2012
ANATOMICAL POSITION
Posisi anatomis manusia
Berdiri tegap dengan :
Kepala, pandangan mata (gaze), ibu jari kaki (hallux) ke arah anterior
Lengan berada di kedua sisi tubuh dengan palmar menghadap ke arah anterior
Extremitas bawah (lower limb) berdekatan dengan kaki parallel
Penis pada posisi ereksi
PLANES OF DIVISION
Untuk memvisualisasi hubungan spasial berbagai struktur tubuh, anatomist membagi tubuh
menjadi 3 bidang imajiner. Tiap bidang imajiner membagi tubuh dengan arah yang berbeda.
Bidang Sagittal: bidang imajiner yang membagi tubuh menjadi dextra dan sinistra.
Bidang sagittal yang berada di midline (separating body into equal right and left halves)
disebut Midsagittal plane.
Bidang Frontal/ Coronal: bidang imajiner yang membagi tubuh menjadi anterior dan
posterior
Bidang Transverse/ Axial: bidang imajiner yang membagi tubuh menjadi superior dan
inferior.
Oblique Plane : bidang imajiner yang membagi tubuh secara oblique / diagonal.
1
Linea midaxillaris : garis imajiner yang melalui apex (bagian terdalam) dari fossa axillaris,
parallel dengan linea axillaris anterior
Linea axillaris posterior : garis imajiner yang berjalan secara vertical melalui posterior
axillary fold (dibentuk oleh m. latissimus dorsi and teres major saat melebar dari arah punggung
ke os. humeri )
Linea mediana posterior / midvertebral : garis imajiner yang berjalan vertical melewati
ujung proc. Spinosus os vertebra
Linea scapularis garis imajiner yang melewati angulus inferior os scapula, parallel
dengan linea mediana posterior
2
Linea paravertebralis : garis imajiner yang melewati tepi columna vertebra, parallel
dengan linea mediana posterior
HUMAN SKELETON
Skeleton Axial
Calvaria cranii
cranium
Basis cranii
Ossicula auditiva
mandibula
Os. hyoideum
Vertebrae cervicales
sternum
costae
Vertebrae thoracices
vertebrae
Vertebrae lumbales
Os. sacrum
Os. coccygis
Skeleton Appendicular
ANATOMICAL TERMS
1. Elevation and Projection
auricular : bentuk telinga
facies : permukaan
lamina : lempeng / lembaran
spina: penonjolan yang panjang
menyerupai duri (tajam)
squamous : pipih
trochlea : permukaan yang menyerupai
katrol
tuberositas : peninggian besar dengan
permukaan kasar
limbus : batas sebuah alur
epiphysis : penonjolan yang terbentuk
pada tulang; merupakan batas tulang
crista : rigi (rough, narrow elevation)
epicondylus : peninggian diatas sendi
incisura : takik
eminentia : peninggian dengan daerah
yang menonjol
2.
Hole or Canal
Canalis : saluran
Fissura : celah; narroe slit passage
Cavum : rongga besar
Cavitas : open enclosed area notch,
rongga yang lebih kecil
Foramen : lubang
Fossa : lekuk yang lebar
Sulcus : alur yang memanjang
OSTEOLOGY
Rangka tubuh manusia dibagi menjadi axial skeleton dan appendicular skeleton.
SKELETON APPENDICULAR
Jumlah tulang - tulang appendicular adalah 106 tulang.
Ossa Membri Superioris
Bone
Part of bone
Humerus (2)
Epiphysis proximalis:
Caput humeri
Collum anatomicum
Collum chirurgicum
Tuberculum majus
Tuberculum minus
Sulcus intertubercularis
Crista tuberculi mayoris
Crista tuberculi minoris
Tuberositas deltoidea
Diaphysis :
Corpus humeri
Margo lateralis
Margo medialis
Fascies anterolateralis
Fascies anteromedialis
Fascies posterior
Sulcus nervi radialis
Epiphysis distalis:
Condylus humeri
Capitulum humeri
Trochlea humeri
Epicondylus lateralis
Epicondylus medialis
Crista supraepicondylaris
lateralis
Crista supraepicondylaris
medialis
Fossa radialis
Fossa coronoidea
Fossa olecrani
Sulcus nervi ulnaris
Radius (2)
Epiphysis proximalis:
Caput radii
Circumferentia articularis
Bone
Femur (2)
Tibia (2)
Epiphysis proximalis:
Fascies articularis superior
Condylus medialis
6
Fovea articularis
Collum radii
Diaphysis :
Tuberositas radii
Corpus radii
Margo interosseus
Margo anterior
Margo superior
Fascies anterior
