoman hidup
Aji godhong jati aking, Lebih berharga daun jati kering, akhirnya
mendapatlah derita, jadi pengemis dan terlunta.
Temah papa papariman ngulandara.
30 Kang wus waspadha ing patrap, Yang sudah paham tata caranya,
Yeku ingaran tapa tapaking Hyang Yakni disebut “tapa tapaking Hyang Sukma”.
Suksma.
31 Mangkono janma utama, Demikianlah manusia utama,
Tuman tumanem ing sepi,
Gemar terbenam dalam sepi (meredam nafsu),
Ing saben rikala mangsa,
Di saat-saat tertentu,
Masah amemasuh budi,
Mempertajam dan membersihkan budi,
Laire anetepi,
Bermaksud memenuhi tugasnya sebagai satria,
Ing reh kasatriyanipun,
berbuat susila rendah hati,
Susilo anor raga,
pandai menyejukkan hati pada sesama,
Wignya met tyasing sesami,
itulah sebenarnya yang disebut menghayati agama.
Yeku aran wong barek berag
agama.
32 Ing jaman mengko pan ora, Di zaman kelak tiada demikian,
Arahe para taruni, sikap anak muda bila mendapat petunjuk nyata,
Mring makripat
PUCUNG (Sembah Jiwa/Hakekat)
33 Ngelmu iku Ilmu (hakekat) itu
Neng angga anggung gumulung ada di dalam diri, kuat menggumpal, menjangkau
hingga tiga zaman, jika dibiarkan berkembang
Gegolonganira akan
Durgameng tyas kang weh limput Angkara dalam hati yang menghalangi,
Karana karoban ing sih Karena temggelam dalam samodra kasih sayang,
kasih sayang sukma (sejati) tumbuh berkembang
Sihing sukma ngrebda saardi sebesar gunung
pengira
37 Yeku patut tinulat tulat tinurut Itulah yang pantas ditiru, contoh yang patut diikuti
Keh pra mudha mundhi diri Banyak anak muda yang menyombongkan diri
dengan hafalan ayat
Rapal makna
38 Durung becus kesusu selak besus Belum mumpuni sudah berlagak pintar.
Gunaning jalma
39 Kang kadyeku Yang seperti itu
kana kene kaanane nora beda sana sini (ilmunya) tidak berbeda,
41 Uger lugu Asal tidak banyak tingkah,
Kuna kuna kang ginilut tripakara dahulu yang menjadi pegangan adalah tiga perkara
yakni;
43 Lila lamun kelangan nora gegetun Ikhlas bila kehilangan tanpa menyesal,
Kaya buta buteng betah anganiaya seperti raksasa; bodoh, mudah marah dan
menganiaya sesama.
46 Sakeh luput Semua kesalahan
Dhihin raga, cipta, jiwa, rasa, kaki Pertama; sembah raga, kedua; sembah cipta,
ketiga; sembah jiwa, dan keempat; sembah rasa,
Ing kono lamun tinemu anakku !
Pakartine wong amagang laku Perbuatan orang yang lagi magang “olah batin”
Kang wus lumrah limang wektu Yang sudah lumrah misalnya lima waktu
Sinarawung wulang kang sinerung pernah dikenal ajaran yang penuh tabir,
Lagi iki bangsa kas ngetokken anggit Baru kali ini ada orang menunjukkan hasil rekaan,
Cahyaning Hyang kinira yen karuh cahaya Tuhan dikira dapat ditemukan,
Ngarep arep urub arsa den kurebi Menanti-nanti besar keinginan (mendapatkan
anugrah) namun gelap mata
Tan wruh kang mangkono iku
Orang tidak paham yang demikian itu
Akale kaliru enggon
Nalarnya sudah salah kaprah
53 Yen ta jaman rumuhun Bila zaman dahulu,
Bangsa srengat tan winor lan laku sariat tidak dicampur aduk dengan olah batin,
batin
jadi tidak membuat bingung
Dadi nora gawe bingung
bagi yang menyembah Tuhan
Kang padha nembah Hyang Manon
54 Lire sarengat iku Sesungguhnya sariat itu
Kena uga ingaran laku dapat disebut olah, yang bersifat ajeg dan tekun.
