Jurnal Hadis Bil 4 PDF

Jurnal Ilmiah Berimpak
(Edisi Akhir Tahun)

Artikel-Artikel Berorientasikan Kajian dan
Penyelidikan Dalam Bidang Hadis
Diterbitkan Oleh
Institut Kajian Hadis (INHAD)
Kolej Universiti Islam Antarabangsa Selangor (KUIS)
Tahun Kedua, Bil: 4, Safar 1434h, (Disember 2012)
Bilangan ini
SAHIH AL-BUKHARI VERSI AL-YUNINI: SEJARAH, KEPENTINGAN
DAN KEUNIKANNYA.
Oleh Mohd. Khafidz Soroni.
KONSEP AL-TA FIYAH DALAM AKIDAH BERDASARKAN SUNNAH
NABAWIYAH
Sakinah Saptu dan Dr Azwira Abd Aziz
GHARAR DALAM PERSPEKTIF FIQH AL-HADITH: ANALISIS
TERHADAP ‘ILLAH DAN PRINSIP.
Abdul Hadi bin Awang.
KEDUDUKAN HADIS AHAD DALAM AKIDAH
Muhammad Rashidi bin Haji Wahab dan Mohd Faizul bin Azmi.
AN ANALYSIS OF INTERPRETATIONS OF HADITH
“WHOEVER CHANGES HIS RELIGION, KILL HIM”.
Dr Sayyid Mohammad Yunus Gilani & Musaddiq Majid Khan.
FORMAT JURNAL HADIS
Jurnal Hadis bermaksud pendokumentasian artikel-artikel ilmiah yang
berorientasikan hadis dan pengajiannya. Jurnal hadis diterbitkan sebanyak
dua kali dalam setahun.
Garis panduan penulisan artikel:
1- Artikel hendaklah menepati tema jurnal hadis yang diterbitkan.
2- Artikel hendaklah bersifat asli dan memenuhi syarat kaedah sebuah
penulisan jurnal.
3- Artikel yang dihantar bukan merupakan artikel yang pernah
dibentangkan oleh jurnalis atau diterbitkan oleh mana-mana pihak
penerbitan.
4- Artikel hendaklah menggunakan perkataan-perkataan yang sesuai
dari aspek tatabahasa dan olahannya.
5- Artikel boleh dihantar dalam bentuk kertas kerja (hard copy) dan
soft copy atau melalui e-mail kepada Ketua Pengarang Jurnal Hadis
INHAD.
6- Artikel boleh ditulis di dalam Bahasa Malaysia, Bahasa Arab dan
Bahasa Inggeris disertakan dengan abstrak.
7- Artikel perlu disertakan dengan nota kaki dan rujukan.
8- Setiap jurnalis artikel perlu bersiap–sedia dengan sebarang
kemungkinan samada artikel diterima atau ditolak. Selain itu,
jurnalis artikel memberi kebenaran kepada pihak editor untuk
melakukan penilaian terhadap artikel yang dihantar dan menyunting
serta menerbitkannya.
9- Artikel yang berjaya untuk diterbitkan disusun berdasarkan
keutamaan dan kerelevanan dengan tema jurnal hadis.
10- Setiap jurnalis akan menerima penghargaan dan saguhati dari pihak
editor sebanyak 5 salinan jurnal bagi setiap terbitan.
Semua urusan dan penghantaran yang melibatkan artikel boleh dihantar
atas nama Ketua Pengarang ke alamat berikut:
Ketua Editor Jurnal Hadis.
INSTITUT KAJIAN HADIS (INHAD),
Kolej Universiti Islam Antarabangsa Selangor (KUIS),
Bandar Seri Putra 43600, Bangi,
Selangor, MALAYSIA.
E – Mail: hadis2008inhad@gmail.com
SIDANG REDAKSI JURNAL HADIS
Penaung
Profesor Dato’ Aziuddin bin Ahmad
(Rektor KUIS)
Penasihat
Mohd Khafidz Bin Soroni
Ketua Editor
Syed Abdul Majid Ghouri
Setiausaha
Abdul Hadi bin Awang
LEMBAGA PENASIHAT ANTARABANGSA
Dr. Rif’at Fauzi Abd. Mutalib

(Mantan Pensyarah Hadis dipelbagai universiti di Mesir dan Arab
Saudi).
Prof. Dr. Muhammad ‘Ajaj al-Khatib
(Profesor Hadis dan Mantan Ketua, Bahagian al-Quran dan al-Sunnah,
Fakulti Syariah Universiti Dimasyq, dan dipelbagai universiti di Arab
Saudi dan negara-negara Teluk).
Dr. Badi’ al-Sayyid al-Lahham
(Pensyarah Hadis, Fakulti Syariah Universiti Dimasyq, Syria).
Dr. Salman al-Husni al-Nadwi
(Pensyarah Hadis di Fakulti Syariah dan Usuluddin, Universiti
Nadwatul Ulama, dan Rektor Universiti Imam Ahmad bin Irfan al-
Syahid, INDIA).
Prof. Dr. Muhammad Abu Laith al-Khairabadi
(Profesor Hadis, Fakulti Ilmu Wahyu dan Warisan Islam, Universiti
Islam Antarabangsa (UIA), Malaysia).
Dr. Nizam Muhammad Solih Ya’qubi
(Pakar Ekonomi Islam di Bahrain, dan Ahli Lembaga Penasihat
Syariah di kebanyakan Bank dan Yayasan Kewangan).
Dr. Shayuthy B. Abdul Manas
Penolong Profesor, Jabatan Al-Quran Dan As-Sunnah, Kuliyyah Ilmu
Wahyu Dan Sains Kemanusiaan,
Universiti Islam Antarbangsa Malaysia (UIAM).(Malaysia).
Prof. Madya dr. Najm abdulrahman khalaf
Professor madya, Fakulti pengajian quran dan sunnah, Universiti sains
islam malaysia (usim).
Dr. Muhammad Akram al-Nadwi
(Felo Penyelidik di Pusat Pengajian Islam Oxford, Oxford Britain).
KANDUNGAN JURNAL
SAHIH AL-BUKHARI VERSI AL-YUNINI: SEJARAH,

KEPENTINGAN DAN KEUNIKANNYA.
Oleh Mohd. Khafidz Soroni ........................................................................ 7
KONSEP AL-TA FIYAH DALAM AKIDAH BERDASARKAN

SUNNAH NABAWIYAH
Sakinah Saptu dan Dr Azwira Abd Aziz……………………………..... 41
GHARAR DALAM PERSPEKTIF FIQH AL-HADITH: ANALISIS

TERHADAP ‘ILLAH DAN PRINSIP.
Abdul Hadi bin Awang ............................................................................. 63
KEDUDUKAN HADIS AHAD DALAM AKIDAH
Muhammad Rashidi bin Haji Wahab dan Mohd Faizul bin Azmi .............. 95
AN ANALYSIS OF INTERPRETATIONS OF HADITH

“WHOEVER CHANGES HIS RELIGION, KILL HIM”.
Dr Sayyid Mohammad Yunus Gilani & Musaddiq Majid Khan ...............109
H A D I S: Jurnal Ilmiah Berimpak. Tahun Kedua, Bil: 4, Safar 1434h, (Disember 2012)
SAHIH AL-BUKHARI
VERSI AL-YUNINI: SEJARAH,
KEPENTINGAN DAN KEUNIKANNYA
Oleh: Mohd. Khafidz bin Soroni1
Abstrak
Kitab Sahih al-Bukhari diakui umum sebagai sebuah kitab hadith
yang unggul dan tiada tolok bandingnya di antara kitab-kitab yang
pernah disusun oleh manusia sejagat. Semenjak zaman penyusunnya,
Imam al-Bukhari, sehinggalah ke zaman sekarang, ia telah diriwayatkan
oleh bilangan perawi yang sangat ramai, dari satu generasi ke satu
generasi lain tanpa terputus sedikitpun pertalian sanadnya. Merupakan
kehendak dan inayah Allah s.w.t., kitab Sahih al-Bukhari ini telah
dipelihara oleh umat Islam dengan begitu baik sekali tanpa berlaku
sebarang pengubahan dan penyelewengan serius yang dapat mengubah
kesucian sabda Nabi s.a.w. di dalamnya. Di antara sekian ramai alim
ulama yang prihatin terhadap ketulenan dan keabsahan periwayatan
kitab Sahih al-Bukhari serta hadith-hadith yang terkandung di dalamnya
ialah al-Hafiz Syaraf al-Din ‘Ali ibn Muhammad al-Yunini, seorang ahli
hadith yang terkenal dengan ‘al-Nuskhah al-Yuniniyyah’nya. Ketelitian
dan kegigihan beliau telah mengangkat tinggi nilai versi Sahih al-
Bukhari yang beliau hasilkan. Justeru, di dalam artikel ini akan dikupas
secara khusus mengenai kitab Sahih al-Bukhari versi al-Hafiz al-Yunini
tersebut yang akan dibincangkan dari sudut sejarah, kepentingan dan
keunikannya.
Mukadimah
Kitab Sahih al-Bukhari atau judul penuhnya ‘al-Jami‘ al-Musnad al-Sahih
al-Mukhtasar min Umur Rasul Allah s.a.w. wa Sunanih wa Ayyamih’2
merupakan sebuah kitab yang unggul dan utama di dalam disiplin Islam
selepas al-Quran al-Karim. Semenjak zaman penyusunnya, Imam al-Bukhari
1 Institut Kajian Hadis (INHAD), Kolej Universiti Islam Antarabangsa Selangor.

2 Lihat: ‘Abd al-Fattah Abu Ghuddah, 1993, Tahqiq Ismay al-Sahihayn wa Ism Jami‘ al-
Tirmidhi, Halab: Maktab al-Matbu‘at al-Islamiyyah.
7
(194H - 256H) sehinggalah ke zaman sekarang ini, ia telah diriwayatkan

oleh bilangan perawi yang sangat ramai. Ia berlaku turun temurun dari satu
generasi ke satu generasi yang lain tanpa terputus sanadnya. Justeru itu, ia
terpelihara dengan begitu baik tanpa berlaku sebarang penyelewengan
kritikal yang dapat mengubah kesucian kalam Nabi s.a.w. yang terkandung
di dalam kitab tersebut. Demikianlah keprihatinan para ulama Islam di
dalam menjaga keaslian dan kesahihan hadith-hadith Nabi s.a.w. Malah
bukan sahaja Sahih al-Bukhari, bahkan ribuan kitab-kitab khazanah Islam
yang lain juga menerima perhatian khusus yang sama daripada mereka agar
dapat diperturunkan kepada umat Islam seluruhnya secara tulen. Di antara
sekian ramai ulama yang prihatin terhadap ketulenan dan keabsahan
periwayatan hadith-hadith Sahih al-Bukhari ini ialah al-Hafiz Syaraf al-Din
‘Ali ibn Muhammad al-Yunini, seorang ahli hadith yang terkenal dengan
‘al-Nuskhah al-Yuniniyyah’nya. Dalam artikel ini akan disentuh secara
khusus mengenai kitab Sahih al-Bukhari versi beliau yang akan dikupas dari
sudut sejarah, kepentingan dan keunikannya.
Perawi-perawi Kitab Sahih al-Bukhari

Semenjak dahulu lagi, sanad periwayatan kitab Sahih al-Bukhari telah
menerima perhatian daripada para alim ulama. Antara ulama yang
membincangkannya ialah al-Hafiz Syams al-Din Ibn Tulun al-Dimasyqi
dalam kitabnya Bulghah al-Qani‘ fi Turuq al-Sahih al-Jami‘, al-Hafiz al-
Sakhawi dalam kitabnya ‘Umdah al-Qari‘ wa al-Sami‘ fi Khatm al-Sahih al-
Jami‘, Jamal al-Din Yusuf bin ‘Abd al-Hadi (m. 909H) dalam kitabnya al-
Ikhtilaf bayna Ruwat al-Bukhari ‘an al-Firabri wa Riwayat ‘an Ibrahim bin
Ma‘qil al-Nasafi dan sebagainya.
Murid al-Bukhari, Muhammad bin Yusuf bin Matar al-Firabri (m.
320H) pernah menyebut bahawa ada seramai 90,000 orang yang pernah
mendengar Sahih al-Bukhari terus daripada al-Bukhari sendiri, namun
kemudian tidak ada seorang pun lagi yang masih tinggal meriwayatkannya
kecuali beliau seorang sahaja. Menurut al-Hafiz Ibn Hajar, pernyataan al-
Firabri ini hanya berdasarkan pengetahuannya sahaja kerana masih ada
murid al-Bukhari lain yang masih hidup selepas kewafatan beliau.3
3 Ibn Hajar al-‘Asqalani, 1986, Hady al-Sari Muqaddimah Fath al-Bari, Kaherah: Dar al-
Rayyan, h. 516.
8
Antaranya ialah Abu Talhah Mansur bin Muhammad al-Bazdawi (m. 329H)
dan Abu ‘Abdillah al-Husayn bin Isma‘il al-Mahamili (m. 330H).
Menurut Nizar ‘Abd al-Qadir al-Rayyan, Sahih al-Bukhari yang
diriwayatkan oleh para ulama sehingga sekarang hanya dari enam orang
perawi sahaja yang mengambil terus dari al-Bukhari sendiri. Setiap seorang
daripada mereka adalah pemilik nuskhah yang berasingan. Mereka ialah:
1. Abu Ishaq Ibrahim bin Ma‘qil bin al-Hajjaj al-Nasafi (m. 294H).
2. Hammad bin Syakir al-Nasafi (m. 311H).
3. Muhammad bin Yusuf bin Matar al-Firabri (m. 320H).
4. Abu Talhah Mansur bin Muhammad al-Bazdawi (m. 329H).
5. al-Qadi Abu ‘Abdillah al-Husayn bin Isma‘il al-Mahamili (m.
330H).
6. Tahir bin Muhammad bin Makhlad al-Nasafi.4
Bagaimanapun, ada sebuah lagi riwayat yang tidak sebutkan, iaitu
riwayat Abu Ja‘far Muhammad bin Hatim, juru tulis atau tukang salin
(warraq) al-Bukhari. al-Firabri ada mencatatkan beberapa faedah yang
dikutip daripada riwayat Abu Ja‘far Muhammad bin Hatim. Namun, tidak
dapat dipastikan sama ada ia dapat diiktiraf sebagai sebuah nuskhah ataupun
tidak.5
Riwayat yang paling masyhur dan banyak diriwayatkan orang sama
ada dahulu mahupun sekarang ialah riwayat al-Firabri yang diriwayatkan
secara bersambung melalui sama‘. Terdapat ramai perawi yang
meriwayatkannya pula daripada al-Firabri. Antaranya:
1. Ibn al-Sakan: Abu ‘Ali Sa‘id bin ‘Uthman al-Misri yang terkenal
dengan panggilan Ibn al-Sakan (m. 353H). Ada seorang perawi yang
meriwayatkan daripada beliau iaitu ‘Abdullah bin Muhammad bin
Asad al-Juhani.
2. al-Mustamli: Abu Ishaq Ibrahim bin Ahmad al-Mustamli (m. 376H).
Ada dua orang perawi yang meriwayatkan daripada beliau iaitu Abu
Dhar ‘Abd bin Ahmad al-Harawi al-Maliki dan ‘Abd al-Rahman bin
‘Abdullah al-Hamdani.
4 Nama ini hanya disebut oleh al-Dhahabi dalam Siyar A‘lam al-Nubala’ tanpa diketahui
biodatanya secara detail. Lihat: Nizar ‘Abd al-Qadir al-Rayyan, 2002, al-Imam al-Yunini
wa Juhuduh fi Hifz Sahih al-Imam al-Bukhari wa Tahqiq Riwayatih, dalam Majallah al-
Jami‘ah al-Islamiyyah, Palestin, vol. 10, bil. 1.
5 http://www.ahlalhdeeth.com/vb/showth...&threadid=5701
9
3. al-Akhsikati: Abu Nasr Ahmad bin Muhammad al-Akhsikati (m.

376H). Ada seorang perawi yang meriwayatkan daripada beliau iaitu
Isma‘il bin Ishaq al-Saffar al-Zahid.
4. al-Marwazi: Abu Zayd Muhammad bin Ahmad al-Marwazi (m.
371H). Ada 3 orang perawi yang meriwayatkan daripada beliau iaitu
Abu Muhammad ‘Abdullah bin Ibrahim al-Asili al-Maliki, Abu
Nu‘aym Ahmad bin ‘Abdullah al-Asfahani dan ‘Ali bin Muhammad
al-Qabisi al-Maliki.
5. al-Syabbuyi: Abu ‘Ali Muhammad bin ‘Umar bin Syabbuyah al-
Syabbuyi (m. kira-kira 380H). Ada 2 orang perawi yang
meriwayatkan daripada beliau iaitu Sa‘id bin Ahmad al-Sayrafi dan
‘Abd al-Rahman al-Hamdani.
6. al-Jurjani: Abu Ahmad Muhammad bin Muhammad al-Jurjani (m.
373H). Ada 2 orang perawi yang meriwayatkan daripada beliau iaitu
Abu Nu‘aym Ahmad bin ‘Abdullah al-Asfahani dan Abu al-Hasan
‘Ali bin Muhammad al-Qabisi.
7. al-Sarakhsi: Abu Muhammad ‘Abdullah bin Ahmad bin Hammuyah
al-Hammuyi al-Sarakhsi (m. 381H). Ada 2 orang perawi yang
meriwayatkan daripada beliau iaitu Abu Dhar ‘Abd bin Ahmad al-
Harawi dan Abu al-Hasan ‘Abd al-Rahman bin Muhammad bin al-
Muzaffar al-Dawudi.
8. al-Kusymihani: Abu al-Haytham Muhammad bin Makki al-
Kusymihani (m. 389H). Ada 3 orang perawi yang meriwayatkan
daripada beliau iaitu Abu Dhar ‘Abd bin Ahmad al-Harawi,
Karimah binti Ahmad al-Marwaziyyah dan Abu Sahl Muhammad
bin Ahmad al-Hafsi.
9. al-Kusyani: Isma‘il bin Muhammad al-Kusyani (m. 391H). Beliau
perawi terakhir yang meriwayatkan daripada al-Firabri. Ada seorang
perawi yang meriwayatkan daripada beliau iaitu Abu al-‘Abbas
Ja‘far bin Muhammad al-Mustaghfiri.
10. Abu Sa‘id Ahmad bin Muhammad.
11. Muhammad bin Ahmad bin Mat al-Isytikhani. (m. 388H). Kedua-
dua nama perawi ini disebut oleh al-Nawawi, namun tanpa
menyebut sanad mereka.
10
12. Abu Luqman Yahya bin ‘Ammar al-Khatlani, yang berusia hingga
143 tahun.6
13. Abu Hamid Ahmad bin ‘Abdullah al-Nu‘aymi. (m. 386H)
14. Abu al-Hasan ‘Ali bin Ahmad al-Jurjani (m. 366H).
Menurut al-Hafiz Ibn Hajar, riwayat yang paling masyhur daripada
al-Firabri ialah riwayat Abu Dhar al-Harawi daripada tiga orang gurunya
yang merupakan anak murid al-Firabri, iaitu al-Kusymihani, al-Hammuyi al-
Sarakhsi dan al-Mustamli. Ini kerana riwayat beliau adalah riwayat yang
paling dabit dan teliti dalam menentukan perbezaan lafaz-lafaz sanad dan
matan.7 Al-Firabri juga mendengar dan menerima Sahih al-Bukhari secara
terus daripada al-Bukhari sebanyak dua kali, iaitu sekali di Firabr pada tahun
248H dan sekali lagi di Bukhara pada tahun 252H, iaitu 4 tahun sebelum
kewafatan al-Bukhari.
Apa yang menghairankan, meskipun kesemua perawi ini mengambil
riwayat mereka daripada al-Firabri seorang sahaja, namun berlaku perbezaan
riwayat di kalangan mereka antara satu sama lain. Ini membuktikan bahawa
perubahan berlaku disebabkan periwayatan mereka terhadap nuskhah Sahih
al-Bukhari, bukannya datang daripada Imam al-Bukhari sendiri.
Perbezaan Antara Nuskhah-Nuskhah Sahih Al-Bukhari

Terdapat beberapa perbezaan pada susunan kitab Sahih al-Bukhari antara
satu nuskhah dengan nuskhah yang lain, seperti wujudnya riwayat tambahan
pada sebahagian nuskhah yang tidak ada pada nuskhah yang lain dan
wujudnya hadith yang didahulukan pada sebahagian nuskhah sedangkan
nuskhah-nuskhah yang lain mengkemudiankannya. Di antara sebabnya,
menurut al-Hafiz Ibn Hajar ialah kerana nuskhah asal Sahih al-Bukhari
merupakan himpunan lembaran kertas yang tidak dijilid kemas. Boleh jadi
ada lembaran yang termasuk ke tempat lain dan tertukar kedudukannya, lalu
datang orang yang menyalin daripadanya dan hanya menyalin sahaja
sepertimana yang sedia ada. Kerana itu berlaku perbezaan tersebut.
Menurut al-Hafiz Abu al-Walid al-Baji dalam al-Ta’dil wa al-Tajrih
( ):
6 http://www.ahlalhdeeth.com/vb/showth...&threadid=5701
7 Ibn Hajar al-‘Asqalani, 1986, Fath al-Bari Syarh Sahih al-Bukhari, Kaherah: Dar al-
Rayyan, j. 1, h. 10.
11
Dikhabarkan kepada kami oleh al-Hafiz Abu Dhar ‘Abd bin

Ahmad al-Harawi; diberitakan kepada kami oleh Abu Ishaq
al-Mustamli Ibrahim bin Ahmad katanya: “Aku telah
menyalin kitab al-Bukhari daripada asalnya yang ada di sisi
muridnya, Muhammad bin Yusuf al-Firabri. Lalu aku dapati
beberapa perkara ianya belum lagi sempurna dan terdapat
beberapa tempat yang dikosongkan, antaranya judul-judul
bab yang tidak ditulis apa-apa selepasnya dan juga terdapat
hadith-hadith yang tidak diberikan sebarang judul bab di
atasnya. Lalu kami gabungkan sahaja sebahagian tadi
kepada sebahagian yang lain”.8
Menurut al-Hafiz al-Baji lagi:
“Antara bukti kebenaran kata-kata tersebut ialah didapati
dalam riwayat Abu Ishaq al-Mustamli, Abu Muhammad al-
Sarakhsi, Abu al-Haytham al-Kusymihani dan Abu Zayd al-
Marwazi ada teks yang didahulukan dan dikemudiankan,
sedangkan mereka semua menyalinnya daripada nuskhah
asal yang sama. Ini berlaku kerana mengikut jangkaan yang
mampu diagak oleh setiap orang daripada mereka terhadap
sesuatu teks yang terkandung dalam satu kertas tambahan
bahawa ianya adalah sebahagian daripada satu tempat
tertentu dalam kitab Sahih al-Bukhari, lantas ia disandarkan
terus kepadanya. Lebih menjelaskan lagi, anda akan dapati
dua judul bab ataupun lebih dari itu bersambung terus tanpa
ada di antaranya sebarang hadith”.9
Al-Hafiz Ibn Hajar di dalam Hady al-Sari menyokong pendapat al-Baji ini,
katanya:
“Ini adalah suatu kaedah yang baik yang dapat digunakan
ketika sukar untuk mengharmonikan di antara judul sesuatu
bab dan juga hadithnya. Ia berlaku pada beberapa tempat
yang agak sedikit bilangannya”.10
8 Ibn Hajar al-‘Asqalani, 1986, Hady al-Sari Muqaddimah Fath al-Bari, Kaherah: Dar al-
Rayyan, h. 10.
9 Ibid.
10 Ibid.
12
Pada hemat penulis, pandangan al-Hafiz al-Baji dan al-Hafiz Ibn

Hajar ini lebih dapat diterima, meskipun ia tidak dipersetujui oleh al-
Qastallani dalam Irsyad al-Sari (juz. 1, hal. 34). Menurut Syeikh
Muhammad Zahid al-Kawthari, bilangan hadith-hadith Sahih al-Bukhari
dalam riwayat al-Firabri melebihi bilangannya dalam riwayat Ibrahim bin
Ma‘qal al-Nasafi sebanyak 200 buah hadith. Dan bilangannya dalam riwayat
Ibrahim bin Ma‘qal al-Nasafi pula melebihi bilangannya dalam riwayat
Hammad bin Syakir al-Nasafi sebanyak 100 buah hadith, sebagaimana yang
disebut oleh al-‘Iraqi.11
Meskipun Sahih al-Bukhari telah dikarang oleh Imam al-Bukhari
dalam tempoh selama 16 tahun, namun bagi menjelaskan persoalan ini, Dr.
Muhammad ‘Abd al-Karim ‘Ubayd berpendapat;
Kami melihat Imam al-Bukhari sebenarnya mempunyai
beberapa salinan yang ditinggalkan di dalamnya beberapa
tempat kosong. Kemungkinan ini munasabah kerana
kebiasaannya beliau menyusun kitab-kitabnya lebih
daripada satu kali.12 Ini menunjukkan keprihatinan dan
kehalusannya di dalam bidang penulisan. Beliau sentiasa
menyaring dan merujuk semula apa yang telah ditulis dan
diiriwayatkannya sehinggalah hatinya merasa tenang dengan
hasil penulisan terakhir bagi kitab-kitabnya. Memandangkan
situasi genting yang dihadapi oleh beliau di akhir-akhir
hayatnya, menyebabkan beliau terpaksa berhijrah ke
beberapa negeri sehinggalah akhirnya beliau meninggal
dunia dalam keadaan berjauhan dari perpustakaan dan kitab-
kitabnya, tanpa berpeluang untuk beliau menyempurnakan
tempat-tempat kosong berkenaan.13
Pendapat ini dipersetujui Nizar ‘Abd al-Qadir al-Rayyan, katanya:
11 Lihat: Muhammad Zahid al-Kawthari dalam ulasannya atas kitab Syurut al-A’immah al-
Khamsah oleh Muhammad bin Musa al-Hazimi, 1997, tahkik: ‘Abd al-Fattah Abu
Ghuddah, Halab: Maktab al-Matbu‘at al-Islamiyyah, hlm. 172-173.
12 Menurut riwayat Muhammad bin Abi Hatim warraq al-Bukhari, Imam al-Bukhari
mengarang semua kitab-kitabnya sebanyak tiga kali. Lihat: Ibn Hajar al-‘Asqalani, 1986,
Hady al-Sari Muqaddimah Fath al-Bari, h. 512.
13 Muhammad ‘Abd al-Karim ‘Ubayd, Riwayat wa Nusakh al-Jami‘ al-Sahih li al-Imam al-
Bukhari: Dirasah wa Tahlil. atas talian
http://www.ahlalhdeeth.com/vb/showthread.php?p=62244.
13
Dengan sebab kekosongan pada kitab asal inilah berbezanya

nuskhah-nuskhah Sahih al-Bukhari.14
Perbezaan-perbezaan ini amat dititik beratkan oleh sebahagian
ulama bagi memastikan ketulenan periwayatan hadith-hadith al-Bukhari. Di
antara mereka yang berbuat demikian ialah al-Hafiz al-Yunini.
Biografi al-Hafiz al-Yunini

Nama penuh Al-Hafiz al-Yunini ialah Syaraf al-Din Abu al-Husayn ‘Ali ibn
Muhammad bin Ahmad bin ‘Abdullah bin ‘Isa al-Yunini al-Ba‘li al-
Hanbali.15 Al-Yunini adalah nisbah kepada Yunin, nama sebuah kampung di
Ba‘labak, di Syam. Beliau lahir pada tahun 621H dan meninggal dunia tahun
701 Hijrah.
Antara guru-gurunya ialah bapa beliau sendiri, Muhammad al-
Yunini, al-Irbili, al-Hafiz al-Mundhiri, Ja‘far al-Hamdani, Ibn ‘Abd al-Salam
dan lain-lain.16 Beliau rajin dan gigih menimba ilmu serta menghafaz banyak
hadith hingga menjadi salah seorang ulama hadith besar di zamannya. Beliau
pernah ditanya: “Adakah tuan menghafal al-kutub al-sittah?” Jawab beliau:
“Saya menghafalnya, namun saya tidak menghafalnya”. Orang yang
bertanya tadi mencelah: “Macam mana itu?” Jelas beliau: “Aku menghafal
kitab Musnad Ahmad, sedang kitab Musnad tersebut tidak tertinggal
daripada al-kutub al-sittah melainkan cuma sedikit”.17 Maksudnya, hadith-
hadith kitab Musnad Imam Ahmad sebenarnya merangkumi kebanyakan
hadith-hadith di dalam al-kutub al-sittah dan tiada yang tertinggal
daripadanya kecuali sedikit sahaja. Sebagaimana yang sedia maklum,
bilangan hadith-hadith Musnad Imam Ahmad mencecah hampir 28,000 buah
hadith. Maka, ini cukup membuktikan kemampuan dan kekuatan hafalan
beliau.
14 Nizar ‘Abd al-Qadir al-Rayyan, 2002, al-Imam al-Yunini wa Juhuduh fi Hifz Sahih al-
Imam al-Bukhari wa Tahqiq Riwayatih, dalam Majallah al-Jami‘ah al-Islamiyyah, Palestin,
vol. 10, bil. 1.
15 Lihat: al-Dhahabi, Mu‘jam al-Syuyukh, j. 2, h. 40. dan Tadhkirah al-Huffaz, j. 4, h. 1500.
Ibn Kathir, al-Bidayah wa al-Nihayah, j. 14, h. 21. Ibn Hajar, al-Durar al-Kaminah, j. 3, h.
98. Ibn Taghri Bardi, al-Nujum al-Zahirah, j. 8, h. 198. al-Suyuti, Tabaqat al-Huffaz, h.
516. Ibn al-‘Imad, Syadharat al-Dhahab, j. 6, h. 3.
16 Muhammad Zuhayr bin Nasir al-Nasir, 1422H, Muqaddimah Sahih al-Bukhari, dalam:
Muhammad bin Isma‘il al-Bukhari, Sahih al-Bukhari, salinan cetakan Bulaq, Mesir: al-
Matba‘ah al-Amiriyyah 1313H, Beirut: Dar Tawq al-Najah & Jeddah: Dar al-Minhaj, h. 40.
17 Al-Hafiz Muhammad ibn Muhammad ibn al-Jazari, 1990, al-Mus‘ad al-Ahmad fi Khatm
Musnad al-Imam Ahmad, Riyadh: Maktabah al-Tawbah, h. 12.
14
Antara anak-anak muridnya yang masyhur ialah al-Hafiz al-

Dhahabi, al-Birzali dan lain-lain. Beliau amat meminati dan mengambil
berat terhadap kitab Sahih al-Bukhari. Kata muridnya, al-Hafiz al-Dhahabi:
“Beliau (Abu al-Husayn al-Yunini) memberitakan kepadaku
bahawa beliau telah membuat muqabalah kitab Sahih al-
Bukhari dalam masa satu tahun serta memperdengarkannya
sebanyak sebelas kali”.18
Membuat muqabalah (komparatif) antara riwayat-riwayat Sahih al-
Bukhari ini tentunya bukan suatu kerja yang mudah. Pastinya beliau perlu
meneliti setiap manuskrip yang ada di tangannya satu persatu bagi
memastikan kesamaan dan perbezaan yang berlaku antara riwayat-riwayat
yang banyak dalam manuskrip-manuskrip tersebut. Berkat kegigihan dan
kesungguhannya, maka kitab Sahih al-Bukhari versi beliau ini dianggap
versi yang paling utama dan penting bagi kitab Sahih al-Bukhari.19
Al-Nuskhah al-Yuniniyyah Bagi Sahih al-Bukhari

Nuskhah al-Yunini dianggap sebagai nuskhah Sahih al-Bukhari yang terbaik
dan paling teliti. Sehinggakan perbezaan-perbezan yang paling kecil
sekalipun antara riwayat-riwayat Sahih al-Bukhari diberi perhatian oleh al-
Yunini, seperti perbezaan antara ( ) dengan ( ), ( ) dengan ( ), ( )
dengan ( ), ( ) dengan ( ), ( ) dengan ( ), ( ) dengan ( ), ( )
dengan ( ), dan sebagainya. Menurut al-Dhahabi, al-Yunini telah membuat
komparatif antara nuskhah-nuskhah Sahih al-Bukhari dan
memperdengarkannya dalam tempoh setahun sebanyak 11 kali.20
Dalam salah satu majlis pengajian kitab Sahih al-Bukharinya turut
dihadiri oleh tokoh nahu terkenal, Imam Jamal al-Din Muhammad ibn Malik
al-Jayyani (m. 672H). Ketika itu, Ibn Malik baru berhijrah dari Andalus dan
menetap di Dimasyq. Al-Hafiz al-Yunini dan ramai ulama hadith telah
meminta daripada beliau untuk menjelaskan dan memperbetulkan masalah-
masalah berkaitan lafaz dan riwayat hadith Sahih al-Bukhari dari segi
tatabahasa Arab. Maka beliau pun menunaikan permintaan mereka. Majlis
18 Al-Hafiz Muhammad Ahmad ‘Uthman al-Dhahabi, 1990, Mu‘jam al-Syuyukh, Beirut: Dar
al-Kutub al-‘Ilmiyyah, h. 376.
19 Muhammad Zuhayr bin Nasir al-Nasir, 1422H, op.cit., hlm. 43.
20 Muhammad ‘Abd al-Karim ‘Ubayd, Riwayat wa Nusakh al-Jami‘ al-Sahih li al-Imam al-
15
pengajian kitab Sahih al-Bukhari tersebut telah diadakan di dalam 71 buah

majlis, di mana al-Hafiz al-Yunini menyampaikan pengajian sekaligus
berserta komparatif dan koreksi, manakala Ibn Malik pula mendengar dan
memeriksanya dari segi tatabahasa. Secara tidak langsung, Imam Ibn Malik
menjadi murid kepada al-Hafiz al-Yunini di dalam bidang hadith - walaupun
usianya 20 tahun lebih tua -, manakala al-Hafiz al-Yunini pula menjadi
murid kepada Imam Ibn Malik dari sudut tatabahasa Arab. Imam Ibn Malik
turut menyusun untuk mereka kitab ( ).
Setelah selesai majlis, beliau telah menulis di atas lembaran pertama
juzuk yang terakhir bagi nuskhah Sahih al-Bukhari tersebut demikian;
Kemudian al-Hafiz al-Yunini menulis pula di bahagian akhir

lembaran juzuk tersebut demikian;
Dalam catatan di atas, Al-Hafiz al-Yunini menyebutkan bahawa

beliau telah menggunakan beberapa rumuz (simbol) khusus bagi
21 Muhammad bin Isma‘il al-Bukhari, 1422H, Sahih al-Bukhari, salinan cetakan Bulaq,
Mesir: al-Matba‘ah al-Amiriyyah tahun 1313H, ed. Muhammad Zuhayr al-Nasir, terbitan
Beirut: Dar Tawq al-Najah & Jeddah: Dar al-Minhaj, hlm. 3-4.
16
memudahkan kerja-kerja perbandingan dilakukan. Secara terperinci, rumuz

yang digunakan oleh beliau adalah sepertimana berikut:
17
Kemasyhuran al-Nuskhah al-Yuniniyyah ini, mendorong Khalifah ‘Uthmani

