Bilangan kompleks z = x + iy dapat dikaitkan dengan titik (x, y) dibidang datar baliknya.
Dalam prakteknya antara bilangan kompleks x + iy dan titik (x, y) tidak dibedakan, sehingga
dapat menyatakan bilangan (x, y) dengan titik x + iy. Dalam hal ini bidang datar tersebut diberi
nama bidang kompleks atau bidang z. sumbu x dan sumbu y masing-masing disebut sumbu real
dan sumbu imajiner. Selain itu, bilangan kompleks z = x + iy dapat pula dipandang sebagai
vektor pada bidang datar yang berpangkal di titik pusat O dan berujung pada titik (x,y).
Bilangan kompleks z = x +iy pada bidang kompleks digambarkan seperti di bawah ini:
Y Sumbu imajiner
(x,y) = x + iy = z
│z│
𝜃 arg z X
Segmen ̅̅̅
𝑜𝑧 menyatakan bilangan kompleks z = x + iy, panjang segmen ̅̅̅
𝑜𝑧 menyatakan
modulos dari z dan dilambangkan dengan │z│, dan
𝜃 = ∠ (𝑜𝑧
̅̅̅, sumbu real positif) = argument z = arg z
│z│ = √𝑥 2 + 𝑦 2
𝑥 𝑦 𝑥
cos 𝜃 = dan sin 𝜃 = atau arctan 𝑦
│𝑧│ │𝑧│
arg z = Arg z + 2 k 𝜋, k ∈ Z.
Z = r (cos 𝜃 + I sin 𝜃)
Yang sering pula ditulis dengan z = r cis 𝜃 dan disebut bentuk kutubbilangan kompleks z.
Contoh:
3𝜋
Carilah z sehingga │z│ = √2 dan Arg z = .
4
Penyelesaian:
3𝜋
Misalkan z = x + iy dengan 𝜃 = , diperoleh
4
𝑦
Sin 𝜃 =
│𝑧│
3𝜋 𝑦
Sin =
4 √2
1 𝑦
√2 =
2 √2
y=1
3
dan
𝑥
cos 𝜃 =
│𝑧│
3𝜋 𝑥
cos =
4 √2
1 𝑥
− 2 √2 =
√2
x = -1
jadi diperoleh z = -1 + i.
Sifat-sifat modulus dari suatu bilangan kompleks disajikan pada teorema berikut ini.
TEOREMA 1.2.1:
a. │z│ = │-z│=│𝑧̅│
Bukti Teorema:
Missal: z = x + iy 𝑧̅ = x – iy
│z│ = x + iy
= √𝑥 2 + 𝑦 2
│-z│ = │- (x + iy)│
-z = -x – iy (dikalikan -1)
z = x + iy
= √𝑥 2 + 𝑦 2
│𝑧̅│= │x – iy│
│𝑧̅│= √𝑥 2 + 𝑦 2 atau │𝑧̅│= √𝑥 2 + (−𝑦)2 (-y)2 = -y.-y = y2
│𝑧̅│= √𝑥 2 + 𝑦 2
b. │z – w│ = │w – z│
Bukti Teorema:
Misal: z = x1 + iy1
4
w = x2 + iy2
│z – w│ = │w – z│
= │(x1 + iy1) – (x2 + iy2)│ = │(x2 + iy2) – (x1 + iy1)│
= |𝑥1 + 𝑖𝑦1 − 𝑥2 − 𝑖𝑦2 | = |𝑥2 + 𝑖𝑦2 − 𝑥1 − 𝑖𝑦1 |