Fascies posterior
Fascies lateralis
Foramen nutricium
Epiphysis distalis:
Processus styloideus radii
Tuberculum dorsale
Incisura ulnaris
Fascies articularis carpalis
Ulna (2)
Epiphysis proximalis:
Olecranon
Incisura trochlearis
Processus coronoideus
Incisura radialis
Tuberositas ulnae
Diaphysis :
Crista musculi supinatoris
Corpus ulnae
Margo interosseus
Margo anterior
Margo posterior
Fascies anterior
Fascies posterior
Fascies medialis
Foramen nutricium
Epiphysis distalis:
Caput ulnae
Processus styloideus ulnae
Condylus lateralis
Eminentia intercondylaris
Tuberculum intercondylare
mediale
Tuberculum intercondylare
laterale
Area intercondylaris anterior
Area intercondylaris posterior
Fascies articularis fibularis
Tuberositas tibae
Diaphysis :
Corpus tibiae
Margo anterior
Margo medialis
Margo interosseus
Fascies medialis
Fascies lateralis
Fascies posterior
Linea musculi solei
Foramen nutricium
Epiphysis distalis:
Fascies articularis inferior
Fascies articularis malleoli
medialis
Malleoli medialis
Sulcus malleolaris
Incisura fibularis
Fibula (2)
Epiphysis proximalis:
Caput fibulae
Fascies articularis capitis fibulae
Apex capitis fibulae
Collum fibulae
Diaphysis :
Corpus fibulae
Crista medialis
Margo interosseus
Margo anterior
Margo posterior
Fascies anterior
Fascies posterior
Fascies lateralis
Foramen nutricium
Epiphysis distalis:
Malleolus lateralis
Sulcus malleolaris
Fossa malleoli lateralis
7
Circumferentia articularis
Carpalia (16)
Metacarpalia
(10)
Phalanges (28)
Dibagi menjadi
3 yaitu :
proximal,
mediae, distal
Scapula (2)
Clavicula (2)
Dari proximolateral
Os scaphoideum
Os lunatum
Os triquetrum
Os pisiforme
Os trapezium
Os trapezoideum
Os capitatum
Os hamatum
Basis metacarpale
Corpus metacarpale
Caput metacarpale
Tarsalia (14)
Basis patellae
Apex patellae
Facies articularis
Facies anterior
Os talus
Os calcaneus
Os cuboideum
Os naviculare
Os cuneiform (mediale,
intermedium, laterlae)
Basis metacarpale
Corpus metacarpale
Caput metacarpale
Basis phalanges
Corpus phalanges
Caput phalanges
Metatarsalia
(10)
Margo medialis
Margo lateralis
Margo superior
Angulus lateralis
Angulus superior
Angulus inferior
Fascies costalis
Fossa subscapularis
Spina scapulae
Fossa supraspinata
Fossa infraspinata
Collum scapulae
Incisura scapulae
Processus coracoideus
Acromion
Fascies articularis clavicularis
Cavitas glenoidale
Tuberculum infraglenoidale
Tuberculum supraglenoidale
Ekstremitas sternalis
Corpus
Ekstremitas acromialis
Fascies articularis sternalis
Fascies articularis acromialis
Phalanges (28)
Dibagi menjadi
3 yaitu :
proximal,
mediae, distal
Basis phalanges
Corpus phalanges
Caput phalanges
Coxae (2)
Crista illiaca
Labium internum
Linea intermedia
Labium eksternum
Tuberculum illiacum
8
Tuberculum conoideum
Linea trapezoidea
Sulcus musculi subclavii
Impressio ligamenti
costoclavicularis
Foramen nutricium
SKELETON AXIAL
STERNUM
Manubrium sterni
Corpus sterni
Processus xiphoideus
Incisura jugularis
Incisura clavicularis
Incisura costae I-VI
Symphisis manubriosternalis
Angulus sterni (Angulus
ludovici/
Angulus Louis)
Symphisis xiphosternalis
COSTAE
Caput costae
Crista capitis costae
Fascies articularis capitis
costae
Collum costae
Crista colli costae
Fascies articularis tuberculi
costae
Tuberculum costae
Corpus costae
Angulus costae
Costae I sulcus vena
subclaviae,
tuberculum musculi scaleni
anteriores, sulcus arteri
subclaviae
Costae II tuberositas
musculi
scaleni anteriores
Costae X satu fascies
articularis
pada caput costae
Costae XI XII satu fascies
articularis capitis costae, tanpa
collum costae dan tuberculum
costae.
CRANIUM
Single : os occipitale, os frontale,
os sphenoidale, os ethmoidale,
vomer, mandibula, os hyoideum
Paired : os parietale, os
zygomaticus, os temporale, os
nasale, os lacrimale, concha
nasalis
inferior.