Sultan ‘Abd al-Hamid al-Thani memerintahkan pada tahun 1311H agar kitab
Sahih al-Bukhari dicetak berdasarkan al-Nuskhah al-Yuniniyyah tersebut.
Perintah tersebut dilaksanakan pada tahun itu juga dan siap sepenuhnya pada
tahun 1313H di dalam 9 juzuk. Kitab tersebut dicetak di al-Matba‘ah al-
Amiriyyah, Bulaq, Mesir dan pentashihannya dilakukan oleh Syeikh ‘Ali al-
Makkawi serta badan pentashih di al-Matba‘ah al-Amiriyyah. Setelah
selesai, kitab tersebut dirujukkan pula kepada Syeikh al-Azhar Syeikh
Hassunah al-Nawawi, dan beliau telah menyemaknya bersama badan
penyemak yang terdiri daripada 16 orang alim ulama. Cetakan al-Matba‘ah
al-Amiriyyah ini juga dikenal sebagai al-Nuskhah al-Sultaniyyah.
Al-Nuskhah al-Yuniniyyah turut diguna pakai oleh Imam Syihab al-
Din al-Qastallani (m. 923H) secara harfi, kalimah demi kalimah, di dalam
mensyarahkan Sahih al-Bukhari dalam kitabnya Irsyad al-Sari seperti yang
dinyatakan oleh beliau di awal kitab. Maka, syarahan al-Qastallani dianggap
istimewa dari sudut tumpuan khususnya terhadap perbezaan-perbezaan
riwayat Sahih al-Bukhari melalui versi al-Yunini.22 Ini berbeza dengan al-
Hafiz Ibn Hajar (m. 852H) di dalam kitab Fath al-Bari yang banyak
menggunakan versi Sahih al-Bukhari riwayat Abu ‘Ali al-Sadafi (m. 514H),
guru kepada Ibn Sa‘adah al-Andalusi (m. 566H) sebagai landasan
syarahnya.23 Namun, berkemungkinan beliau juga turut mengambil manfaat
22 Lihat: Mukadimah Syeikh Ahmad Muhammad Syakir, dalam Sahih al-Bukhari, cetakan
Dar Ihya’ al-Turath al-‘Arabi, j., h. 1.
23 Sebagaimana kata-kata anak murid beliau, al-Hafiz al-Sakhawi. Lihat: Dr. Muhammad
‘Abd al-Karim ‘Ubayd, Riwayat wa Nusakh al-Jami’ al-Sahih li al-Imam al-Bukhari:
Dirasah wa Tahlil.
Nuskhah Ibn Sa‘adah terkenal di kalangan Magharibah (ulama sebelah barat dunia Islam),
yang merupakan riwayat beliau daripada Abu ‘Ali al-Sadafi, daripada al-Baji, daripada
Abu Dhar al-Harawi. Manakala nuskhah al-Yunini terkenal di kalangan Masyariqah. (lihat:
Dr. Yusuf al-Kattani, al-Imam al-Bukhari Amir al-Mu’minin fi al-Hadith, h. 47)
18
daripada al-Nuskhah al-Yuniniyyah ini, walaupun beliau tidak menyatakan

secara jelas yang beliau menggunakannya sebagai rujukan penting di dalam
syarahnya. Beliau didapati ada menyebut sekali sahaja yang beliau merujuk
kepada versi al-Yunini ini di dalam Hady al-Sari, mukadimah kitabnya Fath
al-Bari, iaitu dalam membincangkan nama-nama perawi yang samar.24
24 Ibn Hajar al-‘Asqalani, Hady al-Sari Muqaddimah Fath al-Bari, Kaherah: Dar al-Rayyan,
h. 219.
19
Kedetailan al-Yunini dalam membuat perbandingan antara nuskhah-nuskhah

Sahih al-Bukhari
dapat dilihat dalam contoh petikan di atas.
20
Nuskhah-Nuskhah Sahih Al-Bukhari yang Dijadikan Perbandingan oleh

Al-Yunini:
Al-Yunini didapati telah menggunakan 14 buah riwayat Sahih Al-Bukhari
melalui jalan riwayat al-Firabri dalam membuat perbandingan antara teks-
teks di dalamnya secara detail dan terperinci. Ini ditunjukkan dengan 14
rumuz (simbol) yang digunakan oleh beliau di dalam nuskhahnya,
sepertimana yang telah dipaparkan tadi.25 Iaitu:
1. Nuskhah al-Mustamli (m. 376H)
2. Nuskhah al-Hammuyi (m. 381H)
3. Nuskhah al-Kusymihani (m. 389H)
4. Nuskhah Abu Ahmad al-Jurjani (m. 366H)
5. Nuskhah Abu Dhar al-Harawi (m. 435H)
6. Nuskhah Karimah al-Marwaziyyah (m. 465H)
7. Nuskhah al-Qabisi (m. 403H)
8. Nuskhah al-Asili (m. 392H)
9. Nuskhah Abu al-Waqt (m. 553H)
10. Nuskhah al-Sam‘ani (m. H)
11. Nuskhah Ibn ‘Asakir (m. 571H). Namun tidak dapat dipastikan
adakah beliau meriwayatkannya daripada Ibn Sadaqah ataupun
daripada al-Fudayli.
12. Nuskhah yang tidak diketahui periwayatnya.
25 Ibid.
21
Berikut adalah carta bagi sanad periwayatan nuskhah-nuskhah tersebut;
Al-Bukhari
Al-Firabri
Al-Mustamli al- Al-Kusymihani Abu Zayd al- Abu Ahmad Al-Nu’aymi

Hammuyi Marwazi al-Jurjani
Abu Dhar al- Karimah al- Al-Qabisi Al-Asili Al-Dawudi Al-Malihi

Harawi Marwaziyyah
Ibn Abu al- Al-Fudayli

Sadaqah Waqt
Ibn ‘Asakir Al-

Sam’ani
Ibn ‘Asakir
CONTOH-CONTOH KEUNIKAN AL-NUSKHAH AL-YUNINIYYAH

1. Memperlihatkan Perbezaan Pada Judul-judul Kitab Kecil Dan Bab
Dalam Sahih al-Bukhari
i. Dalam kitab kecil yang terakhir dalam Sahih al-Bukhari iaitu kitab al-
Tawhid ( ), al-Yunini mencatatkan bahawa judulnya dalam
riwayat Abu Dhar al-Harawi daripada jalur al-Mustamli ialah kitab al-
Radd ‘ala al-Jahmiyyah wa Ghayrihim ( ). (juz. 9,
hal. 139)
ii. Manakala berkaitan judul-judul bab, misalnya amat banyak
ditemukan. Contoh dalam kitab al-Salah, bab meratakan belakang
badan ketika ruku‘.
Terjemahan: Bab menyama-ratakan belakang badan ketika

ruku‘. Kata Abu Humayd pada sahabat-sahabatnya: Nabi
22
SAW ruku‘, kemudian baginda meratakan belakang

badannya.
Dalam sesetengah nuskhah, didapati pada bab ini dibawakan dua

buah hadith, iaitu hadith pertama (no. hadith 750) tentang tempoh masa solat
yang sempurna:
Terjemahan matan: Kata al-Bara’: “Ruku‘ Nabi SAW,

sujudnya, antara dua sujud dan apabila mengangkat
kepalanya dari ruku‘ melainkan berdiri dan duduk (tempoh
masanya) adalah hampir sama”.
Dan seterusnya hadith kedua (no. hadith 751) tentang Nabi s.a.w.
memerintahkan seorang yang tidak menyempurnakan ruku‘ dan sujud agar
mengulang semula solatnya:
Terjemahan matan: Dari Abu Hurairah r.a. katanya: “Nabi

SAW pernah masuk ke dalam masjid dan tidak lama
kemudian, masuk pula seorang lelaki lalu dia bersolat.
Sesudah solat dia datang sambil memberi salam kepada
Nabi SAW. Maka Nabi SAW pun menjawab salamnya
sambil bersabda: "Ulanglah semula solatmu, kerana
sesungguhnya kamu belum bersolat." Lalu orang itu
mengulang semula solatnya. Kemudian dia datang lagi
sambil memberi salam kepada Nabi SAW. Namun, baginda
bersabda lagi: "Ulanglah semula solatmu, kerana
sesungguhnya kamu belum bersolat." Ini berlaku sampai
23
tiga kali. Kemudian lelaki itu berkata: "Demi Allah yang

telah mengutusmu dengan kebenaran, tidaklah aku pandai
selain dari cara yang begitu, maka ajarilah aku." Sabda Nabi
SAW: "Apabila engkau berdiri hendak solat, bacalah takbir.
Sesudah itu bacalah ayat-ayat al-Quran yang mudah bagimu.
Kemudian rukuk sehingga kamu tenang berkeadaan rukuk.
Sesudah itu bangkit dari rukuk sehingga kamu stabil
berkeadaan berdiri. Kemudian sujud sehingga kamu tenang
berkeadaan sujud. Sesudah itu bangkit dari sujud sehingga
kamu tenang berkeadaan duduk. Kemudian sujud lagi
sehingga kamu tenang berkeadaan sujud. Kemudian
perbuatlah seterusnya demikian di dalam solatmu
keseluruhannya."
Kedua-dua hadith ini kelihatan tidak menyentuh secara langsung
dengan judul bab di atas mengenai meratakan belakang badan ketika ruku‘.
Manakala riwayat Abu Humayd yang ringkas dan secara mu‘allaq (tanpa
sanad) pada judul bab tersebut diriwayatkan secara penuh lengkap di dalam
bab lain berjudul: ( ) (no. hadith 785).
Merujuk kepada al-Nuskhah al-Yuniniyyah, dapat diketahui bahawa
hadith pertama di atas sebenarnya mempunyai judul babnya yang sendiri
menurut riwayat Abu Dhar al-Harawi, al-Asili, Ibn ‘Asakir dan Abu al-Waqt
iaitu: ( ). Manakala dalam riwayat al-Hammuyi dan al-
Kusymihani berbunyi ( ). Begitu juga hadith
kedua di atas turut mempunyai judul babnya yang sendiri menurut riwayat
al-Asili, Ibn ‘Asakir, Abu al-Waqt dan riwayat Abu Dhar al-Harawi daripada
jalur al-Hammuyi dan al-Kusymihani iaitu (
). (juz. 1, hal. 200)
Maka jelaslah bahawa bab tentang meratakan belakang badan ketika
ruku‘ tadi sebenarnya tidak dibawakan sebarang hadith bersanad oleh al-
Bukhari.
- Antara judul bab yang tidak dibawakan sebarang hadith padanya
ialah bab ( ) yang terletak antara
( ) dan ( ). Al-Yunini mencatatkan
bahawa judul bab ini hanya wujud di dalam riwayat al-Hammuyi. Secara
24
detail beliau juga mencatatkan hujung lafaz riwayat Abu Dhar al-Harawi
daripada jalur al-Hammuyi ialah sedemikian; ( ). (juz. 2, hal. 34).
- Misal lain, dalam bab ( ) yang terletak dalam kitab al-Jihad.
Al-Yunini mencatatkan bahawa judul bab ini hanya wujud dalam riwayat
Abu Dhar daripada al-Mustamli sahaja. (juz. 4, hal. 39).
iii. Ada juga hadith yang mempunyai judul bab dalam sesetengah
nuskhah, tetapi tiada dalam nuskhah yang lain, seperti hadith (1883):
Terjemahan: Dari ‘Ubadah bin al-Samit katanya: “Pernah

Nabi SAW keluar untuk memberitahu kami tentang Lailatul
Qadar, namun kebetulan ada dua orang lelaki daripada
kalangan orang Islam telah bergaduh.
Maka baginda bersabda: “Aku telah keluar untuk
memberitahu kamu sekalian tentang Lailatul Qadar, namun
si fulan dan si fulan telah bergaduh, oleh kerana itu ia telah
diangkat kembali. Mudah-mudahan itu lebih baik bagi kamu
sekalian. Maka carilah Lailatul Qadar pada malam ke 9, ke 7
dan ke 5.”
Dalam riwayat Abu Dhar al-Harawi, Abu al-Waqt dan Ibn ‘Asakir
hadith ini di bawah judul bab: ( ) yang mana judul bab
ini tidak wujud dalam riwayat-riwayat lain. (juz. 3, hal. 61)
2. Memberi Kefahaman Tentang Perbezaan Bilangan Kitab Kecil dan

Bab Dalam Sahih al-Bukhari
Bilangan kitab kecil dan bab berbeza antara satu nuskhah dengan nuskhah
yang lain. Misalnya dalam Sahih al-Bukhari yang dicetak berserta syarahnya
Fath al-Bari terbitan al-Matba‘ah al-Salafiyyah yang turut diselenggara oleh
Syeikh Muhammad Fu’ad ‘Abd al-Baqi, didapati bilangan kitab kecilnya
ialah sebanyak 97 buah kitab dan bilangan babnya pula sebanyak 3,261 buah
bab.
Tetapi di dalam kitab Taysir al-Manfa‘ah susunan Syeikh
Muhammad Fu’ad, dinyatakan bilangan kitab kecilnya ialah sebanyak 91
buah kitab dan bilangan babnya pula adalah sebanyak 3,889 buah bab. Ini
25
hampir sama dengan kiraan Syeikh ‘Abdullah al-Ghunayman dalam

kitabnya Dalil al-Qari ila Mawadi‘ al-Hadith min Sahih al-Bukhari, di mana
bilangan kitab kecilnya ialah sebanyak 91 kitab dan bilangan babnya
sebanyak 3,882 buah bab. Manakala dalam kitab Faharis al-Bukhari
susunan Syeikh Ridwan Muhammad Ridwan, didapati bilangan kitab
kecilnya ialah sebanyak 91 buah kitab dan bilangan babnya lebih kurang
sebanyak 3,777 buah bab.
Di dalam kitab Fihris Ahadith wa Athar Sahih al-Bukhari didapati
bilangan kitab kecilnya ialah sebanyak 100 buah kitab dan bilangan babnya
pula sebanyak 3,733 buah bab. Ini berbeza dengan kenyataan kitab Kasyf al-
Zunun, di mana Haji Khalifah mencatatkan bilangan kitab kecilnya adalah
lebih dari 100 buah kitab dan bilangan babnya pula adalah sebanyak 3,450
buah bab. Di dalam kitab Dalil Faharis al-Bukhari li al-Kutub wa al-Abwab
al-Asasiyyah oleh Syeikh Mustafa al-Bayyumi, didapati bilangan kitab
kecilnya ialah sebanyak 126 buah kitab, namun beliau tidak mengira jumlah
bab keseluruhannya.
Di dalam mukadimah Miftah Sahih al-Bukhari oleh Syeikh al-
Tuqadi disebutkan bahawa bilangan kitab kecilnya ialah sebanyak 68 buah
kitab, lebih sedikit berbanding yang lain-lain dan bilangan babnya pula
sebanyak 3,730 buah bab.
Menurut Syeikh ‘Abd al-Ghani ‘Abd al-Khaliq di dalam kitabnya
al-Imam al-Bukhari wa Sahihuh berhubung perbezaan pengiraan kitab–kitab
kecil dan bab-bab dalam Sahih al-Bukhari ini;
Secara zahirnya, perselisihan ini berpunca daripada
perbezaan nuskhah-nuskhah Sahih al-Bukhari dan juga
kerana ada yang menganggap sesuatu bab itu sebagai sebuah
kitab kecil.26
Dengan merujuk kepada al-Nuskhah al-Yuniniyyah, kita dapati
kebenaran kata-kata Syeikh ‘Abd al-Ghani ‘Abd al-Khaliq itu. Amat banyak
didapati perbezaan di dalam menganggap sesuatu bahagian itu sebagai ‘bab’
ataupun ‘kitab’. Misalnya ( ), di dalam riwayat al-
Mustamli dan Abu Dhar al-Harawi disebut sebagai ( ).
26 Lihat: ‘Abd al-Fattah Abu Ghuddah dalam ulasannya atas kitab Kasyf al-Iltibas ‘amma
Awradahu al-Imam al-Bukhari ‘ala Ba‘d al-Nas oleh Syeikh ‘Abd al-Ghani al-Ghunaymi
al-Maydani, 1993, Halab: Maktab al-Matbu‘at al-Islamiyyah, hlm. 6 & 99.
26
Manakala dalam riwayat al-Asili hanya menyebut ( ) tanpa

menyebut ‘bab’ atau ‘kitab’. (juz. 1, hal. 139)
Pada bahagian ( ), di dalam riwayat al-Asili, Abu Dhar al-
Harawi, Ibn ‘Asakir dan Abu al-Waqt disebut sebagai ( ). (juz. 1, hal.
91).
Pada bab ( ) didapati dalam riwayat Ibn ‘Asakir
disebut ( ), manakala dalam riwayat Abu Dhar al-Harawi daripada
al-Hammuyi disebut ( ). Dan didapati damir ( ) lebih tepat
dalam riwayat al-Kusymihani iaitu ( ). (juz. 2, hal. 20)
Dalam bahagian ( ), didapati dalam riwayat al-Asili dan
Abu al-Waqt menyebutnya sebagai ( ), manakala dalam riwayat
Abu Dhar al-Harawi disebut ( ). (juz. 2, hal. 32)
Pada bab ( ) pula didapati dalam riwayat Abu al-Waqt
disebut ( ), manakala dalam riwayat Abu Dhar al-Harawi daripada al-
Hammuyi dan al-Mustamli disebut ( ).
3. Menyatakan Perbezaan Lafaz Dalam Matan Hadith

i. Contoh 1, hadith:
Terjemahan: “Apa yang di antara rumahku dan minbarku

adalah satu taman daripada taman-taman syurga”.
Al-Bukhari meriwayatkan lafaz hadith ini beberapa kali, dua dalam
kitab al-Jumu‘ah (1120, 1121), satu dalam kitab al-Hajj (1755), satu dalam
kitab al-Riqaq (6100), dan satu dalam kitab al-I‘tisam bi al-Kitab wa al-
Sunnah (6790). Di dalam kitab al-Hajj, kebanyakan riwayat menyebut ( )
tetapi di dalam riwayat Ibn ‘Asakir dicatat lafaz ( ) iaitu kuburku. (juz. 3,
hal. 29).
ii. Contoh 2, hadith:
Terjemahan: “Masa akan menjadi dekat (singkat), amalan

akan berkurangan, sifat bakhil akan dicampakkan dan
berlaku banyak haraj. Para sahabat bertanya: Apakah dia
haraj itu? Jawab baginda: Pembunuhan, pembunuhan”.
27
Al-Bukhari meriwayatkan hadith ini dalam kitab al-Adab (5577) dan

kitab al-Fitan (6537). Pada kedua-dua tempat tersebut, didapati riwayat al-
Kusymihani dan Abu Dhar al-Harawi mencatatkan lafaz ( ) sebagai
( ) iaitu ilmu akan berkurangan. (juz. 8, hal. 17). Manakala riwayat
Abu al-Waqt dalam kitab al-Fitan menyebut ( ) iaitu ilmu akan
dicabut. (juz. 9, hal. 61).
iii. Contoh 3, hadith (272):
Terjemahan: Daripada Maymunah katanya: “Aku pernah

memasang tirai buat Nabi SAW ketika baginda sedang
mandi junub. Baginda membasuh kedua-dua tangannya,
kemudian baginda menuangkan air dengan tangan kanannya
ke atas tangan kirinya, lalu baginda membasuh kemaluannya
dan bahagian yang terkena. Setelah itu, baginda menyapu
dengan tangannya pada dinding atau tanah. Kemudian
baginda berwuduk seperti wuduk untuk bersolat kecuali
kedua-dua kakinya. Setelah itu, baginda pun menjirus air ke
atas jasadnya. Kemudian baginda beralih, lalu membasuh
kedua-dua kakinya”.
Dalam riwayat Abu Dhar al-Harawi lafaz ( )
diriwayatkan sebagai ( ). (juz. 1, hal. 78-79). Lafaz ( )
diganti dengan lafaz ( ). Maksud kedua-duanya tentu berbeza kerana yang
pertama bermakna ; “... baginda menyapukan tangannya ke atas dinding atau
pun tanah” yang memberi dua pilihan, sedangkan yang kedua bererti ; “...
baginda menyapukan tangannya pada dinding dan juga tanah” yang
menunjukkan tertib susunan.
iv. Contoh 4, hadith (5496):
Terjemahan: Daripada ‘A’isyah RA: “Sesungguhnya Nabi

s.a.w. tidak akan meninggalkan di dalam rumahnya sesuatu
yang ada padanya bentuk-bentuk salib melainkan baginda
akan menghilangkannya”.
28
Dalam riwayat Abu Dhar al-Harawi daripada al-Kusymihani lafaz

( ) diganti dengan lafaz ( ), iaitu gambar-gambar. (juz. 7, hal. 215).
v. Contoh 5, hadith (1060):
Terjemahan: Daripada ‘A’isyah RA katanya: “Sekiranya

Rasulullah SAW meninggalkan sesuatu amalan sedangkan
baginda suka beramal dengannya adalah kerana takut orang
ramai akan turut mengamalkannya, lalu difardukan ke atas
mereka. Dan Rasulullah SAW tidak pernah sekali pun
bersolat dhuha, akan tetapi aku menunaikannya”.
Dalam riwayat Abu Dhar al-Harawi daripada al-Kusymihani dan
riwayat al-Asili lafaz ( ) “… aku menunaikannya”, disebut dengan lafaz
( ), iaitu “… aku menyukainya”. (juz. 2, hal. 62).
vi. Contoh 6, hadith (2285):
Terjemahan: Daripada Abu Sa‘id al-Khudri RA daripada

Nabi SAW sabdanya: “Berwaspadalah kalian dari duduk-
duduk di tepi jalan”. Para sahabat membalas: Ia perlu bagi
kami, kerana ia majlis (tempat duduk) di mana kami dapat
berbual-bual. Sabda baginda: “Jika kamu sekalian enggan
melainkan majlis-majlis tersebut, maka berikanlah jalan
akan haknya”. Para sahabat bertanya: Apakah hak jalan itu?
Jawab baginda: “Menundukkan pandangan, tidak menyakiti,
membalas salam, menyuruh berbuat baik dan mencegah
perkara munkar”.
Dalam riwayat al-Hammuyi dan al-Mustamli ayat ( )
iaitu “Jika kamu enggan melainkan majlis-majlis tersebut…”, disebut
dengan lafaz demikian ( ) iaitu “Jika kamu datang ke majlis-
majlis tersebut…”. (juz. 3, hal. 173)
29
4. Memperlihatkan Penambahan Lafaz Dalam Matan Hadith

i. Contoh 1, hadith (974):
Terjemahan: Daripada ‘A’isyah bahawa Rasulullah s.a.w.

apabila melihat hujan baginda akan mengucapkan: “Moga
hujan yang memberi manfaat”.
Dalam riwayat al-Mustamli terdapat tambahan kalimah ( )
sedemikian:
Terjemahan: “Ya Allah, moga hujan yang memberi manfaat”.
Manakala dalam riwayat Abu Dhar al-Harawi daripada al-Hammuyi

dan al-Mustamli pula demikian:
Terjemahan: “Ya Allah, moga curahan yang memberi manfaat”.

(juz. 2, hal. 40)
ii. Contoh 2, hadith (1024):
Terjemahan: Daripada Ibn ‘Umar RA bahawa Nabi SAW

bersabda: “Janganlah seorang wanita itu bermusafir selama
tiga hari melainkan dia mesti bersama-sama dengan
mahramnya”.
Dalam riwayat Abu Dhar al-Harawi daripada al-Kusymihani
terdapat tambahan kalimah ( ) sedemikian:
Terjemahan: “Janganlah seorang wanita itu bermusafir

selama lebih tiga hari melainkan dia mesti bersama-sama
dengan mahramnya”.
(juz. 2, hal. 54)
iii. Contoh 3, hadith (1863):
30
Terjemahan: Daripada ‘A’isyah RA katanya: “Hari ‘Asyura

dijadikan hari berpuasa oleh kaum Quraisy pada masa
jahiliyyah. Dan Rasulullah SAW juga turut berpuasa. Di
kala baginda sampai di Madinah baginda berpuasa dan
menyuruh sahabatnya agar berpuasa. Manakala difardukan
puasa Ramadhan, baginda telah meninggalkan puasa hari
‘Asyura. Maka sesiapa yang ingin dia boleh berpuasa dan
sesiapa yang ingin dia boleh meninggalkannya”.
Di dalam riwayat Abu Dhar al-Harawi, Ibn ‘Asakir dan Abu al-
Waqt terdapat tambahan perkataan ( ) selepas teks berikut:
Terjemahan: “Hari ‘Asyura dijadikan hari berpuasa oleh kaum

Quraisy pada masa jahiliyyah. Dan Rasulullah SAW juga turut
berpuasa pada masa jahiliyyah. …”.
(juz. 3, hal. 57)
iv. Contoh 4, hadith (2292):
Terjemahan: Daripada Abu Hurairah RA bahawa Rasulullah

SAW bersabda: “Ketika seorang lelaki berjalan di sebuah
jalan, ia telah menemukan sebatang cabang kayu berduri,
lalu diambilnya. Maka Allah pun berterima kasih
kepadanya, lalu mengampuni dosanya”.
Di dalam riwayat Abu Dhar al-Harawi terdapat tambahan perkataan
( ) sepertimana dalam teks berikut:
Terjemahan: “Ketika seorang lelaki berjalan di sebuah jalan,

ia telah menemukan sebatang cabang kayu berduri di atas
jalan tersebut, lalu diambilnya. Maka Allah pun berterima
kasih kepadanya, lalu mengampuni dosanya”.
31
Manakala dalam riwayat Abu Dhar, al-Asili dan Abu al-Waqt

kalimah: ( ) “lalu diambilnya”, disebut dengan lafaz: ( ) “lalu
dialihkannya”.
(juz. 3, hal. 177)
v. Contoh 5, hadith:
Terjemahan: Daripada ‘A’isyah RA bahawa Abu Bakr RA

pernah masuk menemuinya, sedang di sisinya ada dua orang
hamba perempuan - pada ketika hari-hari Mina – yang
sedang berdendang dan bergendang. Manakala Nabi SAW
pula sedang berselubung dengan kainnya. Lalu Abu Bakr
pun mengherdik mereka. Lantas Nabi SAW pun
menyingkap wajahnya seraya bersabda: “Biarkanlah
mereka, wahai Abu Bakr. Sesungguhnya ia adalah Hari-hari
Raya”. Dan hari-hari tersebut ialah hari-hari Mina.
Al-Bukhari meriwayatkan lafaz hadith ini dalam kitab al-Jumu‘ah
(934) dan kitab al-Manaqib (3266). Pada kitab al-Manaqib, di dalam riwayat
Abu Dhar al-Harawi berbunyi ( ) dengan tambahan perkataan
( ) iaitu “kedua-duanya berlagu”. (juz. 4, hal. 225). Tambahan ini tidak
ada dalam riwayat perawi-perawi lain. Namun, ini tidak bercanggah kerana
pada riwayat-riwayat lain dalam Sahih al-Bukhari perkataan ( ) memang
wujud dalam hadith ‘A’isyah, tetapi tanpa kalimah ( ) seperti
dalam kitab al-Jumu‘ah (897) dan juga kitab al-Jihad wa al-Siyar (2691).
5. Menunjukkan Penambahan Isi Pada Judul Bab

i. Dalam kitab al-Salah pada bab:
Terjemahan: Bab menyental hingus dengan anak batu pada masjid.

Al-Yunini menyebutkan bahawa di dalam riwayat Abu Dhar al-Harawi,
al-Asili, Ibn ‘Asakir dan Abu al-Waqt terdapat tambahan frasa berikut:
32
Terjemahan: … Dan kata Ibn ‘Abbas: “Sekiranya kamu

memijak kotoran yang basah, maka basuhlah ia, dan
sekiranya ia kering, maka tidaklah perlu”.
(juz. 1, hal. 112)
ii. Dalam kitab al-Salah pada bab:
Terjemahan: Bab solat lima waktu adalah kaffarah.

Dalam riwayat al-Kusymihani terdapat tambahan frasa:
Terjemahan:... bagi dosa-dosa jika dikerjakan pada

waktunya secara berjemaah dan lainnya.
iii. Dalam kitab al-Jumu‘ah pada bab:
Terjemahan: Bab berjalan dan berkenderaan untuk bersolat

Hari Raya tanpa perlu azan mahupun iqamah.
Dalam riwayat Ibn ‘Asakir dan Abu Dhar al-Harawi terdapat tambahan
di bahagian tengah ayat demikian:
Terjemahan: Bab berjalan dan berkenderaan untuk bersolat

Hari Raya dan solatnya adalah sebelum khutbah tanpa perlu
azan mahupun iqamah.
(juz. 2, hal. 22)
iv. Dalam kitab al-Jumu‘ah pada bab:
Terjemahan: Bab sesiapa yang tidak memperolehi tempat

untuk bersujud kerana sesak.
Dalam riwayat Abu Dhar al-Harawi, al-Asili dan Abu al-Waqt terdapat
tambahan di bahagian tengahnya demikian:
Terjemahan: Bab sesiapa yang tidak memperolehi tempat

untuk bersujud bersama imam kerana sesak.
(juz. 2, hal. 52)
v. Dalam kitab al-Sawm pada bab:
33
Terjemahan: Puasa hari Jumaat, apabila berpagi dalam

keadaan berpuasa pada hari Jumaat, maka diharuskan ke
atasnya.
Dalam riwayat Abu Dhar al-Harawi, Ibn ‘Asakir dan Abu al-Waqt
terdapat tambahan
frasa demikian:
Terjemahan: Puasa hari Jumaat, apabila berpagi dalam

keadaan berpuasa pada hari Jumaat, maka diharuskan ke
atasnya, yakni jika tidak berpuasa sebelumnya dan juga
tidak mahu berpuasa selepasnya.
(juz. 3, hal. 54)
6. Merekodkan Hadith yang Terdapat Pada Satu Nuskhah dan Tidak

Terdapat Pada Nuskhah Lain
i. Hadith (610):
Terjemahan matan: “Solat berjemaah itu melebihi solat

bersendirian dengan ganjaran 25 darjat”.
Hadith ini wujud di dalam riwayat Abu Dhar al-Harawi, al-Asili, Ibn
‘Asakir dan Abu al-Waqt, dan tidak dicatatkan pada riwayat-riwayat lain.
(juz. 1, hal. 166)
ii. Hadith (1597):
Terjemahan matan: Kata Anas: “Nabi SAW menyembelih

dengan tangannya tujuh ekor unta secara berdiri dan
berkorban di Madinah dengan dua ekor kambing biri-biri
putih yang bertanduk”, riwayat secara ringkas.
34
Hadith dengan lafaz di atas berserta judul babnya: ( )

dalam kitab al-Hajj hanya wujud di dalam riwayat Abu Dhar al-Harawi
daripada jalur al-Mustamli. (juz. 2. hal. 210). Mungkin ia dibuang dalam
riwayat lain kerana hadith tersebut dengan sanad yang sama dan matan yang
lebih lengkap (1599) terdapat dalam bab yang seterusnya iaitu bab (
) seperti berikut;
Terjemahan matan: Kata Anas: “Nabi SAW telah bersolat

zohor di Madinah empat rakaat dan bersolat asar di Dhu al-
Hulayfah dua rakaat (secara qasar). Lalu baginda bermalam
di situ. Apabila pagi, baginda menunggang kenderaannya
sambil bertahlil dan bertasbih. Apabila baginda menaiki al-
Bayda’, baginda pun bertalbiah dengan kedua-duanya
sekali. Apabila baginda memasuki Makkah, baginda telah
memerintahkan para sahabat agar bertahallul. Nabi SAW
telah menyembelih dengan tangannya tujuh ekor unta secara
berdiri dan berkorban di Madinah dengan dua ekor kambing
biri-biri putih yang bertanduk”.
iii. Hadith (168):
Terjemahan matan: “Sesungguhnya ada seorang lelaki telah

melihat seekor anjing menjilat tanah yang lembap
disebabkan terlalu dahaga. Lalu lelaki tadi mencabut
khufnya, lantas mencedukkan air untuknya sehinggalah ia
dapat menghilangkan dahaganya. Maka Allah telah
berterima kasih kepadanya (memujinya), lalu
memasukkannya ke dalam syurga”.
35
Hadith ini tidak terdapat dalam riwayat Abu Dhar al-Harawi

daripada tiga orang gurunya, al-Hammuyi, al-Mustamli dan al-Kusymihani,
dan juga dalam riwayat al-Asili. Tetapi terdapat di dalam riwayat-riwayat
yang lain. (juz. 1, hal. 45)
7. Memastikan Perbezaan Sebutan Nama-nama Perawi Pada Sanad

Hadith
Dengan merujuk al-Nuskhah al-Yuniniyyah, kita juga dapat melihat
perbezaan riwayat di dalam menyebut atau mencatat nama-nama perawi
yang terdapat dalam sanad-sanad hadith. Ia sangat memberi faedah terutama
bagi menjelaskan nama-nama perawi pada sanad yang mungkin tidak dapat
dibezakan oleh orang yang tidak mahir tentang ilmu rijal hadith. Perbezaan
merekod nama-nama perawi pada sanad seperti ini amat banyak didapati di
dalam al-Nuskhah al-Yuniniyyah.
Misalnya:
i. Kata al-Bukhari: ( ), dalam riwayat Ibn
‘Asakir disebut: ( ). (juz. 1, hal. 23)
ii. Kata al-Bukhari: ( ), dalam riwayat al-Asili
disebut: ( ). (juz. 1, hal. 66)
iii. Kata al-Bukhari: ( ), dalam riwayat al-
Asili, Ibn ‘Asakir dan Abu al-Waqt disebut: (
), manakala dalam riwayat Abu Dhar al-Harawi
dicatat: ( ), (juz. 1, hal. 67)
iv. Kata al-Bukhari: ( ), dalam riwayat Abu
Dhar al-Harawi disebut: ( ).
(juz. 1, hal. 74)
v. Kata al-Bukhari: ( ), dalam
riwayat Ibn ‘Asakir disebut: (
). (juz. 1, hal. 194)
vi. Kata al-Bukhari: ( ), dalam
riwayat Abu Dhar al-Harawi dan al-Asili disebut: (
). (juz. 1, hal. 195).
36
8. Menunjukkan Perbezaan Baris Pada Kalimah

i. Hadith (1236):
Terjemahan: Daripada Jabir bin ‘Abdullah RA katanya:

Sabda Nabi SAW: “Telah wafat pada hari ini seorang lelaki
soleh daripada Habasyah, maka marilah bersolat ke
atasnya”. Lantas kami pun berbaris, lalu Nabi SAW pun
bersolat ke atasnya dan kami bersama baginda berbaris-
baris.
Dalam riwayat Abu Dhar al-Harawi dan al-Asili kalimah ( )
dibariskan dengan begini ( ). (juz. 2, hal. 109)
ii. Hadith (2576):
Terjemahan: Daripada ‘A’isyah RA katanya: Ya Rasulullah,

telah nyata jihad adalah sebaik-baik amal, tidakkah patut
kami berjihad? Jawab baginda: “Tetapi sebaik-baik jihad
ialah haji yang mabrur”.
Dalam riwayat Abu Dhar al-Harawi kalimah ( ) iaitu ‘Tetapi’,
dibariskan dengan begini ( ) iaitu ‘Nescaya bagi kamu (para wanita)’. (juz.
4, hal. 18)
iii. Hadith (2592):
Terjemahan: Daripada Jundab bin Sufyan bahawa

Rasulullah SAW berada dalam sebuah peperangan dan
sebatang jari baginda telah berdarah, lalu bersabda:
“Tidaklah engkau melainkan sebatang jari yang berdarah,
dan di jalan Allah apa yang telah engkau hadapi”.
Dalam riwayat Abu Dhar al-Harawi kalimah ( ) iaitu ‘engkau
berdarah’ dan kalimah ( ) iaitu ‘engkau bertemu’, dibariskan dengan
begini ( ) iaitu ‘ia berdarah’ dan ( ) iaitu ‘ia bertemu’. (juz. 4, hal. 22)
37
iv. Hadith (3421):
Terjemahan: Dari Ibn ‘Umar RA katanya: “Kami semasa di

zaman Nabi SAW tidak melebihkan seseorang pun lebih
dari Abu Bakr, kemudian ‘Umar, dan seterusnya ‘Uthman.
Setelah itu, kami biarkan para sahabat Nabi SAW yang lain,
di mana kami tidak saling melebih-lebihkan antara mereka”.
Baris pada nama-nama ( ) adalah berbaris atas (fathah)
kerana ‘ataf dengan huruf jar pada kalimah ( ). Namun, dalam riwayat
Abu Dhar al-Harawi dibariskan hadapan (dammah) seperti ini ( )
iaitu berada dalam keadaan marfu‘. (juz. 5, hal. 18).
Kesimpulan:
Demikian dipaparkan sekilas lalu gambaran kitab Sahih al-Bukhari versi al-
Yunini. Maka jelaslah kepada kita akan kepentingan Sahih al-Bukhari versi
al-Yunini ini dan amat wajar jika ia dijadikan rujukan dan pegangan di
dalam mempelajari dan meriwayatkan kitab Sahih al-Bukhari. Ia dianggap
sebagai versi Sahih al-Bukhari yang paling dabit sekali dan menjadi rujukan
utama para ulama hadith di dalam menjaga periwayatan hadith-hadith Sahih
al-Bukhari. Secara umum, kebanyakan perbezaan tersebut adalah lebih
berbentuk perbezaaan dari segi kepelbagaian lafaz sahaja dan bukannya
perbezaan dari segi percanggahan makna ( ). Dengan
merujuk kepada versi al-Yunini juga dapat memudahkan kita untuk lebih
memahami perbahasan kitab-kitab syarah Sahih al-Bukhari, terutama dalam
kitab Irsyad al-Sari karya Imam al-Qastallani dan kitab Fath al-Bari
karangan al-Hafiz Ibn Hajar yang sangat detail di dalam mengupas dan
mensyarah riwayat-riwayat hadith al-Bukhari. Ini kerana mereka banyak
menyebutkan di dalamnya perbezaan antara nuskhah-nuskhah Sahih al-
Bukhari serta membahas riwayat-riwayat yang berbeza bagi sesebuah hadith
yang sama. Mempelajari versi al-Yunini, bukan sahaja dapat membantu kita
memahami situasi sesuatu hadith dengan lebih tepat, malah dapat menyubur
dan melatih keupayaan kita membuat komparatif dengan lebih baik, sebagai
kesan daripada sifat halus, cermat dan teliti para ilmuwan silam di dalam
kajian mereka.
38
Rujukan
‘Abd al-‘Aziz bin Ahmad al-Humaydi, Nusakh wa Riwayat al-Jami‘ al-Sahih (diagram
sanad) http://www.ahlalhdeeth.com/vb/showthread.php?t=19692.
‘Abd al-Fattah Abu Ghuddah, 1993, Tahqiq Ismay al-Sahihayn wa Ism Jami‘ al-Tirmidhi,
Halab: Maktab al-Matbu’at al-Islamiyyah.
‘Abd al-Ghani al-Ghunaymi al-Maydani, 1993, Kasyf al-Iltibas ‘amma Awradahu al-Imam
al-Bukhari ‘ala Ba‘d al-Nas, tahkik ‘Abd al-Fattah Abu Ghuddah, Halab: Maktab
al-Matbu‘at al-Islamiyyah.
al-Dhahabi, Muhammad bin Ahmad bin ‘Uthman, 1990, Mu‘jam al-Syuyukh, Beirut: Dar al-
Kutub al-‘Ilmiyyah.
Ibn Hajar al-‘Asqalani, 1986, Fath al-Bari Syarh Sahih al-Bukhari, Kaherah: Dar al-Rayyan.
__________________, 1986, Hady al-Sari Muqaddimah Fath al-Bari, Kaherah: Dar al-
Rayyan.
__________________, al-Durar al-Kaminah, Edisi al-Maktabah al-Syamilah.
Ibn al-‘Imad, Syadharat al-Dhahab, Beirut: Dar al-Kutub al-‘Ilmiyyah.
Ibn al-Jazari, Muhammad ibn Muhammad, 1990, al-Mus‘ad al-Ahmad fi Khatm Musnad al-
Imam Ahmad, Riyadh: Maktabah al-Tawbah.
Muhammad bin Isma‘il al-Bukhari, 1422H, Sahih al-Bukhari, salinan cetakan Bulaq, Mesir:
al-Matba‘ah al-Amiriyyah tahun 1313H, ed. Muhammad Zuhayr al-Nasir, Beirut:
Dar Tawq al-Najah & Jeddah: Dar al-Minhaj.
____________________, t.t., Sahih al-Bukhari, taqdim: Ahmad Muhammad Syakir, Dar
Ihya’ al-Turath al-‘Arabi.
Muhammad ‘Abd al-Karim ‘Ubayd, Dr., Riwayat wa Nusakh al-Jami’ al-Sahih li al-Imam al-
Multaqa Ahl al-Hadith, http://www.ahlalhdeeth.com/vb/showthread.php?p=62244. tarikh
rujukan: 25 Februari 2009.
Nizar ‘Abd al-Qadir al-Rayyan, 2002, al-Imam al-Yunini wa Juhuduh fi Hifz Sahih al-Imam
al-Bukhari wa Tahqiq Riwayatih, dalam Majallah al-Jami‘ah al-Islamiyyah,
Palestin, vol. 10, bil. 1.
Yusuf al-Kattani, Dr., 1997, al-Imam al-Bukhari Amir al-Mu’minin fi al-Hadith, sisipan
majalah al-Azhar, bulan Rejab 1418H, Mesir.
39
40
KONSEP AL-TA FIYAH DALAM AKIDAH

