BERAJAH BASA HALUS SASAK

Oleh: Lalu Ahmad Jamali, S.Pd

Basa Sasak sino tekadu leq gumi Lombok. Basa sasak niki araq saq alus dait saq
biasa. Araq masih base saq kasar, laguq base niki ndeqna cocok tekadu ngeraos sengaq
maraq ongkat dengan sili ato gedeq. Dengan sasak harus na betutur sopan maraq ongkat
seloka (semboyan) “Bewacan manis betingkah halus beradat tindih”, lamunta mele jari
dengan solah, wajipta ngeraos sopan dait batur, lebih-lebih ngeraos kance dengan saq
uah lingsir. Terus betingkah solah, gaweq pegawean saq ndeq melenceng eleq agama
dait adat, adenta ndaq teparan “dengan ndeq naon adat”.
Mawinan niki, lamunta ndeq mele teparan dengan saq ndeq naon adat, silaq
teberajah ngadu basa alus. Lamunta uah biase ngadu basa alus, Insya Allah gen molus
doang pengelampan idup.
A. Basa alus saq girang tekadu:

Titi tate : aturan

Tertip tapsile : sopan santun
Base krame : budi bahasa
Alan/nurgehe : permisi
Ampure/ampurayan: maaf
Dane : Tuan

Silaq/daweg : ayo,mari
Ican : beri,kasih
Icanin : berikan
Tunas : minta
Lumbar/margi : pergi
Mantuk : pulang
Rawuh : datang
Simpang : mampir
Ngeranjing : masuk
Ngadeg : berdiri
Melinggih/melungguh: duduk
Munggah : naik ke atas berugak/sholat
Singit : sembunyi
Mesingit : bersembunyi
Mensare : tidur
Mentangi : bangun tidur
Pendikayang : suruh
Tendikayang : disuruh
Ngelanjar : merokok
Lanjaran : rokok
Nyedah : makan daun sirih
Suar : lapar
Wareg : kenyang
Medahar/majengan/nade: makan
Luaran : selesai
Nyandang : cukup
Jangan tade/darang: lauq paoq
Pacetan : teman kopi(semacam kue)
Ngimbuh : tambah
Imbuhan : tambahan
Pungkuran : belakangan
Bekesedi : buang air besar
Belemer : buang air kencing
Ngadeq : berdiri
Matur : memberi tahu
Aturang : berikan
Ngaturang : memberikan
Matur pewikan: permakluman
Mecunduk :bertemu
Kepanggih : bertemu
Mesiram : mandi
Meke : becermin
Mecacap : bekejames
Ngandike : mengatakan
Pangendike : ucapan
Ngemban : pembawa amanat
Ngerencanin : merepotkan
Sampunang : tidak perlu/jangan
Pamitang : meminta
Ngelunsur : meminta
Ngewedang : minum kopi
Puput (puputang) :selesai/tamat
(tamatang)
Besermin : menangis
Serminang : melihat
Sungkan/serdeng : sakit
Kinyam : sehat
Pulih : dapat
Pulih tuturan : dapat cerita
Upakcara : upacara
Menggah/duka : marah
Kalih kayun : tersinggung
Kiat : tertawa
Kemos : tersenyum
Kayun/suke : suka
Pekayunan :kemauan/keinginan
Doe : milik
Doeang : yang memiliki
Tegamel/tegading :dipegang (dikuasai)
Beparas : bercukur
Merangkat/mejangkep: menikah
 Bekarye :bekerja,pesta (begawe)
Bebaos : sedang bicara
Tebaosin : dibicarakan
Tebaosang :sedang dibicarakan
Memaos : membicarakan/
membaca
Paosan : bacaan
Pepaosan : tempat membaca
Pemaos : pembaca
Belamak : bertikar
Simpuh : bersila
Lamak : tikar
Wikan : tahu
Wikanang : mengetahui
Merengu :mendengarkan
Mengedengin : mendengarkan
Iling : ingat
Basen : perkataan
Gumanti : sengaja
: tunggu (boleh untuk pribadi dan orang lain)
Ngantos : menunggu
Teantosin : ditungguin
Pamit : mohon diri/tidak setuju
Nyupne : bermimpi
Hendawegan pisan: mohon kiranya
Kekirangan : kekurangan
Pangartike : pengertian
Ngayahin : meladeni
Meneng : diam
Onang : berwenang
Nyaluq : nyusul
Iring : ikut
Ngiring : mengikuti
parek : menemui
teparekin : ditemui
Raris/gelis : lanjutkan/cepat
Sede/ninggal : meninggal
Kapetek : dikuburkan
Tepetek : tekubur
Layon : mayit
Suargi/melekat : almarhum
Kepaten : kematian
Awinan : sebabnya
Mawinan : oleh sebab
Gadingan : ambil
Tampi : menerima
Ngaturang : memberikan
Metaken : bertanya
Urip : hidup
Anom : muda
Lingsir : tua
Jeneng : rupa
Bejeneng : berupa
Tepejeneng : dirupakan (dibentuk)
Penjenengan : saselepan (keris)