Aspek Anterior Cranium
Sutura frontonasalis
Sutura internasalis
Sutura sphenofrontalis
Sutura sphenozygomatica
Sutura zygomaticomaxillaris
Sutura nasomaxillaris
Sutura intermaxillaris
Sutura frontomaxillaris
Arcus supercilliaris
Processus zygomaticus os
frontale
Foramen (incisura)
supraorbitales
Margo supraorbitales
Margo infraorbitales
Foramen infraorbitales
Fissura orbitales superior
Fissura orbitales inferior
Glabella
Frons
Nasion
Aspek Posterior Cranium
Sutura lambdoidea
Lambda
(sutura occipitalis transversa)
(os incae/ os interparietale)
Os suturalia
Linea nuchalis superior et
inferior
Protuberantia occipitalis
eksterna
Inion
Aspek Lateral Cranium
Sutura squamosa
Sutura parietomastoidea
Sutura sphenosquamosa
Sutura temporozygomatica
Sutura occipitomastoidea
Pterion
Linea temporalis superior et
inferior
Porus acusticus eksternus
Processus mastoideus
Processus styloideus
Aspek Superior Cranium
(CALVARIA
CRANII, permukaan luar)
Sutura coronalis
Sutura sagittalis
Sutura lambdoidea
Bregma
Vertex
Occiput
Tuber frontale
Tuber parietale
Foramen parietalis
(CALVARIA CRANI, permukaan
dalam )
Lamina interna
Diploe
Lamina eksterna
Crista frontalis
Sulcus sinus sagittalis superior
Foveolae granulares
Sulci arteriosi et venosi
10
Protuberantia occipitalis
intern
Clivus
Foramen magnum
Canalis nervi hypoglossi
Basis Cranii Eksterna
Foramen incisivum
Sutura palatina media
Sutura palatina transversa
Maxilla, processus palatinus
Maxilla, processus
zygomaticus
Os palatinum, lamina
horizontalis
Os palatinum, processus
pyramidalis
Foramen palatinum majus
Foramen palatinum minus
Spina nasalis posterior
Vomer, alae vomeris
Processus pterygoideus :
Lamina medialis
Lamina lateralis
Hamulus pterygoideus
Fissura orbitalis inferior
Crista infratemporalis
Foramen ovale
Foramen spinosum
Foramen lacerum
Spina ossis sphenoidalis
Arcus zygomaticus
Os temporale,
proc.zygomaticus
Tuberculum articulare
Fossa mandibularis
Processus styloideus
Meatus acusticus eksternus
Processus mastoideus
Canalis caroticus
Foramen jugulare
Fossa jugulare
Fossula petrosa
Foramen mastoideum
Canaliculus mastoideus
Foramen stylomastoideum
Incisura mastoidea
Tuberculum pharyngeum
Condylus occipitalis
Canalis nervi hypoglossi
Canalis condylaris
Linea nuchalis inferior et
superior
Protuberantia occipitalis
eksterna
MANDIBULA
Corpus mandibulae
Ramus mandibulae
Caput mandibulae
Collum mandibulae
Basis mandibulae
Processus coronoideus
Processus condylaris
Fovea pterygoidea
Incisura mandibulae
Angulus mandibulae
Linea obliqua
Tuberositas masseterica
Protuberentia mentalis
Tuberculum mentale
Foramen mentale
Pars alveolaris :
Juga alveolaris
Arcus alveolaris
Lingua mandibulae
Foramen mandibulae
Sulcus mylohyoideus
Tuberositas pterygoidea
Foveae submandibularis
Linea mylohyoidea
Fossa digastrica
Fovea submentalis
Spina mentalis
11
VERTEBRA
Columna vertebralis :
7 VC, 12 VT, 5 VL, sacrum (5),
coccygis (4)
Corpus vertebrae
Fascies intervertebralis
Epiphysis anularis
Arcus vertebrae :
Pediculus arcus vertebrae
Lamina arcus vertebrae
Processus transversus
Foramen transversarium (VC)
Fovea costalis processus
transversi (VT)
Fovea costalis superior et
inferior
(VT)
Processus costalis (VL)
Processus accessorius (VT dan
VL)
Procesus mamillaris (VT dan
VL)
Processus articularis superior
Processus articularis inferior
Fascies articularis inferior
Processus spinosus
Foramen vertebrale
OS SACRUM
Basis ossis sacri
Ala ossis sacri
Apex ossis sacri
Pars lateralis
Promontorium
Processus articularis superior
Canalis sacralis
Hiatus sacralis
Cornu sacralis
Crista sacralis mediana
Crista sacralis medialis
Crista sacralis lateralis
12
13
Part
Corpus
Foramen
vertebralis
Processus
transversus
Characteristics
Kecil dan lebar dari sisi ke sisi dibandingkan anteroposterior; permukaan
superior cekung dengan processus uncinatus; permukaan inferior cembung
Besar, segitiga
VERTEBRAE THORACALES
Corpus
Bentuk mirip jantung; punya 1 atau 2 facies yang bersendi dengan caput
costae
Bulat dan lebih kecil dibandingkan vertebrae cervicales maupun lumbales
Foramen
Vertebralis
Proc. Transversus Panjang dan kuat, memanjang ke arah posterolateral; panjang berkurang
dari T1 hingga T12
Proc. Articularis Facies superior mengarah ke posterior (makin ke bawah semakin mengarah
sedikit ke lateral); facies inferior mengarah ke anterior (makin ke bawah
semakin mengarah sedikit ke medial)
Proc. Spinosus
Panjang; mengarah ke posteroinferior (slope); ujung memanjang hingga
corpus vertebrae di bawahnya
14
VERTEBRAE LUMBALES
Corpus
Pejal dan tebal; berbentuk mirip ginjal bila dilihat dari superior
Foramen Vertebral Segitiga; lebih besar dibandingkan pada vertebrae thoracica dan lebih kecil
dibandingkan vertebrae cervical
Proc. Transversus Panjang dan ramping; terdapat proc. Accesorius diatas permukaan dorsal
dari basis processus transverses
Proc. Articularis
Facies superior mengarah ke medial; facies inferior mengarah ke
lateral;proc mammilaris terdapat pada permukaan dorsal tiap proc
articularis.
Proc. Spinousus
Pendek, lebar, tebal dan kokoh.
15
ARTHROLOGY
Sebelum membahas materi klasifikasi sendi, kita akan membahas jenis gerakan yang dapat
terjadi pada sendi.
Fleksi : menekuk (bending); dorsifleksi fleksi ankle joint; plantarfleksi saat ibu jari kaki
menghadap ke plantar surface (misal berdiri dengan ibu jari)
Ekstensi : meluruskan ; ekstensi mlebihi sudut normal sendi disebut hyperekstensi
Kecuali pada pollex (ibu jari tangan) gerakan fleksi ekstensi ini terjadi pada bidang sagittal,
mengitari axis transversal. (lihat gambar dibawah)
Abduksi : gerakan menjauhi bidang mediana/ menjauhi tubuh. Abduksi pada jari berarti gerakan
jari jari menjauhi phalanges 3 (middle finger). Abduksi pada jari kaki berari gerakan jari kaki
menjauhi posisi netral. Lateral fleksi adalah bentuk khusus gerakan abduksi pada leher dan
batang tubuh.