BERDASARKAN SUNNAH NABAWIYAH
Sakinah Saptu27
Dr Azwira Abd Aziz28
Abstrak
Kajian dijalankan bagi memperkenalkan konsep al-Tasfiyah dan
menunjukkan bahawa ia adalah manhaj para Nabi dalam berdakwah dan
bukan ideologi yang dibawa oleh mana-mana pihak atau gerakan. Dari
sudut yang lain pula, ia bertujuan untuk memurnikan kefahaman dan
akidah masyarakat Islam. Untuk mencapai tujuan tersebut, kajian yang
hanya memfokuskan kepada al-Tasfiyah akidah ini dilakukan
menggunakan rekabentuk kajian kualitatif dengan pendekatan analisis
dokumen. Manakala metode pentakhrijan hadisnya pula dilakukan
menerusi sistem hadis berkomputer dan tradisi. Kajian penulis terhadap
hadis Nabi s.a.w telah mengumpulkan sebanyak 48 buah hadis yang
menunjukkan wujudnya pemanifestasian konsep al-Ta fiyah dalam Sunnah
Nabawiyah. Penting untuk dinyatakan bahawa jumlah itu bukan
menggambarkan keseluruhan hadis berkaitan pemanifestasian al-Ta iyah
tetapi lebih kepada sekadar untuk membuktikan kewujudannya dalam
hadis Nabi s.a.w. Melalui kajian dan pengumpulan tersebut secara tidak
langsung menunjukkan bahawa konsep al-Tasfiyah layak dikategorikan
sebagai epistemologi Islam lantaran ia terkandung dalam al-Qur’an dan
hadis Nabi s.a.w. Kajian juga memperlihatkan bahawa ia bukan satu
ideologi mahupun teori yang dibangunkan oleh mana-mana tokoh untuk
menyokong perjuangan mereka dalam mengislahkan masyarakat Islam. Di
samping itu, ia juga menunjukkan bahawa hadis Nabi s.a.w terlebih
dahulu telah memanifestasikan konsep al-Tasfiyah dalam usaha mendidik
manusia ke arah jati diri Muslim yang sebenar.
PENGENALAN
Al-Ta fiyah merupakan istilah yang agak asing pada pengetahuan
kebanyakan masyarakat Islam lantaran tiada ataupun kurangnya pendedahan
mengenainya sehingga kebanyakan mereka mengabaikan konsep ini dalam
banyak perkara dalam agama. Bila menyebut sahaja tentang al-Ta fiyah, ada
yang terpinga-pinga dan bertanya apakah yang dimaksudkan dengan al-
Ta fiyah kerana selama ini mereka tidak pernah diketengahkan dengan
istilah tersebut. Jika ada yang mengetahui pun, mereka menganggap dan
memahami al-Ta fiyah sebagai satu perkara yang bersangkutan dengan
27 Calon PhD, Jabatan Pengajian al-Quran dan al-Sunnah, Fakulti Pengajian Islam, UKM.
28 Pensyarah Kanan, Pusat Pengajian Umum, UKM.
41
pembersihan hati yang terdapat dalam disiplin ilmu tasawuf. Malah tidak
kurang juga yang menganggapnya sebagai salah satu teori yang dibangunkan
dan dipromosikan oleh golongan tajdid masa kini untuk melahirkan
manusia-manusia berpemikiran radikal bagi tujuan menyekat amalan agama
dan kehidupan yang diwarisi secara turun-temurun.
Maka atas dasar itu, kajian yang berbentuk kualitatif dengan
pendekatan analisis dokumen ini dijalankan bagi memperkenalkan konsep
al-Ta fiyah dalam akidah dan menunjukkan bahawa ia adalah konsep yang
telah terlebih dahulu telah dimanifestasikan dalam Sunnah Nabawiyah.
DEFINISI AL-TA FIYAH
Perbahasan berkenaan al-Ta fiyah dimulakan dengan membahaskan
perkataan al-Ta fiyah dari sudut etimologi dan terminologi sebagaimana
berikut:
Etimologi (Bahasa)
Dari sudut etimologi, al-Ta fiyah berasal dari kata dasar aff - yu aff -
ta fiyatan- mu affa (al-mu aff ) – mu affan yang bermaksud menghapuskan
sesuatu daripada perkara-perkara asing dan seterusnya memurnikannya29
atau dengan kata lain menjadikannya suci dan bersih.30 Firman Allah s.w.t.:
Maksudnya:
Dan juga beberapa sungai dari madu yang suci bersih (15) 32
Manakala kata jama nya pula ialah ta fiy t bermaksud:
menghilangkan kekotoran dan perkara-perkara asing dan yang seumpama
dengannya.33
29 al- u a al- Arabiyy al-As siyy, al-Muna amah al- Arabiyyah li al-Tarbiyah wa al-
Thaq fah wa al- Ul m, t.pt, t.th, hlm. 740.
30 al-Sy t t , Sa d al-Kh r , Aqr n al-Maw rid f Fu a i al- Arabiyyah wa al-Syaw rid,
Maktabah al-Lubn n, Beir t, 1992, Jil. 1, hlm. 652.
31 al-Quran, Muhammad 47:15.
32 Semua terjemahan ayat al-Qur’an dalam disertasi ini berdasarkan Tafsir Pimpinan al-
Rahman kepada pengertian al-Qur’an, Cet. 15 (Kuala Lumpur: Bahagian Hal Ehwal Islam,
Jabatan Perdana Menteri, 1998). [Semua terjemahan ayat al-Qur’an dalam disertasi ini dibuat
oleh penulis kecuali kalau dinyatakan sebaliknya].
33 al-Mu jam al- Arabiyy al-As siyy, hlm. 741.
42
Perkataan ‘Murni’ dalam bahasa Melayu bermaksud tidak

mengandungi unsur-unsur asing (biasanya unsur-unsur yang mencemarkan),
bersih, benar, suci dan tulen.34 Manakala kata pemurnian itu sendiri
bermakna perihal atau perbuatan memurnikan.35
Al-Ta fiyah dalam bahasa Inggerisnya pula disebut sebagai
purification berasal dari kata purify bermaksud untuk menjadikan sesuatu itu
suci dengan menghapuskan kotoran, perkara yang berbahaya dan dari
sebarang perkara yang tidak diperlukan.36
Terminologi (Istilah)
Dari sudut terminologi, al-Ta fiyah diertikan dengan beberapa pengertian:
a. Mensucikan agama Islam dari sudut akidah, syariat dan akhlak dari
perkara-perkara yang asing atau yang jauh darinya (bukan dari agama
Islam).37
b. Penyucian Islam dari perkara-perkara yang bukan darinya dalam bab
akidah, hukum-hakam dan akhlak supaya ia kembali bersinar dalam pakaian
risalah Islam sebagaimana yang diturunkan ke atas junjungan Nabi
Mu ammad s.a.w.38
c. Pemurnian Islam dari apa yang asing atau jauh darinya dalam segala
bidang.39
d. Memurnikan ilmu-ilmu syariat daripada apa yang berkaitan
dengannya dari ijtihad-ijtihad yang salah yang diperoleh dari dalil-dalil yang
tidak sabit atau dalil-dalil yang tidak jelas.40
Maka menerusi definisi dari sudut etimologi dan terminologi tadi,
dapat disimpulkan bahawa al-Ta fiyah bermakna satu usaha memurnikan
Islam dari perkara-perkara yang tidak terkandung padanya dan seterusnya
mengembalikannya sebagaimana dikehendaki oleh Allah s.w.t dan yang
diajarkan oleh baginda Nabi s.a.w. Berdasarkan definisi ini, tuntutan al-
34 Kamus Dewan, Edisi Keempat, hlm. 105

35 Kamus Dewan, hlm. 105
36 Oxford Advanced Learner’s Dictionary, Edisi Kelima, Oxford University Press, 1995,
hlm. 94
37 Mu ammad A mad L h, al-Ta fiyyah aq qatuh wa musawwigh tuh wa majall tuh ,
2006, www.drmalo.com/IMG/pdf/mh_tasfiya.pdf [20 Januari 2010].
38L f Sya r t, Mafh m al-Ta fiyah wa al-Tarbiyah, 2006,
http://www.almenhaj.net/makal.php?linkid=893 [20 Januari 2010].
39 al- alab , Al ibn asan, Tasfiyah dan Tarbiyah, Terj. Ahamad Fais Asifuddin & Muslim
al-Atsari, Pustaka Imam al-Bukhari, Solo, 2005, hlm. 33.
40 Amru Abd al-Mun im Sal m, al-Manhaj al-Salaf inda al-Syaikh N sir al-D n al-
Alb n , Maktabah al- iy ’, t.pt, t.th, hlm. 207
43
Ta fiyah itu dilihat dari dua aspek iaitu: pemurnian dan pengembalian
kepada asal.
DALIL-DALIL AL-QUR’AN DAN HADIS
Dalil-dalil dari al-Qur’an
Perlu untuk diketahui bahawa perkataan al-Ta fiyah hanya disebut dari sudut
bahasa dalam al-Qur’an iaitu pada ayat 15 dalam surah Muhammad.
Manakala dari sudut istilahnya ianya disebut dengan perkataan lain yang
mempunyai maksud dan tujuan yang serupa dengan al-Ta fiyah.
Dalam al-Qur’an perkataan seperti yuzakk him, tazakk , azk
digunakan bagi menunjukkan erti menyucikan dan membersihkan diri dari
sebarang perkara maksiat dan mensyirikkan Allah s.w.t. Perkataan-perkataan
tersebut merupakan kata dasar dari zakk -yuzakk -tazkiyatan yang mana
antara maksudnya ialah menyanjung diri dan menisbahkan diri pada
kesucian.41
Terdapat banyak ayat-ayat yang menyebut tentang zak dengan
maksud memulihkan dan membersihkan (mensucikan) dalam al-Qur’an.
Namun begitu, dalam kajian ini penulis hanya mengambil beberapa ayat
sahaja untuk menjadikan ia sebagai bukti bahawa adanya ayat-ayat al-
Qur’an yang menyentuh mengenainya. Antaranya ialah:
i. Firman Allah s.w.t:
Maksudnya:
(Nikmat berkiblatkan kaabah yang kami berikan kepada kamu itu). Samalah
seperti (nikmat kami) mengutuskan seorang rasul dari kalangan kamu (iaitu
Muhammad), yang membacakan ayat-ayat kami kepada kamu dan
membersihkan kamu (dari amalan syirik dan maksiat) dan mengajarkan
kamu kandungan kitab (al-Qur’an) serta hikmah kebijaksanaan43 dan
mengajarkan kamu apa yang belum kamu ketahui (151)
41 al-Mu jam al- Arabiyy al-As siyy, hlm. 580

42 al-Qur’an, al-Baqarah 2:151.
43 Hikmah: maksudnya mengetahui hakikat sesuatu dengan sedalam-dalamnya dan
mengajarkannya dengan cara dan peraturan yang sebaik-baiknya. [Semua nota kaki untuk
maksud ayat al-Qur’an adalah dipetik dari nota kaki Tafsir Pimpinan al-Rahman kepada
pengertian al-Qur’an, Cet. 15, Kuala Lumpur: Bahagian Hal Ehwal Islam, Jabatan Perdana
Menteri, 1998 kecuali kalau dinyatakan sebaliknya
44
Adapun yang dimaksudkan dengan pada ayat di atas ialah
membersihkan kamu daripada kesyirikan.44 Dalam Tafs r al-Qur n al- A m,

Ibn Kath r45 menjelaskan bahawa yang dimaksudkan ialah membersihkan
mereka (orang mukmin) daripada akhlak yang buruk, kotoran hawa nafsu,
perbuatan-perbuatan Jahiliyah dan mengeluarkan mereka dari kegelapan
kepada cahaya.46
ii. Firman Allah s.w.t:
Maksudnya:
(iaitu) syurga-syurga yang kekal, yang mengalir padanya beberapa sungai;
mereka kekal di dalamnya; dan yang demikian itu ialah balasan orang-orang
yang membersihkan dirinya dari perbuatan kufur dan maksiat (76)
Ayat di atas menerangkan bahawa (Syurga Adn) adalah darjat
(tempat) yang paling tinggi di syurga. Tempat yang mana mengalir di
bawahnya sungai-sungai, dia (orang yang mendapat syurga Adn) tetap di
situ selamanya. Itulah kemenangan bagi mereka yang membersihkan dirinya
dari kotoran, kekufuran dan kemaksiatan yang mewajibkannya neraka (bagi
mereka yang melakukannya) dan bagi mereka yang mengikuti para utusan
yang datang dari Allah s.w.t.48 Ini bermakna bagi mereka yang berusaha
membersihkan diri dengan meninggalkan setiap apa yang dilarang dalam
44 al-Ma all , Jal l al-D n ibn Mu ammad A mad ibn Mu ammad & al-Suy , Jal l- al-D n
Abd al-Ra m n ibn Ab Bakr, Tafs r al-Jal lain, D r al-Tauz wa al-Nasyr al-Isl miyyah,
al-Q hirah, 1999, hlm. 23.
45 Nama penuhnya ialah Ab al-Fid ’ Im d al-D n Ism l ibn Umar ibn Kath r. Lahir pada
tahun 701H (1302M) di sebuah tempat bernama Mijdal. Beliau meninggal dunia pada tahun
774H (1373M) di Damsyiq. Beliau merupakan seorang yang pakar dalam ilmu Fiqh, Tafsir
dan Hadis. Antara karya beliau ialah: al-Bid yah wa al-Nih yah, al-Takm l f Ma rifah al-
Thiqah wa al-Du af wa al-Maj h l dan al-Hadyu wa al-Sunan f A d th al-Mas n d wa al-
Sunan. [Dipetik dengan pengubahsuaian oleh pengkaji dari: Ibn Kath r, al-Mi b al-Mun r f
Tahdh b Tafs r ibn Kath r, afiyy al-Ra m n al-Mub rakf r (pnyt.), al-Riy , D r al-Sal m,
2000, hlm. 8-9].
46 Ibn Kath r, Ab al-Fid ’ Ism l ibn Umar ibn Kath r, Tafs r al-Qur n al- A m, D r al-
Fikr, Beir t, 1998, Jil.1, hlm. 228.
47 al-Qur’an, ah 20:76.
48 al-Zu ail , Wahbah, al-Tafs r al-Mun r f al- Aq dah wa al-Syar ah wa al-Manhaj, D r al-
Fikr, Damsyiq, 1998, Jil. 16, hlm. 248
45
agama dan melaksanakan sebagaimana yang diturunkan kepada junjungan

Nabi s.a.w, maka layak bagi mereka itu ditempatkan di syurga Adn.
iii. Firman Allah s.w.t:
Maksudnya:
Dan sesiapa yang membersihkan dirinya (dari segala yang dilarang) maka
sesungguhnya ia melakukan pembersihan untuk kebaikan dirinya sendiri dan
kepada Allah jualah tempat kembali (18)
Dalam kitab Tafs r al-Mun r menerangkan bahawa sesiapa yang
bersih dari syirik, maksiat dan beramal soleh, dia telah membersihkan
(mensucikan) dirinya. Ini kerana manfaat itu semua kembali kepada dirinya
sendiri bukan orang lain. Kepada Allah s.w.t. lah tempat kembali dan Allah
s.w.t. cepat membuat perhitungan dan akan membalas setiap amalan
bersesuaian dengan apa yang dilakukan. Jika baik maka ianya dibalas baik
dan jika jahat ianya dibalas jahat.50
Daripada dalil-dalil al-Qur’an yang dikemukakan di atas, jelas
bahawa konsep al-Ta fiyah ataupun pembersihan diri kepada kebaikan
adalah sesuatu yang diberi keutamaan. Allah s.w.t mengutuskan rasul-Nya
bagi memurnikan amalan, kepercayaan dan akhlak hamba-hamba-Nya agar
tidak berterusan berada dalam kesesatan dan kerosakan. Mereka yang
melakukan penyucian diri dari perkara-perkara kekufuran dan kemaksiatan
dan sentiasa berpegang teguh dengan apa yang dibawa oleh junjungan Nabi
s.a.w, maka mereka itu terlepas dari azab dan dijanjikan tempat di syurga
Adn.
Dari sudut yang lain pula, al-Qur’an secara keseluruhannya
berperanan sebagai pemurni kepada segenap aspek kehidupan manusia. Al-
Qur’an merupakan petunjuk dan menjadi pemurni dalam perkara keimanan,
ibadah, jual-beli, kekeluargaan, akhlak, kepimpinan dan sebagainya. Ini
sekaligus menunjukkan bahawa konsep al-Ta fiyah itu sendiri telah diangkat
dalam al-Qur’an sebagai perkara yang seharusnya dititikberatkan dan tidak
perlu dipandang dengan sebelah mata.
Dalil-Dalil dari Hadis
Untuk membincangkan hadis-hadis berkaitan al-Ta fiyah, penulis telah
memilih enam buah hadis sebagaimana berikut:
49 al-Qur’an, F ir 35:18.
50 al-Zu ail , Tafs r al-Mun r, Jil. 22, hlm. 251
46
a. Hadis Pertama
Nabi s.a.w. bersabda:
51
Maksudnya:
“Di antara kebaikan Islam seseorang itu ialah dia meninggalkan apa yang
tidak diperlukannya.”
Dalam kitab Tu fah al-A w dh menjelaskan bahawa yang
dimaksudkan dengan ialah daripada sebahagian besar
kebaikan Islam seseorang dan kesempurnaan imannya ialah meninggalkan
apa yang tidak berkaitan dengannya.52
51 M lik, M lik ibn Anas Ab Abdull h al-A ba , Muwa a’ Im m M lik, Kit b usnu al-
Khuluqi, B b M J a f Husni al-Khuluqi, No. 1604, al-Tirmidh , Mu ammad ibn s
Ab s , Sunan al-Tirmidh , Kit b al-Zuhd, B b…, No. 2318, Ibn M jah, Mu ammad ibn
Yaz d Ab Abdull h al-Qazw n , Sunan Ibn M jah, Kit b al-Fitan, B b Kaff al-Lis n f al-
Fitnah, No. 3976, Ibn ibb n, Mu ammad ibn bb n ibn A mad Ab tim al-Tam m al-
Basti, Sa Ibn ibb n, Kit b al- m n, B b M j a f if t al-Mu’min n, No. 229, al- abr n ,
Sulaim n ibn A mad ibn Ayy b Ab al-Q sim u a al-Kab r, No. 2886, Mu jam al-
Awsa , No. 359, 2881 & 8402, Mu jam al- agh r, No. 884 & 1080, Abd al-Razz q, Ab
Bakar Abd al-Razz q ibn Hum m al- an n , Mu annaf Abd al-Razz q, Kit b al-J mi li
al-Im m Mu ammar ibn Rasy d al-Azd , B b Tark al-Mar’i M l a yu n hi, No. 20617 dan al-
Baihaq , Ab Bakar A mad ibn al- usain, Syu ab al- m n, B b F hif al-Lis n, Fa l f Fa l
al-Suk t M l hi, Jil. 4, No. 4986. [Semua hadis dalam kertas kerja ini ditakhrij
menerusi program CD Maktabah al- ad th al-Syar f wa Ul muhu dan program CD Maktabah
al- ad th al-Syar f (Ariss Computer Inc., Beir t) melainkan jika dinyatakan sebaliknya].
Hukum hadis: Dihukum hasan oleh al-Nawaw dalam kitab al-Arba’ n al-Naw wiyyah, No.
12, Ta q q Riy al- ali n, No. 67 dan al-Adhk r, No. 52. Manakala menurut Ibn al-Qayyim
dalam kitab al-Jaw b al-K f , No. 122 dan A mad Sh kir dalam kitab Musnad A mad, No.
3/177 bahawa sanadnya sahih dan Alb n pula menghukumnya sebagai sahih dalam kitab
a Ibn M jah, No. 3226, a al-Tirmidh , No. 2317 dan a al-J mi , No. 5911.
[Semua hukum hadis dalam kertas kerja ini dipetik dari laman web: Al-Durar al-Saniyyah, al-
Maus ah al- ad thiah Tais r al-Wu l Il A d th al-Ras l s.a.w. t.th,
http://www.dorar.net/enc/hadis [8 April 2010] melainkan jika dinyatakan sebaliknya].
52 al-Mub rakf r , Mu ammad Abd al-Ra m n Ibn Abd al-Ra m, Tu fah al-A wadh bi
Syarh J mi al-Tirmidh , D r al-Kutub al- Ilmiyyah, Beir t, t.th, Jil. 6, hlm. 500.
47
Manakala yang dimaksudkan dengan meninggalkan apa yang tidak

berkaitan dengannya pula ialah menurut Ibn Rajab al- anbal dalam kitab
J mi al- Ul m wa al- ikam bahawa:
Antara kebaikan Islam seseorang itu bila mana dia meninggalkan
apa yang bukan darinya (bukan dari agama Islam) dari sudut kata-kata dan
perbuatan. Dia menghadkannya pada apa yang berkaitan dengannya dalam
perkataan dan perbuatan. Apa yang dimaksudkan dengan yang berkaitan
dengannya itu pula ialah bahawa ia berkaitan dengan keperluannya serta
mengandungi maksud dan tujuannya.54
Manakala menurut al-Q r pula: “Meninggalkan apa yang tidak
berkaitan dengannya ialah apa yang tidak ada keperluan dengannya dan
tidak ada kaitan dengannya sama ada dari sudut kata-kata, perbuatan, teori
dan juga pemikiran”.56
Maka dari hadis ini jelas kepada kita bahawa seseorang Muslim
yang meninggalkan apa yang tiada kaitan dengan agama iaitu apa yang
bukan dari agama dikira sebagai Muslim yang baik dari sudut keislamannya
dan sempurna keimanannya. Justeru, memurnikan agama dari perkara-
perkara yang bukan darinya adalah satu yang dituntut lantaran ia merupakan
53 Nama penuh beliau ialah al- fi Zain al-D n wa Jam l al-D n Ab al-Farj Abd al-
Ra m n ibn al-Syaikh al-Im m al-Muqri’ al-Mu addith Syih b al-D n A mad ibn al-Syaikh
al-Im m al-Mu addith Ab A mad Rajab Abd al-Ra m n al-Baghd d kemudian al-
Dimasyq al- anbal . Beliau lebih dikenali dengan nama Ibn Rajab. Beliau lahir di kota
Baghdad pada tahun 736H (1336M). Beliau merupakan orang yang mahir dalam ilmu hadis
sehingga beliau menjadi orang yang paling dikenali pada zamannya dengan ilmu ilal dan
dikenali sebagai orang yang tekun meneliti sanad hadis. Beliau meninggal dunia pada tahuan
795H (1393M). Antara karya beliau ialah: Syarah J mi Ab s al-Tirmidh dan Syarah
Arba n al-Nawaw . (al- anbal , Ibn Rajab, J mi al- Ul m wa al- ikam f Syar Khams na
ad than min Jaw mi al-Kalim,Y suf al-Baq (pnyt.), Beir t, al-Maktabah al- A riyyah,
2000, hlm. 3).
54 Ibn Rajab, Zain al-D n Ab al-Farj Abd al-Ra m n, J mi al- Ul m wa al- ikam f Syar
Khams na Had than min Jaw mi al-Kalim, D r al-Dhakh ir, Beir t, 2000, hlm. 147.
55 Al-Q r ialah: Al ibn Sul n Mu ammad al-Q r al-Haraw lebih dikenali dengan nama
‘Mull Al al-Q r ’. Gelaran al-Q r ialah tashil bagi perkataan al-Q ri’ kerana beliau
merupakan seorang yang mahir dan ‘alim dalam ilmu Qiraat. Tarikh lahir beliau tidak
dinyatakan namun tiada khilaf yang menyatakan bahawa beliau lahir di Heart,Afghanistan.
Antara kitab karangan beliau yang masyhur ialah: Mirq h al-Maf t Syar Misyk h al-
Ma b . Beliau meninggal dunia pada tahun1014H di Makkah al-Mukarramah. [al-Q r , Al
ibn Sul n, Mirq h al-Maf t Syar Misyk h al-Ma b Jam l Ait n (pnyt.), D r al-Kutub
al- Ilmiyyah, Beir t, 2001, Jil. 1, hlm. 16-27].
56 al-Mub rakf r , Tu fah al-A wadh bi Syarh J mi al-Tirmidh , Jil. 6, hlm. 500.
48
tanda kepada kualiti keislaman seseorang Muslim sama ada baik ataupun
tidak.
[
b. Hadis Kedua
Nabi s.a.w bersabda:
Maksudnya:
“Jauhilah perkara-perkara yang baru (dalam agama). Sesungguhnya ia
adalah sesat. Maka siapa di kalangan kalian yang sampai (pada situasi)
tersebut, hendaklah kalian berpegang dengan sunnahku dan sunnah Khulaf ’
al-R syid n al-Mahdiyy n. Gigitlah ia dengan gigi gerahammu.”
Dalam kitab ri ah al-A wadh menjelaskan yang dimaksudkan
dengan perkara-perkara yang baharu dalam agama terbahagi kepada dua:
Perkara baru yang tiada asal padanya kecuali nafsu dan dilakukan
berdasarkan kemahuan diri dan ini adalah batil secara mutlak. Manakala
perkara baru yang mengandungi pandangan demi pandangan (dari sudut
agama), maka ini adalah sunnah Khulafa’ dan para imam yang mulia.58
Dalam hadis yang diriwayatkan oleh Ab D ud: Nabi s.a.w
bersabda yang bermaksud: “Jauhilah kamu dari perkara-perkara baharu dan
sesungguhnya perkara baharu itu bidaah dan setiap yang bidaah itu adalah
sesat.”59 Menurut al- fi Ibn Rajab:
Pada hadis ini mengandungi peringatan kepada umat Islam agar
tidak mengikuti perkara-perkara baharu yang bidaah. Peringatan tersebut
diperkuatkan lagi dengan sabda baginda bahawa “semua bidaah itu adalah
sesat”. Apa yang dimaksudkan dengan bidaah ialah perkara baharu yang
tidak ada asalnya dalam syariat yang menunjukkan kepada perkara itu.
Manakala apa yang ada padanya asal dalam syarak yang ditunjukkan
57 al-Tirmidh , Sunan al-Tirmidh , Kit b al- Ilm, B b al-Akhdhi bi al-Sunnah wa ijtin b al-
Bida , No. 2676 & Ab D ud, Sulaim n ibn al-Asy ath, Sunan Ab D ud, Kit b al-Sunnah,
B b f Luz m al-Sunnah, No. 4607. Ab D ud meriwayatkan hadis ini dengan lafaz matan
yang berbeza sebagaimana berikut:
Hukum hadis: Hadis ini dinilai sahih oleh Ibn al-Mulaqqin dalam kitab al-Badr al-Mun r,
No. 9/582, al-Syauk n dalam kitab al-Fat al-Rabb n , No. 5/2229 & al-Alb n dalam kitab
a al-Tirmidh , No. 2676 & a Ab D ud, No. 4607.
58 Ibn al- Arabiyy al-M lik , Mu ammad ibn Abdull h ibn Mu ammad, ri ah al-
A wadh bi syar a al-Tirmidh , D r al-Kutub al- Ilmiyyah, Beir t, Jil. 9, hlm. 106.
59 Lihat takhrij hadis pada nota kaki No. 39.
49
olehnya, maka itu bukanlah bidaah dari sudut syarak tetapi bidaah dari sudut
bahasa.60
Apabila Nabi s.a.w. memberi peringatan kepada umatnya agar
menjauhi perkara-perkara yang baharu dan yang diada-adakan dalam agama,
ia secara tidak langsung memperlihatkan usaha dalam memurnikan
masyarakat Islam dari terjebak kepada perkara-perkara yang tidak ada kaitan
dengan agama.
c. Hadis Ketiga
Maksudnya:
“Biarlah aku yang menentukan apa yang patut aku tinggalkan untuk kamu.
Sesungguhnya apa yang membuatkan orang-orang sebelum kamu itu binasa
ialah kerana mereka banyak pertanyaannya dan perselisihan mereka terhadap
para nabi mereka. Lalu jika aku larang kalian dari melakukannya, maka
jauhilah ia dan apa yang aku perintahkan kalian dengannya, maka
lakukanlah ia mengikut kemampuan kamu”.
Ibn Rajab dalam kitab J mi al- Ul m wa al- ikam telah
menjelaskan hadis di atas dengan panjang lebar. Antaranya ia menjelaskan
bahawa:
Sesiapa yang tidak sibuk dengan permasalahan-permasalahan yang
tidak terdapat dalam al-Qur’an dan al-Sunnah tetapi sibuk dengan
memahami firman Allah s.w.t dan sabda Rasulullah s.a.w yang mana dia
meniatkan kesibukan itu dengan tujuan untuk melaksanakan segala perintah
dan menjauhi segala larangan, maka dialah orang yang mentaati perintah
Rasulullah s.a.w dalam hadis ini dan beramal mengikut apa yang
diperintahkan oleh baginda. Manakala orang yang tidak mementingkan
kesibukan dalam memahami apa yang diturunkan oleh Allah s.w.t kepada
rasul-Nya tetapi sibuk dengan mencetuskan pelbagai persoalan yang kadang-
kadang berlaku dan kadang-kadang tidak berlaku dan menyusahkan
60 Ibn Rajab, J mi al- Ul m wa al- ikam f Syar Khams na Had than min Jaw mi al-
Kalim, hlm. 357.
61 al-Bukh r , Mu ammad ibn Is a Ab Abdull h, a al-Bukh r , Kit b al-I ti m bi
al-Kit b wa al-Sunnah, B b al-Iqtid ’ bi Sunani Ras lillah, No. 6858 & Muslim, Muslim ibn
al- ajj j Ab usain al-Qusyair , a h Muslim, Kit b al-Fa il, B b tauq ruhu s.a.w.., No.
1337.
50
jawapan-jawapannya setakat pada pandangan, ditakuti dia terkeluar dari apa

yang dimaksudkan dalam hadis ini kerana dia melakukan apa yang dilarang
dan meninggalkan apa yang diperintahkan oleh baginda. Maka ketahuilah
bahawa terjadinya perkara-perkara baharu yang tidak ada asalnya dalam al-
Qur’an dan al-Sunnah lantaran kerana meninggalkan kesibukan mentaati
perintah Allah dan rasul-Nya dan menjauhi larangan Allah dan rasul-
nya…Bila seseorang itu melakukan sesuatu berdasarkan pandangan dan
hawa nafsunya, lantas berlakulah perkara-perkara baru yang umumnya
bercanggah dengan apa yang disyariatkan oleh Allah s.w.t….62
Melalui penerangan tersebut dapat difahami bahawa seseorang
Muslim perlu menyibukkan diri dalam melaksanakan apa yang
diperintahkan oleh Allah s.w.t dan Nabi Muhammad s.a.w dan
meninggalkan apa yang dilarang. Justeru, apabila seseorang Muslim itu
mentaati segala perintah dan larangan tersebut, dia tidak akan beramal
mengikut kefahaman akalnya dan kehendak nafsunya bahkan segala yang
dilakukan adalah berpandukan kepada al-Qur’an dan al-Sunnah.
Penting untuk dinyatakan bahawa dengan melaksanakan tuntutan
tersebut ianya mampu menghalang dari berlakunya percampuran antara yang
bukan agama dan yang agama. Ini sekaligus menunjukkan bahawa
menjunjung perintah Allah s.w.t dan rasul-Nya dan menjauhi larangannya
merupakan satu usaha ke arah memurnikan agama Islam itu sendiri dari
segala perkara yang tidak berkaitan dengannya.
f. Hadis Keempat
Maksudnya:
Sesungguhnya Allah mengutus kepada umat ini setiap seratus tahun
seseorang yang memperbaharui agamanya (dari penyimpangan).
62 Ibn Rajab, J mi al- Ul m wa al- ikam f Syar Khams na Had than min Jaw mi al-
Kalim, hlm. 125.
63 Ab D ud, Sunan Ab D ud, Kit b al-Mal im, B b M Yadhkuru f Qarni al-Mi’ah, No.
4291, al- kim, al-Mustadrak al- kim, Kit b al-Fitan wa al-Mal im, No. 8593 & al-
abr n , Mu jam al-Aw a , B b Man Ismuhu A mad, No. 6527. [Hadis ini ditakhrij melalui
program al-Maktabah al-Sy milah versi 3.13].
Hukum hadis: Menurut al-Sakh w dalam kitab al-Maq id al- asanah sanadnya sahih dan
semua periwayatnya adalah thiqah, No. 149. al-Zarq n dalam Mukhta ar al-Maq id
menilainya sebagai sahih, No. 215. Manakala al-Alb n pula menilainya sebagai sahih dalam
kitab a Ab D ud, No. 4291 dan al-Silsilah al- a ah, No. 599.
51
Dalam hadis di atas Nabi s.a.w telah mengkhabarkan kepada