Temargiang : diberlakukan/
dilaksanakan
Tiang/dewek : saya, aku
Pelinggih/pelungguh: kamu
Pelinggih senamian: kalian semua
Napi : apa
Sampun napi : bagaimana
Saking hendi : darimana
Sampun : sudah/telah
Inggih : ya
Nenten/boten : tidak
Wenten/wonten : ada
Nenten man : belum
Niki : ini
Nike : itu
Mangkin : sekarang
Antuk : oleh
Ring : di
Maring : kepada
Dumeteng : kepada
Arep : depan/mau
Pungkur/pedek : belakang/dekat
Kiwe : kiri
Tengen : kanan
Sareng(bareng) : dengan (bersama)
Malih : lagi
Munapaat : manfaat
Menawi : barangkali
Pasengan : nama
Kesengan : disuruh
Dine : hari
Sasih : bulan
Warsa : tahun
Sanak : saudara
Ninik : nenek
Kakiq : kakek
Bije : anak
Bije sanak : sanak saudara
Selakiq : suami
Sebiniq/rabi : istri
Laki : lelaki
Bini : perempuan
Dastar : sapuk
Tampek : kain
Kuace : baju
Kampuh : selimut
Ulung : hitam
Kain ulung : kain hitam
Alas cokor : sandal
Calung : kaca mata
Peragayan/rage : tubuh
Tendes : kepala
Jate : rambut
Karne : telinga
Penyerminan/penyingakin: mata
Sumuran : hidung
Pejarupan : muka
Sirat maye : alis
Rawis : kumis/jenggot
Petitis : kending
Pageran : gigi
Lati /layah : lidah
Mulut : sungap
Punggalan/jongge/penggep: leher
Sipaq : pundak
Semugik : susu
Bosang : perut
Puad : pusar
Gading : tangan
Empu : ibu jari
Cokor : kaki
Gedeng : rumah
Puri : istana
Kuri : gerbang
Lanjaran : rokok
Oleman : undangan
Sedah/kinang : daun sirih
Pecawisan : pelocok daun sirih
Pecandangan/pelabuan:penginang
(tempat daun sirih)
Pesarean : tempat tidur
 B. Conto kalimah:
1. Pak guru lumbar aning Paok Pampang.
2. Inaq tiang Kenyeken melinggih leq batu.
3. Baloq Semet kayun gati nyedah.
4. TGH.Lalu Azhari girang munggah leq masigit.
5. Ibu Kepala Sekolah tumbas buku leq Cakra.
6. Daweg, ngiring simpang leq pondok tiang.
7. Sai iring pelinggih aning Dasan Bawaq?
8. Pak Budiono burung rauh tipak SMP Darul Hamidin.
9. Kakak tiang nenten man wikan besepeda motor.
10. Tiang tependikayang isiq Mamiq pesilaq pelinggih zikir bareh kemalem.
11. Sampun napi kabar mamiq?
12. Kakiq tiang kenyekenna ngayahin temoe leman Pedaleman Padamara.
13. Mamiq girang paos takepan leq berugaq malem-malem.
14. Sampunang pelungguhda kalih kayun lamun tiang pamit bejulu.
15. Niniq tiang nenten iling pasengan pelungguhda sanak.
16. Bau tiang pamitang lanjaran doe sebiji?
17. Pageran kakak tiang beloang beleq gati.
18. Ampurayan, nenten araq jari pacetan sanak.
19. Inaq tiang nenten puput sekolah dasar.
20. Upakcara sorong serah aji krama masihn temargiang leq Desa Padamara sampe
mangkin.
C. Aturan ngadu basa alus
Lueq batur sasak masih ndeqman tepeng ngadu basa alus, maraq misalna
kaduang diriq basa alus. Sengaq basa alus sino tekadu tipaq dengan lain. iye jari
tanda ta hormat tipaq dengan saq kancenta ngeraos ato bekarante. Ngumbe sebabna
ndeqna kanggo alusang diri kadu basa alus? Sengaq lamunta alusang diriq, bermakna
petaeq (tinggiang) diriq, sapih kenen dait kasup diriq. Apalagi leq dalam agama
tesuruhta jari manusa saq bawaq tarung. Ndeqta kanggo ajum. Lamunta uah bawaq
tarung, ndaraq lai ne pelai malik, jari atas doang lai na. Sine maksudna, lamunta
hormat dengan, pastina dengan hormat ite endah. Jarin dengan saq jari petaeq ite,
ite jari petaeq dengan. Jarin saling petaeq. Iye saq teparan saling hormat.
Conto kalimah saq kurang tepat:
1. Silaq menu, tiang lumbar juluq.
2. Pasengan tiang, Bahtiar.
3. Piran pelungguhda pareq* malik?
Kalimah Saq kenaq!
1. Silaq menu, tiang lalo juluq atawe Silaq menu, tiang pamit juluq.
2. Aran tiang, Bahtiar.
3. Piran pelungguhda rauh malik?
(*Pareq: menemui, conto kalimah: lemak bian kemalik pareq pak guru).