Adduksi : gerakan mendekati bidang mediana/ mendekati tubuh. Adduksi pada jari tangan
16
** Similar term : gerakan protraksi dan retraksi digunakan untuk gerakan bahu ke arah anterior
dan posterior
Elevasi : menggerakkan bagian tubuh ke arah superior, contohnya ; elevasi shoulder, upper
eyelid, lidah.
Depressi: menggerakan bagian tubuh ke arah inferior
Eversi : menggerakkan telapak kaki menjauhi bidang mediana. Kaki juga akan dorsifleksi saat
eversi penuh.
Inversi : menggerakkan telapak kaki ke arah bidang mediana. Kaki juga akan plantarfleksi saat
inverse penuh.
** keterangan gambar :
1 = bidang sagittal (biru)
2 = bidang sagittal mediana (biru)
3 = bidang frontal (pink)
4 = bidang transversal (kuning)
5 = axis sagittalis
6 = axis transversal
7 = axis longitudinal
17
18
KLASIFIKASI SENDI :
A. Berdasarkan struktural (tipe material atau jaringan yang menghubungkan sendi) :
1. Fibrous Joint : kedua tulang ini dihubungkan oleh jaringan ikat fibrosa. Jumlah pergerakan yang
terjadi pada fibrous joint bergantung pada panjangnya serat yang menghubungakan kedua
tulang.
Contoh :
a. Sutura : berupa pita kolagen tidak keras. Pada saat dewasa terjadi penulangan, disebut
synostosis; sutura pada cranium(kedua tulang cranium saling mengunci dengan garis zig zag/
overlap)
b. Syndesmosis : dihubungkan oleh ligamentum atau membrana fibrosa
contoh : membrana interossea, syndesmosis tibiofibularis inferioris/distalis
c. Gomphosis : sendi pada dentoalveolar, dihubungkan oleh ligamentum periodontale
19
2. Cartilaginous Joint : struktur sendi ini dihubungkan oleh kartilago hyaline atau fibrocartilage.
a. Primary cartilaginous joint / synchondrosis kedua tulang dihubungkan oleh kartilago
hyaline, yang memungkinkan adanya sedikit pergerakan selama awal kehidupan. Primary
cartilaginous joints biasanya akan menyatu seperti pada epiphysial plate tulang panjang.
Primary cartilaginous joints ini memberikan waktu bagi tulang untuk tumbuh memanjang.
Ketika panjang maximum tercapai, epiphysial plate berubah menjadi tulang (fusi dengan
diaphysis).
Contoh : discus epiphysialis, synchondrosis sphenooccipitalis, synchondrosis
manubriosternalis
b. Secondary cartilaginous joints atau symphisis merupakan sendi yang kuat, sedikit gerak,
dan terhubung oleh jaringan fibrokartilago.
Contoh : discus intervertebralis jaringan fibrokartilago menghubungkan vertebra sehingga
dapat memeberikan kekuatan dan sebagai shock absorption ; symphisis pubis
3. Synovial Joint : dihubungkan oleh capsul sendi (terdiri dari lamina fibrosa atau membran yang
dibatasi oleh serous synovial membrane). Capsul sendi ini menyelubungi cavitas articularis.
Cavitas articularis dari synovial joint merupakan ruang potensial yang mengandung sedikit cairan
synovial yang disekresikan oleh membrane synovial yang berfungsi sebagai lubricant. Didalam
capsul, terdapat cartilago sendi membungkus permukaan sendi/ facies articularis pada tulang,
sisanya akan cavitas articularis akan dilapisi oleh membrane synovial.
20
Synovial joints merupakan jenis sendi yang paling umum. Dengan struktur seperti yang telah
dijelaskandiatas memungkinkan adanya gerakan bebas antar tulang yang dihubungkan oleh sendi jenis
ini. Terdapat 6 tipe synovial joints yang diklasifikasikan berdasarkan bentuk permukaan sendi atau tipe
gerakan yang memungkinkan terjadi,berikut klasifikasinya :
a. Articulatio plana (planar) : gerak sliding, permukaan sendi tulang hampir rata dengan gerakan
yang dibatasi oleh capsul sendi. Art. plana banyak ditemukan dan ukurannya kecil.
Contoh : art.acromioclavicularis, intercarpalia, intermetacarpalia, carpometacarpalia
b. Gynglymus (hinge/engsel) : uniaxial 1 derajat kebebasan gerak (hanya fleksi- ekstensi),
gerakan ini terjadi pada bidang sagittal yang mengelilingi axis transversus.