umatnya bahawa akan ada orang yang memperbaharui agama Islam dalam
setiap seratus tahun. Apa yang dimaksudkan dengan memperbaharui agama
dalam hadis ini ialah bukan mencipta sesuatu yang baru dalam agama tetapi
ia adalah menghidupkan apa yang telah hilang dari beramal dengan al-
Qur’an dan al-Sunnah dan menyuruh kepada beramal dengan keduanya itu
serta mematikan bidaah dan perkara-perkara baru yang muncul (dalam
agama).64 Manakala yang dimaksudkan dengan orang yang memperbaharui
itu bukan pula hanya seorang sahaja tetapi sekumpulan manusia yang
melaksanakan pembaharuan di setiap negara dalam satu bidang atau banyak
bidang dalam ilmu-ilmu syariat. Melaksanakan pembaharuan ini merupakan
sebab yang mengekalkan ilmu tersebut dan menghalang dari hilangnya ia
serta melaksanakannya mengikut sebagaimana yang diperintahkan Allah
s.w.t. Maka tidak diragukan lagi bahawa usaha pembaharuan ini merupakan
satu perkara penting ini kerana (perkembangan dan prestasi) ilmu pada
setiap tahun akan menurun sebagaimana meningkatnya kejahilan pada setiap
tahun.65 Maka usaha pembaharuan yang dilakukan oleh para mujaddid
sebagaimana yang terkandung dalam hadis ini juga merupakan usaha
permurnian terhadap agama itu sendiri. Usaha pembaharuan pada setiap
seratus tahun adalah kerana lemahnya para ulama, hilangnya sunnah dan
munculnya bidaah (dalam agama). Maka pada situasi seperti ini amat
memerlukan kepada memperbaharui agama66 dari penyimpangan serta
memurnikannya.
g. Hadis Kelima
64 al- idd q , Ab Abd al-Ra m n Syarf al- aq Mu ammad Asyr f, 2000, Jil. 11, hlm. 231.
65 al-Sah ranf r , Khal l A mad, Badhl al-Majh d f alli Ab D ud, D r al-Kutub al-
Ilmiyyah, Beir t, 1973, Jil. 17, hlm. 202-203.
66 al- idd q , 2000, Jil. 11, hlm. 231.
67 Ibn Add , Abdull h ibn Add ibn Abdull h, al-K mil f al-Du af ’ al-Rij l, Jil. 3, hlm.
31, Ibn As kir, T r kh al-Dimasyq, Jil. 7, hlm. 38, al- abr n , Musnad al-Sy miyy n, No.
599, al-Sayu h , Jal l al-D n, J mi al- ad th, B b al-Nid ’ Ma a al-Y ’, No. 26643, al-
Hind , Al ibn usam al-Muttaq al-Hind , Kanz al- Umm l f Sunan al-Aqw l wa al-Af l,
Kit b al- Ilm, B b al-Aww l, No. 28918, al-Haitham , N r al-D n Al ibn Ab Bakr,
Majma al-Zaw id wa Manba al-Faw id, No. 601 & Ibn Abd al-B r, Ab Umar Y suf
ibn Abdull h, al-Tamh d lim f al-Muwa a’ Min al-Ma n wa al-Mas n d, Jil. 1. [Hadis ini
ditakhrij melalui al-Maktabah al-Sy milah versi 3.13].
Hukum hadis: Dinilai sahih oleh al-Saf r n al- anbali dalam kitabnya al-Qaul al- Aliyy,
No. 227. Manakala menurut al-Alb n dalam kitabnya Takhr j Misyk t al-Ma b , No. 239 ia
52
Maksudnya:
Ilmu ini dibawa oleh orang-orang adil dari setiap generasi, mereka akan
menafikan ta r f (perubahan) dari orang-orang yang melewati batas, akan
(menafikan) inti l (pendustaan) dari ahli kebatilan serta ta’w l (erti yang
keluar dari makna zahirnya) dari orang-orang yang jahil.
Ilmu yang dimaksudkan dalam hadis ini ialah agama sebagaimana
yang dikatakan oleh Mu ammad ibn S r n68: “Sesungguhnya ilmu ini adalah
agama oleh kerana itu perhatikanlah dari siapa kalian mengambil agama
kalian”.69 Dalam hadis ini Nabi s.a.w. telah mengkhabarkan bahawa ilmu
yang datang bersama baginda akan dibawa oleh orang yang adil di kalangan
umatnya dari setiap generasi sehingga ia tidak hilang dan lenyap.70
idd q assan Kh n71 dalam kitabnya al-D n al-Kh li menjelaskan
bahawa yang dimaksudkan dari hadis ini ialah ilmu al-Kitab (al-Qur’an) dan
al-Sunnah yang dibawa dari setiap kumpulan yang terdiri dari mereka yang
adil dan meriwayatkan dari (golongan) al-Salaf.72 Mereka (orang-orang yang
adil) menolak perubahan yang dilakukan oleh golongan yang melampaui
batas dalam urusan agama, mereka menolak pendustaan yang dilakukan oleh
adalah mursal tetapi telah diriwayatkan secara mau l dari jalan periwayatan para sahabat dan
al- fi al- Al ’iy telah menilai sahih untuk sebahagian dari jalan periwayatan tersebut.
68 Nama penuh beliau ialah Mu ammad Ibn S al-Ba ri al-An r . Gelaran beliau ialah
Ab Bakar. Ibn S r n dilahirkan di Ba rah pada tahun 33H bersamaan 653M iaitu pada akhir
pemerintahan Uthm n Ibn Aff n r.a. Beliau merupakan imam dalam ilmu agama di
Ba rah, mempunyai kepakaran dalam mentafsir mimpi dan antara Kib r al- i . Ibn S r n
meninggal dunia ketika berumur 76 tahun pada 9 Syaw l tahun 110H (728M) di Ba rah pada
zaman pemerintahan Hisy m Ibn Abd al-M lik. [Al-Dhahab , Syams al-D n Mu ammad ibn
A mad, T r kh al-Isl m Wa Wafay al-Masy h r Wa al-A , D r al-Kutub al- Arab ,
Beir t, 1994, aw dith Wa Wafay t 101-120H, hlm 239-240].
69 Muslim, a Muslim, al-Maktabah al-Isl miyyah, Turki, 1955, Jil.1, hlm. 14.
70 Ibn Qayyim al-Jauziyyah, Mift D r al-Sa dah, D r al- ad th, al-Q hirah, 1997, Jil. 1,
hlm. 194.
71 Nama penuh beliau ialah: Mu ammad idd q assan Kh n ibn assan ibn Al ibn Lu
All h al- usaini al-Bukh r al-Qan j . Beliau lahir dan membesar di India pada tahun 1248H
(1832M) dan meninggal dunia pada tahun 1307H (1889M) Al-Marhum al-Syaikh telah
menghasilkan banyak karya ilmiah yang bernilai dalam bahasa Arab, Parsi dan Hindi.
Penulisan bahasaArabnya yang masyhur ialah kitabnya yang bertajuk: Husnu al-Uswah f m
Thabata an All h wa Ras lihi f al-Niswah, Abjad al- Ul m & Nail al-Mar m min Tafs r
ayat al-A k m. [ iddiq assan Kh n, Az b al-N r, D r al-Bi r, Beir t, 1998, hlm. 5].
72 idd q ass n Kh n, al-D n al-Kh li , D r al-Kutub al- Ilmiyyah, Beir t, 1995, Jil. 3,
hlm. 177.
53
golongan yang batil dan mereka menolak takwil terhadap ayat-ayat dan
hadis-hadis yang dilakukan oleh golongan jahil yang mentakwil dengan
tanpa ilmu dan kefahaman serta memalingkan dari makna zahirnya.73
Dari hadis ini juga dapat diketahui bahawa tanggungjawab seorang
pembawa ilmu (penuntut ilmu) berdiri atas tiga asas: pertama, menolak
ghuluww (sikap melampau dalam agama). Kedua, menghancurkan kebatilan
dan ketiga menyingkapkan (memberitahu) kejahilan.74 Justeru, tiga tindakan
yang dilakukan oleh golongan yang adil dalam hadis ini merupakan usaha
untuk memurnikan agama Islam dari sebarang pencemaran yang berlaku
padanya.
Maka dari hadis di atas jelas menunjukkan bahawa Nabi s.a.w telah
menyatakan dalam sabdanya berkenaan pencemaran yang berlaku dalam
agama Islam sama ada dari sudut penyelewengan dan pendustaan akan
dimurnikan oleh umat baginda di kalangan mereka yang adil. Ini sekaligus
melihatkan bahawa konsep al-Ta fiyah terkandung dalam hadis Nabi s.a.w.
Perlu untuk ditegaskan bahawa setiap yang dilarang, diperingatkan,
ditegur, disuruh agar ditinggalkan dan dijauhi merupakan bentuk al-
Ta fiyah. Oleh itu, hadis-hadis di atas layak untuk dikategorikan sebagai
hadis-hadis yang mengandungi konsep al-Ta fiyah.
HUBUNGAN AL-TA FIYAH DAN TAJDID
Al-Ta fiyah dan tajdid seringkali dilihat sebagai satu usaha yang sama dan
hanya memiliki perbezaannya dari sudut penamaan sahaja. Namun begitu,
apabila diteliti makna tajdid dari sudut etimologi dan terminologinya
ternyata keduanya adalah usaha yang berbeza tetapi mempunyai
persamaannya yang tersendiri.
Dari sudut etimologi, tajdid merupakan perkataan bahasa Arab yang
berasal dari perkataan jaddada yang bermaksud memperbaharui sesuatu,
iaitu menjadikannya baharu.75 Sebagaimana ianya disebut dalam sebuah
hadis yang sahih:
76
73 idd q ass n Kh n, al-D n al-Kh li , Jil. 3, hlm. 177.

74 al- alab , al-Ta fiyah wa al-Tarbiyah wa Atharuhum f isti’n fi al- ayah al-Isl miyyah,
hlm. 25.
75 al-Mu jam al-Was , hlm. 109.
76 Hadis ini telah ditakhrij pada perbahasan sebelumnya.
54
Maksudnya:
Sesungguhnya Allah mengutus kepada umat ini setiap seratus tahun
seseorang yang memperbaharui agamanya (dari penyimpangan).
Dari sudut istilah syarak pula tajdid bermaksud mengembalikannya
dan menyinarkannya serta menghidupkan apa yang hilang dari sudut
kebiasaannya dan tanda-tandanya dan seterusnya menyebarkannya kepada
orang ramai. Dari maksud ini jelas kepada kita bahawa tajdid bukanlah satu
keadaan yang memisah perkara yang terdapat pada agama dan yang
berkaitan dengannya. Jika sekiranya begitu, maka ia tidak dinamakan tajdid
bahkan ia perbuatan yang dinamakan sebagai miskhun mengubah sesuatu
kepada lain yang lebih buruk dan tajrid iaitu mengasingkan sifat atau
hubungan secara pengasingan akal dan menghilangkan kebaikan yang ada
padanya atau apa yang telah disusun dengan tujuan itu.77
Pandangan Ulama
Berikut penulis menyenaraikan beberapa pandangan ulama yang telah
disenaraikan oleh F iz Az z Mu ammad Ism l dalam kitabnya berjudul
al-Isl m wa Tajd d D n al-Ummah f A r al- Aulamah mengenai tajdid dan
ada padanya unsur al-Ta fiyah. Antara pandangan ulama tersebut ialah:
a. al-Mun w berkata dalam menerangkan makna “yujaddidu”: “Ia adalah
menerangkan apa yang sunnah dan apa yang bidaah, apa yang terdapat
pada petunjuk-petunjuk sunnah, memperbanyakkan ilmu, berlaku adil
kepada ahlinya dan membanteras ahli bidaah.” Di tempat yang lain pula
beliau berkata: “…mengembalikan apa yang lenyap dari hukum-hukum
syariat, apa yang terkandung pada petunjuk-petunjuk sunnah, apa yang
tersembunyi pada ilmu-ilmu yang zahir dan batin yang mana ianya
meliputi ilmu dan amal sekaligus.”
b. Berkata Ab al-A l al-Maud d : “Tajdid pada hakikatnya ialah
membersihkan Islam daripada setiap bahagian dari bahagian Jahiliyah
77 F iz Mu ammad Ism l, al-Isl m wa Tajd d D n al-Ummah f A r al- Aulamah, D r al-

m n, Iskandariyah, 2008, hlm. 28. [Dipetik dengan sedikit pengubahsuaian oleh pengkaji].
78 Nama penuh beliau ialah Abd al-Ra f ibn T j al- rif n ibn Al ibn Zain al- bid n.
Beliau lahir pada tahun 952H dan meninggal dunia pada tahun 1031H. Antara karya beliau
yang masyhur ialah: al-Itti f al-Saniyyah bi al-A d th al-Qudsiyyah, Fai al-Qad r bi syar
al-J mi al- aghir & Syar Matan al-Nukhbah li ibn ajar. [al-Mun w , Mu ammad al-
Mad Abd al-Ra f, al-Yuw q t wa al-Durar f Syar Nukhbah ibn ajar, al-Murta Zain
A mad (pnyt.), Maktabah al-Rusyd, Riy , 2007,Jil. 1, hlm. 58-66].
79 Ab al-A al-Maud d merupakan seorang tokoh ilmuan dan pemikir Islam dari Pakistan
yang lahir pada tahun 25 September 1903 di Aurangabad. Beliau banyak menghasilkan karya
55
seterusnya berusaha dalam menghidupkannya secara khusus dan

menggerakkannya secara aktif dengan kadar yang semampunya.”
c. Manakala Y suf al-Qara aw pula berkata: “Tajdid pada agama itu
bukanlah bermakna menzahirkan produk yang baharu darinya bahkan ia
lebih kepada mengembalikannya sebagaimana pada zaman Rasulullah
s.a.w para Sahabat dan mereka yang mengikuti mereka.”
Ketiga-tiga pandangan dari ulama di atas jelas menunjukkan bahawa
al-Ta fiyah berjalan seiring dengan gerakan tajdid yang mana keduanya
berusaha untuk mengembalikan Islam itu sebagaimana asalnya yang dibawa
oleh Nabi Muhammad s.a.w atau dengan kata lain membersihkan Islam dari
sebarang perkara yang bukan darinya. Apa yang membezakan antara
keduanya ialah tajdid dilihat sebagai penggerak untuk menghidupkan
sesuatu yang telah hilang dari agama Islam dan seterusnya memurnikannya
sebagaimana asalnya.
Maka berdasarkan maksud tajdid dan pandangan ulama tersebut
dapat dinyatakan di sini bahawa ianya mengandungi unsur al-Ta fiyah yang
mana boleh dilihat dari sudut persamaan dan perbezaannya sebagaimana
berikut:
Persamaan
Apabila diamati al-Ta fiyah dan tajdid mempunyai persamaannya kerana
keduanya merupakan satu usaha untuk:
a. Mengembalikan ajaran Islam kepada asalnya sebagaimana yang
dibawa oleh baginda Nabi s.a.w.
b. Memisahkan perkara yang bukan dari agama.
c. Keduanya bukan sahaja berusaha untuk mengembalikannya kepada
asal bahkan untuk menyinarkannya.
d. Menyebarkannya kepada masyarakat Islam.
ilmiah antaranya ialah: al-Mak nah al-Qan niyyah li al-Sunnah, al-U l al-As siyyah lifahmi
al-Qur n, al-Na ariyy t al-Iqti diyyah f al-Qur n. Beliau meninggal dunia pada tahun 22
September 1979M. [Untuk maklumat lanjut sila rujuk: Mu ammad Am rah, Ab al-A l al-
Maud d , wa al- a wah al-Isl miyyah, D r al-We dah, Beir t, 1987].
80 Dr Y suf al-Qara h w lahir pada tahun 1926 di Mesir. Beliau bergiat aktif dalam pelbagai
bidang dalam bidang ilmu Islam seperti bidang penulisan ilmiah, bidang dakwah dan
pendekatan, bidang fiqh dan fatwa, bidang ekonomi Islam, bidang khidmat kemasyarakatan
dan sebagainya. Beliau memiliki lebih daripada tujuh puluh buah karya. Antara karyanya
yang masyhur ialah: al- al l wa la- ar m f al-Isl m, al- Ib dah f al-Isl m, al-Muntaq min
al-Targh b wa al-Tarh b dan Fat w al-Mu irah. [Mu ammad al-Ghazz li & rakan-rakan,
Y suf al-Qara w Kalim t f takr mihi wa Buh th f fikrihi wa fiqhihi Muh dah ilaihi
bimun sabah bul ghihi al-Sab n, D r al-Sal m, al-Q irah, 2004, Jil. 1, hlm. 19-28].
56
Perbezaan
Dari sudut perbezaannya pula tajdid dilihat sebagai usaha untuk
menghidupkan apa yang hilang dan seterusnya mengembalikannya
sebagaimana yang diturunkan ke atas junjungan Nabi s.a.w tetapi al-
Ta fiyah lebih kepada memurnikan apa yang sedia ada dalam masyarakat
Islam.
Dengan itu, boleh disimpulkan bahawa tajdid lebih umum dari al-
Ta fiyah dan al-Ta fiyah itu pula lebih berbentuk khusus lantaran ia adalah
sebahagian daripada tajdid.
AL-TA FIYAH DALAM AKIDAH BERDASARKAN SUNNAH
NABAWIYAH
Dalam bahagian ini, perbahasan menyentuh tentang usaha al-Ta fiyah yang
dilaksanakan oleh Nabi Muhammad s.a.w dengan memfokuskan pada usaha
baginda dalam mensucikan akidah kaum Muslimin dari dijangkiti oleh virus
syirik. Perbahasan ini sekaligus memperlihatkan bahawa konsep al-Ta fiyah
telah dimanifestasikan dalam hadis Nabi s.a.w
Penulis membahagikan hadis Nabi s.a.w yang mengandungi
pemanisfestasian al-Ta fiyah kepada tiga bahagian iaitu: al-Ta fiyah
terhadap kepercayaan, ibadah dan ucapan.
Dari sudut kepercayaan, Nabi s.a.w memurnikan akidah umat baginda dari
kepercayaan al-Tiyarah. Ini adalah sebagaimana yang terkandung dalam
hadis berikut:
( ) :
Maksudnya:
Daripada Abdull h bin Mas d: Daripada Rasulullah s.a.w baginda telah
bersabda: al- iyarah adalah syirik, al- iyarah adalah syirik (baginda
menyebutnya tiga kali) dan setiap orang pasti (pernah terlintas dalam hatinya
81 Ab D ud, Sunan Ab D ud, Kit b al- ibb, B b f al- iyarah, No. 3910, Ibn M jah, Sunan
Ibn M jah, Kit b al- ibb, B b Man K na Yu jibuhu al-Fa’l.., No. 3538 & al-Tirmidh , Sunan
al-Tirmidh , Kitab al-Sayr, Bab al- iyarah, No. 1614.
Hukum hadis: Dinilai sahih oleh Ibn Daq q al- d dalam kitab al-Iqtir , No. 125, A mad
Sy kir dalam kitab Musnad A mad, No. 5/254 & al-Alb n dalam kitabnya a Ab D ud,
No. 3910 & a Ibn M jah, No. 2866.
57
sesuatu dari hal ini). Hanya sahaja Allah s.w.t menghilangkannya dengan
tawakkal.
Manakala dari sudut ibadah pula, Nabi s.a.w memurnikan akidah umat
Islam dari ibadah nazar yang dilakukan untuk selain Allah s.w.t
Maksudnya:
Daripada Mu ammad ibn al-Zubair daripada ayahnya daripada seorang
lelaki di kalangan ahli Basrah telah berkata: Aku berjumpa dengan Imr n
ibn Hu ain, beliau telah berkata: Aku mendengar Rasulullah s.a.w bersabda:
“Nazar ada dua jenis: Siapa yang bernazar untuk ketaatan kepada Allah,
maka itu adalah untuk Allah dan padanya perlu menunaikannya. Manakala
siapa yang bernazar untuk bermaksiat kepada Allah, maka nazar itu
adalah untuk syaitan. Tidak perlu menunaikannya dan kaffarahnya ialah
kaffarah sumpah82.”83
Kemudian apabila ditinjau dari sudut ucapan pula, Nabi s.a.w
memurnikan akidah umat Islam dari ucapan “Atas kehendak Allah dan
kehendakmu
:
.
82 Kaffarah sumpah ialah sebagaimana firman Allah s.w.t dalam surah al-M?idah, ayat 89:
Maksudnya: …..Maka bayaran dendanya ialah memberi makan sepuluh orang miskin, dari
jenis makanan yang sederhana yang kamu (biasa) berikan kepada keluarga kamu, atau
memberi pakaian untuk mereka atau memerdekakan seorang hamba. Kemudian yang tidak
dapat (menunaikan denda yang tersebut), Maka hendaklah ia berpuasa selama tiga hari. yang
demikian itu adalah denda penebus sumpah-sumpahmu apabila kamu bersumpah….(89)
83 al-Nas ’i , Sunan al-Nas i , Ki b al-Aim n wa al-Nudh r, B b Kaff rah al-Nadhr, No.
3845.
Hukum hadis: Dinilai sahih oleh al-Alb n dalam kitab a al-Nas ’i , No. 3854 & kitab
a al-J mi , No. 6804. Dalam kitab Takhr j Misyk t al-Ma b , beliau berkata: Hadis ini
mempunyai Sy hid dengan sanad yang sahih, No. 3377.
84 A mad ibn anbal, Musnad A mad ibn anbal, Musnad Ban H shim, Musnad
Abdull h ibn Abb s ibn Abd al-Mu allib, No. 1839, 1964, 2561 & 3247.
Hukum hadis: Dinilai sahih oleh A mad Sy kir dalam Musnad A mad No. 3/253. Manakala
al-Alb n menilainya sebagai hasan dalam kitab al-Silsilah al- a ah, No. 1/266.
58
Maksudnya:
Daripada Ibn Abb s: Bahawa seorang lelaki telah berkata kepada Nabi
s.a.w: “Atas kehendak Allah dan kehendakmu” Lalu baginda s.a.w bersabda:
“Adakah kamu menjadikan aku dan Allah sebagai sekutu?” Tetapi
(katakanlah): “Atas kehendak Allah sahaja”
Hadis-hadis di atas dinyatakan oleh penulis adalah sebagai contoh
sahaja untuk setiap bahagian yang dikemukakan. Kajian penulis terhadap
hadis Nabi s.a.w telah berjaya mengumpulkan sebanyak 48 buah hadis yang
menunjukkan kepada pemanifestasian konsep al-Ta fiyah dari sudut akidah
yang terkandung dalam Sunnah Nabawiyah
Dalam jadual berikut menunjukkan bahawa sebanyak 19 buah hadis
ditemui untuk tasfiyah akidah dari sudut kepercayaan. Manakala tasfiyah
akidah dari sudut ibadah pula dijumpai sebanyak 18 buah hadis. Untuk
tasfiyah dari sudut ucapan pula, penulis menemui 11 buah hadis.
Keseluruhannya menunjukkan bahawa terdapat 48 hadis Nabi s.a.w yang
membincangkan berkaitan tasfiyah akidah.
Jadual 1 Manifestasi al-Tasfiyah dalam Akidah
Berdasarkan Hadis Nabi s.a.w.
Penting untuk dinyatakan bahawa jumlah di atas, bukanlah menggambarkan
Pentasfiyahan Akidah Jumlah Hadis
Kepercayaan 19
Ibadah 18
Ucapan 11
Jumlah Keseluruhan 48
keseluruhan hadis berkaitan tasfiyah akidah tetapi lebih kepada
sekadar untuk membuktikan kewujudannya dalam hadis Nabi s.a.w.
Maka menerusi dapatan kajian tersebut, ia menunjukkan bahawa
pertama, konsep al-Ta fiyah layak dikategorikan sebagai epistemologi Islam
lantaran terbinanya ia adalah di atas landasan al-Qur’an dan hadis yang
sahih. Justeru, bila mana ada pihak-pihak yang menafikan kepentingan
peranan al-Ta fiyah ketika berinteraksi dengan perkara-perkara yang
bersangkutan dengan agama Islam, maka jelas penafian dan tindakan itu
adalah sesuatu yang salah dan berdasarkan kepada kejahilan mereka
terhadap konsep ini. Penting untuk dinyatakan bahawa al-Ta fiyah bukanlah
tertumpu pada Tazkiyah al-Nafs (penyucian jiwa) semata-semata tetapi ia
lebih dari itu sebenarnya.
59
Kedua, al-Ta fiyah merupakan salah satu manhaj dakwah terunggul

yang terkandung di dalam al-Qur’an al-Karim lantaran ia merupakan manhaj
yang diwahyukan oleh Allah s.w.t kepada para Nabi. Justeru adalah sesuatu
yang tidak wajar jika ada pihak yang mengecam dan mengkritik tokoh atau
gerakan tertentu seperti gerakan Salafi, Tajdid dan sebagainya ketika mereka
mengaplikasikan manhaj al-Ta fiyah dalam mengajak kepada kebaikan dan
mencegah kemungkaran.
Ketiga, al-Ta fiyah bukan satu ideologi mahupun teori yang dicipta
oleh mana-mana tokoh untuk menyokong perjuangan mereka dalam
mengislahkan masyarakat Islam. Sebaliknya, mereka merupakan golongan
yang mencontohi dakwah para Nabi lalu mengaplikasikan konsep al-
Ta fiyah pada usaha mereka dalam mengembalikan masyarakat Islam
kepada syariat Islam yang sebenarnya.
Seterusnya keempat, kajian menunjukkan bahawa hadis Nabi s.a.w
terlebih dahulu telah memanifestasikan konsep al-Ta fiyah dalam usaha
mendidik manusia ke arah jati diri Muslim yang sebenar. Ia juga
memperlihatkan bagaimana hadis berperanan selaku pemurni utama kepada
pencemaran yang berlaku pada akidah kebanyakan masyarakat Muslim.
PENUTUP
Al-Ta fiyah merupakan satu konsep penting yang tidak boleh dipandang
enteng oleh mereka yang bergelar Muslim. Peranan utamanya yang
berfungsi sebagai ‘anti-virus’ untuk ajaran Islam dapat mengembalikan ia
sebagaimana yang termaktub dalam al-Qur’an dan apa yang disabdakan oleh
Nabi Muhammad s.a.w. Perlu untuk ditegaskan bahawa tanpa usaha al-
Ta fiyah tentu sahaja masyarakat Islam akan berterusan berada pada
kesalahan dan kesalahfahaman dalam mengamalkan ajaran Islam. Justeru,
ianya perlu dititikberatkan oleh setiap individu Muslim dalam dirinya bagi
memelihara kesucian agama itu dalam apa jua tindakan, waktu dan suasana.
Harapan penulis, semoga kajian ini mampu memberi pendedahan
awal kepada mereka yang tidak mempunyai pengetahuan mengenainya,
menjadi pembuka mata kepada mereka yang keliru dan dibelenggu
kesalahfahaman mengenainya dan dalam masa yang sama mampu menjadi
langkah awal kepada mereka untuk berusaha melaksanakan al-Ta fiyah
dalam kehidupan.
RUJUKAN
1) Al-Quran.
2) Amru Abd al-Mun im Sal m. t.th. al-Manhaj al-Salaf inda al-Syaikh N sir al-
D n al-Alb n . t.pt: Maktabah al- iy ’.
3) al-Adnarawiyy, A mad ibn Mu ammad. 1997. abaq t al-Mufassir n. Jil. 1. al
Mad nah al-Munawwarah: Maktabah al- Ul m wa al- ikam.
60
4) Abdul Rahman Hj. Abdullah. 2004. Pemikiran Islam Klasik Pengaruh Falsafah
Yunani dan Kebangkitan Gerakan Tajdid. Kuala Lumpur: al-Hidayah Publishers.
5) Azwira Abd Aziz. 2007. 15 Asas Jati Diri Muslim Cemerlang, Johor: Perniagaan
Jahabersa.
6) al-Dhahab , Syams al-D n Mu ammad ibn A mad. 1994. T r kh al-Isl m Wa
Wafay al-Masy h r Wa al-A . aw dith Wa Wafay t 101-120H. Beir t: D r
al-Kutub al- Arab .
7) al-Diqr, Abd al-Gh n . 2005. A mad ibn anbal Im m ahl al-Sunnah. Damsyiq:
D r al-Qalam.
8) al-Durar al-Saniyyah, Al-Maus ah al- ad thiah Tais r al-Wu l Il A d th al-

Ras l s.a.w. t.th. http://www.dorar.net/enc/hadith.html [8 April 2010].
9) al- alab , Al ibn asan ibn Al Abd al- am d. 1994. al-Ta fiyah wa al-Tarbiyah
wa Atharuhum f isti’n fi al- ayah al-Isl miyyah, Riy : D r al-Tauh d.
10) al- alab , Al Bin asan. 2005. Tasfiyah dan Tarbiyah. Terj. Ahamad Fais
Asifuddin & Muslim al-Atsari. Solo: Pustaka Imam al-Bukhari.
11) al- anbal , Ibn Rajab. 2000. J mi al- Ul m wa al- ikam f Syar Khams na
ad than min Jaw mi al-Kalim. Y suf al-Baq (pnyt.). Beir t: al-Maktabah al-
A riyyah.
12) Ibn al- Arabiyy al-M lik , Mu ammad ibn Abdull h ibn Mu ammad. t.th.
ri ah al-A wadh bi syar a al-Tirmidh . Jil. 9. Beir t: D r al-Kutub al-
Ilmiyyah.
13) Ibn Kath r. Tafs r al-Qur n al- Az m. 1999. Jil. 3. t.tp: D r al- aibah li al-Nasyr wa
al-Tauz .
14) Ibn Kath r. 2000. al-Mi b al-Mun r f Tahdh b Tafs r ibn Kath r, afiyy al-
Ra m n al-Mub rakf r (pnyt.). al-Riy : D r al-Sal m.
15) Ibn Rajab, Zain al-D n Ab al-Farj Abd al-Ra m n. 2000. J mi al- Ul m wa al-
ikam f Syar Khams na Had than min Jaw mi al-Kalim. Beir t: D r al-
Dhakh ir.
16) Kamus Dewan. 2005. Edisi Keempat. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka.
17) L f Sya r t. 2006. Mafh m al-Ta fiyah wa al-Tarbiyah.
http://www.almenhaj.net/makal.php?linkid=893.html [20 Januari 2010].
18) al-Ma all , Jal l al-D n ibn Mu ammad A mad ibn Mu ammad & al-Suy , Jal l-
al-D n Abd al-Ra m n ibn Ab Bakr. 1999. Tafs r al-Jal lain. al-Q hirah: D r al-
Tauz wa al-Nasyr al-Isl miyyah.
19) al-Maktabah al-Sy milah. t.th. Versi 3.13. (CD-ROM) [11 Ogos 2010].
20) al-Mizz , Jam l al-D n Ab al- ajj j Y suf. 1985. Tahdh b al-Kam l F Asm ’ al-
Rij l. Jil. 31. Beir t: Muassasah al-Ris lah.
21) al-Mizz , Jam l al-D n Ab al- ajj j Y suf. 1998. Tahdh b al-Kam l F Asm ’ al-
Rij l. Jil. 4. Beir t: Muassasah al-Ris lah.
22) al-Mub rakf r , Mu ammad Abd al-Ra m n Ibn Abd al-Ra m. t.th. Tu fah al-
A wadh bi Syarh J mi al-Tirmidh . Jil. 6. Beir t: D r al-Kutub al- Ilmiyyah.
61
23) al- u a al- Arabiyy al-As siyy. t.th. t.pt: al-Muna amah al- Arabiyyah li al-
Tarbiyyah wa al-Thaq fah wa al- Ul m.
24) al-Q r , Al ibn Sul n. 2001. Mirq h al-Maf t Syar Misyk h al-Ma b Jam l
Ait n (pnyt.). Jil. 1. Beir t: D r al-Kutub al- Ilmiyyah.
25) al-Zu ai , Wahbah. 1996. al-Fiqh al-Isl miyy wa Adillatuhu. Jil. 4. Damsyiq: D r
al-Fikr.
26) al- idd q , Ab Abd al-Ra m n Syarf al- aq Mu ammad Asyr f. 2000. Aun al-
Ma b d Syar Sunan Ab D ud. Beir t: D r al-Tur th al-I y ’ al- Arabiyy.
27) al-Sy t t , Sa d al-Kh r . 1992. Aqr n al-Maw rid f Fu a i al- Arabiyyah wa al-
Syaw rid. Jil. 1. Beir t: Maktabah al-Lubn n.
28) al-Sib Mu af . 1998. al-Sunnah wa Mak natuh f al-Tasyr . D r al-Sal m, al-
Q hirah.
29) idd q ass n Kh n. 1995. al-D n al-Kh li . Jil. 3. Beir t: D r al-Kutub al-
Ilmiyyah
30) iddiq assan Kh n. 1998. Az b al-N r. Beir t:D r al-Bi r.
31) Tafsir Pimpinan al-Rahman. 1998. Cetakan 15. Kuala Lumpur: Bahagian Hal
Ehwal Islam, Jabatan Perdana Menteri.
32) al-Zu ail , Wahbah. 1998. al-Tafs r al-Mun r f al- Aq dah wa al-Syar ah wa al-
Manhaj. Jil. 1, 4, 9, 12, 14, 16. Damsyiq: D r al-Fikr.
62
GHARAR DALAM PERSPEKTIF

FIQH AL-HADITH: ANALISIS TERHADAP
‘ILLAH DAN PRINSIP
Abdul Hadi bin Awang85
Pengenalan
Umat Islam di Malaysia mutakhir ini telah mula mempraktikkan ajaran
Islam dalam setiap penjuru kehidupannya daripada aspek ibadah, ekonomi,
perbankan hinggalah kepada aspek politik. Oleh sebab yang demikian, para
sarjana Islam pada hari ini bertungkus lumus membongkar khazanah ilmu
Islam untuk merungkaikan permasalahan seharian umat Islam demi
memastikan setiap langkah yang diambil dalam kehidupan manusia tidak
terlepas daripada panduan syara’.
Dalam aspek ekonomi, ada tiga persoalan penting yang menentukan
sama ada sesuatu urusniaga itu halal ataupun haram di sisi Islam. Tiga
persoalan tersebut ialah:86
1. Riba
2. Gharar
3. Ghish
Persoalan gharar sememangnya menjadi perhatian kebanyakan ulama
sejak dahulu lagi terutama para ulama’, ahli-ahli akademik dan tokoh-tokoh
dalam bidang muamalat sama ada perhatin tersebut tercatat di dalam karya-
karya mereka ataupun secara lisan. Tetapi kajian khusus mengenai sumber
hukum gharar yang diambil daripada koleksi-koleksi hadith yang berautoriti
kurang diberi perhatian oleh sarjana Islam.
Oleh sebab yang demikian satu kajian yang menyeluruh mengenai
gharar berdasarkan hadith-hadith sangat perlu dilakukan. Kajian ini bukan
sahaja dapat memberikan penjelasan mengenai gharar yang terdapat di
dalam koleksi hadith Nabawi bahkan ianya dapat menyelami prinsip dan
85 Pegawai Penyelidik, Institut Kajian Hadis (INHAD), Kolej Universiti Islam Antarabangsa
Selangor (KUIS).
86 Abdullah Bin Nasir Al-Silami (Dr) (2004), Al-Ghish Wa Atharuhu Fi Al-‘Uqud, Arab
Saudi: Dar Kunuz Ishbilia, j1, h 8.
63
kehendak Sunnah Nabawi yang sebenarnya. Justeru, pengkaji mengambil

inisiatif untuk melakukan kajian terhadap persoalan gharar yang
memberikan tumpuan kepada hadith-hadith gharar dari aspek ‘illah dan
prinsip.
Definisi Gharar
Perkataan gharar berasal daripada akar kata gharra87 di mana daripada kata
akar tersebut lahirlah kata terbitan gharar. Dikatakan asal maksud perkataan
gharar ialah al-nuqsan88 iaitu berkurang.89 Dalam bahasa Arab jika
disebutkan gharat al-naqah ianya membawa maksud telah berkurang susu
unta itu.
Menurut bahasa Arab perkataan gharar mengandungi beberapa
makna iaitu al-khatar90 yang bermaksud bahaya, pertaruhan, gantian atau
habuan,91 al-khida’92 yang bermaksud menipu atau memperdaya93 dan al-
jahl94 iaitu tidak mengetahui.95 Dalam Tartib al-Qamus al-Muhit dan Lisan
al-‘Arab96 juga menyebut gharar bermaksud memperdaya dan memakan
harta dengan cara yang salah. Al-gharar adalah ism daripada al-taghrir yang
bermaksud seseorang mendedahkan dirinya atau hartanya kepada kebinasaan
tanpa dia mengetahui dan menyedarinya. Dalam istilah perundangan Islam,
gharar dikaitkan dengan kontrak jual beli yang diharamkan kerana
mengandungi unsur-unsur keraguan yang mungkin akan menyebabkan
perselisihan antara pembeli dan penjual.97
Secara umumnya daripada pendapat yang telah dikemukakan,
pengkaji dapat menyimpulkan bahawa makna gharar dari sudut bahasa
87 Ibn Manzur, Lisan al ‘Arab (1994). Beirut: Lubnan, j 5, h 11.