Dhingin ajeg kapindone ataberi Anakku, hasil sariat adalah dapat menyegarkan
badan
Pakolehe putraningsun
agar lebih baik,
Nyenyeger badan mrih kaot
55 Wong seger badanipun badan, otot, daging, kulit dan tulang sungsumnya
menjadi segar,
Otot daging kulit balung sungsum
Mempengaruhi darah, membuat tenang di hati.
Tumrah ing rah memarah
Ketenangan hati membantu
Antenging ati
Membersihkan kekusutan batin
Antenging ati nunungku
Beda beda panduk pandhuming Beda pula garis nasib dari Tuhan.
dumadi
Sebenarnya tidak cocok
Sayektine nora jumbuh
tekad yang pada dijalankan itu
Tekad kang padha linakon
57 Nanging ta paksa tutur Namun terpaksa memberi nasehat
Rehne tuwa tuwase mung catur Karena sudah tua kewajibannya hanya memberi
petuah.
Bok lumuntur lantaraning reh utami
Siapa tahu dapat lestari menjadi pedoman tingkah
Sing sapa temen tinemu laku utama.
Yen lumintu uga dadi laku jika berkesinambungan juga menjadi olah spiritual.
Laku agung kang kagungan Narapati Olah (spiritual) tingkat tinggi yang dimiliki Raja.
Meruhi marang kang momong untuk memahami yang mengasuh diri (guru
sejati/pancer)
59 Sucine tanpa banyu Bersucinya tidak menggunakan air
Panduk ing ndon dedalan satuhu Menggapai sasaran dengan tata cara yang benar.
Tan kayungyun mring ayuning Tidak suka dengan indahnya kehendak rasa sejati,
kayun
Jika merasakan keinginan yang tidak-tidak akan
Bangsa anggit yen ginigit nora dadi gagal.
Marma den awas den emut Maka awas dan ingat lah
Sembah katri kang sayekti katur Sembah ketiga yang sebenarnya diperuntukkan
kepada Hyang sukma (jiwa).
Mring Hyang Sukma sukmanen saari
ari Hayatilah dalam kehidupan sehari-hari
Mring kang pindha kartika byor oleh cahaya yang seperti bintang cemerlang.
70 Samengko ingsun tutur Nanti ingsun ajarkan,
Sembah rasa karasa wosing dumadi Sembah rasa terasalah hakekat kehidupan.
Antuk siku kang mangkono iku kaki mendapat laknat yang demikian itu anakku !
Kena uga wenang muluk Artinya, seseorang berhak berkata apabila sudah
mengetahui dengan nyata.
Kalamun wus padha melok
72 Meloke ujar iku Menghayati pelajaran ini
Yen wus ilang sumelanging kalbu Bila sudah hilang keragu-raguan hati.
Den memet yen arsa momot dicermati bila ingin menguasai seluruhnya.
73 Pamoting ujar iku Melaksanakan petuah itu
Ingkang buka ing kijab bullah agaib, Yang membuka penghalang/tabir antara insan dan
Tuhan,
Sesengkeran kang sinerung,
Tersimpan dalam rahasia,
Dumunung telenging batos.
Terletak di dalam batin.
76 Rasaning urip iku, Rasa hidup itu
Krana momor pamoring sawujud, dengan cara manunggal dalam satu wujud,
Yen wis bisa nuksmeng pasang apabila sudah bisa menghayati gambaran itu,
semu,
Bagaimana pengertian sabda Tuhan,
Pasamoaning hebing kang Mahasuci,
Hendaklah digenggam di dalam hati, sudah jelas
Kasikep ing tyas kacakup, dipahami secara lahir dan batin.
Kedhap kilap liniling ing kalbu, Segala cahaya indah dicermati dalam hati,
Kang minangka colok celaking Yang menjadi petunjuk dalam memahami hakekat
Hyang Widhi, Tuhan,
Nggyanira mrih wiwal warananing upayamu agar dapat melepas penghalang kegaiban,
gaib,
Apabila kamu tidak paham ; lihatlah tentang
Paranta lamun tan weruh, bagaimana terjadinya telur.
Dene ing njro wekasane dadi njawi, Kenyataannya yang di dalam akhirnya menjadi di
luar,
Rasakna kang tuwajuh,
Rasakan sunguh-sungguh,
Aja kongsi kabasturon.
Jangan sampai terlanjur tak bisa memahami.