= (𝑥1 − 𝑥2 ) + (𝑖𝑦1 − 𝑖𝑦2 ) = |(𝑥2 − 𝑥1 ) + (𝑖𝑦2 − 𝑖𝑦1 )|
= |𝑥1 − 𝑥2 + 𝑖 (𝑦1 − 𝑦2 )| = |(𝑥2 − 𝑥1 ) + 𝑖 (𝑦2 − 𝑦1 )|
= √(𝑥1 − 𝑥2 )2 + (𝑦1 − 𝑦2 )2 = √(𝑥2 − 𝑥1 )2 + (𝑦2 − 𝑦1 )2
c. |𝑧|2 = |𝑧 2 | = z • 𝑧̅
Bukti Teorema:
|𝑧|2 |𝑧 2 |
= x2 + y2 = √(𝑥 2 + 𝑦 2 )2
= x2 + y2
z • 𝑧̅
= (x + iy) • (x – iy)
= x2 – xiy + xiy – i2y2 i2 = -1
= x2 – (-1) y2
= x2 + y2
d. │zw│ = │z│•│w│
Bukti Teorema:
Misal: z = x1 + iy1
w = x2 + iy2
Berdasarkan pada sifat teoreman c, maka |𝑧𝑤|2 = |𝑧 2 | • |𝑤 2 |
|𝑧𝑤|2
= |(𝑥1 + 𝑖𝑦1 )(𝑥2 + 𝑖𝑦2 )|2
= |𝑥1 𝑥2 + 𝑥1 𝑖𝑦2 + 𝑥2 𝑖𝑦1 + 𝑖 2 𝑦1 𝑦2 |2 i2 = -1
= |𝑥1 𝑥2 + 𝑖(𝑥1 𝑦2 + 𝑥2 𝑦1 ) − 𝑦1 𝑦2 |2
= |𝑥1 𝑥2 − 𝑦1 𝑦2 + 𝑖(𝑥1 𝑦2 + 𝑥2 𝑦1 )|2
5
= (√(𝑥1 𝑥2 − 𝑦1 𝑦2 )2 + (𝑥1 𝑦2 + 𝑥2 𝑦1 )2 )2
= (𝑥1 𝑥2 − 𝑦1 𝑦2 )2 + (𝑥1 𝑦2 − 𝑥2 𝑦1 )2
= 𝑥12 𝑥22 − 𝑥1 𝑥2 𝑦1 𝑦2 − 𝑥1 𝑥2 𝑦1 𝑦2 + 𝑦12 𝑦22 + 𝑥12 𝑦22 + 𝑥1 𝑦2 𝑥2 𝑦1 + 𝑥1 𝑥2 𝑦1 𝑦2 + 𝑥22 𝑦12
= 𝑥12 𝑥22 + 𝑦12 𝑦22 + 𝑥12 𝑦22 + 𝑥22 𝑦12
│z2│•│w2│
= |(𝑥1 + 𝑖𝑦1 )2 | • |(𝑥2 + 𝑖𝑦2 )2 |
𝑧 |𝑧|
e. │ │= ,w≠0
𝑤 |𝑤|
Bukti Teorema:
Misal: z = x1 + iy1
w = x2 + iy2
𝑧 |𝑧 2 |
Berdasarkan pada sifat teoreman c, maka: |𝑤|2 =
|𝑤 2 |
𝑧 |𝑧 2 |
| |2 |𝑤 2 |
𝑤
(√𝑥12 +𝑦12 )
𝑥12 +𝑦12
= (√
𝑥22 +𝑦22
)2 =
(√𝑥22 +𝑦21 )
f. │z + w│≤ │z│+│w│
Bukti Teorema:
Misal: z = x1 + iy1
w = x2 + iy2
Berdasarkan pada sifat teoreman c, maka: │z + w│2 ≤ │z│2 +│w│2
│z + w│2
= │(x1 + iy1) + (x2 + iy2)│2
= │x1 + iy1 + x2 + iy2│2
= |𝑥1 + 𝑥2 + 𝑖(𝑦1 + 𝑦2 )|2
= (√(𝑥1 + 𝑥2 )2 + (𝑦1 + 𝑦2 )2 )2
= (x1 + x2)2 + (y1 + y2)2
ℝ i
|𝑧|2 + |𝑤|2
= |(𝑥1 + 𝑖𝑦1 )|2 + |(𝑥2 + 𝑖𝑦2 )|2
ℝ i
g. ||𝑧| − |𝑤|| ≤ |𝑧 − 𝑤|
Bukti Teorema:
Misal: z = x1 + iy1
w = x2 + iy2
Berdasarkan pada sifat teoreman c, maka: ||𝑧| − |𝑤||2 ≤│z - w│2
||𝑧| − |𝑤||2
ℝ i
│z - w│2
= │(x1 + iy1) – (x2 + iy2)│2
ℝ i
h. │z│- │w│≤│z + w│
Bukti Teorema:
Misal: z = x1 + iy1
w = x2 + iy2
Berdasarkan pada sifat teoreman c, maka: |𝑧 2 | - |𝑤 2 | ≤ |𝑧 + 𝑤|2
|𝑧 2 | - |𝑤 2 |
ℝ i
|𝑧 + 𝑤|2
= │(x1 + iy1) + (x2 + iy2)│2
8
ℝ i