88 Mahmud Abd Rahman Abd Mun’im,( Dr.), Mu’jam al-Mustalahat wa al-Alfaz al-
Fiqhiyyah (1999). Kaherah: Dar al-Fadilah, j 3, h 8.
89 Uthman bin Haji Khalid (et al.), Kamus Besar Arab Melayu Dewan (2006). Kuala
Lumpur: Dewan Bahasa Dan Pustaka, h 242.
90 Ibn Manzur, op. cit., j 5, h 13, Muhammad bin Abu Bakr bin Abdul Qadir al-Razi (666 H),
Mukhtar al-Sihah (1967). Beirut: Dar al-Kutub al-‘Arabi, h 471.
91 Uthman bin Haji Khalid (et al.), op. cit., h 642.
92 Al-Tahir Ahmad al-Razi, Tartib al-Qamus al-Muhit. Kaherah: ‘Isa al-Babi al-Halabi wa
Sharikahu, j 3, h 380.
94 Ibrahim Anis, Dr. (et al.), al-Mu’jam al-Wasit. j 2, t.pn.: t.tp, h 648.
96 Ibn Manzur, op. cit., j 5, h 11.
97 Wan Marhaini Wan Ahmad (et al.), Riba dan Gharar Dalam Insurans: Satu Analisis Fiqh,
Jurnal Fiqh Bil.2 (2005), h101.
64
memberi maksud yang tidak banyak berbeza antara satu sama lain. Oleh itu,
gharar boleh didefinisikan sebagai bahaya, pertaruhan, menipu atau
memperdaya, tidak mengetahui serta meliputi semua perkara penipuan dan
seumpamanya untuk mencapai satu tujuan iaitu mendapatkan sesuatu
perkara atau harta dengan cara yang salah dan tidak sepatutnya.
Di dalam al-Quran tidak terdapat nas-nas yang menyebutkan
mengenai larangan jual beli gharar secara langsung, namun al-Quran
menyentuh secara umum larangan jual beli gharar melalui larangan
memakan harta dengan cara yang salah dan penipuan yang menjadi punca
kepada pergaduhan dan perselisihan, antaranya;
“Wahai orang-orang yang beriman, jangan kamu makan harta
orang lain dengan cara yang dilarang, sebaliknya berdaganglah
sesama kamu dengan saling redha meredhai…” (al-Nisa’: 29)
“Celakalah bagi mereka yang terlibat dengan penipuan, mereka
yang ingin ketepatan semasa orang lain menimbang bagi mereka,
tetapi mengurangkan timbangan apabila mereka menimbang untuk
orang lain.” (al-Mutaffifin: 1-3)
Sementara dalam nas-nas hadith, sememangnya terdapat hadith-
hadith yang secara langsung melarang jual beli gharar di samping terdapat
contoh-contoh jual beli yang mengandungi gharar daripada hadith-hadith
tersebut, seperti yang direkodkan oleh Imam Muslim;98
Terjemahan
Daripada Abi Hurayrah berkata, Rasulullah s.‘a.w
telah melarang daripada jual beli al hasah dan jual
beli gharar.
Contoh-contoh jual beli yang mengandungi gharar seperti yang
terdapat dalam hadith di atas menjadi rujukan penting kepada para sarjana
Islam klasik mahupun kontemporari dalam memberikan definisi gharar
mengikut kefahaman masing-masing. Hasilnya, definisi yang telah diberikan
oleh sarjana klasik dapat dibahagikan kepada tiga pendapat. Ibn ‘Abidin
mendefinisikan gharar sebagai syak terhadap kewujudan barang sama ada
98 Muslim bin al Hajjaj al-Naysaburi (2000), al-Musnad al-Sahih al-Mukhtasar min al-Sunan
bi Naql al-‘Adl ‘an Rasulillah s.’a.w dalam Mawsu’ah al-Hadith al-Sharif al-Kutub al-Sittah,
al Riyad: Dar al-Salam li al-Nashr wa al-Tawzi’, hadith nombor 3808, h 939.
65
dapat atau tidak barang yang telah dibeli tersebut. Ibn Hazam pula
mendefinisikan gharar sebagai jahalah iaitu ketidaktahuan terhadap barang
yang dijual, pembeli tidak tahu apa yang dibelinya dan penjual juga tidak
tahu apa yang dibelinya sementara pendapat ketiga ialah dengan
menggabungkan kedua-dua definisi di atas seperti al-Sarakhsi
mendefinisikan gharar sebagai apa yang membawa kepada akibat yang
tersembunyi dan tidak diketahui99 dan definisi inilah yang dipegang oleh
kebanyakkan sarjana klasik Islam.
Para sarjana kontemporari seperti Profesor Dr. Yusuf al-Qaradawi
telah memdefinisikan gharar sebagai jual beli barangan yang tidak diketahui
dan tidak ditentukan dengan jelas sesuatu barang dagangan tersebut. Beliau
memberikan beberapa jual beli yang temasuk dalam jual beli gharar iaitu
jual beli kandungan unta, burung di udara dan ikan dalam air100 manakala
Profesor Dr. Wahbah al-Zuhayli pula telah menyenaraikan beberapa takrifan
daripada ulama’ mazhab sebagai perbandingan. Kesimpulannya beliau
berpendapat gharar ialah satu pertaruhan iaitu kewujudan sesuatu barang itu
tidak jelas atau tidak kukuh. Boleh jadi sesuatu barang itu wujud dan boleh
jadi tidak. Manakala jual beli gharar bagi beliau ialah jual beli sesuatu yang
tidak pasti kewujudannya, atau tidak diketahui sedikit atau banyak sesuatu
barang itu ataupun ketidakmampuan dalam menghantar barang jualan.101
Berdasarkan kepada perbincangan dan pendapat-pendapat yang telah
dikemukakan oleh para sarjana Islam klasik mahupun kontemporari,
pengkaji dapat menyimpulkan bahawa gharar adalah satu jenis pertaruhan
dalam jual beli apabila pembeli tidak mengetahui sifat dan keadaan barang
serta apa yang akan didapatinya selepas sesuatu jual beli. Gharar juga
memberi maksud pembeli tidak tahu natijah akhir selepas membeli sesuatu
barang sama ada barang tersebut wujud atau tidak, mampu diserahkan atau
tidak. Gharar juga berlaku apabila penjual menjual barang yang tidak
dimiliki sepenuhnya oleh penjual.
99 Al-Sidiq Muhammad al-Amin al-Dharir (1993), al Gharar fi al ‘Uqud wa Atharuhu fi al-

Tatbiqat al-Mu‘asarah, cet. pertama, Jeddah: Ma‘had al-Islami li al-Buhuth wa al-Tadrib al-
Bank al-Islami li al-Tanmiyah, h 11.
100 Yusuf al-Qaradawi (Prof. Dr.), al-Halal wa al-Haram fi al-Islam. Kaherah: Maktabah
Wahbah, h 211.
101 Wahbah al-Zuhayli (Prof. Dr.), al-Fiqh al-Islami wa Adillatuhu, cet. Ketiga (1989),
Damsyik: Dar al-Fikr, j 4, h 437.
66
Secara umumnya, semua sarjana bersepakat bahawa kewujudan

gharar dalam jual beli telah menimbulkan keraguan terhadap barang jualan
dan menaikkan kadar risiko kepada pembeli mahupun penjual.
Jenis-Jenis Gharar
Asasnya jual beli gharar adalah dilarang oleh Islam. Maksud jual beli
gharar yang dilarang ialah jual beli yang jelas terdapat gharar padanya dan
gharar tersebut boleh dipisah dan diasingkan daripada sesuatu jual beli
tersebut. Namun dalam sesetengah keadaan terdapat sedikit kelonggaran
yang dibenarkan dalam Islam mengikut kadar gharar yang terdapat dalam
sesuatu jual beli tersebut. Malah jika terdapat keperluan yang mendesak,
hukum gharar boleh berubah menjadi harus dan dibenarkan oleh syara‘.102
Gharar terbahagi kepada gharar yang banyak, sedikit dan
sederhana. Jual beli yang terdapat padanya kadar gharar yang banyak adalah
dilarang secara ijma‘103 seperti jual beli burung di udara. Jual beli yang kadar
ghararnya sedikit adalah diharuskan oleh ijma‘104 seperti jual beli rumah di
mana pembeli tidak mengetahui keadaan asas rumah tersebut sama ada
sempurna atau tidak. Dalam keadaan ini, gharar yang sedikit ini dibolehkan.
Imam al-Nawawi meletakkan dua prinsip jual beli yang dikecualikan
daripada gharar yang menurut hemat pengkaji, contoh-contoh yang
diberikan oleh Imam al-Nawawi dalam menjelaskan dua prinsip ini adalah
contoh-contoh yang sama dengan jual beli yang mengandungi gharar yang
sedikit dan diharuskan oleh syara‘. Oleh sebab yang demikian, pengkaji
meletakkan jual beli yang dikecualikan daripada gharar di bawah tajuk jual
beli yang mengandungi gharar yang sedikit.
Prinsip-prinsip yang membolehkan gharar itu dikira sebagai sedikit
ialah pertama; barang yang dijual secara bersama iaitu sekiranya barang
tersebut dipisahkan tidak sah penjualannya seperti jual beli bangunan yang
dijual bersama asas bangunan dan jual beli binatang yang dijual bersama
susu di dalam labu susu binatang tersebut manakala kedua; perkara yang
dimudahkan dalam masyarakat secara adat sama ada terlalu kecil
perkiraannya atau terlalu sukar untuk membeza-bezakannya atau sukar untuk
102 Mahyuddin Abi Zakaria Yahya bin Sharaf al-Nawawi, al-Majmu‘, Kaherah: Dar al-
Dhahabiyah, j 9, h 311.
103 Wahbah al-Zuhayli, op.cit., j 4, h 440.
104 Ibid.
67
menentukannya seperti kadar bayaran sewa yang sama untuk menggunakan

tandas tetapi berbeza pada kadar masa setiap orang yang menggunakan
tandas dan berbeza pada kadar air yang digunakan di dalam tandas.105
Jual beli yang mengandungi kadar gharar yang sederhana pula
bermaksud unsur-unsur gharar dalam sesuatu jual beli tidaklah terlalu
banyak tetapi tidak pula terlalu sedikit. Dalam hal ini, ulama’ berbeza
pendapat sama ada jenis gharar ini akan mengikut jual beli gharar yang
sedikit atau banyak seperti hukum jual beli barang yang ghaib iaitu barang
yang tidak wujud di depan mata terbina di atas kaedah ini. Bagi yang
berpendapat gharar sederhana adalah lebih tinggi ghararnya daripada
gharar yang sedikit, maka mereka memasukkannya ke dalam gharar yang
banyak, maka jual beli ini tidak sah manakala bagi yang berpendapat gharar
sederhana itu lebih rendah ghararnya daripada gharar yang banyak, maka
mereka memasukkannya ke dalam gharar yang sedikit, maka jual beli ini
dikira sebagai sah.106 Perbezaan pendapat di kalangan ulama’ mengenai
gharar yang sederhana ini tidak berlaku kepada kaedah asal gharar, tetapi
perbezaan ini berlaku ketika proses mempraktikkan kaedah tersebut.
Gharar Menurut Fiqh Al-Hadith

Terdapat banyak hadith-hadith Rasulullah s.a.w. yang menyebut secara jelas
mengenai gharar secara umum ataupun jenis-jenisnya. Secara umumnya,
kebanyakkan para sahabat meriwayatkan hadith berkenaan gharar dengan
nas yang sama atau hampir sama dengan dengan hadith riwayat Abu
Hurayrah seperti di bawah;
105 Al-Nawawi, al-Majmu‘, op.cit., j 9 h 311

106 Mahyuddin Abi Zakaria Yahya bin Sharaf al-Nawawi, Sahih Muslim bi Sharh al-
Nawawi, Kaherah: Dar al-Dhahabiyah, j 5, h 373.
107 Muslim, Sahih Muslim (2000), op.cit., hadith nombor 3808, h 939, Abi Dawud, Sunan
Abi Dawud, Kitab al-Buyu‘, Bab fi Bay‘ al-Gharar, j 3, h 254, hadith nombor 3376, al-
Tirmidhi, Sunan al-Tirmidhi, Kitab Anwa‘ al-Buyu‘, Bab Ma Ja’a fi Karahiyah Bay‘ al-
Gharar, j 3, h 524, hadith nombor 1230, dengan mendahulukan perkataan dan tanpa
perkataan sebelum perkataan , Ibn Majah, Sunan Ibn Majah, Kitab al-Tijarat, Bab
al-Nahy ‘an Bay‘ al-Hasah wa ‘an Bay‘ al-Gharar, j 2, h 739, hadith nombor 2194, al-Nasa’i,
Sunan al-Nasa’i, Kitab al-Buyu‘, Bab Bay‘ al-Hasah, j 7, h 262, hadith nombor 4518.
68
Terjemahan
Daripada Abi Hurayrah berkata, Rasulullah s.‘a.w
telah melarang daripada jual beli al hasah dan jual
beli gharar.
Imam al-Bukhari pula tidak meriwayatkan hadith sahih berkaitan
larangan jual beli gharar, tetapi terdapat dalam Sahih al-Bukhari bab yang
bertajuk ‘Bab Bay‘ al-Gharar wa Habal al-Habalah’ dan beliau menyebut
dalam bab ini hadith larangan bay‘ habal al-habalah, bay‘ al-munabadhah
wa al-mulamasah. Al-‘Ayni menjelaskan sebab Imam al- Bukhari tidak
memasukkan hadith berkaitan gharar dalam Sahih al- Bukhari dengan
katanya bahawa jual beli gharar adalah umum dan mempunyai banyak jenis,
sementara bay‘ habal al-habalah merupakan jenis daripada jenis-jenis jual
beli gharar. Apabila Imam al- Bukhari menyebutkan hadith bay‘ habal al-
habalah, ia secara spesifik menunjukkan jenis jual beli ini mengandungi
gharar yang mempunyai ‘illah yang sama dengan jual beli yang lain iaitu
gharar.108
Jenis-jenis gharar menurut koleksi hadith terutamanya hadith-hadith
yang dihimpunkan daripada al-kutub al-sittah adalah seperti berikut;
1. Bay’ al-Hasah109
Bay’ al-hasah menurut Imam al-Nawawi dalam syarahnya kepada Sahih
Muslim mempunyai tiga kaedah pelaksanaannya iaitu:110 pertama: Apabila si
penjual berkata, “Aku jual kepada kamu mana-mana baju daripada baju-baju
ini yang terkena lontaran batu yang aku lontar,” ataupun jika si penjual
108 Al-Sidiq Muhammad al-Amin al-Dharir (1995), al-Gharar wa Atharuhu fi al-‘Uqud fi al-
Fiqh al-Islamiy, cet. kedua, Beirut: Dar al-Jayl, h 80-81.
109 Muslim, op.cit., hadith nombor 3808, h 939, Abi Daud Sulayman bin al-Asy’as al-
Sajistani (2000), Sunan Abi Dawud dalam Mawsu’ah al-Hadith al-Sharif al-Kutub al-Sittah,
al-Riyad: Dar al-Salam li al-Nashr wa al-Tawzi‘, hadith nombor 3376, h 1476, Muhammad
bin ‘Isa al-Tirmidhi (2000), Jami’ al-Tirmidhi dalam Mawsu’ah al-Hadith al-Sharif al-Kutub
al-Sittah, al-Riyad: Dar al-Salam li al-Nashr wa al-Tawzi‘, hadith nombor 1230, h 1774,
Ahmad bin Shu’ib bin ‘Ali al-Nasa’i (2000), Sunan al-Nasa’i dalam Mawsu’ah al-Hadith al-
Sharif al-Kutub al-Sittah, al-Riyad: Dar al-Salam li al-Nashr wa al-Tawzi‘, hadith nombor
4522, h 2381, Muhammad bin Yazid al-Qazwayni (2000), Sunan Ibn Majah dalam Mawsu’ah
al-Hadith al-Sharif al-Kutub al-Sittah, al-Riyad: Dar al-Salam li al-Nashr wa al-Tawzi‘,
hadith nombor 2194, h 2608.
110 Al-Nawawi, Sahih Muslim bi Sharh al-Nawawi, op.cit., j 5 h 373, lihat juga Abi Tayyib
Muhammad Shams al-Haq al-‘Azim al-Abadi (2007), ‘Awn al-Ma’bud Sharh Sunan Abi
Dawud, Beirut: Dar al-Kutub al-‘Ilmiyyah, j 5, h 236.
69
berkata, “Aku jual kepada kamu tanah ini bermula daripada tempat ini
hingga sejauh mana lontaran ini jatuh.”
Kedua: Jika si penjual berkata, “Aku jual kepada kamu dengan kamu
boleh membuat pilihan sehingga aku lontar batu ini.” Ketiga: Menjadikan
lontaran dengan batu itu sendiri sebagai jualan seperti kata penjual, “Jika aku
lontar baju ini dengan batu, maka baju ini terjual kepada kamu dengan
sekian harga.”111
Menurut al-Tirmidhi, jual beli al-hasah menyerupai jual beli al
munabadhah dan kedua-duanya adalah jual beli masyarakat jahiliyyah.112
Jual beli ini dilarang oleh Islam pada ketiga-tiga pendapat tentang
pelaksanaan jual beli al-hasah seperti yang telah dibincangkan oleh para
ulama’. Sebab-sebab larangan jual beli tersebut mengikut pendapat-pendapat
yang telah diutarakan seperti yang berikut:
Pendapat pertama: Jual beli barang yang tidak diketahui keadaan sesuatu
barang tersebut.113 Pada contoh pertama baju akan terjual apabila terkena
lontaran batu sedangkan pembeli bahkan penjual sendiri pun tidak tahu baju
mana yang akan terkena lontaran batu seterusnya akan terjual. Begitu juga
dengan contoh yang kedua mengenai keluasan tanah yang hendak dijual.
Sebesar dan seluas mana tanah yang akan terjual hanya bergantung dengan
lontaran batu oleh penjual.
Pendapat kedua: Jual beli barang dengan pembeli boleh membuat pilihan
tetapi dalam tempoh masa yang tidak diketahui.114 Gharar yang berlaku
pada pendapat kedua ini ialah ketidaktahuan dari aspek masa untuk membuat
pilihan. Pendapat ketiga: Jual beli ini menjadikan lontaran itu sendiri sebagai
akad sedangkan akad ini bertentangan dengan akad-akad yang dibenarkan
oleh syara‘ iaitu dengan ijab dan qabul atau al-ta‘atah bukannya dengan
lontaran.115
Ketiga-tiga pendapat mengenai bay‘al-hasah adalah dilarang kerana setiap
satu daripada jenis jual beli tersebut terdapat gharar dalamnya. Gharar yang
111 Abi al-‘Ula Muhammad Abd al-Rahman ibn Abd al-Rahim al-Mubarakfuri, Tuhfah al-
Ahwadhi bi Sharh Jami’ al-Tirmidhi, Beirut: Dar al-Kutub al-‘Ilmiyyah, j 4 h 357.
112 Ibid.,
113 Imam al-Suyuti wa Abi al-Hasan al-Hanafi al-Ma’ruf bi al-Sindi (1999), Sunan al-Nasa’i
bi Sharh al-Imamayn al-Suyuti wa al-Sindi, Kaherah: Dar al-Hadith, j 4, h 228, lihat juga Abi
al-Hasan al-Hanafi al-Ma’ruf bi al-Sindi (1997), Sunan Ibn Majah bi Sharh al-Imam al-Sindi,
Beirut: Dar al-Ma’rifah, j 3, h 33.
114 Al-Suyuti et. al, (1999) op.cit., j 4 h 228, lihat juga al-Sindi (1997), op.cit., j 3 h 33.
115 Al-Suyuti et. al, (1999) op.cit., j 4 h 228, lihat juga al-Sindi (1997), op.cit., j 3 h 33.
70
berlaku dalam bay‘al-hasah, bukan sahaja merisikokan pembeli, bahkan

penjual juga menanggung risiko kerugian kerana kedua-duanya hanya
bergantung dengan lontaran batu.
2. Bay’ Habal al-Habalah116

Sepakat ahli bahasa mengatakan perkataan “ ” hanya digunakan untuk
manusia sahaja. Adapun untuk selain manusia digunakan perkataan “ ”
untuk menunjukkan keadaan mengandung. Kata Abu ‘Ubayd, “Tidak pernah
digunakan kepada haiwan dengan perkataan “ ” melainkan pada hadith
ini.”117
Ulama’ berbeza pendapat dalam menentukan maksud jual beli habal al
habalah seperti berikut:118
Pendapat pertama: Jual beli dengan bayaran bertangguh sehingga anak
unta yang dilahirkan melahirkan pula anaknya. Imam Muslim menaqalkan
pendapat ini daripada Ibn ‘Umar dan pendapat ini juga dipegang oleh Imam
Malik dan Imam Shafi’i. Pendapat kedua: Jual beli anak unta yang hamil.
Pendapat ini dipegang oleh Abi ‘Ubayd Ma’mar bin al-Muthanna, Abi
‘Ubayd al-Qasim bin Salam dan juga pendapat yang dipegang oleh ahli
bahasa, Imam Ahmad bin Hanbal dan Ishaq bin Rahawayh. Pendapat ini
lebih dekat kepada maksud hadith dari segi bahasa tetapi perawinya ialah
Ibn ‘Umar dan beliau telah mentafsirkan dengan pendapat pertama
sedangkan beliau lebih mengetahui mengenai hadith tersebut. Menurut
mazhab al-Shafi’i dan muhaqqiqiy al-usuliyyin pendapat perawi lebih
diutamakan sekiranya tidak bercanggah dengan zahir bahasa.
Oleh sebab itu, terdapat penambahan matan hadith daripada riwayat
Imam al-Bukhari yang disebut dalam ilmu mustalah al-hadith sebagai al-
116 Muhammad bin Isma’il al-Bukhari (2000), al-Jami’ al-Musnad al-Sahih al-Mukhtasar
min ‘Umur Rasulillah s.’a.w wa Sunanihi wa Ayyamihi dalam Mawsu’ah al-Hadith al-Sharif
al-Kutub al-Sittah, al-Riyad: Dar al-Salam li al-Nashr wa al-Tawzi‘, hadith nombor 2143, h
167, hadith nombor 2256, h 175, hadith nombor 3843, h 312, Muslim, op.cit., hadith nombor
3809, 3810, h 939, Abi Dawud, op.cit., hadith nombor 3380, 3381, h 1476, Al-Tirmidhi,
op.cit., hadith nombor 1229, h 1774, Al-Nasa’i, op.cit., hadith nombor 4626, 4627, 4628, h
2386, Ibn Majah, op.cit., hadith nombor 2197, h 2608.
117 Al-Nawawi, Sahih Muslim bi Sharh al-Nawawi, op.cit., h 374.
118 Ibid., lihat juga Ibn Hajar al-‘Asqalani (1993), Fath al-Bari bi Sharh Sahih al-Bukhari
(1993), Kaherah: Dar al-Ghad al-‘Arabi, j 7, h 57.
71
idraj119 oleh perawi hadith iaitu Ibn ‘Umar untuk mentafsirkan dan memberi
penerangan dengan lebih jelas mengenai bay’ habal al-habalah.120
Jual beli ini dilarang dalam Islam daripada kedua-dua pendapat tadi.
Sebab jual beli ini dilarang mengikut pendapat-pendapat di atas adalah
seperti berikut: pendapat pertama: Jual beli dengan bayaran bertangguh yang
tidak diketahui masanya121 walaupun tempoh masa yang tidak diketahui
tersebut disandarkan kepada sesuatu yang diketahui dengan adat dan
kebiasaan122. Pendapat kedua: Jual beli barang yang tidak wujud, jual beli
barang yang tidak diketahui, tidak dimiliki oleh penjual dan tidak mampu
untuk diserahkan barang tersebut.123
Jual beli apa yang terkandung dalam perut binatang juga termasuk dalam
jual beli gharar, tetapi jual beli seperti ini dinamakan oleh Sa’id bin al-
Musayyab seperti diriwayatkan daripada Imam Malik dalam al-Muwatta’
sebagai jual beli al-mudamin. Tetapi setengah pendapat lain menamakannya
sebagai jual beli al-malaqih.124
Kedua-dua tafsiran ulama’ mengenai jual beli ini mengandungi gharar
yang dilarang. Pada tafsiran pertama, gharar berlaku kerana tempoh masa
bayaran yang tidak ditetapkan manakala pada tafsiran kedua, gharar berlaku
kerana terdapat jual beli ma‘dum iaitu jual beli anak unta yang hamil. Anak
unta yang masih dalam kandungan belum pasti selamat dilahirkan atau
mungkin mati sebelum dilahirkan.
119 Al-idraj ialah penambahan daripada perawi hadith sama ada pada sanad atau matannya
yang tiada pada asalnya. Hukumnya haram dengan ijma’ ulama’ daripada ulama’ hadith dan
ulama’ feqah dan selainnya kecuali bertujuan untuk menjelaskan makna hadith yang sukar
untuk difahami seperti yang telah dilakukan oleh al-Zuhri. Lihat Jalal al-Din al-Suyuti (2004),
Tadrib al-Rawi fi Sharh Taqrib al-Nawawi, Kaherah: Dar al-Hadith, h 234, lihat juga Dr
Mahmud al-Tahhan (2004), Taysir Mustalah al-Hadith, Riyadh: Maktabah al-Ma’arif li al-
Nasr wa al-Tawzi‘, h 133.
120 Al-‘Asqalani (1993), op.cit., h 56.
121 Al-Nawawi, Sahih Muslim bi Sharh al-Nawawi, op.cit., j 5 h 374, lihat juga al-‘Azim al-
Abadi, op.cit., j 5 h 238, lihat juga al-Sindi (1997), op.cit., j 3 h 35.
123 Al-Nawawi, Sahih Muslim bi Sharh al-Nawawi, op.cit., j 5 h 374, lihat juga al-‘Asqalani
(1993), op.cit., h 57, lihat juga al-Suyuti et. al, (1999) op.cit., j 4 h 272, lihat juga al-‘Azim
al-Abadi, op.cit., j 5 h 238, lihat juga al-Sindi (1997), op.cit., j 3 h 35.
72
3. Bay’ al-Mulamasah125
Ulama’ berbeza pendapat dalam mendefinisikan bay’ al-mulamasah kepada
tiga pendapat:126 pendapat pertama: Jual beli berlaku apabila penjual menjual
pakaian dengan cara menghimpunkannya semua sekali atau menjual dalam
suasana yang gelap kemudian apabila pakaian tersebut disentuh oleh
pembeli, maka kata si penjual, “Aku jual pakaian tersebut kepada kamu
dengan sekian harga tetapi syaratnya sentuhan kamu itu seumpama
pandangan kamu dan tidak ada khiyar lagi sekiranya kamu melihatnya.”
Pendapat ini lebih bertepatan dengan tafsiran hadith.
Pendapat kedua: Menjadikan sentuhan itu sendiri sebagai sighah jualan
tanpa ada sighah tambahan seperti kata penjual, “Jika kamu sentuh pakaian
itu, maka ianya terjual kepada kamu.”127 Pendapat ketiga: Menjadikan
sentuhan itu sebagai syarat kepada terputusnya khiyar majlis dan selainnya.
Ketiga-tiga pendapat ulama’ mengenai bay’ al-mulamasah adalah
dilarang sama sekali dalam Islam mengikut pendapat-pendapat di atas adalah
seperti berikut:128 pendapat pertama: Jual beli ini dilarang kerana menafikan
pembeli daripada melihat barang jualan dan mensyaratkan agar tidak ada
khiyar. Pendapat kedua: Jual beli ini dilarang kerana menafikan sighah
dalam akad jualan. Daripada sini, ulama’ berpendapat bahawa jual beli al-
mu‘atah (serah-hulur) adalah batil (haram) secara keseluruhannya. Tetapi
bagi ulama’ yang mengharuskan jual beli al-mu‘atah, mereka hanya
membenarkannya kepada barang-barang yang kecil atau barang-barang yang
telah menjadi adat menggunakan jual beli al-mu‘atah. Pendapat ketiga: Jual
beli ini dilarang kerana mensyaratkan dinafikan khiyar majlis.
Ini ialah pendapat-pendapat para ulama’ yang berbeza dalam
mentafsirkan bay‘ al-mulamasah tetapi semuanya bertemu noktah
persamaan bahawa pembeli tidak mengetahui dengan lengkap barang jualan
dan menjadikan sentuhan sebagai akad jual beli secara tidak langsung.
125 Al-Bukhari, op.cit., hadith nombor 2144, h 167, Muslim, op.cit., hadith nombor 3805,
3806, h 939, Abi Dawud, op.cit., hadith nombor 3378, h 1476, Al-Nasa’i, op.cit., hadith
nombor 4514, h 2380, hadith nombor 4517, 4518, 4519, 4521, h 2380.
126 Ibid., h 60, lihat juga al-Nawawi, Sahih Muslim bi Sharh al-Nawawi, op.cit., j 5 h 371,
lihat juga al-Suyuti et. al, (1999) op.cit., j 4 h 225, lihat juga al-‘Azim al-Abadi, op.cit., j 5 h
237.
127 Al-Nawawi, Sahih Muslim bi Sharh al-Nawawi, op.cit., j 5 h 372.
73
4. Bay’ al-Munabadhah129
Al-munabadhah ialah kata terbitan daripada perkataan ( ) yang
bermaksud lontaran.130 Ulama’ berbeza pendapat dalam mendefinisikan
makna bay’ al-munabadhah kepada tiga pendapat iaitu:131 pendapat pertama:
Menjadikan lontaran itu sendiri sebagai tanda jualan. Pendapat ini lebih
bersesuaian dengan hadith. Pendapat kedua: Menjadikan lontaran sebagai
tanda jualan tanpa sighah. Pendapat ketiga: Menjadikan lontaran sebagai
syarat terputusnya khiyar. Imam al-Nawawi berpendapat jual beli al-
munabadhah pada pendapat ketiga daripada pendapat-pendapat ulama’
adalah sama dengan jual beli al-hasah.132
Sebab dilarang jual beli al-mulamasah dan al-munabadhah ialah kerana
kedua-dua jual beli tersebut terdapat unsur gharar dalamnya iaitu jual beli
barang yang tidak diketahui dan membatalkan khiyar majlis133. Jual beli al-
munabadhah mirip kepada jual beli al-mulamasah dan jual beli al-hasah
kerana ketiga-tiga jual beli ini berlaku gharar pada akad jual beli tersebut.
Akad atau cara dan kaedah jualannya telah memasukkan ketiga-tiga jual beli
ini dalam gharar yang dilarang.
5. Bay‘atayn fi bay‘ah134
Jual beli bay’atayn fi bay’ah ini juga dikenali dengan nama safaqatayn fi
safaqah135 dan shartan fi bay’.136 Jual beli ini bermaksud dua harga dalam
satu jual beli atau dua jual beli dalam satu masa. Imam al Tirmidhi
menjelaskan kaedah jual beli ini berlaku apabila penjual berkata, “Aku jual
kepada kamu pakaian ini dengan harga sepuluh dirham secara tunai atau dua
puluh dirham secara hutang.” Tetapi sekiranya pembeli memilih salah satu
daripada dua pilihan sama ada membeli secara tunai atau hutang seperti kata
pembeli, “Aku beli dengan harga sepuluh dirham tunai” atau “Aku beli
129 Takhrij hadith ini sama dengan takhrij hadith bay‘ al-mulamasah kerana terdapat hadith
yang sama dalam menjelaskan kedua-dua jual beli.
130 Al-Khalil al-Nahwa (1991), al-Mu’jam al-‘Arabi al-Muyassar, Tunisia: Larousse, h 477.
131 Al-‘Asqalani (1993), op.cit., h 61, lihat juga al-‘Azim al-Abadi, op.cit., j 5 h 237, lihat
juga al-Sindi (1997), op.cit., j 3 h 23.
133 Al-‘Azim al-Abadi, op.cit., j 5 h 237.
134 Abi Dawud, op.cit., hadith nombor 3460, h 1481, Al-Tirmidhi, op.cit., hadith nombor
1231, h 1774, Al-Nasa’i, op.cit., hadith nombor 4636, h 2386.
135 Al-Mubarakfuri, op.cit., j 4 h 357.
136 Ibid., h 361, lihat juga al-Suyuti et. al, (1999) op.cit., j 4 h 265.
74
dengan harga dua puluh dirham secara hutang”, maka jual beli tersebut
sah.137
Imam al-Shafi’i menjelaskan antara makna jual beli ini ialah apabila
penjual berkata, “Aku jual kepada kamu rumahku dengan sekian harga
dengan syarat kamu menjual kepada aku hamba kamu dengan sekian
harga.”138
Kedua-dua jenis jual beli yang telah disebutkan di atas adalah dilarang
dalam Islam kerana termasuk dalam jual beli gharar. Jenis jual beli yang
pertama dilarang kerana tidak ada ketetapan harga terhadap sesuatu barang
manakala jenis jual beli yang kedua dilarang kerana termasuk dalam jual beli
bersyarat. Apabila jual beli bersyarat berlaku, syarat yang ditetapkan tidak
wajib ditunaikan menyebabkan terbatal jual beli yang disyaratkan tadi dan
menjadikan jual beli yang pertama adalah sah tetapi membawa kepada
ketidaktahuan harga barang tersebut.139
Gharar dalam kedua-dua jual beli wujud sama ada ketidaktahuan dalam
menentukan jenis jual beli yang digunakan antara jual beli secara tunai atau
hutang dalam jual beli pertama atau ketidakpastian dalam memperoleh
barang jualan kerana terdapat syarat pembeli mesti menjual dahulu barang
yang diminta kepada penjual sebelum memperoleh barang yang dibelinya
dalam jual beli yang kedua.
6. Bay’ wa Salaf140
Bay’ wa salaf ialah gabungan jual beli dengan salaf. Salaf ialah hutang dan
kombinasi ini memberi maksud larangan jual beli dengan syarat pembeli
memberi hutang kepada penjual seperti kata penjual, “Aku jual kepada kamu
pakaian ini dengan harga sepuluh dirham dengan syarat kamu beri hutang
kepada aku sepuluh dirham”. Jual beli ini juga berlaku apabila seseorang
memberi hutang wang kepada seseorang yang lain kemudian pemberi hutang
tadi membeli sesuatu daripada pemiutang dengan harga yang lebih tinggi
daripada nilai sebenar barang tersebut.
137 Al-Mubarakfuri, op.cit., j 4 h 357

138 Ibid., h 358
139 Ibid.
140 Abi Dawud, op.cit., hadith nombor 3504, h 1484, Al-Tirmidhi, op.cit., hadith nombor
1234, h 1774, Al-Nasa’i, op.cit., hadith nombor 4615, h 2386, hadith nombor 4633, h 2387,
hadith nombor 4634, 4635, h 2387.
75
Salaf juga memberi maksud yang sama dengan salam seperti apabila
seseorang memberi hutang beberapa dirham atau dinar kepada pemiutang
dan penghutang meminjam sesuatu barang daripada pemiutang lalu berkata,
“Sekiranya kamu tidak mampu untuk membayar balik hutang beberapa
dirham atau dinar, maka barang tersebut terjual kepada aku dengan beberapa
dirham atau dinar sebagai ganti”. Ketiga-tiga jenis jual beli di atas adalah
haram kerana setiap hutang yang memberi manfaat daripada hutang adalah
haram.141
Jual beli ini dilarang kerana apabila syarat yang dimasukkan dalam akad
terbatal, harga sebenar bagi sesuatu urus niaga adalah tidak diketahui.
Ketidaktahuan mengenai harga barang dan memasukkan syarat tambahan
adalah sebab mengapa jual beli ini dilarang.142
7. Bay’ al-Mu‘awamah (Bay’ al-Sinin)143

Jual beli al-mu’awamah juga dikenali dengan nama jual beli al-sinin. Jual
beli ini berlaku apabila penjual menjual buah-buahan yang akan berbuah
daripada pokoknya selama dua, tiga tahun atau lebih sedangkan hasilnya
nanti masih belum pasti sama ada pokok tersebut berbuah atau tidak, dan
kalau berbuah pun hasilnya masih belum pasti elok atau tidak.
Ibn Mundhir dan selainnya meriwayatkan bahawa jual beli ini batil
dengan ijma’ para ulama’ kerana terdapat gharar dalamnya iaitu jual beli
barang yang tidak wujud,144 tidak diketahui, tidak dimiliki dan tidak mampu
untuk diserahkan.145 ‘Illah jual beli al-mu’awamah ialah gharar kerana jual
beli ma‘dum termasuk dalam gharar yang dilarang. Jual beli ini dilarang
kerana gharar yang ada bukan kerana barang yang tidak wujud ketika akad
berlaku.
141 Al-Mubarakfuri, op.cit., j 4 h 361, lihat juga al-Suyuti et. al, (1999) op.cit., j 4 h 265.
142 Ahmad Hidayat Buang (2000), Studies In The Islamic Law of Contracts: The Prohibition
of Gharar, Kuala Lumpur: International Law Book Service, h 51.
143 Muslim, op.cit., hadith nombor 3913, h 945, Abi Dawud, op.cit., hadith nombor 3374,
3375, h 1476, Al-Nasa’i, op.cit., hadith nombor 4535, h 2381, hadith nombor 4630, 4631, h
2386, Ibn Majah, op.cit., hadith nombor 2218, h 2609.
144 Al-Suyuti et. al, (1999) op.cit., j 4 h 234, lihat juga al-Mubarakfuri, op.cit., j 4 h 234,
lihat juga al-Sindi (1997), op.cit., j 3 h 45.
76
8. Bay’ al-Mukhadarah146
Jual beli al-mukhadarah ialah jual beli buah-buahan yang masih hijau.
Maksud jual beli ini menurut hadith ialah jual beli buah-buahan dan biji-
bijian sebelum jelas masak.147 Maka termasuk dalam larangan ini hadith
kedua daripada tajuk ini iaitu bay’ al-thimar hatta yabdu salahuha.
Al-Isma‘ili menambah dalam riwayatnya bahawa Yunus bin al-Qasim
telah berkata jual beli al-mukhadarah ialah jual beli buah-buahan sebelum
boleh dimakan dan jual beli tanaman sebelum masak. Al-Tahawi
meriwayatkan ‘Umar bin Yunus berkata bahawa bapanya telah mentafsirkan
jual beli al-mukhadarah dengan katanya, “Jangan kamu beli buah kurma
sehingga buah itu kemerah-merahan atau kekuning-kuningan”.148
Jual beli ini dilarang kerana mengandungi gharar iaitu penjual tidak
mampu memastikan buah yang dibeli masak dan sempurna setelah berlalu
masa.149 Jual beli ini juga termasuk dalam jual beli ma‘dum kerana buah
yang dibeli walaupun telah ada tetapi masih belum masak. Pembeli membeli
buah dengan maksud untuk mendapatkan buah yang telah masak sedangkan
buah masih belum masak seolah-olah pembeli membeli sesuatu yang belum
ada.
9. Bay’ al-Mukhabarah150
Al-mukhabarah dan al-muzara‘ah hampir sama kerana kedua-duanya
berkaitan dengan urusan tanah daripada bahagian-bahagian yang ditentukan.
Pendapat jumhur ulama’ dan Imam al-Shafi‘i bahawa al-muzara‘ah ialah
pemilik tanah yang menaburkan benih manakala al-mukhabarah ialah petani
yang menaburkan benih di atas tanah. Adapaun sebahagian yang lain dan
ahli bahasa berpendapat kedua-duanya adalah sama sahaja.151
146 Al-Bukhari, op.cit., hadith nombor 2208, h 171, Al-Nasa’i, op.cit., hadith nombor 3914, h
2342.
148 Ibid., h 143.
150 Al-Bukhari, op.cit., hadith nombor 2381, 2383, 2384, h 186, hadith nombor 2186, 2187,
h 170, Muslim, op.cit., hadith nombor 3908, 3909, 3910, 3911, 3912, h 944, Abi Dawud,
op.cit., hadith nombor 3404, 3405, h 1478, Al-Tirmidhi, op.cit., hadith nombor 1224, h 1773,
Al-Nasa’i, op.cit., hadith nombor 3894, 3895, 3896, 3901, 3910, 3911, 3913, 3914, 3915,
3916, 3917, 3918, 3921, 3922, 3924, h 2341-2343.
151 Al-Nawawi, Sahih Muslim bi Sharh al-Nawawi, op.cit., j 5 h 410, lihat juga al-‘Azim al-
Abadi, op.cit., j 5 h 258.
77
Jumhur berpendapat, perkataan al-mukhabarah pecahan daripada

perkataan al-khabar yang bermaksud al-akar (pembajak) iaitu petani.152 Ini
menunjukkan bahawa al-mukhabarah ialah sistem sewaan tanah di mana
tuan tanah akan menyewakan tanah dengan penyewa atau petani akan
mengurus dan mengusahakan tanah tersebut tanpa campurtangan daripada
tuan tanah.
Jual beli ini dilarang kerana cara bayaran sewa petani kepada tuan tanah.
Mengikut kaedah al-mukhabarah, petani akan membayar sewa tanah seperti
satu pertiga, satu perempat dan sebagainya daripada sebahagian hasil
tanaman153. Bayaran sewa menjadi gharar kerana tidak dapat ditentukan
jumlah sebenar bayaran sewa. Kuantiti dan jumlah bayaran adalah syarat sah
sesuatu jual beli untuk mengelakkan berlakunya perselisihan antara penyewa
dan tuan tanah kerana jumlah bayaran yang majhul adalah termasuk dalam
gharar yang dilarang.
10. Bay’ al-Muhaqalah154

Terdapat beberapa pendapat mengenai jual beli al-muhaqalah antaranya
ialah jual beli makanan yang masih dalam tangkai dengan bijian sebagai
tukaran,155 menyewakan tanah dengan gandum sebagai bayaran, perkongsian
hasil tanaman antara tuan tanah dengan pekerja seperti sepertiga, satu
perempat atau jual beli tanaman sebelum masak.156
Sebab jual beli ini dilarang kerana ia adalah barang makanan yang
disukat (sebahagian sarjana menyatakan makanan tersebut ialah jagung),157
tidak boleh ditukar melainkan dengan jenis yang sama dan dalam satu masa.
Gharar yang terdapat dalam jual beli ini ialah ketika berlaku pertukaran
barang, tidak dapat ditentukan barang mana satu yang lebih banyak158 kerana
ianya termasuk dalam barang ribawi.