Contoh : art.humeroulnaris, interphalangea
c. Articulatio trochoidea (pivot) uniaxial 1 derajat kebebasan yaitu memutari axis
longitudinal tubuh
Contoh : art.radioulnaris proximalis, art.atlantoaxialis
d. Articulatio sellaris (saddle) biaxial, 2 derajat kebebasan gerak (fleksi-ekstensi gerakan
pada bidang sagittal mengitari axis transverse, abduksi-adduksi gerakan pada bidang frontal
mengitari axis sagittal) , gerakan sirkumduksi juga mungkin terjadi. permukaan sendi salah satu
tulang berbentukmirip pelana kuda sehingga disebut saddle/ sellaris (sella =tempat duduk)
Contoh : art.carpometacarpalis I
e. Articulatio condyloidea :
Satu condylus biaxial, 2 derajat kebebasan gerak (fleksi-ekstensi, abduksi-adduksi /
circumduksi)
Contoh : art.humeroradialis
Dua condylus uniaxial, 1 derajat kebebasan gerak (fleksi-ekstensi)
Contoh : art.femorotibialis
f. Articulatio ellipsoidea biaxial, 2 derajat kebebasan gerak (fleksi-ekstensi, abduksiadduksi/circumduksi)
Contoh : art.radiocarpea
21
g. Articulatio spheroidea (ball-and-socket) multiaxial, tiga derajat kebebasan gerak (fleksiekstensi, adduksi-abduksi, rotasi)
Contoh : art.humeri, art.coxae
B. Berdasarkan fungsional (derajat pergerakan)
1. sinarthrosis: tidak dapat digerakkan
2. amphiarthrosis: sedikit dapat digerakkan
3. diarthrosis: bebas digerakkan
No.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
Nama Sendi
Articulatio sternoclavicularis
Articulatio acromioclavicularis
Articulatio humeri
Articulatio cubiti:
a. Articulatio humeroulnaris
b. Articulatio humeroradialis
c. Articulatio radioulnaris proximalis
Articulatio radioulnaris distalis
Articulatio radiocarpalis
Articulatio mediocarpalis
Articulatio intercarpalis
Articulatio carpometacarpales pollicis
Articulatio carpometacarpales (II-V)
Articulatio metacarpophalangea
Articulatio interphalangea manus
Articulatio sacroiliaca
Simphysis pubis
Articulatio coxae
Articulatio genus
Articulatio tibiofibularis superior
Articulatio tibiofibularis inferior
Articulatio talocruralis
Articulatio tarsi transversa
Articulatio intertarsalis
Articulatio tarsometatarsales
Articulatio metatarsophalangea
Articulatio interphalangea pedis
Articulatio sternocostalis I
Articulatio sternocostalis II-VII
Articulatio costocondralis
Articulatio vertebrocostalis
Articulatio xiphosternalis
Articulatio manubriosternalis
Discus intervertebralis
Articulatio atlanto-axial
Articulatio atlanto-occipitalis
Jenis Sendi
articulatio plana, diarthrosis
articulatio plana, diarthrosis
articulatio spheroidea, diarthrosis
gynglymus, diarthrosis
articulatio spheroidea (fungsi terbatas), diarthrosis
articulatio trochoidea, diarthrosis
articulatio trochoidea, diarthrosis
articulatio ellipsoidea, diarthrosis
gynglymus, diarthrosis
articulatio plana, diarthrosis
articulatio sellaris, diarthrosis
articulatio plana, diarthrosis
articulatio spheroidea (fungsi terbatas), diarthrosis
gynglymus, diarthrosis
amphiarthrosis
simphysis, amphiarthrosis
articulatio spheroidea, diarthrosis
gynglymus, diarthrosis
amphiarthrosis
sindesmosis, amphiarthrosis
gynglymus, diarthrosis
amphiarthrosis
amphiarthrosis
amphiarthrosis
articulatio spheroidea (fungsi terbatas), diarthrosis
gynglymus, diarthrosis
synchondrosis, sinarthrosis
articulatio plana, diarthrosis
sinkondrosis, sinarthrosis
articulatio plana, diarthrosis
sinkondrosis, sinarthrosis
simphysis, amphiarthrosis
simphysis, amphiarthrosis
articulatio trochoidea, diarthrosis
Articulation condylaris, diarthrosis
22
MYOLOGY
UPPER LIMB
1. Otot- otot Axioappendicular Anterior
Otot
Origo
insersio
inervasi
Fungsi
Pars clavicularis :
medial permukaan
anterior clavicula
Pars sternocostalis:
permukaan anterior
sternum, cartilage
costa 1 6
Pars abdominalis :
lapisan anterior
vagina musculi recti
abdominis
Costa 3 - 5
Crista tuberculi
major humeri
n. pectoralis
lateral et medial;
caput clavicular
(C5, C6), caput
sternocostal (C7,
C8, T1)
Adduksi,
endorotasi art.
humeri
Thorax :
mengangkat
sternum dan
costae bagian
atas
(membantu
inspirasi)
Processus
coracoideus
n. pectoralis
medial (C7, C8)
Stabilisasi
scapula
Thorax :
mengangkat
sternum dan
costae bagian
atas
(membantu
inspirasi)
m. Subclavius
n. sub-clavius
(C5, C6)
Depressi
clavicula
m. Serratus
anterior
Costa 1- 8 (external
surface)
Permukaan
inferior 1/3
medial clavicula
Permukaan
anterior margo
medial scapula,
angulus superior
et inferior
scapula
n. thoracicus
longus
Protraksi
scapula, rotasi
scapula
m. Pectoralis major
m. Pectoralis minor
23
otot
origo
insersio
inervasi
m. Trapezius
1/3 lateral
clavicula;
acromion dan
spina scapula
n. Accessorius
(CN XI) (motor
fibers) and n.