Mari Belajar Bahasa Halus Sasak (Lombok)

Assalammualaikum___

bahasa sasak di bedakan menjadi tiga tingkatan

1 Bahasa sasak halus (utami)
2. Bahasa sasak Madya (di pakai sehari-hari, tdak kasar)
3. Bahasa sasak biasa.

nah yang ini saya coba rangkai menggunakan bahasa sasak Alus(utami)
berikut arti perkata___

selamat belajar____
Dawek__

Alan/nurgehe : permisi
Alas cokor : sandal
Ampure/ampurayan : maaf
Anom : muda
Antos : Tunggu
Antuk : oleh
Arep : depan/mau
Aturang : berikan
Awinan : sebabnya
Base krame :budi bahasa
Basen : perkataan
Bebaos : sedang bicara
Bejangkep : Menikah
Bejeneng : berupa
Bekarye :bekerja,pesta (begawe)
Bekesedi : buang air besar
Belamak : bertikar
Belemer : buang air kencing
Beparas : bercukur
Besermin : menangis
Bije sanak : sanak saudara
Bije : anak
Bini : perempuan
Bosang : perut
Calung : kaca mata
Cokor : kaki
Dane : Tuan
Dastar : sapuk
Dine : hari
Doe : milik
Doeang : yang memiliki
Dumeteng : kepada
Empu : ibu jari
Gading : tangan
Gadingan : ambil
Gedeng : rumah
Gumanti : sengaja
Hendawegan pisan : mohon kiranya
Ican : beri,kasih
Icanin : berikan
Iling : ingat
Imbuhan : tambahan
Inggih : ya
Iring : ikut
Jangan tade/darang : lauq paoq
Jate : rambut
Jeneng : rupa
Kain ulung : kain hitam
Kakiq : kakek
Kalih kayun : tersinggung
Kampuh : selimut
Kapetek : dikuburkan
Karne : telinga
Kayun/suke : suka
Kekirangan : kekurangan
Kemos : tersenyum
Kepanggih : bertemu
Kepaten : kematian
Kesengan : disuruh
Kiat : tertawa
Kinyam : sehat
Kiwe : kiri
Kuace : baju
Kuri : gerbang
Laki : lelaki
Lamak : tikar
Lanjaran : rokok
Lanjaran : rokok
Lati /layah : lidah
Layon : mayit
Lingsir : tua
Luaran : selesai
Lumbar/margi : pergi
Malih : lagi
Mangkin : sekarang
Mantuk : pulang
Maring : kepada
Matur pewikan : permakluman
Matur : memberi tahu
Mawinan : oleh sebab
Mecacap : bekejames
Mecunduk :bertemu
Medahar/majengan/nade : makan
Meke : becermin
Melinggih/melungguh : duduk
Memaos : membicarakan/ membaca
Menawi : barangkali
Meneng : diam
Mengedengin : mendengarkan
Menggah/duka : marah
Mensare : tidur
Mentangi : bangun tidur
Merangkat/mejangkep : menikah
Merengu :mendengarkan
Mesingit : bersembunyi
Mesiram : mandi
Metaken : bertanya
Mulut : sungap
Munapaat : manfaat
Munggah : naik ke atas berugak/sholat
Napi : : apa
Nenten man : belum
Nenten/boten : tidak
Ngadeg : berdiri