153 Ibid., h 418.
154 Sila lihat takhrij hadith bay‘ al-mukhabarah.
157 Ahmad Hidayat Buang (2000), op.cit., h 57.
78
11. Bay’ al-Muzabanah159

Imam al-Bukhari mentakrifkan jual beli al-muzabanah sebagai bay’ al-tamr
bi al-thamar iaitu jual beli kurma kering dengan rutab (kurma basah) dan
bay’ al-zabib bi al-karm iaitu jual beli kismis atau anggur kering dengan
anggur. Perkataan al-thamar hanya merujuk kepada rutab sahaja tidak
kepada buah-buahan yang lain kerana buah-buahan yang lain boleh dijual
beli dengan kurma kering.160 Imam al-Shafi’i memasukkan dalam jual beli
semua jual beli barang yang tidak diketahui dengan barang yang tidak
diketahui atau barang yang tidak diketahui dengan barang yang diketahui
daripada jenis barangan ribawi. Imam Malik meluaskan skop jual beli al-
muzabanah dengan memasukkan semua jual beli yang tidak diketahui berat
dan timbangannya sama ada daripada barangan ribawi atau bukan.161
Ulama’ menyatakan sebab dilarang jual beli ini ialah kerana terdapat
unsur pertaruhan dan gharar iaitu penjual tidak dapat menentukan kuantiti
yang tepat barang jualan seperti kurma basah dan anggur yang masih belum
dipetik.162 ‘Illah kepada larangan jual beli barang ribawi ialah
ketidaksamaan sukatan dan timbangan serta gharar manakala ‘illah kepada
larangan jual beli barang bukan ribawi ialah gharar yang timbul daripada
ketidakpastian terhadap kadar dan kuantiti barang jualan.
12. Bay’ al-Thunya163

Al-thunya bermaksud kecuali. Maksud kecuali dalam jual beli ini ialah
terdapat pengecualian yang majhul (tidak diketahui) dalam sesuatu jual beli
sebagai contoh jika penjual berkata kepada pembeli, “Aku jual kepada kamu
longgokan barang ini kecuali sebahagian daripadanya” atau “Aku jual
kepada kamu pokok-pokok ini kecuali sebahagian daripadanya”. Jual beli ini
tidak sah kerana barang yang dikecualikan adalah tidak ditentukan dan tidak
diketahui secara tepat.164
159 Sila lihat takhrij hadith bay‘ al-mukhabarah.

162 Ibid., h 106.
163 Muslim, op.cit., hadith nombor 3913, h 945, Abi Dawud, op.cit., hadith nombor 3405, h
1478, Al-Tirmidhi, op.cit., hadith nombor 1290, h 1781, Al-Nasa’i, op.cit., hadith nombor
4637, 4638, h 2386.
164 Al-Nawawi, Sahih Muslim bi Sharh al-Nawawi, op.cit., j 5 h 411, lihat juga Al-
Mubarakfuri, op.cit., j 4 h 426, lihat juga Al-Suyuti et. al, (1999) op.cit., j 4 h 275, lihat juga
al-‘Azim al-Abadi, op.cit., j 5 h 258.
79
Sekiranya barang yang dikecualikan itu ditentukan dan diketahui dengan

jelas, maka sepakat ulama’ berpendapat bahawa jual beli tersebut adalah
sah.165 Sebagai contoh kata penjual kepada pembeli, “Aku jual kepada kamu
semua pokok-pokok ini kecuali pokok ini” iaitu penjual menentukan dengan
jelas pokok atau barang mana yang tidak dijual.
13. Bay’ al-‘Urban166

Bay’ al-‘urban atau juga disebut bay’ al-‘arban ialah jual beli yang
memerlukan pembeli membayar wang pendahuluan sebagai simbolik kepada
persetujuan membeli sesuatu barang. Sekiranya berlaku urus niaga tadi,
maka wang pendahuluan termasuk dalam harga barang tetapi sekiranya
pembeli membatalkan urus niaga tersebut, wang pendahuluan dianggap
hangus dan menjadi milik penjual.167
Berkata al-Zarqani, jual beli seperti ini batil di sisi para ulama’ feqah
kerana mengandungi syarat dan gharar.168 Berkata Ibn Rushd, jumhur
ulama’ melarang jual beli ini kerana termasuk dalam bab gharar dan
mukhatarah serta memakan harta orang lain tanpa berlaku pertukaran.
Gharar dalam jual beli ini berlaku kerana kedua-dua penjual dan pembeli
tidak tahu adakah akan terlaksana jual beli tersebut atau tidak dan sekiranya
tidak berlaku jual beli, wang pendahuluan pembeli akan hangus dan ini
termasuk dalam memakan harta orang lain dengan cara yang salah tetapi
sekiranya pembeli membatalkan jual beli dan wang pendahuluan
dikembalikan kepadanya, maka jual beli seperti ini sah kerana ia termasuk
dalam bay‘ bi al-khiyar dengan pembeli mendahulukan sebahagian daripada
harga barang jualan.
165 Al-Nawawi, Sahih Muslim bi Sharh al-Nawawi, op.cit., j 5 h 411, lihat juga Al-
Mubarakfuri, op.cit., j 4 h 426, lihat juga al-‘Azim al-Abadi, op.cit., j 5 h 258.
166 Abi Dawud, op.cit., hadith nombor 3502, h 1483, Ibn Majah, op.cit., hadith nombor 2192,
2193, h 2608.
167 Al-‘Azim al-Abadi, op.cit., j 5 h 73, lihat juga Al-Sindi (1997), op.cit., j 3 h 32.
168 Ibid., h 74.
80
14. Bay’ Ma Laysa ‘Indahu169

Jual ini bererti jual beli barang yang bukan milik penjual ketika akad. Jual
beli lain yang termasuk dalam jual beli ini ialah jual beli hamba yang lari,
jual beli barang yang belum dimiliki sepenuhnya dan jual beli menggunakan
wang orang lain tanpa kebenaran tuan wang tersebut.170 Tegahan Nabi s.‘a.w
supaya jangan berjual beli dengan barang yang bukan milik penjual atau
pembeli menunjukkan haram berjual beli dengan menggunakan barang
orang lain.171
Gharar dalam jual beli ini ialah kerana penjual tidak mampu
menyerahkan barang jualan kepada pembeli. Menjual dengan barang yang
bukan milik sepenuhnya penjual atau menjual barang yang tidak ada pada
penjual seperti menjual unta yang lari dan tidak diketahui tempat unta
tersebut menyebabkan penjual tidak mampu menyerahkannya kepada
pembeli dan termasuk dalam gharar yang dilarang.
15. Bay’ al-Maghanim172

Jual beli al-maghanim ialah jual beli harta rampasan perang iaitu jual beli
harta rampasan perang sebelum harta tersebut diagih-agihkan kepada
tentera-tentera yang terlibat dalam sesuatu peperangan. Jual beli ini dilarang
kerana harta rampasan tersebut belum selesai dibahagi dan ditentukan.173
Berkata al-Qari: Jual beli ini dilarang kerana penjual masih belum
memiliki barang tersebut bagi sesiapa yang berpegang kepada larangan
tersebut kerana belum dibahagikan manakala bagi sesiapa yang berpendapat
pemilikan telah berlaku sebelum pembahagian, jual beli ini tetap dilarang
kerana penjual tidak mengetahui sifat dan barang-barang yang dijualnya
sekiranya harta rampasan perang tersebut terdiri daripada berbagai-bagai
barang.174 Ini bermaksud jual beli berlaku sedangkan penjual masih belum
memiliki sepenuhnya dan tidak mengetahui barang jualan itu.
169 Abi Dawud, op.cit., hadith nombor 3503, 3504, h 1483-1484, Al-Tirmidhi, op.cit., hadith
nombor 1232, 1233, 1234, 1235, h 1774, Al-Nasa’i, op.cit., hadith nombor 4615, 4616, 4617,
h 2386, Ibn Majah, op.cit., hadith nombor 2187, 2188, h 2608.
170 Al-Mubarakfuri, op.cit., j 4 h 360, lihat juga al-‘Azim al-Abadi, op.cit., j 5 h 75, lihat
juga al-Sindi (1997), op.cit., j 3 h 30, lihat juga al-Suyuti et. al, (1999) op.cit., j 4 h 265.
172 Al-Tirmidhi, op.cit., hadith nombor 1563, h 1813, Ibn Majah, op.cit., hadith nombor
2196, h 2608.
173 Al-Sindi (1997), op.cit., j 3 h 35.
81
Jual beli ini dilarang kerana penjual masih belum memiliki sepenuhnya
barang rampasan yang diagih-agihkan menyebabkan penjual tidak mampu
menyerahkan barang jualan kepada pembeli. Ketidakmampuan menyerahkan
barang jualan kepada pembeli termasuk dalam gharar yang dilarang.
16. Bay’ al-Sadaqat175

Jual beli al-sadaqat ialah jual beli barang-barang yang disedekahkan kepada
orang yang berhak menerima sedekah. Jual beli seperti ini dilarang sama
seperti jual beli al-maghanim176 iaitu jual beli barang berlaku sebelum
barang tersebut sampai kepada tangan orang yang berhak menerima sedekah
tadi. Ini juga termasuk dalam jual beli barang yang tidak dimiliki
sepenuhnya oleh penjual.
Bay‘al-sadaqat sama juga seperti bay‘ al-maghanim kerana penjual
tidak mampu menyerahkan barang jualan kepada pembeli dan ianya
termasuk dalam gharar yang dilarang.
17. Bay’ Darbah al-Gha’is177

Jual beli ini berlaku apabila seseorang berkata kepada seorang yang lain,
“Aku menyelam ke dalam laut dan apa-apa yang aku dapat daripada dalam
laut, maka barang tersebut terjual kepada kamu dengan sekian harga.”178 Jual
beli ini dilarang kerana barang yang hendak dijual tidak diketahui sama ada
kepada penjual mahupun pembeli.
Barang yang akan terjual adalah majhul dan menjual barang yang
majhul adalah termasuk dalam gharar yang dilarang.
18. Bay’ ‘Asb al-Fahl179

Jual beli ‘asb al-fahl atau dikenali juga dengan nama dirab al-jamal ialah
jual beli sperma haiwan jantan sama ada kuda, unta, kambing gurun ( ‘asb
al-tis ) atau selainnya. Ulama’ berbeza pendapat pada mendefinisikan jual
beli ini. Sebahagian berpendapat jual beli sperma haiwan jantan manakala
175 Sila lihat takhrij bay‘ al-maghanim.

176 Ahmad Hidayat Buang (2000), op.cit., h 59.
177 Sila lihat takhrij bay‘ al-maghanim.
178 Al-Sindi (1997), op.cit., j 3 h 35.
179 Al-Bukhari, op.cit., hadith nombor 2284, h 177, Abi Dawud, op.cit., hadith nombor 3429,
h 1479, Al-Tirmidhi, op.cit., hadith nombor 1273, h 1779, Al-Nasa’i, op.cit., hadith nombor
4675, h 2389, Ibn Majah, op.cit., hadith nombor 2160, h 2606.
82
sebahagian lagi berpendapat sewa haiwan jantan untuk berjima’ dengan

haiwan betina bagi mendapatkan benih.180 Kedua-dua pendapat di atas
memberikan maksud yang sama iaitu aktiviti menyewakan haiwan jantan
untuk mendapatkan benih yang baik termasuk juga dalam lingkungan jual
beli iaitu jual beli manfaat juga untuk tujuan yang sama iaitu untuk
mendapatkan benih atau sperma haiwan jantan tadi.
Ulama’ berbeza pendapat pada keharusan menyewakan binatang untuk
tujuan ini kepada dua pendapat. Pertama: Pendapat Imam al-Shafi’i, Imam
Abu Hanifah, Imam Abu Thur dan selainnya menghukumkan batil dan
haram kerana terdapat gharar iaitu barang tidak diketahui dan tidak mampu
untuk diserahkan.181 Kedua: Pendapat sebahagian sahabat, tabi‘in, Imam
Malik dan selainnya harus menyewakan dalam tempoh yang tertentu kerana
keperluan yang mendesak.182
Gharar yang wujud dalam jual beli ini ialah barang yang dijual majhul
sifatnya dan dilarang berdasarkan kepada hadith Nabi s.a.w yang telah
diriwayatkan.
Jadual 1.1: Taburan sebab-sebab gharar mengikut jenis jual beli:
Bil Jenis jual beli Sebab-sebab gharar

1. Bay‘ al-hasah 1. Barang yang dijual majhul
2. Tempoh masa jualan majhul
3. Syarat lontaran (pergerakan) sebagai jualan
2. Bay‘ habal al-habalah 1. Bayaran bertangguh majhul
2. Barang yang dijual ma‘dum
3. Barang yang dijual majhul
4. Barang tidak dimiliki penjual
5. Barang tidak mampu diserahkan
3. Bay‘ al-mulamasah 1. Barang yang dijual majhul
4. Bay‘ al-munabadhah 2. Syarat tanpa lihat barang
3. Syarat tanpa khiyar/majlis
4. Syarat tanpa sighah akad
5. Bay‘atayn fi bay‘ah 1. Harga barang majhul
2. Pembelian bersyarat

181 Al-‘Asqalani (1993), op.cit., h 253, lihat juga al-‘Azim al-Abadi, op.cit., j 5 h 11.
83
6. Bay‘ wa salaf 1. Harga barang majhul

2. Pembelian bersyarat
7. Bay‘ al-mu‘awamah 1. Barang yang dijual ma‘dum
3. Barang tidak dimiliki penjual
4. Barang tidak mampu diserahkan
8. Bay‘ al-mukhadarah 1. Barang tidak mampu diserahkan
9. Bay‘ al-mukhabarah 1. Bayaran majhul
10. Bay‘ al-muhaqalah 1. Kuantiti (timbangan) barang majhul
11. Bay‘ al-muzabanah 1. Kuantiti (timbangan) barang majhul
12. Bay‘ al-thunya 1. Barang yang dikecualikan majhul
2. Barang tidak ditentukan
13. Bay‘ al-‘urban 1. Pembelian bersyarat
14. Bay‘ ma laysa ‘indahu 1. Barang tidak dimiliki penjual
15. Bay‘ al-maghanim 1. Barang tidak dimiliki penjual
16. Bay‘ al-sadaqat 1. Barang tidak dimiliki penjual
17. Bay‘ darbah al-gha’is 1. Barang yang dijual majhul
18. Bay‘ ‘asb al-fahl 1. Barang yang dijual majhul
2. Barang tidak mampu diserahkan.
Jadual di atas menunjukkan sebab-sebab gharar mengikut jual beli yang

telah diringkas dan dikumpulkan dalam satu rajah. Sebab-sebab gharar yang
telah dikeluarkan akan pengkaji gunakan sebagai bahan dalam membentuk
prinsip-prinsip gharar sebagai panduan kepada pengkaji.
Analisis Terhadap ‘Illah

‘Illah merupakan salah satu daripada rukun-rukun dalam perbahasan al-Qias
yang merupakan sumber keempat hukum syara‘ yang disepakati oleh ulama’
selepas al-Quran, hadith dan ijma‘ ulama’.
‘Illah pada istilah mengikut pandangan Imam al-Syairazy ialah
makna yang membawa kepada hukum183 manakala Prof Dr. Wahbah al-
Zuhaily mengatakan ‘illah pada istilah ialah sifat yang terbina daripadanya
183 Al-Shayrazi, Imam Abi Ishaq Ibrahim bin Ali, al-Luma‘ fi Usul al-Fiqh (2008), Beirut:
Dar Ibn Kathir, h 215.
84
hukum asal.184 Dengan adanya sesuatu ‘illah, maka ia membawa kepada

berlakunya sesuatu hukum. Hukum yang satu boleh disabitkan dengan dua,
tiga atau lebih ‘illah seperti hukum bunuh boleh disabitkan dengan beberapa
‘illah seperti membunuh, berzina, dan murtad. Begitu juga sebaliknya iaitu
‘illah yang satu boleh membawa kepada beberapa hukum yang serupa
seperti ihram adalah ‘illah kepada pengharaman persetubuhan antara suami
dan isteri, pengharaman memakai wangi-wangian dan sebagainya. ‘Illah
yang satu juga boleh membawa kepada beberapa hukum yang berbeza
seperti haid adalah ‘illah kepada pengharaman persetubuhan antara suami
dan isteri serta ia juga ‘illah kepada dihalalkan meninggalkan solat dan
sebagainya tetapi ‘illah yang satu tidak boleh membawa kepada hukum-
hukum yang berlawanan seperti haid adalah ‘illah kepada pengharaman
persetubuhan dan menghalalkannya.
‘Illah diambil sama ada daripada dalil al-Quran, hadith, ijma‘
ummah atau diambil daripada instinbat para ulama’.185
Ulama’ telah menetapkan beberapa syarat dalam menentukan
sesuatu perkara itu boleh menjadi ‘illah atau tidak. Syarat-syarat yang
disepakati ialah ‘illah mesti bersifat dan bersesuaian dengan hikmah
munasabah dengan hukum.186 Munasabah bermaksud pada pandangan
mujtahid sesuatu hukum terhasil daripada ‘illah tersebut, bukan selainnya.
Syarat kedua ialah ‘illah mesti bersifat terang dan jelas187 kerana sekiranya
‘illah bersifat tersembunyi atau sukar untuk dicari, tidak mungkin ‘illah
tersebut dapat dipastikan kewujudannya dalam sesuatu hukum. Syarat ketiga
ialah ‘illah mestilah bersifat konsisiten atau tetap188 iaitu ia mestilah
mempunyai hakikat tertentu dan terhad serta tidak mempunyai perbezaan
yang banyak mengikut perbezaan keadaan dan seseorang. Syarat keempat
ialah ‘illah mesti bersifat meliputi dan menyeluruh189 iaitu ‘illah tersebut
bukan hanya ada pada satu perkara atau hukum, bahkan ianya boleh
diaplikasikan kepada sesuatu yang lain.
184 Wahbah al-Zuhaily (Prof Dr.), Usul al-Fiqh al-Islamiy (2001), Damsyiq: Dar al-Fikr, j 1,
h 606.
185 Al-Shayrazi, op.cit., h 223.
186 Wahbah al-Zuhaily, op.cit., h 652.
187 Ibid., h 654.
188 Ibid., h 655.
189 Ibid., h 656.
85
Contoh bagi ‘illah yang memenuhi syarat di atas ialah ‘illah safar
(musafir) yang membolehkan seseorang menunaikan solat secara jama‘ dan
qasar. Nas rukhsah solat qasar terdapat dalam Surah al-Nisa’ ayat 101
sementara nas rukhsah solat jama‘ ialah melalui perbuatan baginda Nabi
s.a.w. ‘Illah kepada solat jama‘ dan qasar ialah bermusafir berdasarkan
kepada al-Quran dan hadith.
‘Illah ini memenuhi keempat-empat syarat yang telah ditetapkan
oleh sebelum ini iaitu munasabah dan bersesuaian dengan hikmah supaya
tidak meninggalkan solat. ‘Illah ini jelas dan terang kerana permusafiran dan
perjalanan yang dilakukan boleh dikesan dengan pancaindera serta ‘illah ini
tetap dan konsisiten berdasarkan jarak yang tetap. ‘Illah ini juga bersifat
meliputi dan menyeluruh apabila ianya boleh diaplikasikan seperti ‘illah
bemusafir juga digunakan dalam membenarkan orang berbuka puasa ketika
bulan Ramadan.
‘Illah larangan jual beli dalam kajian ini ialah gharar. ‘Illah ini
diambil daripada kefahaman terhadap ayat al-Quran yang melarang daripada
memakan harta orang lain dengan cara yang salah dan juga daripada hadith-
hadith yang menyebut secara langsung mengenai larangan jual beli gharar.
Sepakat ulama’, larangan jual beli yang disebutkan dalam hadith-hadith di
atas adalah kerana mengandungi gharar sepertimana yang telah disebut oleh
hadith dan ia memenuhi syarat-syarat ‘illah.
‘Illah ini memenuhi syarat-syarat di atas iaitu munasabah dan
bersesuaian dengan hikmah supaya tidak ada jalan untuk memakan harta
orang lain dengan cara yang salah dan ‘illah ini jelas dan terang iaitu gharar
berdasarkan kepada sebab-sebab berlakunya gharar dalam jual beli yang
boleh dikesan dengan mudah. ‘Illah ini bersifat tetap dan konsisten
berdasarkan kepada prinsip-prinsip dan ciri-ciri utama yang menyumbang
kepada berlakunya gharar dan ‘illah ini juga meliputi dan menyeluruh serta
boleh diaplikasikan dalam apa-apa jual beli sama ada yang telah wujud atau
belum wujud namanya tetapi mempunyai kaedah jual beli yang sama dengan
prinsip gharar.
Analisis Terhadap Prinsip

Setelah pengkaji membuat analisis hukum-hukum jual beli daripada jual beli
gharar dan mengeluarkan sebab-sebab sesuatu jual beli tersebut dilarang,
dapatlah pengkaji simpulkan prinsip-prinsip gharar seperti yang berikut:
86
1. Gharar hanya berlaku pada akad pertukaran daripada harta (‘uqud al-
mu‘awadat al-maliyah).190
Hadith Nabi s.a.w datang dengan melarang jual beli gharar yang melibatkan
pertukaran daripada harta seperti jual beli itu sendiri, sewaan, perkongsian
dan sebagainya kerana asas dalam fiqh Islami ialah kebebasan akad.
Pengkhususan larangan gharar dalam pertukaran daripada harta ini kerana ia
boleh menimbulkan permusuhan dan pergaduhan serta perlakuan memakan
harta dengan cara yang batil.
Manakala akad-akad yang lain seperti akad pemberian (‘uqud al-tabarru‘at)
iaitu hadiah atau pemberian (hibah) dan sebagainya serta akad pertukaran
bukan daripada harta (‘uqud al-mu‘awadat ghayr al-maliyah) iaitu
pernikahan dan khulu’ tidak termasuk dalam larangan gharar kerana ianya
tidak menimbulkan pergaduhan dan perlakuan memakan harta dengan cara
yang batil.
2. Gharar hanya dilarang pada akad yang mengandungi nisbah gharar yang
banyak.191
Fuqaha’ bersepakat bahawa gharar hanya dilarang pada akad yang
mempunyai nisbah gharar yang banyak manakala akad yang mempunyai
nisbah gharar yang sedikit tidak termasuk dalam gharar yang dilarang.
Fuqaha’ berbeza pendapat hanya pada akad yang mempunyai nisbah gharar
yang sederhana seperti yang telah penulis jelaskan dalam bab yang pertama.
Dalam menentukan kedudukan gharar yang sederhana sama ada termasuk
dalam gharar yang banyak atau gharar yang sedikit, Dr. al-Sidiq al-
Dharir192 telah meletakkan dua garis panduan dalam penentuan tersebut.
Pertamanya, membiarkan gharar yang sederhana ini dalam keadaan yang
fleksibel dengan menyerahkan kepada keadaan, zaman dan perbezaan
pandangan yang akan menentukannya serta keduanya hanya meletakkan
prinsip kepada gharar yang mempunyai nisbah yang banyak sahaja dan
secara tidak langsung apa-apa akad yang tidak termasuk dalam prinsip
gharar yang banyak tidak termasuk dalam larangan gharar.
3. Gharar hanya berlaku pada barang jualan yang asal (al-ma‘qud ‘alayh
asalah).193
190 Al-Dharir (1995), al-Gharar wa Atharuhu fi al-‘Uqud fi al-Fiqh al-Islamiy, h 585.

191 Ibid., h 587.
192 Ibid., h 592-593.
193 Ibid., h 595.
87
Gharar yang dilarang hanyalah kepada barang jualan yang asal iaitu barang
jualan yang disepakati antara penjual dengan pembeli. Adapun gharar yang
berlaku kepada barang yang dijual bersama atau pelengkap kepada barang
jualan asal tidak termasuk dalam gharar yang dilarang kerana mengikut
kaedah fiqhiyyah yang masyhur iaitu ( yang
bermaksud “Dimaafkan kepada yang mengikut (pelengkap) apa yang tidak
dimaafkan kepada selainnya.”
Contoh kepada jual beli seperti ini ialah jual beli kambing yang yang
terdapat bersamanya susu dalam kantungannya. Jual beli yang disepakati
ialah jual beli kambing manakala susu dalam kantungannya ialah pelengkap
yang dijual bersama dan ianya sah menurut nas hadith yang menguatkan
kaedah diatas. Kata Imam al-Nawawi, “Sepakat umat Islam mengharuskan
jual beli haiwan yang terdapat susu dalam kantungannya walaupun susu
tersebut tidak diketahui kuantitinya kerana susu tersebut mengikut kepada
haiwan berdasarkan dalil daripada Sunnah iaitu hadith al-Musarrah.”
4. Gharar hanya berlaku kepada akad yang tidak membawa kepada hajat dan
keperluan.194
Asas syariah yang umum ialah mengangkat kesempitan daripada manusia
berdasarkan firman Allah:
“ Dan (Dia) sekali-kali tidak menjadikan untuk kamu dalam agama

suatu kesempitan.” (Surah al-Haj: 78).
Melarang manusia melakukan akad yang menjadi hajat dan keperluan
manusia akan menyempitkan mereka. Oleh yang demikian, syariat Islam
yang adil dan penuh dengan rahmat kepada manusia telah mengharuskan
akad-akad yang menjadi hajat dan keperluan kepada mereka walaupun
terdapat gharar padanya.
Imam al-Suyuti mentakrifkan hajat sebagai “ia akan membawa seseorang
kepada suatu keadaan kesusahan dan kesempitan jika tidak diharuskan
perkara yang dilarang tersebut tetapi tidak membawa kepada
kebinasaan.”195
194 Ibid., h 600.

195 Al-Suyuti, al-Ashbah wa al-Nazair fi Qawa‘id wa Furu‘ al-Shafi‘iyyah, Kaherah: Dar
al-Salam, h 213.
88
Contohnya seperti jual beli salam yang membawa kepada hajat dan
keperluan kerana petani mungkin tidak ada wang yang boleh dimanfaatkan
untuk mengusahakan tanahnya yang luas dan tidak ada sesiapa yang ingin
melabur dalam pertaniannya. Oleh itu, keadaan seperti ini memerlukan suatu
bentuk mu‘amalat yang memungkinkan petani tersebut mendapatkan wang.
Jika tidak, akan hilang daripadanya maslahah pertaniannya yang akan
membawa kepada kesusahan dan kesempitan. Justeru itulah, diharuskan jual
beli salam ini.
5. Gharar hanya berlaku pada barang jualan yang majhul.
Barang jualan yang majhul terbahagi kepada beberapa bahagian:
Pertama: Majhul jins, naw‘ dan sifat.
Barang jualan yang tidak diketahui jenisnya (jins dan naw‘) adalah tidak sah
berdasarkan kepada sepakat para fuqaha’ kerana mengandungi gharar yang
banyak. Contohnya kata penjual, “Aku jual apa yang ada dalam guni ini
dengan sepuluh dirham.”
Adapun barang jualan yang tidak diketahui sifatnya (sifat), ulama’ berbeza
pendapat mengenainya. Namun, Dr. al Sidiq al Dharir berpendapat bahawa
barang jualan dan harga barang mesti diketahui sifatnya untuk mengelakkan
daripada gharar. Khiyar al-ru’yah tidak akan wujud kecuali pada akad yang
telah sempurna syarat sahnya dan daripada syarat sah ialah menghilangkan
gharar.196 Termasuk dalam jual beli ini ialah bay‘ al-mudamin, bay‘ al-
malaqih dan bay‘ ‘asb al-fahl.
Kedua: Majhul kadar (kuantiti) barang jualan dan harga.
Barang jualan yang tidak diketahui kuantitinya dan harga yang tidak
diketahui jumlahnya adalah tidak sah di sisi syara’. ‘Illah kepada
larangannya adalah kerana mengadungi gharar. Jual beli yang termasuk
dalam kategori ini ialah bay‘ al-muzabanah, bay‘ al-muhaqalah dan bay‘al-
mukhabarah.
Ketiga: Majhul tempoh masa.
Tidak ada perbezaan antara para fuqaha’ dalam mensyaratkan masa yang
telah ditetapkan dalam jual beli bertempoh197 kerana tempoh masa yang
tidak ditetapkan merupakan gharar yang dilarang dalam jual beli.
Contoh kepada jual beli ini ialah bay‘ habal al-habalah pada tafsiran yang
pertama iaitu bayaran akan dibuat setelah anak unta yang dilahirkan
196 Al-Dharir, al-Gharar fi al-‘Uqud wa Atharuhu fi al-Tatbiqat al-Mu‘asarah, h 21.