82 Karana yen kebanjur, Sebab apabila sudah terlanjur,
Kajantaka tumekeng saumur, akan tak tenang sepanjang hidup, tidak ada
gunanya bila kelak mati,
Tanpa tuwas yen tiwasa ing dumadi,
Menjadi orang hina yang bodoh,
Dadi wong ina tan weruh,
dirinya sendiri malah dianggap tamu.
Dheweke den anggep dayoh.
http://sabdalangit.wordpress.com
Kinanti podho 83-100 Silahkan dibaca di postingan Wedhatama Kinanti
(lanjutan)
…
SERAT WEDHATAMA (lanjutan)
Melanjutkan wejangan atau pitutur Serat Wedhatama terdahulu. Serat Wedhatama terdiri dari
empat pupuh yakni; pangkur, sinom, gambuh, dan kinanthi.
TEMBANG KINANTHI
83 Mangka kanthining tumuwuh, Padahal bekal hidup,
Salami mung awas eling, selamanya waspada dan ingat,
Eling lukitaning alam, Ingat akan pertanda yang ada
Dadi wiryaning dumadi, di alam ini,
Supadi nir ing sangsaya, Menjadi kekuatannya asal-usul, supaya
Yeku pangreksaning urip. lepas dari sengsara.
Begitulah memelihara hidup.
84 Marma den taberi kulup, Maka rajinlah anak-anakku,
Anglung lantiping ati, Belajar menajamkan hati,
Rina wengi den anedya, Siang malam berusaha,
Pandak panduking pambudi, merasuk ke dalam sanubari,
Bengkas kahardaning driya, melenyapkan nafsu pribadi,
Supaya dadya utami.` Agar menjadi (manusia) utama.
85 Pangasahe sepi samun, Mengasahnya di alam sepi (semedi),
Aywa esah ing salami, Jangan berhenti selamanya,
Samangsa wis kawistara, Apabila sudah kelihatan,
Lalandhepe mingis mingis, tajamnya luar biasa,
Pasah wukir reksamuka, mampu mengiris gunung penghalang,
Kekes srabedaning budi. Lenyap semua penghalang budi.
86 Dene awas tegesipun, Awas itu artinya,
Weruh warananing urip, tahu penghalang kehidupan,
Miwah wisesaning tunggal, serta kekuasaan yang tunggal,
Kang atunggil rina wengi, yang bersatu siang malam,
Kang mukitan ing sakarsa, Yang mengabulkan segala kehendak,
Gumelar ngalam sakalir. terhampar alam semesta.
87 Aywa sembrana ing kalbu, Hati jangan lengah,
Wawasen wuwus sireki, Waspadailah kata-katamu,
Ing kono yekti karasa, Di situ tentu terasa,
Dudu ucape pribadi, bukan ucapan pribadi,
Marma den sembadeng sedya, Maka tanggungjawablah, perhatikan
Wewesen praptaning uwis. semuanya sampai tuntas.
88 Sirnakna semanging kalbu, Sirnakan keraguan hati,
Den waspada ing pangeksi, waspadalah terhadap pandanganmu,
Yeku dalaning kasidan, Itulah caranya berhasil,
Sinuda saka sethithik, Kurangilah sedikit demi sedikit godaan
Pamothahing nafsu hawa, hawa nafsu,
Linalantih mamrih titih. Latihlah agar terlatih.
89 Aywa mematuh nalutuh, Jangan terbiasa berbuat aib,
Tanpa tuwas tanpa kasil, Tiada guna tiada hasil,
Kasalibuk ing srabeda, terjerat oleh aral,
Marma dipun ngati-ati, Maka berhati-hatilah,
Urip keh rencananira, Hidup ini banyak rintangan,
Sambekala den kaliling. Godaan harus dicermati.
90 Umpamane wong lumaku, Seumpama orang berjalan,
Marga gawat den liwati, Jalan berbahaya dilalui,
Lamun kurang ing pangarah, Apabila kurang perhitungan,
Sayekti karendhet ing ri. Tentulah tertusuk duri,
Apese kasandhung padhas, celakanya terantuk batu,
Babak bundhas anemahi. Akhirnya penuh luka.