Ngadeq : berdiri
Ngandike : mengatakan
Ngantos : menunggu
Ngaturang : memberikan
Ngaturang : memberikan
Ngayahin : meladeni
Ngelanjar : merokok
Ngelunsur : meminta
Ngemban : pembawa amanat
Ngeranjing : masuk
Ngerencanin : merepotkan
Ngewedang : minum kopi
Ngimbuh : tambah
Ngiring : mengikuti
Nike : itu
Niki : ini
Ninik : nenek
Nyaluq : nyusul
Nyandang : cukup
Nyedah : makan daun sirih
Nyupne : bermimpi
Oleman : undangan
Onang : berwenang
Pacetan : teman kopi(semacam kue)
Pageran : gigi
Pamit : mohon diri/tidak setuju
Pamitang : meminta
Pangartike : pengertian
Pangendike : ucapan
Paosan : bacaan
parek : menemui
Pasengan : nama
Pecandangan/pelabuan :penginang (tempat daun sirih)
Pecawisan : pelocok daun sirih
Pejarupan : muka
Pekayunan : kemauan/keinginan
Pelinggih senamian : kalian semua
Pelinggih/pelungguh : anda
Pemaos : pembaca
Pendikayang : suruh
Penjenengan : saselepan (keris)
Penyerminan/penyingakin : mata
Pepaosan : tempat membaca
Peragayan/rage : tubuh
Pesarean : tempat tidur
Petitis : kending
Puad : pusar
Pulih tuturan : dapat cerita
Pulih : dapat
Punggalan/jongge/penggep : leher
Pungkur/pedek : belakang/dekat
Pungkuran : belakangan
Puput
(puputang) :selesai/tamat (tamatang)
Puri : istana
Raris/gelis : lanjutkan/cepat
Rawis : kumis/jenggot
Rawuh : datang
Ring : di
Saking hendi : darimana
Sampun napi : bagaimana
Sampun : sudah/telah
Sampunang : tidak perlu/jangan
Sanak : saudara
Sareng(bareng) : dengan (bersama)
Sasih : bulan
Sebiniq/rabi : istri
Sedah/kinang : daun sirih
Sede/ninggal : meninggal
Selakiq : suami
Semugik : susu
Serminang : melihat
Silaq/daweg : ayo,mari
Simpang : mampir
Simpuh : bersila
Singit : sembunyi
Sipaq : pundak
Sirat maye : alis
Suar : lapar
Suargi/melekat : almarhum
Sumuran : hidung
Sungkan/serdeng : sakit
Tampek : kain
Tampi : menerima
Teantosin : ditungguin
Tebaosang :sedang dibicarakan
Tebaosin : dibicarakan
Tegamel/tegading :dipegang (dikuasai)
Temargiang : diberlakukan/ dilaksanakan
Tendes : kepala
Tendikayang : disuruh
Tengen : kanan
teparekin : ditemui
Tepejeneng : dirupakan (dibentuk)
Tepetek : tekubur
Tertip tapsile : sopan santun
Tiang/dewek : saya, aku
Titi tate : aturan
Tunas : minta
Ulung : hitam
Upakcara : upacara
Urip : hidup
Utawi :atau
Wareg : kenyang
Warsa : tahun
Wenten/wonten : ada
Wikan : tahu
Wikanang : mengetahui