197 Ibid., h 27.
89
melahirkan pula anaknya. Masa bayaran yang tidak ditetapkan menjadikan

jual beli termasuk dalam jual beli gharar yang dilarang.
6. Gharar hanya berlaku pada barang jualan yang ma‘dum.
Jual beli barang yang ma‘dum ketika akad berlaku menunjukkan bahawa
barang jualan tersebut adalah majhul pada masa akan datang sama ada
barang tersebut wujud atau tidak. Maka jual beli seperti ini adalah dilarang.
Contoh kepada jual beli ini ialah bay‘ habal al-habalah pada tafsiran yang
kedua iaitu jual beli anak unta yang hamil. Anak unta yang masih dalam
kandungan boleh jadi selamat dilahirkan dan boleh jadi tidak selamat
dilahirkan atau mati sebelum dilahirkan. Termasuk dalam jual beli ini ialah
bay‘al-mukhadarah iaitu bay’ al-thimar hatta yabdu salahuha dan bay‘ al-
mu‘awamah.
Namun, terdapat sesetengah jual beli ma‘dum yang diharuskan kerana
menggunapakai kaedah istihsan seperti bay‘ al-salam dan bay‘ al-istisna‘
jika barang jualan diyakini wujud mengikut adat pada masa akan datang.
7. Gharar hanya berlaku pada barang jualan yang tidak mampu diserahkan.
Kemampuan dalam menyerahkan barang jualan juga termasuk dalam syarat
sah jual beli. Tidak sah menjual barang yang tidak mampu diserahkan seperti
menjual unta yang lari dan tidak diketahui tempatnya kerana terdapat
termasuk dalam jual beli gharar.
Termasuk dalam jual beli ini ialah bay‘ma laysa ‘indahu, jual beli barang
yang belum dimiliki sepenuhnya seperti bay‘al-maghanim, bay‘al-sadaqat
dan bay‘‘asb al-fahl.
Kesimpulan
Perbincangan mengenai jual beli gharar di kalangan ulama’ hadith atau
dikenali dengan fiqh al-hadith tidak hanya tertumpu kepada pendapat ulama’
hadith semata-mata, bahkan perbincangan tersebut tidak terlepas daripada
mendatangkan pendapat ulama’ feqah daripada setiap mazhab sama ada
pendapat empat mazhab yang masyhur iaitu pendapat mazhab Maliki,
Hanafi, Shafi‘i dan Hanbali atau pendapat para sahabat seperti Ibn ‘Umar
juga pendapat tabi‘in seperti Sa‘id bin al-Musayyab.
‘Illah gharar dalam larangan jual beli merupakan ‘illah yang
menepati syarat-syarat ‘illah dan disepakati oleh ulama’ kerana
kewujudannya dalam sesuatu kontrak jual beli boleh dikesan kerana terdapat
90
banyak contoh-contoh jual beli seperti ini semenjak zaman jahiliyyah lagi
sehingga ke hari ini.
Prinsip-prinsip gharar yang telah dikeluarkan adalah berdasarkan
kepada sebab-sebab sesuatu jual beli itu dilarang yang diambil daripada
pendapat-pendapat ulama’ setelah dibuat kesimpulan daripada hadith-hadith
gharar. Prinsip-prinsip yang dikeluarkan ini adalah untuk memastikan
supaya setiap urus niaga atau jual beli yang berlaku tidak terlibat dalam
gharar yang telah dilarang oleh Islam melalui hadith-hadith Nabi s.a.w yang
sahih.
‘Illah dan prinsip-prinsip gharar mempunyai kaitan yang rapat
apabila prinsip-prinsip yang terbina melengkapi syarat ‘illah dalam
memastikan ‘illah gharar sentiasa tetap dan konsisiten.
Bibliografi
Abdullah Bin Nasir Al-Silami (Dr) (2004), Al-Ghish Wa Atharuhu Fi Al-‘Uqud, Arab Saudi:
Dar Kunuz Ishbilia.
Abi Daud, Sulayman bin al-Asy’as al-Sajistani (2000), Sunan Abi Dawud dalam Mawsu’ah
al-Hadith al-Sharif al-Kutub al-Sittah, al-Riyad: Dar al-Salam li al-Nashr wa al-Tawzi‘.
Ahmad Hidayat Buang (2000), Studies In The Islamic Law of Contracts: The Prohibition of
Gharar, Kuala Lumpur: International Law Book Service.
al-‘Asqalani, Ibn Hajar (1993), Fath al-Bari bi Sharh Sahih al-Bukhari (1993), Kaherah: Dar
al-Ghad al-‘Arabi.
al-‘Azim al-Abadi, Abi Tayyib Muhammad Shams al-Haq (2007), ‘Awn al-Ma’bud Sharh
Sunan Abi Dawud, Beirut: Dar al-Kutub al-‘Ilmiyyah.
al-Bukhari, Muhammad bin Isma’il (2000), al-Jami’ al-Musnad al-Sahih al-Mukhtasar min
‘Umur Rasulillah s.’a.w wa Sunanihi wa Ayyamihi dalam Mawsu’ah al-Hadith al-Sharif al-
Kutub al-Sittah, al-Riyad: Dar al-Salam li al-Nashr wa al-Tawzi‘.
al-Dharir, Al-Sidiq Muhammad al-Amin (1993), al Gharar fi al ‘Uqud wa Atharuhu fi al-
Tatbiqat al-Mu‘asarah, cet. pertama, Jeddah: Ma‘had al-Islami li al-Buhuth wa al-Tadrib al-
Bank al-Islami li al-Tanmiyah.
__________ (1995), al-Gharar wa Atharuhu fi al-‘Uqud fi al-Fiqh al-Islamiy, cet. kedua,
Beirut: Dar al-Jayl.
Al-Khalil al-Nahwa (1991), al-Mu’jam al-‘Arabi al-Muyassar, Tunisia: Larousse.
al-Mubarakfuri, Abi al-‘Ula Muhammad Abd al-Rahman ibn Abd al-Rahim, Tuhfah al-
Ahwadhi bi Sharh Jami’ al-Tirmidhi, Beirut: Dar al-Kutub al-‘Ilmiyyah.
91
al-Nasa’i, Ahmad bin Shu’ib bin ‘Ali (2000), Sunan al-Nasa’i dalam Mawsu’ah al-Hadith al-
Sharif al-Kutub al-Sittah, al-Riyad: Dar al-Salam li al-Nashr wa al-Tawzi‘.
al-Nawawi, Mahyuddin Abi Zakaria Yahya bin Sharaf, al-Majmu‘, Kaherah: Dar al-
Dhahabiyah.
__________ Sahih Muslim bi Sharh al-Nawawi, Kaherah: Dar al-Dhahabiyah.
al-Qaradawi, Yusuf (Prof. Dr.), al-Halal wa al-Haram fi al-Islam. Kaherah: Maktabah
Wahbah.
al-Razi, Al-Tahir Ahmad, Tartib al-Qamus al-Muhit. Kaherah: ‘Isa al-Babi al-Halabi wa
Sharikahu.
al-Razi, Muhammad bin Abu Bakr bin Abdul Qadir (666 H), Mukhtar al-Sihah (1967).
Beirut: Dar al-Kutub al-‘Arabi.
Al-Shayrazi, Imam Abi Ishaq Ibrahim bin Ali, al-Luma‘ fi Usul al-Fiqh (2008), Beirut: Dar
Ibn Kathir.
al-Sindi, Abi al-Hasan al-Hanafi al-Ma’ruf bi (1997), Sunan Ibn Majah bi Sharh al-Imam al-
Sindi, Beirut: Dar al-Ma’rifah.
al-Suyuti, Jalal al-Din wa Abi al-Hasan al-Hanafi al-Ma’ruf bi al-Sindi (1999), Sunan al-
Nasa’i bi Sharh al-Imamayn al-Suyuti wa al-Sindi, Kaherah: Dar al-Hadith.
________ (2004), Tadrib al-Rawi fi Sharh Taqrib al-Nawawi, Kaherah: Dar al-Hadith.
________ al-Ashbah wa al-Nazair fi Qawa‘id wa Furu‘ al-Shafi‘iyyah, Kaherah: Dar al-
Salam.
al-Tirmidhi, Muhammad bin ‘Isa (2000), Jami’ al-Tirmidhi dalam Mawsu’ah al-Hadith al-
Sharif al-Kutub al-Sittah, al-Riyad: Dar al-Salam li al-Nashr wa al-Tawzi‘.
al-Zuhayli, Wahbah (Prof. Dr.), (1989), al-Fiqh al-Islami wa Adillatuhu, cet. Ketiga,
Damsyik: Dar al-Fikr.
_________ (2001) Usul al-Fiqh al-Islamiy, Damsyiq: Dar al-Fikr.
Ibn Majah, Muhammad bin Yazid al-Qazwayni (2000), Sunan Ibn Majah dalam Mawsu’ah
al-Hadith al-Sharif al-Kutub al-Sittah, al-Riyad: Dar al-Salam li al-Nashr wa al-Tawzi‘.
Ibn Manzur, Lisan al ‘Arab (1994). Beirut: Lubnan.
Ibrahim Anis, Dr. (et al.), al-Mu’jam al-Wasit. j 2, t.pn.: t.tp.
Mahmud Abd Rahman Abd Mun’im,( Dr.), Mu’jam al-Mustalahat wa al-Alfaz al-Fiqhiyyah
(1999). Kaherah: Dar al-Fadilah.
Mahmud al-Tahhan, (Dr.) (2004), Taysir Mustalah al-Hadith, Riyadh: Maktabah al-Ma’arif
li al-Nasr wa al-Tawzi‘.
Muslim bin al Hajjaj al-Naysaburi (2000), al-Musnad al-Sahih al-Mukhtasar min al-Sunan bi
Naql al-‘Adl ‘an Rasulillah s.’a.w dalam Mawsu’ah al-Hadith al-Sharif al-Kutub al-Sittah, al
Riyad: Dar al-Salam li al-Nashr wa al-Tawzi‘.
92
Uthman bin Haji Khalid (et al.), Kamus Besar Arab Melayu Dewan (2006). Kuala Lumpur:
Dewan Bahasa Dan Pustaka.
Wan Marhaini Wan Ahmad (et al.), Riba dan Gharar Dalam Insurans: Satu Analisis Fiqh,
Jurnal Fiqh Bil.2 (2005).
93
94
KEDUDUKAN HADIS AHAD DALAM

AKIDAH
Muhammad Rashidi bin Haji Wahab
Mohd Faizul bin Azmi
ABSTRAK
Hadis merupakan salah satu dalil terpenting dalam menetapkan dasar-dasar
keyakinan Islam, manakala akidah pula merupakan tunjang paling utama dalam
pembinaan keimanan kepada Allah SWT. Memandangkan kedudukan hadis
sangat diperlukan dalam pembentukan akidah, ulama Ahl al-Sunnah wa al-
Jama’ah telah menekankan perbahasan tentang pendalilan hadis dalam akidah.
Antara perbincangan tersebut adalah berkaitan penerimaan atau penolakan
hadis berdasarkan pembahagian bilangan turuq atau sanad kepada dua
bahagian; hadis mutawatir dan hadis ahad. Dalam hal ini, keseluruhan ulama
bersepakat menerima pendalilan hadis mutawatir, sedangkan pendalilan hadis
ahad telah menjadi pertikaian yang berlarutan sehingga sekarang. Kesan
daripada perselisihan tersebut telah mencetuskan kekeliruan kepada sebilangan
umat Islam hari ini sama ada hadis ahad dapat dijadikan hujah atau tidak dalam
menetapkan akidah. Menerusi kaedah analisis kandungan dokumen daripada
pelbagai sumber primer dan sekunder yang berautoriti, artikel ini akan
mengetengahkan suatu penelitian tentang isu berkaitan untuk mengenal pasti
kedudukan hadis ahad dapat dijadikan sebagai sumber pendalilan dalam akidah
atau sebaliknya. Kajian mendapati bahawa jumhur ulama Ahl al-Sunnah wa al-
Jamacah tidak menerima pendalilan hadis ahad dalam akidah kerana hadis ahad
menghasilkan keputusan yang bersifat zan, sedangkan akidah Islam dibina
berasaskan keyakinan yang jazm melalui dalil-dalil bersifat mutawatir. Walau
bagaimanapun, sebilangan ulama lain menerima pendalilan hadis ahad dengan
tidak membezakan antara hadis ahad dan hadis mutawatir dalam menghasilkan
keyakinan terhadap akidah atau fikah, namun pandangan yang dikemukakan oleh
jumhur ulama didapati lebih kukuh berdasarkan hujah yang dibawakan oleh
mereka.
Kata kunci: Hadis Ahad, Akidah, Yakin, Zan.
95
PENDAHULUAN
Pendalilan dalam akidah Islam terdiri daripada dua sumber iaitu dalil naqli
dan dalil ‘aqli. Dalil naqli merujuk kepada nas-nas al-Quran dan hadis
Rasulullah SAW, manakala dalil ‘aqli merujuk kepada penyusunan bukti-
bukti yang diyakini oleh akal manusia. Para ulama bersepakat mengiktiraf
dalil naqli sebagai sumber utama dalam menetapkan akidah yang benar
kerana kedua-dua sumber ini mempunyai penghujahan bersifat qat’iyyah al-
thubuth daripada Rasulullah SAW. Namun begitu, dalam membincangkan
perihal pendalilan hadis, mereka berselisihan pendapat tentang penghujahan
hadis ahad yang tidak mutawatir sama ada ia dapat dijadikan sebagai salah
satu sumber dalil yang qat’iyyah al-thubut atau tidak dalam perbahasan
akidah.198
Sorotan literatur membuktikan bahawa terdapat tiga kumpulan
ulama dalam mendepani isu tersebut: Kumpulan pertama berpendapat hadis
ahad tidak diterima dalam mengisbatkan akidah, malah beranggapan hadis
ini hanya memberi faedah dari sudut kegunaan untuk beramal sahaja tetapi
bukan dari sudut memberi keyakinan. Kumpulan kedua pula berpendapat
hadis ahad diterima sebagai sumber dalam akidah dan ia membawa kepada
keyakinan dan beramal. Sedangkan kumpulan ketiga berpendapat hadis ahad
yang diriwayatkan oleh al-Bukhari dan Muslim ataupun salah seorang
daripada mereka sahaja yang dapat dijadikan hujah dalam akidah.199
Perselisihan yang berlaku ini menyebabkan timbul kekeliruan dalam
kalangan masyarakat Islam bagi menilai pendapat kumpulan ulama manakah
yang paling tepat tentang permasalahan tersebut.
Menerusi kaedah analisis kandungan dokumen daripada pelbagai
sumber primer dan sekunder yang berautoriti, artikel ini akan
mengetengahkan suatu penelitian tentang isu berkaitan untuk mengenal pasti
sama ada hadis ahad dapat dijadikan sebagai sumber pendalilan dalam
akidah atau sebaliknya. Selain itu, tulisan ini turut menjelaskan tentang
peringkat keyakinan dalam menetapkan keimanan berlandaskan ilmu
sehingga membawa kepada pengukuhan dan kesempurnaan akidah
seseorang Islam. Sebagai permulaan, artikel ini akan memaparkan definisi
198 al-Duri, Qahtan ‘Abd al-Rahman (2012), al-‘Aqidah al-Islamiyyah wa Madhahibuha,

Bayrut: Kitab Nashirun, hlm. 23-24.
199 Ibid., hlm. 24-27; al-Salih, Subhi (2009), ‘Ulum al-Hadith, Bayrut: Dar al-‘Ilm
Lilmalayin, hlm. 151.
96
hadis ahad terlebih dahulu untuk menjelaskan definisi serta pembahagian

hadis ahad menurut kacamata ulama Ahl al-Sunnah wa al-Jama’ah.200
DEFINISI HADIS AHAD

Hadis ialah sesuatu yang disandarkan kepada Rasulullah SAW sama ada ia
berupa perkataan, perbuatan, pengakuan, sifat fizikal, akhlak dan perilaku
Baginda setelah diangkat menjadi rasul atau sebelumnya.201 Jika ditinjau dari
sudut penggunaan perkataan hadis dan sunnah pula, didapati bahawa kedua-
dua perkataan ini mempunyai pengertian dan maksud yang serupa serta
boleh ditukar ganti antara satu sama lain. Namun sekiranya dirujuk kepada
asal usul kedua-dua perkataan tersebut, ia menunjukkan bahawa terdapat
beberapa perbezaan dalam penggunaannya sama ada dari sudut bahasa atau
istilah.202 Dalam hal ini, sebilangan ulama menyatakan hadis hanya
mencakupi perkataan, perbuatan dan perilaku Rasulullah SAW, manakala
sunnah mencakupi perbuatan dan perilaku Rasulullah SAW sahaja.203
Ulama hadis telah melakukan pembahagian hadis melalui pelbagai
kaedah, antaranya pembahagian dari aspek bagaimana sesuatu hadis sampai
kepada umat Islam melalui bilangan turuq (jalan-jalan) atau sanad.
Berdasarkan bilangan turuq (jalan-jalan) atau sanad tersebut, hadis telah
dibahagikan kepada dua bahagian iaitu; hadis mutawatir dan hadis ahad.
Hadis mutawatir ialah hadis yang mempunyai bilangan para perawi yang
ramai pada setiap peringkat sanad sehingga akal dan adat menolak
kemungkinan para perawi tersebut bersepakat untuk melakukan pendustaan
terhadap sesuatu hadis yang diriwayatkan oleh mereka dengan bersandarkan
kepada pancaindera.204 Manakala hadis ahad ialah hadis yang tidak
200 Ahl al-Sunnah wa al-Jama’ah dalm tulisan ini secara umumnya bermaksud sebuah
mazhab terdiri daripada setiap orang Islam yang mengikut petunjuk Rasulullah SAW dan para
sahabat dalam memahami serta malaksanakan tuntutan akidah, fikah dan akhlak. Maka
terkeluar daripada Ahl al-Sunnah wa al-Jama’ah ialah aliran bidaah seperti Shi’ah, Khawarij,
Mu’tazilah, Qadariyyah, Jabariyyah, Mujassimah dan lain-lain lagi. Lihat al-Mahdali, al-
Sayyid Muhammad ‘Aqil bin ‘Ali (1993), Ahl al-Sunnah wa al-Jama’ah: Madkhal wa
Dirasah, Qahirah: Dar al-Hadith, hlm. 7-11.
201 Muhammad ‘Umar Hashim (T.th), al-Sunnah al-Nabawiyyah wa ‘Ulumuha, T.t.p:
Maktabah Gharib, hlm. 17; Nur al-Din ‘Itr (1424H), Manhaj al-Naqd fi ‘Ulum al-Hadith,
Damshiq: Dar al-Fikr, hlm. 27;
202 al-Salih, op.cit., hlm. 3.
203 Ibid., hlm. 6.
204 Khatib al-Baghdadi, Abi Bakar Ahmad bin cAli bin Thabit (2006), Kitab al-Kifayah fi
‘Ilm al-Riwayah, tahqiq: Zakaria ‘Amyarat, Bayrut: Dar al-Kitab al-‘Ilmiyyah, hlm. 20; al-
Salih, op.cit., hlm. 146-147; Abu Zahrah, Muhammad (T.th), Usul al-Fiqh, Qahirah: Dar al-
97
memenuhi syarat-syarat hadis mutawatir atau tidak memenuhi sebahagian

dari syarat-syarat mutawatir.205 Hadis ahad dapat dibahagikan kepada tiga
bahagian iaitu:
1. Hadis mashhur: Iaitu hadis yang diriwayatkan oleh tiga atau lebih perawi
dalam salah satu daripada peringkat-peringkat sanad, namun ia tidak
mencapai tahap hadis mutawatir.
2. Hadis ‘aziz: Iaitu hadis yang diriwayatkan oleh sekurang-kurangnya dua
perawi dalam salah satu daripada peringkat-peringkat sanad.
3. Hadis gharib: Iaitu hadis yang diriwayatkan oleh seorang perawi sahaja
dalam salah satu daripada peringkat-peringkat sanad.206
Berdasarkan definisi dan pembahagian hadis ahad di atas, difahami
bahawa jumhur ulama bersetuju bahawa hadis yang mempunyai empat atau
lebih perawi sahaja yang dikategorikan sebagai hadis mutawatir walaupun
masih terdapat perselisihan.207 Manakala hadis yang mempunyai tiga perawi
atau kurang adalah termasuk dalam pembahagian hadis ahad sama ada hadis
mashhur, hadis caziz atau hadis gharib. Pembahagian ini juga menunjukkan
bahawa para ulama bukan sahaja mementingkan sesuatu hadis itu telah
menepati syarat-syarat hadis sahih208 atau hadis hasan209, bahkan mereka
Fikr al-‘Arabi, hlm. 107; al-Zuhayli, Wahbah (1986), Usul al-Fiqh al-Islami, Damshiq: Dar
al-Fikr, jld. 1, hlm. 451.
205 Khatib al-Baghdadi, op.cit., hlm. 16-17; al-‘Asqalani, Shihab al-Din Ahmad bin Hajar
(2001), Nuzhat al-Nazar fi Tawdih Tukhbat al-Fikr fi Mustalah Ahl al-Athar, tahqiq: ‘Abd
Allah bin Dif Allah al-Rahili, Riyad: Maktabah al-Malk Fahd al-Wataniyyah Athna’ al-Nashr,
hlm. 55; al-Qasimi, Muhammad Jamal al-Din (2004), al-Qawa’id al-Tahdith Min Funun
Mustalah al-Hadith, tahqiq: ‘Abd al-Qadir al-Arnaud, Bayrut: Muassasah al-Risalah, hlm.
243.
206 Ibn al-Salah, Abu ‘Umar wa ‘Uthman bin ‘Abd al-Rahman al-Shahruzwari (1986), ‘Ulum
al-Hadith li Ibn al-Salah, tahqiq: Nur al-Din ‘Itr, Damshiq: Dar al-Fikr, hlm. 270; Abu
Zahrah, op.cit., hlm. 108.
207 Berlaku perselisihan pendapat tentang bilangan perawi bagi setiap peringkat sanad hadis
mutawatir. Pendapat masyhur ialah empat orang atau lebih berdasarkan surah al-Nur (24) ayat
13 serta bersesuaian dengan bilangan perawi hadis mashhur sekurang-kurangnya tiga orang.
Sebilangan pendapat lain menyatakan; lima orang, 10 orang, 12 orang, 20 orang, 40 orang, 70
orang, 313 orang dan sebagainya lagi. Lihat al-Salih, op.cit., hlm. 147.
208 Hadis sahih ialah hadis musnad yang mempunyai sanad yang bersambung dan
diriwayatkan oleh perawi yang ‘adil lagi dabit daripada perawi yang ‘adil lagi dabit sehingga
sampai kepada Rasulullah SAW atau para sahabat atau para tabi’in. Hadis sahih ini juga
bukan hadis shaz atau hadis mu’allal. Lihat Ibn Kathir (1996), al-Ba’ith al-Hathith Sharh
Ikhtisar ‘Ulum al-Hadith, tahqiq: Ahmad Muhammad Shakir & Nasir al-Din al-Albani,
Riyad: Maktabah al-Macarif, jld. 1, hlm. 99.
209 Hadis hasan ialah hadis yang sanadnya bersambung dan diriwayatkan oleh perawi yang
‘adil tetapi ingatannya kurang sempurna, namun ia masih terselamat daripada tergolong
dalam hadis shaz atau hadis mu’allal. Perbezaan antara hadis sahih dan hadis hasan ialah
98
turut mementingkan kuantiti para perawi bagi setiap peringkat sanad agar
keyakinan mereka terhadap intipati Islam bertambah kukuh.
KEYAKINAN SEBAGAI ILMU DALAM AKIDAH

Akidah ialah suatu perkara yang berkaitan dengan kepercayaan dan
keyakinan di dalam hati sehingga jiwa menjadi tenang kerana tiada lagi
keraguan dan kesamaran untuk beriman kepada Allah SWT.210 Mengenal
Allah SWT (ma’rifah Allah) merupakan kewajipan paling utama bagi
memperolehi keimanan agar keyakinan seseorang mukallaf terhadap Allah
SWT sentiasa terpelihara.211 Dimaksudkan dengan ma’rifah Allah tersebut
ialah keyakinan yang teguh dan berbetulan dengan hakikat yang sebenar dan
disertai oleh dalil tertentu. Dalam hal ini, penekanan terhadap aspek
keyakinan sangat penting dengan mensyaratkan keyakinan tersebut mesti
berbentuk jazm (keyakinan yang teguh) sepenuhnya tanpa dimasuki oleh
unsur-unsur zan, shak atau wahm. Manakala keyakinan yang jazm ini pula
terhasil daripada dalil-dalil bersifat qatciyah al-thubut sahaja sama ada ia
berbentuk ijmali (ringkas) atau tafsili (terperinci).212
Istilah ilmu213 sering dikaitkan dengan keimanan dan keyakinan
kerana pengertian iman itu sendiri ialah membenarkan dengan hati secara
pasti bersesuaian dengan dalil atau bukti. Maka keyakinan hati yang tidak
sampai kepada peringkat kepastian, ia tidak disebut sebagai iman, malah ia
dikenali sebagai zan.214 Perkara ini dijelaskan oleh al-Quran sepertimana
berikut:
perawi yang ‘adil dalam hadis hasan kurang dabit, sedangkan perawi dalam hadis sahih
adalah dabit. Lihat al-Salih, op.cit., hlm. 156.
210 al-Banna, Hasan (1421H), al-‘Aqaid, tahqiq: Ridwan Muhammad Ridwan,
Iskandariyyah: Dar al-Da’wah, hlm 7.
211 al-Bayjuri, Ibrahim bin Muhammad bin Ahmad (2001), Tuhfah al-Murid, Bayrut: Dar al-
Kitab al-‘Ilmiyyah, hlm. 45.
212 al-Bayjuri, op.cit., hlm. 45; al-Duri, op.cit., hlm. 24.
213 Al-Baqillani mendefinisikan ilmu ialah mengetahui perkara-perkara yang maklum
sebagaimana hakikatnya. Lihat al-Baqillani, Abi Bakar Muhammad bin Tayyib (1957), al-
Tamhid, Bayrut: Maktabah al-Sharqiyyah, hlm. 6.
214 al-Razi, Abi Bakar bin ‘Abd al-Qadir (1989), Mukhtar al-Sihah, Lubnan: Maktabah
Lubnan, hlm. 656; Fathi Muhammad Salim (1981), al-Istidlal bi al-Zanni fi al-‘Aqidah,
Bayrut: Dar al-Bayariq, hlm. 11.
99
Maksudnya:
Sesungguhnya orang-orang yang tidak beriman kepada kehidupan akhirat,
mereka benar-benar menamakan malaikat itu dengan nama perempuan.
Mereka tidak mempunyai pengetahuan tentang itu dan mereka tidak lain
hanyalah mengikuti sangkaan sedangkan sesungguhnya sangkaan itu tiada
berfaedah walaupun sedikit terhadap kebenaran.215
Para ulama telah menetapkan tiga kaedah dalam menentukan tahap
keyakinan iaitu melalui pancaindera, pendalilan akal dan perkhabaran yang
benar. Pertama, pancaindera: Pada diri manusia terdapat lima pancaindera
yang mempunyai kemampuan untuk mendengar, melihat, menghidu, merasa
dan menyentuh. Pancaindera tersebut dapat memberikan keyakinan kepada
manusia kerana ia bertindak sebagai pemberi maklumat, contohnya manusia
yakin dengan kewujudan diri sendiri, keberadaan mereka di atas bumi serta
kewujudan perkara-perkara lain. Kedua, pendalilan akal: Melalui kaedah
pendalilan akal seperti penelitian, analisis, pembuktian dan penyusunan
maklumat, ia dapat memberikan keyakinan kepada manusia untuk
menggunakan akal dalam menghasilkan ilmu. Contohnya, manusia
menggunakan akal dalam menentukan bilangan seribu lebih banyak daripada
seratus, mengetahui pintu diketuk oleh seseorang apabila tendengar pintu
diketuk dan sebagainya lagi. Maka setiap perkara yang dihasilkan melalui
pendalilan akal dapat memberi keyakinan, seterusnya menjadi pegangan
dalam kepercayaan.
Ketiga, perkhabaran yang benar: Keyakinan juga dapat diperolehi
melalui perkhabaran benar dan mutawatir yang disampaikan oleh individu
ataupun sekumpulan manusia. Contohnya manusia mengetahui mengenai
kewujudan negara China tanpa perlu melihat dan tidak juga dibuktikan
melalui akal, tetapi kewujudan negara tersebut sampai kepada mereka
melalui perkhabaran yang disampaikan. Keadaan ini jelas menunjukkan
bahawa perkhabaran yang mutawatir mampu memberikan keyakinan,
bahkan perkhabaran tersebut menghasilkan ketenangan dalam jiwa kerana
mustahil pada akal terdapat sekumpulan manusia yang ramai bersepakat
untuk berdusta.216 Berdasarkan penjelasan tersebut, pendalilan hadis ahad
adalah termasuk dalam perbincangan perkhabaran yang benar kerana ia
215 al-Najm (53): 27-28.

216 al-Maydani, ‘Abd al-Rahman Hasan Habannakah (2004), al-‘Aqidah al-Islamiyyah wa
Ususuha, Damshiq: Dar al-Qalam, hlm. 31-45.
100
melibatkan perkhabaran individu atau sekumpulan manusia dalam

memperkatakan sesuatu dakwaan.
PENERIMAAN DAN PENOLAKAN HADIS AHAD DALAM AKIDAH

Ulama Ahl al-Sunnah wa al-Jamacah berbeza pendapat terhadap pendalilan
hadis ahad dalam akidah. Pendapat pertama daripada jumhur ulama ialah
tidak harus berhujah dengan hadis ahad dalam perkara akidah kerana ia
tidak bersifat qat’iyyah al-thubut, sedangkan akidah didasari oleh keyakinan
yang jazm.217 Antara ulama yang menolak pendalilan hadis ahad tersebut
ialah; al-Nawawi, al-Haramain, al-Taftazani, al-Ghazali, Abu Mansur al-
Baghdadi, Ibn al-Athir, Safi al-Din al-Baghdadi al-Hanbali, Ibn Qudamah,
al-Razi, ‘Abd al-‘Aziz al-Bukhari, al-Subki, al-Mahdi, al-San’ani, Ibn ‘Abd
al-Shukur, al-Shanqiti dan lain-lain.218 Antara hujah yang diberikan oleh
jumhur ulama bagi menolak penggunaan hadis ahad dalam akidah ialah:
1. Sekiranya sesuatu khabar atau berita yang disampaikan daripada seorang
sahaja dapat memberikan keyakinan, maka kita juga perlu mempercayai
semua perkhabaran yang dibawa oleh seseorang. Tetapi hakikatnya kita
tidak melakukan perkara tersebut iaitu tidak mempercayai sepenuhnya
perkhabaran yang disampaikan oleh hanya seorang penyampai walaupun
orang tersebut dalam kalangan orang dipercayai.219
2. Sekiranya sesuatu khabar yang disampaikan oleh seorang sahaja dapat
memberi keyakinan, maka diharuskan untuk nasakh nas-nas al-Quran dan
sunnah yang mutawatir dengan hadis ahad memandangkan kedudukan hadis
ahad telah menjadi setaraf dengan kedudukan al-Quran dan sunnah yang
mutawatir. Walau bagaimanapun, kaedah nasakh al-Quran dan sunnah yang
mutawatir perlu kepada sumber yang sama atau lebih kuat dari sudut
kedudukan dengan nas-nas mutawatir. Maka tidak harus nasakh al-Quran
217 Al-Nawawi menyatakan bahawa sepakat jumhur umat Islam dalam kalangan para
sahabat, tabicin dan selepas mereka antaranya ulama hadis, ulama fikah dan ulama akidah
berpendapat hadis ahad tidak dapat dijadikan hujah dalam akidah kerana ia menghasilkan zan
yang tidak membawa keyakinan. Lihat al-Nawawi, Muhyi al-Din Yahya bin Sharf (1929),
Sahih Muslim bi Sharh al-Nawawi, Qahirah: Matbu’ah al-Misriyyah bi al-Azhar, jld. 1, hlm.
131.
218 al-Qanubi, Sa’id bin Mabruk bin Hamud (1318H), al-Sayf al-Had fi al-Rad ‘Ala Man
Akhadha bi Hadith al-Ahad fi Masail al-I’tiqad, ‘Uman: Matabi’ al-Nahdah, hlm. 7; al-Duri,
op.cit., hlm. 24-25.
219 al-Duri, op.cit., hlm. 25.
101
dan sunnah yang mutawatir dengan sumber yang lemah seperti hadis
ahad.220
3. Sekiranya sesuatu perkhabaran yang disampaikan oleh seorang sahaja
dapat memberi keyakinan, maka diharuskan berhukum dengan seorang saksi
sahaja. Namun penyaksian seorang saksi tidak diterima sebagai bukti dalam
hukum sekiranya tidak diiringi dengan sumpah oleh saksi tersebut ketika
ketiadaan saksi yang kedua.221
4. Dilaporkan pada zaman para sahabat bahawa mereka menolak hadis-hadis
ahad yang bertentangan dengan pengertian al-Quran dan riwayat mutawatir
lain. Sekiranya hadis ahad memberi keyakinan, sudah tentu para sahabat
tidak menolaknya sebagai hujah dalam menetapkan sesuatu perkara.222
Pendirian jumhur ulama tentang ketidakharusan menggunakan hadis
ahad dalam akidah ini turut dikuatkan dengan pendapat keempat-empat
imam mazhab terdiri daripada Imam Abu Hanifah, Imam Malik, Imam
Imam al-Shafi’i dan Imam Ahmad dalam satu riwayat.223 Manakala pendapat
kedua ialah harus berhujah dengan hadis ahad kerana ia turut bersifat
qat’iyyah al-thubut yang meyakinkan. Antara ulama yang menerima
pendalilan hadis ahad ini ialah; al-Isfarayini, Ibn Furak, Qadi ‘Abd al-
Wahab al-Maliki, Qadi Abu Tayyib al-Tabari, Ibn Hazm, Ibn ‘Abd al-Bar,
Abu Ishaq al-Shayrazi dan lain-lain.224 Namun Ibn Salah mensyaratkan hadis
ahad yang diriwayatkan oleh al-Bukhari dan Muslim ataupun salah seorang
daripada mereka sahaja yang diterima untuk dijadikan hujah dalam
akidah.225 Hujah yang dikemukakan oleh kumpulan ulama ini antaranya
ialah:
1. Rasulullah SAW pernah bertemu dengan para jemaah haji sama ada
secara individu atau kumpulan untuk menyebarkan ajaran Islam. Apabila
para jamaah tersebut pulang ke tempat tinggal mereka, segala ajaran Islam
yang disampaikan oleh Rasulullah SAW telah disebarkan oleh mereka. Hal
220 Ibid.
221 Ibid.
222 Ibid.
223 al-Ghazali, Muhammad (2003), Turathuna al-Fikri fi al-Mizan al-Shara’ wa al-‘Aql,
Qahirah: Dar al-Shuruq, hlm. 170; al-Qanubi, op.cit., hlm. 9-12.
224 al-Duri, op.cit., hlm. 26; Ibn Kathir, op.cit., hlm. 128; al-Saffarini, Muhammad bin
Ahmad bin Salim (2008), Lawami’ al-Anwar al-Bahiyyah, tahqiq: Abu ‘Abd al-Rahman ‘Adl
bin Sa’id, Bayrut: Dar al-Kitab al-‘Ilmiyyah, jld. 1, hlm. 19.
225 Ibn al-Salah, op.cit., hlm. 28-19; al-Duri, op.cit., hlm. 27; al-Salih, op.cit., hlm. 151.
102
ini menunjukkan bahawa hadis ahad boleh digunakan sebagai hujah dalam
akidah dan fikah.226
2. Masyarakat Quba’ menggunakan hadis ahad dalam masalah pertukaran
arah kiblat solat. Setelah perkara tersebut sampai kepada pengetahuan
Rasulullah SAW, Baginda mengiktiraf pertukaran kiblat itu.227
Walau bagaimanapun, hujah ini dijelaskan oleh jumhur ulama
dengan menyatakan bahawa dalam prinsip akidah hanya disampaikan
dengan mutawatir secara qat’i sahaja kerana ia melibatkan tunjang agama
Islam yang memerlukan keyakinan.228 Sedangkan perkara yang berkaitan
dengan fikah, ia tidak menjadi pertikaian dalam kalangan ulama untuk
mengharuskan penggunaan hadis ahad dalam menetapkan sesuatu hukum
amali.229 Berdasarkan penelitian dan kenyataan daripada hujah-hujah jumhur
ulama mengenai persoalan ini, didapati bahawa objektif utama akidah ialah
memberi keyakinan yang jazm kepada hati serta pegangan itu tidak boleh
terdedah kepada kesalahan dan keraguan. Ini kerana akidah yang kuat dan
teguh hanya akan diperolehi melalui nas-nas al-Quran dan sunnah yang
mutawatir dengan catatan kedua-dua nas tersebut jelas dan tidak
memerlukan pentakwilan. Sekiranya nas-nas tersebut tidak memenuhi syarat
berkaitan, ia tidak boleh berpegang dengan nas-nas ini dalam aspek
akidah.230
ANALISIS PENDALILAN HADIS AHAD DALAM AKIDAH

Kumpulan ulama yang menerima pendalilan hadis ahad dalam menetapkan
akidah tidak membezakan antara hadis mutawatir dan hadis ahad yang
bersifat sahih. Mereka berpendapat setiap hadis ahad yang bertaraf sahih
sama ada hadis tersebut hadis mashhur, hadis ‘aziz atau hadis gharib adalah
diterima untuk dijadikan hujah dalam akidah.231 Maka mereka menyatakan
226 al-Duri, op.cit., hlm. 26.

227 Ibid.
228 Beberapa ayat al-Quran turut menjelaskan tentang keharusan menggunakan bukti yang
zan terhadap sesuatu permasalahan fikah, contohnya dalam persoalan ruju’ perkahwinan.
Lihat al-Baqarah (2): 230.
229 Ibid., hlm. 26-27; Mahmud Shaltut (2001), al-Islam ‘Aqidah wa Shari’ah, Qahirah: Dar
al-Shuruq, hlm. 60; Suhair Rashad Mahna (T.th), Khabr al-Wahid fi al-Sunnah wa Athar fi al-
Fiqh al-Islami, Qahirah: Dar al-Shuruq, hlm. 30-55.
230 al-Duri, op.cit., hlm. 27; al-Qanubi, op.cit., hlm. 23.
231 al-Ashqar, ‘Umar Sulayman (1999), al-‘Aqidah fi Allah, Urdun: Dar al-Nafa’is, hlm. 51;
al-Albani, Muhammad Nasir al-Din (2005), al-Hadith Hujah Binafsih fi al-‘Aqaid wa al-
Ahkam, Riyad: Maktabah al-Ma’arif, hlm. 49.
103
sekiranya hadis ahad boleh digunakan dalam fikah untuk menetapkan

hukum-hakam, hadis ahad juga boleh digunakan dalam akidah untuk
menetapkan keyakinan.232 Ini bermaksud mereka tidak membezakan
penghujahan hadis ahad dalam akidah atau fikah, sebaliknya memandang
setiap hadis ahad yang bertaraf sahih diterima untuk dijadikan sebagai hujah
qat’i yang membawa kepada kewajipan menyakini dan melaksanakan
sesuatu tuntutan perkhabaran. Bahkan mereka turut menyandarkan pendapat
mereka kepada Imam al-Shafi’i233 yang dikatakan bahawa wajib menerima
hadis yang diyakini kesahihannya sebagai hujah dalam menguatkan
pandangan tersebut.234
Manakala jumhur ulama menolak pendapat tersebut dengan
mengemukakan hujah bahawa sesuatu perkhabaran atau dakwaan mesti
berdasarkan dalil yang mencapai peringkat qat’iyyah al-thubut melalui
pendalilan berbentuk mutawatir.235 Ini kerana dalil yang mencapai taraf
mutawatir akan menghasilkan keyakinan yang teguh serta tidak
menimbulkan keraguan mengenai kesahihan sesuatu maklumat yang
diterima. Dalam hal ini, hadis ahad tidak termasuk dalam kategori mutawatir
disebabkan hadis ahad tidak memenuhi syarat-syarat hadis mutawatir dari
sudut bilangan perawi pada setiap peringkat sanad. Namun keutamaan hadis
232 al-Albani, op.cit., hlm. 49.