spinal C3, C4
(pain and
proprioceptive
fibers)
m. Latissimus dorsi
Proc. Spinosus VT 7
- 12, fascia
thoracolumbar,
crista illiaca, 3 4
costa paling bawah
Floor of Sulcus
intertubercularis
n. thoracodorsal
(C6, C7, C8)
Fungsi
Pars Descendens
elevates scapula;
pars ascendens
depressi scapula;
and pars media
(atau semua pars
bersama2)
retraksi scapula
Extensi/retroversi,
adduksi, dan
endorotasi
art.humeri
otot
origo
m. Levator scapulae
Proc transverses
VC1 -4
m. Rhomboideus
minor et major
insersio
inervasi
Bagian atas
margo medial
scapula, angulus
superior scapula
Minor: medial
end spina
scapula
Major: margo
medial scapula
hingga angulus
inferior scapula
n. Dorsalis
scapular (C5) and
cervical (C3, C4)
nerves
n. Dorsalis
scapular (C4, C5)
Fungsi
Elevasi scapula
Retraksi scapula
dan rotasi utk
depressi cavitas
glenoidalis ; fix
scapula ke
thoracic wall
24
Scapulohumeral (intrinsic shoulder) muscles: deltoid, teres major, otot - otot rotator cuff
(supraspinatus, infraspinatus, teres minor, and subscapularis).
otot
origo
Insersio
inervasi
m. Deltoideus
Pars clavicularis :
1/3 acromial
clavicula
Pars acromial :
acromion
Pars spinalis :
pinggir bawah
spina scapula
Tuberositas
deltoidea
m. axillaris
m. Teres major
Angulus inferior
scapula
n. subscapularis
inf
m. Supraspinatus
Fossa supraspinata
Crista tuberculi
minor (sebelah
medial m.
lattisimus dorsi)
Tuberculum
majus
m. Infraspinatus
Fossa infraspinata
n. infrascapular
m. Teres minor
Margo lateral
(bagian inferior)
scapula
Fossa subscapular
Tuberculum
majus
Tuberculum
majus
Tuberculum
minus
n. subscapular
superior dan
inferior nerves
m. Subscapularis
n. suprascapular
n. axillaris
fungsi
Pars anterior :
fleksi dan
endorotasi art.
humeri
Pars media :
abduksi art
humeri 15 90o
Pars posterior :
extensi dan
eksorotasi art.
humeri
Adduksi dan
endorotasi art.
humeri
Inisiasi abduksi
art humeri (015o)
Eksorotasi art.
humeri
Eksorotasi art.
humeri
Endorotasi ,
adduksi,
endorotasi art.
humeri
25
m. Brachialis
m. Coracobrachialis
m. Triceps brachii
m. Anconeus
origo
insersio
Inervasi
fungsi
Tuberositas radii
n.
musculocutaneus
Proc.
Coronoideus dan
tuberositas ulnae
Facies medial os
humeri
n.
musculocutaneus
Caput longum :
tuberculum
infraglenoidalis
Caput lateral :
facies posterior
humeri, diatas
sulcus nervi radialis
Caput medial :
facies posterior,
dibawah sulcus
nervi radialis
Epicondylus lateral
humeri
olecranon
n. radialis
Supinasi
forearm, dalam
posisi suppinasi
dapat flexi art
cubiti
Fleksi art cubiti
pada semua
posisi
Membantu fleksi
dan adduksi art.
humeri,
menahan
dislokasi bahu
Extensi art. cubiti
Lateral surface
olecranon dan
pars superior
ulna (bag
posteriornya)
n. radialis
n.
musculocutaneus
Membantu
triceps extensi
art. cubiti
26
** semua otot otot flexor antebrachii diinervasi oleh m. medianus kecuali m. flexor
carpi ulnaris dan m. flexor digitorum profunda pars media, kedua otot ini diinervasi oleh
n. ulnaris.
m. flexor pollicis longus dan m. flexor digitorum profunda pars lateralis diinervasi oleh n.
interosseus anterior (merupakan cabang dari n. medianus)
27
Otot yang berfungsi extensi atau abduksi pollex m. abductor pollicis longus, extensor
pollicis brevis, dan m. extensor pollicis longus
m. abductor pollicis longus : extensi dan abduksi wrist joint, ekstensi dan reposisi art.
carpometacarpal 1
m. extensor pollicis brevis : abduksi dan reposisi art. carpometacarpal 1, ekstensi art.
metcarpophalanges 1
m. extensor pollicis longus : adduksi dan reposisi art. carpometacarpal 1, ekstensi art.
metacarpophalanges 1 dan interphalanges 1
m. supinator (terletak di kompartemen posterior) : supinasi art, radioulnaris
29
Extensi: extensor pollicis longus, extensor pollicis brevis, and abductor pollicis longus.
Flexi: flexor pollicis longus and flexor pollicis brevis.
Abduksi: abductor pollicis longus and abductor pollicis brevis.
Adduksi: adductor pollicis and 1st dorsal interosseous.
Opposisi: opponens pollicis
30
31
LOWER LIMB
Lower limb dibagi menjadi 5 regio yaitu:
a.
b.
c.
d.
e.
f.
Regio gluteal : merupakan region transisional antara trunk dan free lower limb.