91 Lumrah bae yen kadyeku, Lumrahnya jika seperti itu,
Atetamba yen wus bucik, Berobat setelah terluka,
Duweya kawruh sabodhag, Biarpun punya ilmu segudang,
Yen tan nartani ing kapti, bila tak sesuai tujuannya,
Dadi kawruhe kinarya, ilmunya hanya dipakai mencari nafkah dan
Ngupaya kasil lan melik. pamrih.
92 Meloke yen arsa muluk, Baru kelihatan jika keinginannya muluk-
Muluk ujare lir wali, muluk,
Wola wali nora nyata, Muluk-muluk bicaranya seperti wali,
Anggepe pandhita luwih, Berkali-kali tak terbukti,
Kaluwihane tan ana, merasa diri pandita istimewa,
Kabeh tandha tandha sepi. Kelebihannya tak ada,
Semua bukti sepi.
93 Kawruhe mung ana wuwus, Ilmunya sebatas mulut,
Wuwuse gumaib gaib, Kata-katanya di gaib-gaibkan,
Kasliring thithik tan kena, Dibantah sedikit saja tidak mau, mata
Mancereng alise gathik, membelalak alisnya menjadi satu,
Apa pandhita antiga, Apakah yang seperti itu pandita
Kang mangkono iku kaki, palsu,..anakku ?
94 Mangka ta kang aran laku, Padahal yang disebut “laku”,
Lakune ngelmu sejati, sarat menjalankan ilmu sejati tidak suka
Tan dahwen pati openan, omong kosong dan tidak suka
Tan panasten nora jail, memanfaatkan hal-hal sepele yang bukan
Tan njurungi ing kahardan, haknya,
Amung eneng mamrih ening. Tidak iri hati dan jail,
Tidak melampiaskan hawa nafsu.
Sebaliknya, bersikap tenang agar
menggapai keheningan jiwa.
95 Kaunanging budi luhung, Luhurnya budipekerti,
Bangkit ajur ajer kaki, pandai beradaptasi, anakku !
Yen mangkono bakal cikal, Demikian itulah awal mula,
Thukul wijining utami, tumbuhnya benih keutamaan,
Nadyan bener kawruhira, Walaupun benar ilmumu,
Yen ana kang nyulayani. bila ada yang mempersoalkan..
96 Tur kang nyulayani iku, Walau orang yang mempersoalkan itu,
Wus wruh yen kawruhe nempil, sudah diketahui ilmunya dangkal,
Nanging laire angalah, tetapi secara lahir kita mengalah,
Katingala angemori, berkesanlah persuasif,
Mung ngenaki tyasing liyan, sekedar menggembirakan hati orang lain.
Aywa esak aywa serik. Jangan sakit hati dan dendam.
97 Yeku ilapating wahyu, Begitulah sarat turunnya wahyu,
Yen yuwana ing salami, Bila teguh selamanya,
Marga wimbuh ing nugraha, dapat bertambah anugrahnya,
Saking heb Kang mahasuci, dari sabda Tuhan Mahasuci,
Cinancang pucuking cipta, terikat di ujung cipta,
Nora ucul ucul kaki. tiada terlepas-lepas anakku.
98 Mangkono ingkang tinamtu, Begitulah yang digariskan,
Tampa nugrahaning Widhi, Untuk mendapat anugrah Tuhan.
Marma ta kulup den bisa, Maka dari itu anakku,
Mbusuki ujaring janmi, sebisanya, kalian pura-pura menjadi orang
Pakoleh lair batinnya, bodoh terhadap perkataan orang lain,
Iyeku budi premati. nyaman lahir batinnya,
yakni budi yang baik.
99 Pantes tinulat tinurut, Pantas menjadi suri tauladan yang ditiru,
Laladane mrih utami, Wahana agar hidup mulia,
Utama kembanging mulya, kemuliaan jiwa raga.
Kamulyan jiwa dhiri, Walaupun tidak persis, seperti nenek
Ora ta yen ngeplekana, moyang dahulu.
Lir leluhur nguni-uni.
100 Ananging ta kudu kudu, Tetapi harus giat berupaya, sesuai
Sakadarira pribadi, kemampuan diri,
Aywa tinggal tutuladan, Jangan melupakan suri tauladan,
Lamun tan mangkono kaki, Bila tak berbuat demikian itu anakku,
Yekti tuna ing tumitah, pasti merugi sebagai manusia.
Poma kaestokna kaki. Maka lakukanlah anakku !
sabdalangit