Regio femoris (thigh)
Regio genu (knee)
Regio cruris (leg)
Regio talocrural (ankle)
Regio pedis (foot)
REGIO GLUTEAL
Terdiri dari 2 lapisan yaitu :
a. Lapisan superficial : tediri dari 3 otot besar glutei (maximus, medius, and minimus) and m.
tensor fascia lata. Otot otot ini mempunyai origo pada permukaan posterolateral dan margo
ala ossi ilii. Fungsi utama: extensor abductor, medial rotator (endorotasi)
b. Lapisan profunda : terdiri dari m. piriformis, m. obturator internus, m. gemelli externus, dan m.
quadrates femoris. Otot otot ditutupi oleh m. gluteus maximus, insersio pada/ dekat crista
intertrochanterica. Merupakan lateral rotator (eksorotasi) namun dapat menstabilisais art.
coxae.
otot
origo
insersio
inervasi
fungsi
m. gluteus maximus
Illium bagian
Tractus
n. gluteal inferior
Extensi dan
posterior ,
iliotibialis;
(L5, S1, S2)
eksorotasi art.
permukaan dorsal Tuberositas
coxae
sacrum, lig.
gluteal
sacrotuberal
m. gluteus medius
Antara linea
Trochanter
n.gluteal superior
Abduksi dan
gluteal ant dan
major
(L5, S1)
endorotasi art.
post
coxae
m. gluteus minimus
Antara linea
Trochanter
gluteal ant dan inf major
m. tensor fascia latae
SIAS
Tractus
illiotibialis
m. piriformis
Lig. sacrotuberal
Trochanter
Branches of
Eksorotasi art.
major
anterior rami of S1, coxae saat
S2
extensi, abduksi
art. coxae saat
m. obturator internus
Membrane
Fossa
Nerve to obturator
fleksi
obturatorius
trochanterica
internus (L5, S1)
m. gemellus superior et Superior: spina
Fossa
Superior =
inferior
ischiadica
trochanterica
obturator internus
Inferior: tuber
Inferior = quadrates
ischiadicum
femoris
m. quadrates femoris
Tuber ischiadicum Tuberculum
Nerve to quadratus Eksorotasi art.
quadratum
femoris (L5, S1)
coxae
32
REGIO FEMORIS
I.
KOMPARTEMEN ANTERIOR
Otot-otot paha kompartemen anterior berfungsi sebagai flexor art. coxae dan extensor art.
genu. Yang termasuk dalam kompartemen ini adalah m. pectineus, m. iliopsoas, m. sartorius,
and m. quadriceps femoris. Diinervasi terutama oleh n. femoralis.
otot
m. pectineus
origo
Ramus superior os.
pubis
insersio
Linea pectinea
inervasi
n. femoralis
(L2,L3) bisa
mendapatkan
dari n.
obturatorius
m. illiopsoas terdiri dari 3 otot yaitu : m. illiacus, m. psoas major, m. psoas minor
m. illiacus
Crista illiaca, fossa
Tendo m. psoas
n. femoralis
illiaca, allae os
major;
sacri, dan lig.
trochanter
Sacroilliaca
minor
anterior
m. psoas major
Di sisi VT12 VL5;
Trochanter
Anterior rami of
proc . transverses
minor
lumbar nerves
vertebra lumbal
(L1, L2, L3)
m. psoas minor
Di sisi VT12 VL 1
Linea pectinea
Anterior rami of
lumbar nerves
(L1, L2)
m. sartorius
Spina illiaca
Facies medial os n. femoralis
anterior superior
tibia bagian
(SIAS)
superior
fungsi
Adduksi, fleksi,
endorotasi art.
coxae
Bersama2 fleksi
art. coxae,
stabilisasi art.
coxae
Fleksi, abduksi,
eksorotasi art.
coxae, fleksi art.
genu
m. quadriceps femoris terdiri dari 4 otot yaitu : m. rectus femoris, m. vastus lateralis, m. vastus
medialis, m. vastus intermedius
m. rectus femoris
Spina illiaca
Melalui tendo
n.femoralis
Extensi art.
anterior inferior
quadriceps
genu; m. rectus
(SIAI)
femoris melekat
femoris juga
pada basis
membantu
m. vastus lateralis
Trochanter major,
illiopsoas utk
linea aspera labium patella; scr tdk
langusng melalui
fleksi art. coxae
lateral
liga. Patella
m. vastus medialis
Linea aspera
labium medial, line melekat pada
tuberositas tibia
intertrochanterica
m. vastus intermedius Facies anterior dan
lateral femur
33
II.
KOMPARTEMEN MEDIAL
Otot otot pada kompartemen ini disebut sebagai adductor group. Diinervasi terutam aoleh n.
obturatorius. Otot otot pada kompartemen medial tediri dari : m. adductor longus, m.
adductor brevis, m. adductor magnus, m. gracilis, and m. obturator externus
origo
insersio
inervasi
m. adductor longus
otot
m. adductor brevis
Ramus inferior os
pubis
Linea pectinea
m. adductor magnus
Pars adductor :
ramus inferior os
pubis
Pars harmstring :
tuebrositas
ischiadica
m. gracilis
Ramus inferior os
pubis
Pars adductor:
tuberositas
gluteal , linea
aspera
Hamstrings part:
tuberculum
adductorium
femoris
Facies medialis
os tibia
n. obturatorius,
branch of
anterior division
(L2, L3, L4)
n. obturatorius
(L2, L3, L4),
branch of
anterior division
Adductor part: n.
obturatorius (L2,
L3, L4), branches
of posterior
division
Hamstrings part:
n. ischiadicus
pars tibialis
n. obturatorius
(L2, L3)
m. obturator externus
Membrane
obturatorius
Fossa
trochanterica
n. obturatorius
(L3,L4)
III.
fungsi
Adduksi art.
coxae
Adduksi art.
coxae
Adduksi art.
coxae
Adductor part:
fleksi art. coxae
Hamstrings part:
extensi art.
coxae
Adduksi art.
coxae, fleksi art.
genu,
Eksorotasi art.
coxae
KOMPARTEMEN POSTERIOR
Otot otot paha kompartemen posterior ini disebut juga hamstring muscle, teridir dari 3 otot
yaitu : m. semitendinosus, m. semimembranosus, m. biceps femoris.
otot
m. semitendinosus
origo
Tuber ischiadica
m. semimembranosus
m. biceps femoris
Caput longum :
tuber ischiadica
Caput brevis : linea
aspera dan line
supracondylaris
lateralis
insersio
Facies medial os
tibia (bagian
superior)
Condylus medial
os tibia
Caput fibula
bagian lateral
inervasi
fungsi
n. ischiadica
Extensi art.
coxae, fleksi dan
endorotasi art.
genu
Caput longum:
n. ischiadica
Caput brevis :
n. fibularis
communis
Extensi ari.
Coxae, fleksi dan
eksorotasi art.
genu
34
REGIO CRURIS
Regio cruris terbagi menjadi 4 kompartemen yaitu :
a. Kompartemen anterior (dosiflexor dan extensor) terdiri dari 4 otot yaitu : m. tibialis anterior,
m. extensori hallucis longus, m. extensor digitorum longus, m. fibularis tertius.
b. Kompartemen lateral (evertor muscle) teridir dari 2 otot yaitu : m. fibularis longus et brevis.
c. Kompartemen posterior (plantarflexor dan flexor) teridir dari 7 otot yang dibagi lagi oleh
septum intermuscular transversum menjadi 2 yaitu lapisan superficial dan lapisan profunda.
Superficial : m. gastrocnemius, m. soleus, m. plantaris
Profunda : m. tibialis posterior, m. flexor digitorum longus, m. flexor hallucis longus
I.
Kompartemen Anterior
otot
m. tibialis anterior
origo
Condylus lateral
dan superior
facies lateralis
tibia dan
membrane
interossea
m. extensor digitorum Condylus lateral
longus
dan superior
facies lateralis
tibia dan
membrane
interossea
m. extensor hallucis Facies
anterior
longus
fibula
dan
membrane
interossea
m. fibularis tertius
1/3 inferior facies
anterior
fibula
dan membrane
interossea
insersio
Inervasi
fungsi
Facies
medial n.
fibularis Dorsiflexi ankle,
dan inferior os profunda
inversi
cuneiform dan
basis metatarsal
1
Phalange media
dan distal dari 4
jari lateral
Dorsiflexi ankle,
extensi
phalanges
(kecuali hallux)
Dorsal
aspect
basis phalanges
distal hallux
Dorsiflexi ankle,
extensi hallux
Dorsum
basis
metatarsal V
Dorsiflexi ankle,
membantu
inverse
35
II.
Kompartemen Lateral
otot
m. fibularis longus
m. fibularis brevis
III.
origo
insersio
inervasi
Basis metatarsal
1 dan cuneiform
medial
Basis metatarsal
5 bagian
dorsolateral
n. fibularis
superficial
fungsi
Eversi (utama),
weakly
plantarflexi
Kompartemen Posterior
Superfisial :
otot
origo
insersio
inervasi
m.
Caput lateral :condylus lateral femur Calcaneus
n. tibialis
gastrocnemius Caput medial : facies poplitea femur, melalui tendo
superior dari condylus medial femur calcanei
m. soleus
Bagian posterior caput fibula;
superior permukaan posterior linea
soleus
m. plantaris
Linea supracondylaris lateralis; lig.
Poplitea oblique
fungsi
Plantarfleksi
ankle saat lutut
ekstensi
Plantarfleksi
ankle
Plantarfleksi
ankle
Profunda
otot
origo
insersio
nervasi
m. popliteus
m.
Flexor
hallucis
longus
m.
Flexor
digitorum
longus
Basis
n. tibialis
phalanges
distal hallux
Basis
phalanges
distal 4 jari
lateral
m.
Tibialis Membrane interossea ; facies tuberositas
n. tibialis
posterior
posterior tibia hinnga inferior dari navicular,
linea soleus
cuneiform, dan
cuboid; basis
metatarsal
2,3,4
fungsi
Weakly fleksi art.
genu
dan
merotasikan
femur 5o pada
posisi tibia yang
terfiksasi
Fleksi
hallux;
weak
plantarfleksi
Fleksi phalanges
(kecuali hallux);
plantarfleksi
ankle
Plantarfleksi
ankle; inversi
36
REGIO PEDIS
Bagian plantar terdiri dari 4 lapisan, berikut gambar lapisan lapisan otot plantar
Mm. interossei dorsales pedis: abduksi medial phalanges 2 , dan abduksi lateral phalanges 3 dan
4 (pada art. metatarsophalangea), ekstensi art. interphalanges pedis
m. abductor digiti minimi : abduksi art. metatarsophalangea (phalanges 5)
m. flexor digiti minimi : fleksi art. metatarsophalangea (phalanges 5)
m. opponens digiti minimi : opposisi art. metatarsophalangea (phalanges 5)
Dorsum pedis
Sumber :
Moore, K.L dan Dalley, A.F. 2006. Clinically Oriented Anatomy 5 edition. Lippincott Williams & Wilkins
Sobotta Atlas Anatomi Manusia
th
38