233 Kenyataan Imam al-Shafi’i dikatakan terdapat dalam karyanya al-Risalah. Penelitian
mendapati bahawa Imam al-Shafi’i tidak menentukan secara jelas tentang penerimaan hadis
ahad dalam akidah, bahkan beliau sekadar menyatakan secara umum sahaja. Hal ini
berkemungkinan penerimaan hadis ahad dimaksudkan beliau adalah berkaitan persoalan fikah
memandangkan al-Risalah merupakan sebuah karya fikah. Kebiasaannya para ulama akan
menerangkan tentang pendirian mereka terhadap sesuatu pendalilan dalam akidah secara
terperinci sama ada menerima atau menolak. Namun, berkemungkinan juga Imam al-Shafi’i
sememangnya bermaksud menerima hadis ahad dalam semua perkara termasuk akidah. Wa
Allahu A’lam. Lihat al-Shafi’i, Muhammad bin Idris (T.th), al-Risalah, tahqiq: Ahmad
Muhammad Shakir. Bayrut: Dar al-Kitab al-‘Ilmiyyah, jld. 3, hlm. 457.
234 Ibid., hlm. 39.
235 Al-Buti menjelaskan kaedah ulama Ahl al-Sunnah wa al-Jama’ah dalam menetapkan
keyakinan akidah ialah:
Maksudnya:
Jika anda penyampai berita maka hendaklah yang benar dan sahih, atau jika anda mendakwa
(sesuatu kebenaran) maka hendaklah dengan dalil dan bukti.
Menurut al-Buti, dimaksudkankan dengan berita atau bukti yang sahih dalam akidah ialah
dalil-dalil berbentuk qat’iyyah al-thubut yang membawa kepada keyakinan. Maka sumber
pendalilan bagi usul akidah adalah merujuk kepada dalil-dalil mutawatir sahaja.
Lihat al-Buti, Muhammad Sa’id Ramadan (2009), Kubra al-Yaqiniyyat al-Kawniyyat,
Damshiq: Dar al-Fikr, hlm. 34.
104
mutawatir dalam menghasilkan keyakinan sangat penting dalam pembinaan

akidah kerana al-Quran mencela sesuatu perkara yang dibangunkan
berasaskan zan sepertimana firman Allah SWT berikut:
Maksudnya:
Dan kebanyakan mereka tidak mengikuti kecuali melalui sangkaan sahaja.
Sesungguhnya sangkaan itu tidak sedikitpun berguna untuk mencapai
kebenaran. Sesungguhnya Allah Maha Mengetahui apa yang mereka
kerjakan.236
Maksudnya:
Dan jika kamu menuruti kebanyakan orang-orang yang berada di muka bumi
ini, nescaya mereka akan menyesatkanmu dari jalan Allah. Mereka tidak lain
hanyalah mengikuti sangkaan belaka dan mereka tidak lain hanyalah
berdusta (terhadap Allah).237
Maksudnya:
Ingatlah sesungguhnya kepunyaan Allah semua yang ada di langit dan
semua yang ada di bumi. Dan orang-orang yang menyeru sekutu-sekutu
selain Allah, tidaklah mengikuti (suatu keyakinan). Mereka tidak mengikuti
kecuali sangkaan belaka dan mereka hanyalah menduga-duga.238
Maksudnya:
Dan yang demikian itu adalah sangkaanmu yang telah kamu sangkakan
kepada Tuhanmu, Dia telah membinasakan kamu, maka jadilah kamu
termasuk orang-orang yang rugi.239
236 Yunus (10): 36.

237 al-An’am (6): 116.
238 Yunus (10): 66.
239 Fusilat (41): 23.
105
Maksudnya:
Dan sesungguhnya mereka (jin) menyangka sebagaimana sangkaan kamu
(orang-orang kafir Makkah) bahawa Allah sekali-kali tidak akan
membangkitkan seorang (rasul).240
Walaupun jumhur ulama telah mendatangkan hujah mereka
berdasarkan ayat-ayat al-Quran, namun sebilangan pendokong kumpulan
ulama yang menerima pendalilan hadis ahad terlalu berlebih-lebihan dalam
mempertahankan pandangan mereka. Sebagai contoh, mereka telah
menghukum bidaah kepada sesiapa yang tidak menerima pendalilan hadis
ahad dalam akidah dengan menyatakan bahawa golongan jumhur menolak
hadis Rasulullah SAW yang sahih.241 Hasilnya mereka telah mewajibkan
seluruh umat Islam menggunakan hadis ahad dalam pendalilan akidah
sebagaimana ia digunakan dalam pendalilan fikah.242 Setelah diperhatikan,
hukuman seperti ini tidak pernah dikemukakan oleh para ulama Ahl al-
Sunnah wa al-Jama’ah silam yang menerima pendalilan hadis ahad dalam
akidah. Kritikan keterlaluan tersebut menunjukkan bahawa mereka tidak
menghormati perbezaan pandangan dalam kalangan ulama yang tidak
sependapat dengan pendirian mereka.
KESIMPULAN
Hadis ahad ialah hadis yang tidak memenuhi syarat-syarat hadis mutawatir
atau tidak memenuhi sebahagian dari syarat-syarat mutawatir. Hadis ahad
dapat dibahagikan kepada tiga bahagian iaitu; hadis mashhur, hadis ‘aziz dan
hadis gharib. Ini kerana jumhur ulama telah menjelaskan bahawa hadis yang
mempunyai empat atau lebih perawi sahaja yang dikategorikan sebagai hadis
mutawatir. Manakala hadis yang mempunyai tiga perawi atau kurang adalah
termasuk dalam pembahagian hadis ahad. Jumhur ulama turut bersepakat
menyatakan pendalilan hadis ahad tidak diterima dalam akidah berdasarkan
kepada alasan hadis ahad tidak menghasilkan keyakinanan. Ini kerana
prinsip utama pembinaan akidah adalah berteraskan kepada sumber yang
dipercayai dan diyakini kesahihannya.
240 al-Jin (72): 7.

241 al-Albani, op.cit., hlm. 60.
242 Ibid., hlm. 53.
106
Walau bagaimanapun, jumhur ulama tidak menolak hadis ahad

secara total, malah mereka mengikitiraf hadis ahad dari sudut ianya boleh
digunakan dalam masalah fikah kerana ilmu fikah dapat dibina di atas zan.
Jumhur ulama memandang sekiranya hadis ahad itu sahih dari segi sanad,
matan dan tidak bertentangan dengan akal, maka mereka membenarkan
manusia beramal dengannya, tetapi ia tetap tidak memberi keyakinan.
Sedangkan mengenal Allah SWT (ma’rifah Allah) melalui ilmu akidah
merupakan kewajipan paling utama bagi memperolehi keimanan agar
keyakinan terhadap Allah SWT sentiasa terpelihara. Keyakinan tersebut
mesti berbentuk jazm sepenuhnya tanpa dimasuki oleh unsur-unsur zan, shak
atau wahm. Manakala keyakinan yang jazm ini pula terhasil daripada dalil-
dalil bersifat qat’iyyah al-thubut sahaja sama ada ia berbentuk ijmali atau
tafsili. Maka itu sumber pendalilan berbentuk mutawatir menjadi suatu
penghujahan yang kukuh untuk digunakan dalam menetapkan akidah.
RUJUKAN
1) Abu Zahrah, Muhammad (T.th), Usul al-Fiqh, Qahirah: Dar al-Fikr al-'Arabi.
2) al-‘Asqalani, Shihab al-Din Ahmad bin Hajar (2001), Nuzhat al-Nazar fi Tawdih
Tukhbat al-Fikr fi Mustalah Ahl al-Athar, tahqiq: ‘Abd Allah bin Dif Allah al-
Rahili, Riyad: Maktabah al-Malk Fahd al-Wataniyyah Athna’ al-Nashr.
3) al-Albani, Muhammad Nasir al-Din (2005), al-Hadith Hujah Binafsih fi al-‘Aqaid
wa al-Ahkam, Riyad: Maktabah al-Ma’arif.
4) al-Ashqar, ‘Umar Sulaiman (1999), al-‘Aqidah fi Allah, Urdun: Dar al-Nafa’is.
5) al-Banna, Hasan (1421H), al-‘Aqaid, tahqiq: Ridwan Muhammad Ridwan,
Iskandariyyah: Dar al-Da’wah.
6) al-Baqillani, Abi Bakar Muhammad bin Tayyib (1957), al-Tamhid, Bayrut:
Maktabah al-Sharqiyyah.
7) al-Bayjuri, Ibrahim bin Muhammad bin Ahmad (2001), Tuhfah al-Murid, Bayrut:
Dar al-Kitab al-cIlmiyyah.
8) al-Buti, Muhammad Sa’id Ramadan (2009), Kubra al-Yaqiniyyat al-Kawniyyat,
Damshiq: Dar al-Fikr.
9) al-Duri, Qahtan ‘Abd al-Rahman (2012), al-‘Aqidah al-Islamiyyah wa
Madhahibuha, Bayrut: Kitab Nashirun.
10) al-Ghazali, Muhammad (2003), Turathuna al-Fikri fi al-Mizan al-Shara’ wa al-
‘Aql, Qahirah: Dar al-Shuruq.
107
11) al-Mahdali, al-Sayyid Muhammad ‘Aqil bin ‘Ali (1993), Ahl al-Sunnah wa al-
Jama’ah: Madkhal wa Dirasah, Qahirah: Dar al-Hadith.
12) al-Maydani, ‘Abd al-Rahman Hasan Habannakah (2004), al-‘Aqidah al-Islamiyyah
wa Ususuha, Damshiq: Dar al-Qalam.
13) al-Nawawi, Muhyi al-Din Yahya bin Sharf (1929), Sahih Muslim bi Sharh al-
Nawawi, Qahirah: Matbu’ah al-Misriyyah bi al-Azhar.
14) al-Qanubi, Sa’id bin Mabruk bin Hamud (1318H), al-Sayf al-Had fi al-Rad ‘Ala
Man Akhadha bi Hadith al-Ahad fi Masail al-I’tiqad, ‘Uman: Matabi’ al-Nahdah.
15) al-Qasimi, Muhammad Jamal al-Din (2004), al-Qawa’id al-Tahdith Min Funun
Mustalah al-Hadith, tahqiq: ‘Abd al-Qadir al-Arnaud, Bayrut: Muassasah al-
Risalah.
16) al-Razi, Abi Bakar bin ‘Abd al-Qadir (1989), Mukhtar al-Sihah, Lubnan: Maktabah
Lubnan.
17) al-Saffarini, Muhammad bin Ahmad bin Salim (2008), Lawami’ al-Anwar al-
Bahiyyah, tahqiq: Abu ‘Abd al-Rahman ‘Adl bin Sa’id, Bayrut: Dar al-Kitab al-
‘Ilmiyyah.
18) al-Salih, Subhi (2009), cUlum al-Hadith, Bayrut: Dar al-‘Ilm Lilmalayin.
19) al-Zuhayli, Wahbah (1986), Usul al-Fiqh al-Islami, Damshiq: Dar al-Fikr.
20) Fathi Muhammad Salim (1981), al-Istidlal bi al-Zanni fi al-‘Aqidah, Bayrut: Dar al-
Bayariq.
21) Ibn al-Salah, Abu cUmar wa cUthman bin cAbd al-Rahman al-Shahruzwari (1986),
c
Ulum al-Hadith li Ibn al-Salah, tahqiq: Nur al-Din cItr, Damshik: Dar al-Fikr.
22) Ibn Kathir (1996), al-Ba’ith al-Hathith Sharh Ikhtisar ‘Ulum al-Hadith, tahqiq:
Ahmad Muhammad Shakir & Nasr al-Din al-Albani, Riyad: Maktabah al-Ma’arif.
23) Khatib al-Baghdadi, Abi Bakar Ahmad bin ‘Ali bin Thabit (2006), Kitab al-Kifayah
fi ‘Ilm al-Riwayah, tahqiq: Zakaria ‘Amyarat, Bayrut: Dar al-Kitab al-‘Ilmiyyah.
24) Mahmud Shaltut (2001), al-Islam ‘Aqidah wa Shari’ah, Qahirah: Dar al-Shuruq.
25) Muhammad ‘Umar Hashim (T.th), al-Sunnah al-Nabawiyyah wa ‘Ulumuha, T.t.p:
Maktabah Gharib.
26) Nur al-Din ‘Itr (1424H), Manhaj al-Naqd fi ‘Ulum al-Hadith, Damshiq: Dar al-
Fikr.
27) Suhair Rashad Mahna (T.th), Khabr al-Wahid fi al-Sunnah wa Athar fi al-Fiqh al-
Islami, Qahirah: Dar al-Shuruq.
108


«‫ﻩ‬ ‫ﺘﻠﹸﻮ‬‫ﻪ ﻓﹶﺎ ﹾﻗ‬ ‫ﻳﻨ‬‫ﻝﹶ ﺩ‬‫ﺪ‬‫ﻦ ﺑ‬ ‫»ﻣ‬


∗
∗∗



            
 ʿā        


          


         


            



 
           
            
         





           
          
           
 
        
         
∗


∗∗
           

109

             

‫ﺎﺛﹸﻮﺍ‬‫ﻳﻐ‬ ‫ﻴﺜﹸﻮﺍ‬‫ﻐ‬‫ﺴﺘ‬
 ‫ﻳ‬ ‫ﺇﹺ ﹾﻥ‬‫ﺎ ﻭ‬‫ﹸﻗﻬ‬‫ﺍﺩ‬‫ﺳﺮ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﺎﻁﹶ ﺑﹺﻬﹺ‬‫ﺍ ﺃﹶﺣ‬‫ﺎﺭ‬‫ ﻧ‬‫ﲔ‬‫ﻤ‬‫ﻠﻈﱠﺎﻟ‬‫ﺎ ﻟ‬‫ﺪﻧ‬ ‫ﻋﺘ‬ ‫ﺎ ﺃﹶ‬‫ﺮ ﺇﹺﻧ‬ ‫ ﹾﻜ ﹸﻔ‬‫ﺎﺀَ ﻓﹶﹾﻠﻴ‬‫ﻦ ﺷ‬ ‫ﻣ‬‫ﻦ ﻭ‬ ‫ﺆﻣ‬ ‫ﻴ‬‫ﺎﺀَ ﻓﹶﹾﻠ‬‫ﻦ ﺷ‬ ‫ﻢ ﻓﹶﻤ‬ ‫ﺑﹺّ ﹸﻜ‬‫ﻦ ﺭ‬ ‫ﻖ ﻣ‬ ‫ﹸﻗﻞﹺ ﺍﹾﻟﺤ‬‫ﻭ‬
[٢٩:‫ ]ﺍﻟﻜﻬﻒ‬‫ﻔﹶﻘﹰﺎ‬‫ﺮﺗ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺕ‬  َ‫ﺎﺀ‬‫ﺳ‬‫ﺏ ﻭ‬  ‫ﺍ‬‫ﺮ‬‫ ﺍﻟﺸ‬‫ ﺑﹺﺌﹾﺲ‬‫ﻮﻩ‬‫ﻮﺟ‬ ‫ﺸﻮﹺﻱ ﺍﹾﻟ‬  ‫ﻳ‬ ‫ﻬﻞﹺ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺎﺀٍ ﻛﹶﺎﹾﻟ‬‫ﺑﹺﻤ‬
 
             

             



[- :‫]ﺍﻟﻐﺎﺷﻴﺔ‬‫ﻢ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﺎﺑ‬‫ﺴ‬‫ﺎ ﺣ‬‫ﻴﻨ‬‫ﻠﹶ‬‫ ﺇﹺ ﱠﻥ ﻋ‬‫ﻢ * ﹸﺛﻢ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﺎﺑ‬‫ﺎ ﺇﹺﻳ‬‫ﻴﻨ‬ ‫ﺇﹺ ﱠﻥ ﺇﹺﻟﹶ‬



[ :‫ ]ﺍﻟﺒﻘﺮﺓ‬‫ﻳﻦﹺ‬‫ﻲ ﺍﻟﺪ‬‫ ﻓ‬‫ﺍﻩ‬‫ﻟﹶﺎ ﺇﹺ ﹾﻛﺮ‬
 

 [:‫ ]ﻳﻮﻧﺲ‬‫ﻨﹺﲔ‬‫ﺆﻣ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻮﺍ‬‫ﻳﻜﹸﻮﻧ‬ ‫ﻰ‬‫ﺘ‬‫ ﺣ‬‫ﺎﺱ‬‫ﻩ ﺍﻟﻨ‬ ‫ﺗ ﹾﻜﺮﹺ‬ ‫ﻧﺖ‬‫ﺎ ﺃﹶﻓﹶﺄﹶ‬‫ﻴﻌ‬‫ﻤ‬‫ﻢ ﺟ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﺭﺽﹺ ﹸﻛﻠﱡ‬ ‫ﻲ ﺍﹾﻟﺄﹶ‬‫ﻦ ﻓ‬ ‫ ﻣ‬‫ﻦ‬‫ ﻟﹶﺂﻣ‬‫ﺑﻚ‬‫ﺎﺀَ ﺭ‬‫ﻮ ﺷ‬ ‫ﻟﹶ‬‫ﻭ‬
            


           
           



‫ﻫﻮ‬ ‫ ﻭ‬‫ﻪ‬‫ﺒﹺﻴﻠ‬‫ﻦ ﺳ‬ ‫ ﱠﻞ ﻋ‬‫ﻦ ﺿ‬ ‫ﻢ ﺑﹺﻤ‬ ‫ﻋﻠﹶ‬ ‫ ﺃﹶ‬‫ﻫﻮ‬ ‫ﺑﻚ‬‫ﻦ ﺇﹺ ﱠﻥ ﺭ‬ ‫ﺣﺴ‬ ‫ ﺃﹶ‬‫ﻲ‬‫ﻲ ﻫ‬‫ﻢ ﺑﹺﺎﱠﻟﺘ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﹾﻟ‬‫ﺎﺩ‬‫ﺟ‬‫ ﻭ‬‫ﺔ‬‫ﻨ‬‫ﺴ‬‫ ﺍﹾﻟﺤ‬‫ﻈﹶﺔ‬‫ﻮﻋ‬ ‫ﺍﹾﻟﻤ‬‫ ﻭ‬‫ﺔ‬‫ﻜﹾﻤ‬‫ ﺑﹺﺎﹾﻟﺤ‬‫ﺑﻚ‬‫ﺒﹺﻴﻞﹺ ﺭ‬‫ﻉ ﺇﹺﻟﹶﻰ ﺳ‬
 ‫ﺩ‬ ‫ﺍ‬
[ :‫ ]ﺍﻟﻨﺤﻞ‬‫ﻳﻦ‬‫ﺪ‬‫ﻬﺘ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻢ ﺑﹺﺎﹾﻟ‬ ‫ﻋﻠﹶ‬ ‫ﺃﹶ‬
           

            

          
           
       

            
            


110







            
          

             



‫ ﺇﹺ ﱠﻥ‬،‫ﺎﺭﹺ‬‫ﻢ ﺑﹺﺎﻟﻨ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﺣﺮﹺﻗﹶ‬ ‫ﹸﺄ‬‫ﻦ ﻟ‬ ‫ ﺃﹶ ﹸﻛ‬‫ ﻟﹶﻢ‬:‫ﺎﺱﹴ ﻓﹶﻘﹶﺎﻝﹶ‬‫ﺒ‬‫ ﻋ‬‫ﺑﻦ‬‫ ﺍ‬‫ﻚ‬‫ﻠﹶﻎﹶ ﺫﹶﻟ‬‫ ﻓﹶﺒ‬،‫ﺳﻠﹶﺎﻡﹺ‬ ‫ﻦ ﺍﹾﻟﺈﹺ‬ ‫ﻭﺍ ﻋ‬‫ﺪ‬‫ﺭﺗ‬ ‫ﺎ ﺍ‬‫ﺎﺳ‬‫ ﻧ‬‫ﻕ‬‫ﺣﺮ‬ ‫ﻠﹶﺎﻡ ﺃﹶ‬‫ ﺍﻟﺴ‬‫ﻴﻪ‬‫ﻠﹶ‬‫ﺎ ﻋ‬‫ﻴ‬‫ﻠ‬‫ﺔﹶ ﺃﹶﻥﱠ ﻋ‬‫ ﹾﻜﺮﹺﻣ‬‫ﻦ ﻋ‬ ‫ﻋ‬
 ‫ ﹸﻛﻨ‬‫ ﻭ‬،«‫ﺬﹶﺍﺏﹺ ﺍﻟﻠﱠﻪ‬‫ﻮﺍ ﺑﹺﻌ‬‫ﺬﱢﺑ‬‫ﺗﻌ‬ ‫ »ﻟﹶﺎ‬:‫ ﻗﹶﺎﻝﹶ‬‫ﱠﻠﻢ‬‫ﺳ‬‫ ﻭ‬‫ﻴﻪ‬‫ﻠﹶ‬‫ﻪ ﻋ‬ ‫ﻠﱠﻰ ﺍﻟﱠﻠ‬‫ ﺻ‬‫ﻮﻝﹶ ﺍﻟﱠﻠﻪ‬‫ﺳ‬‫ﺭ‬
،‫ﱠﻠﻢ‬‫ﺳ‬‫ ﻭ‬‫ﻴﻪ‬‫ﻠﹶ‬‫ﻪ ﻋ‬ ‫ﻠﱠﻰ ﺍﻟﱠﻠ‬‫ ﺻ‬‫ﻮﻝﹺ ﺍﻟﱠﻠﻪ‬‫ﺳ‬‫ﻝﹺ ﺭ‬‫ﻢ ﺑﹺﻘﹶﻮ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﻠﹶ‬‫ﺖ ﻗﹶﺎﺗ‬

 ‫ ﺍﻟ‬‫ﻴﻪ‬‫ﻠﹶ‬‫ﺎ ﻋ‬‫ﻴ‬‫ﻠ‬‫ ﻋ‬‫ﻚ‬‫ﻠﹶﻎﹶ ﺫﹶﻟ‬‫ﻩ« ﻓﹶﺒ‬ ‫ﺘﻠﹸﻮ‬‫ﻪ ﻓﹶﺎ ﹾﻗ‬ ‫ﻳﻨ‬‫ﻝﹶ ﺩ‬‫ﺪ‬‫ﻦ ﺑ‬ ‫ »ﻣ‬:‫ ﻗﹶﺎﻝﹶ‬‫ﱠﻠﻢ‬‫ﺳ‬‫ ﻭ‬‫ﻴﻪ‬‫ﻠﹶ‬‫ﻪ ﻋ‬ ‫ﻠﱠﻰ ﺍﻟﱠﻠ‬‫ ﺻ‬‫ﻮﻝﹶ ﺍﻟﱠﻠﻪ‬‫ﺳ‬‫ﻓﹶﺈﹺ ﱠﻥ ﺭ‬
"‫ﺎﺱﹴ‬‫ﺒ‬‫ﺑﻦﹺ ﻋ‬‫ ﺍ‬‫ﻳﺢ‬‫ "ﻭ‬:‫ﺴﻠﹶﺎﻡ ﻓﹶﻘﹶﺎﻝﹶ‬
          


            
          





              
           


‫ﺪﻝﹶ‬ ‫ﻦ ﺑ‬ ‫ »ﻣ‬:‫ ﺇﳕﺎ ﻗﺎﻝ ﺭﺳﻮﻝ ﺍﷲ ﺻﻠﻰ ﺍﷲ ﻋﻠﻴﻪ ﻭﺳﻠﻢ‬:‫ ﻗﺎﻝ ﺍﺑﻦ ﻋﺒﺎﺱ‬،‫»ﺃﻥ ﻋﻠﻴﺎ ﺃﰐ ﺑﻨﺎﺱ ﻣﻦ ﺍﻟﺰﻁ ﻳﻌﺒﺪﻭﻥ ﻭﺛﻨﺎ ﻓﺄﺣﺮﻗﻬﻢ‬

«‫ﻠﹸﻮﻩ‬‫ ﻓﹶﺎ ﹾﻗﺘ‬‫ﻨﻪ‬‫ﻳ‬‫ﺩ‬

           

             
              

              






           
111


          
          





«‫ﻩ‬ ‫ﺘﻠﹸﻮ‬‫ﻪ ﻓﹶﺎ ﹾﻗ‬ ‫ﻳﻨ‬‫ﺪﻝﹶ ﺩ‬ ‫ﻦ ﺑ‬ ‫ »ﻣ‬:‫ﻋﻦ ﺃﺑﻮ ﻫﺮﻳﺮﺓ "ﺃﻥ ﺭﺳﻮﻝ ﺍﷲ ﺻﻠﻰ ﺍﷲ ﻋﻠﻴﻪ ﻭ ﺳﻠﻢ ﻗﺎﻝ‬
         
          


 «‫ﻩ‬ ‫ﺘﻠﹸﻮ‬‫ﻪ ﻓﹶﺎ ﹾﻗ‬ ‫ﻳﻨ‬‫ﺪﻝﹶ ﺩ‬ ‫ﻦ ﺑ‬ ‫ »ﻣ‬:‫ ﻗﺎﻝ ﺭﺳﻮﻝ ﺍﷲ ﺻﻠﻰ ﺍﷲ ﻋﻠﻴﻪ ﻭ ﺳﻠﻢ‬:‫ﻋﻦ ﻋﺎﺋﺸﺔ ﻗﺎﻟﺖ‬
          


‫ ﻻ ﻳﻘﺒﻞ ﺍﷲ ﺗﻮﺑﺔ ﻋﺒﺪ ﻛﻔﺮ ﺑﻌﺪ‬،‫ »ﻣﻦ ﺑﺪﻝ ﺩﻳﻨﻪ ﻓﺎﻗﺘﻠﻮﻩ‬:‫ ﻗﺎﻝ ﺭﺳﻮﻝ ﺍﷲ ﺻﻠﻰ ﺍﷲ ﻋﻠﻴﻪ ﻭ ﺳﻠﻢ‬:‫ﻋﻦ ﻣﻌﺎﻭﻳﺔ ﺑﻦ ﺣﻴﺪﺓ‬

«‫ﺇﺳﻼﻣﻪ‬
          
          



             

          
             

          
              


          



          







               
            
  
             
             

112

‫ ﻛﹶﺎ ﹶﻥ‬:‫ﺟﻞﹲ‬ ‫ﺬﹶﺍ؟ ﻗﹶﺎﻝﹶ ﺭ‬‫ﺎ ﻫ‬‫ ﻣ‬:‫ﻩ ﻗﹶﺎﻝﹶ‬ ‫ﻨﺪ‬‫ﺟ ﹲﻞ ﻋ‬ ‫ ﻓﹶﺈﹺﺫﹶﺍ ﺭ‬،‫ﻦﹺ‬‫ﻤ‬‫ﻞﹴ ﺑﹺﺎﹾﻟﻴ‬‫ﺒ‬‫ﻦ ﺟ‬ ‫ﺑ‬ ‫ﺎﺫ‬‫ﻣﻌ‬ ‫ﻰ‬‫ﻮﺳ‬‫ﻠﹶﻰ ﺃﹶﺑﹺﻲ ﻣ‬‫ ﻋ‬‫ﻡ‬‫ ﹶﻗﺪ‬:‫ﻋﻦ ﻣﻌﺎﺫ ﺑﻦ ﺟﺒﻞ ﻗﺎﻝ‬
،‫ﻨﻘﹶﻪ‬‫ﻋ‬ ‫ﻮﺍ‬‫ﻀﺮﹺﺑ‬
 ‫ﻰ ﺗ‬‫ﺘ‬‫ﺪ ﺣ‬ ‫ﻌ‬ ‫ ﻟﹶﺎ ﺃﹶ ﹾﻗ‬‫ﺍﻟﱠﻠﻪ‬‫ﻳﻦﹺ ﻓﹶﻘﹶﺎﻝﹶ ﻭ‬‫ﻬﺮ‬ ‫ ﺷ‬-‫ﻪ‬ ‫ﺒ‬‫ﺣﺴ‬ ‫ ﺃﹶ‬:‫ ﻗﹶﺎﻝﹶ‬-‫ﻨ ﹸﺬ‬‫ﻣ‬ ‫ﺳﻠﹶﺎﻡﹺ‬ ‫ﻠﹶﻰ ﺍﹾﻟﺈﹺ‬‫ﻩ ﻋ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻧﺮﹺﻳ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﺤ‬  ‫ﻧ‬‫ ﻭ‬،‫ﻮﺩ‬ ‫ﻬ‬‫ﻢ ﺗ‬ ‫ ﹸﺛ‬‫ﺳﻠﹶﻢ‬ ‫ ﻓﹶﺄﹶ‬،‫ﺎ‬‫ﻳ‬‫ﻮﺩ‬‫ﻳﻬ‬

.‫ﺘﻠﹸﻮﻩ‬‫ﻪ ﻓﹶﺎ ﹾﻗ‬ ‫ﻳﻨ‬‫ﻝﹶ ﺩ‬‫ﺪ‬‫ﻦ ﺑ‬ ‫ ﻣ‬:‫ﻭ ﻗﹶﺎﻝﹶ‬ ‫ ﺃﹶ‬،‫ﺘﻠﹸﻮﻩ‬‫ ﻓﹶﺎ ﹾﻗ‬‫ﻳﻨﹺﻪ‬‫ﻦ ﺩ‬ ‫ ﻋ‬‫ﻊ‬‫ﺟ‬‫ﻦ ﺭ‬ ‫ﻪ ﺃﹶ ﱠﻥ ﻣ‬ ‫ﻮﹸﻟ‬‫ﺳ‬‫ﺭ‬‫ﻪ ﻭ‬ ‫ﻰ ﺍﻟﱠﻠ‬‫ ﹶﻓﻘﹶﺎﻝﹶ ﻗﹶﻀ‬،‫ﻘﹸﻪ‬‫ﻨ‬‫ﺖ ﻋ‬  ‫ﺑ‬‫ ﹺﺮ‬‫ﹶﻓﻀ‬
          
             
             

             

             
            

          
           


         


             


           
         

           

            
          
            


          





          





           



113

             
           




          
          
            

            
           
      
          
             
          

             





           


          
        





         



   



        
             

          
          
            


114



              
            



           

[:‫ ]ﺍﻟﻨﻮﺭ‬‫ﺓ‬‫ﹾﻠﺪ‬‫ﺎﺋﹶﺔﹶ ﺟ‬‫ﺎ ﻣ‬‫ﻬﻤ‬ ‫ﻨ‬‫ ﻣ‬‫ﺪ‬‫ﺍﺣ‬‫ﻭﺍ ﹸﻛ ﱠﻞ ﻭ‬‫ﺪ‬‫ﺟﻠ‬ ‫ﺍﻧﹺﻲ ﻓﹶﺎ‬‫ﺍﻟﺰ‬‫ ﹸﺔ ﻭ‬‫ﺍﻧﹺﻴ‬‫ﺍﻟﺰ‬
           
 
              


[ :‫ ]ﺍﳌﺎﺋﺪﺓ‬‫ﻢ‬ ‫ﻴ‬‫ﻜ‬‫ﺰ ﺣ‬ ‫ﺰﹺﻳ‬‫ﻪ ﻋ‬ ‫ﺍﻟﱠﻠ‬‫ ﻭ‬‫ ﺍﻟﱠﻠﻪ‬‫ﻦ‬‫ﻜﹶﺎﻟﹰﺎ ﻣ‬‫ﺎ ﻧ‬‫ﺒ‬‫ﺎ ﻛﹶﺴ‬‫ﺍﺀً ﺑﹺﻤ‬‫ﺰ‬‫ﺎ ﺟ‬‫ﻬﻤ‬ ‫ﻳ‬‫ﻳﺪ‬‫ﻮﺍ ﺃﹶ‬‫ﺎﺭﹺﻗﹶ ﹸﺔ ﻓﹶﺎ ﹾﻗﻄﹶﻌ‬‫ﺍﻟﺴ‬‫ ﻭ‬‫ﺎﺭﹺﻕ‬‫ﺍﻟﺴ‬‫ﻭ‬
             
            




          
            
              
          
          



:‫ ]ﺍﻟﻨﺴﺎﺀ‬‫ﺒﹺﻴﻠﹰﺎ‬‫ﻢ ﺳ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﻳ‬‫ﻬﺪ‬ ‫ﻴ‬‫ﻟﹶﺎ ﻟ‬‫ﻢ ﻭ‬ ‫ﻬ‬ ‫ ﻟﹶ‬‫ﺮ‬‫ﻐﻔ‬ ‫ﻴ‬‫ﻪ ﻟ‬ ‫ﻳ ﹸﻜﻦﹺ ﺍﻟﻠﱠ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﺍ ﻟﹶ‬‫ﻭﺍ ﹸﻛ ﹾﻔﺮ‬‫ﺍﺩ‬‫ﺯﺩ‬ ‫ﻢ ﺍ‬ ‫ﻭﺍ ﺛﹸ‬‫ﻢ ﹶﻛ ﹶﻔﺮ‬ ‫ﻮﺍ ﺛﹸ‬‫ﻣﻨ‬ ‫ﻢ ﺁ‬ ‫ﻭﺍ ﺛﹸ‬‫ ﹶﻛ ﹶﻔﺮ‬‫ﻮﺍ ﺛﹸﻢ‬‫ﻣﻨ‬ ‫ﻦ ﺁ‬ ‫ﻳ‬‫ﹺﺇﻥﱠ ﺍﻟﱠﺬ‬
 [
         
―

           



         

           
115

            

* ‫ﲔ‬‫ﻤ‬‫ ﺍﻟﻈﱠﺎﻟ‬‫ﻮﻡ‬ ‫ﻱ ﺍﹾﻟﻘﹶ‬‫ﻬﺪ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻪ ﻟﹶﺎ‬ ‫ﺍﻟﱠﻠ‬‫ﺕ ﻭ‬  ‫ﺎ‬‫ﻴﻨ‬‫ﻢ ﺍﹾﻟﺒ‬ ‫ﻫ‬ َ‫ﺎﺀ‬‫ﺟ‬‫ ﻭ‬‫ﻖ‬‫ﻮﻝﹶ ﺣ‬‫ﺮﺳ‬ ‫ﻭﺍ ﺃﹶ ﱠﻥ ﺍﻟ‬‫ﻬﹺﺪ‬‫ﺷ‬‫ﻢ ﻭ‬ ‫ﺎﻧﹺﻬﹺ‬‫ ﺇﹺﳝ‬‫ﻌﺪ‬ ‫ﻭﺍ ﺑ‬‫ﺎ ﻛﹶﻔﹶﺮ‬‫ﻮﻣ‬ ‫ﻪ ﻗﹶ‬ ‫ﻱ ﺍﻟﱠﻠ‬‫ﻬﺪ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻴﻒ‬‫ﻛﹶ‬
* ‫ﻭﻥﹶ‬‫ﻨﻈﹶﺮ‬‫ﻳ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﻟﹶﺎ‬‫ﺏ ﻭ‬  ‫ﺬﹶﺍ‬‫ﻢ ﺍﹾﻟﻌ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﻨ‬‫ﻒ ﻋ‬
 ‫ ﱠﻔ‬‫ﻳﺨ‬ ‫ﺎ ﻟﹶﺎ‬‫ﻴﻬ‬‫ ﻓ‬‫ﻳﻦ‬‫ﺪ‬‫ﺎﻟ‬‫ * ﺧ‬‫ﲔ‬‫ﻌ‬‫ﺟﻤ‬ ‫ﺎﺱﹺ ﺃﹶ‬‫ﺍﻟﻨ‬‫ ﻭ‬‫ﻜﹶﺔ‬‫ﻠﹶﺎﺋ‬‫ﺍﹾﻟﻤ‬‫ ﻭ‬‫ﺔﹶ ﺍﻟﱠﻠﻪ‬‫ﻌﻨ‬ ‫ﻢ ﻟﹶ‬ ‫ﻴﻬﹺ‬‫ﻠﹶ‬‫ ﺃﹶ ﱠﻥ ﻋ‬‫ﻫﻢ‬ ‫ﺅ‬ ‫ﺍ‬‫ﺰ‬‫ ﺟ‬‫ﻚ‬‫ﺃﹸﻭﻟﹶﺌ‬
[- :‫ ]ﺁﻝ ﻋﻤﺮﺍﻥ‬‫ﻢ‬ ‫ﻴ‬‫ﺣ‬‫ ﺭ‬‫ ﻏﹶﻔﹸﻮﺭ‬‫ﻮﺍ ﻓﹶﺈﹺ ﱠﻥ ﺍﻟﱠﻠﻪ‬‫ﺻﻠﹶﺤ‬  ‫ﺃﹶ‬‫ ﻭ‬‫ﻚ‬‫ ﺫﹶﻟ‬‫ﻌﺪ‬ ‫ﻦ ﺑ‬ ‫ﻮﺍ ﻣ‬‫ﺎﺑ‬‫ ﺗ‬‫ﻳﻦ‬‫ﹺﺇﻟﱠﺎ ﺍﱠﻟﺬ‬







          
           


‫ﻙ‬ ‫ﺸﺮﹺ‬  ‫ﻳ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻪ ﻣ‬ ‫ﻧ‬‫ﻤﺈﹺ‬ ‫ﺑ ﹸﻜ‬‫ﺭ‬‫ﻲ ﻭ‬‫ﺑ‬‫ ﺭ‬‫ﻭﺍ ﺍﻟﱠﻠﻪ‬‫ﺒﺪ‬‫ﻋ‬ ‫ﻴﻞﹶ ﺍ‬‫ﺍﺋ‬‫ﺳﺮ‬ ‫ﻨﹺﻲ ﺇﹺ‬‫ﺎ ﺑ‬‫ﺢ ﻳ‬ ‫ﺴِﻴ‬‫ﻗﹶﺎﻝﹶ ﺍﹾﻟﻤ‬‫ ﻭ‬‫ﻳﻢ‬‫ﺮ‬ ‫ﻦ ﻣ‬ ‫ﺑ‬‫ﺢ ﺍ‬ ‫ﺴِﻴ‬‫ ﺍﹾﻟﻤ‬‫ﻫﻮ‬ ‫ ﻗﹶﺎﻟﹸﻮﺍ ﺇﹺ ﱠﻥ ﺍﻟﱠﻠﻪ‬‫ﻳﻦ‬‫ ﺍﱠﻟﺬ‬‫ﺪ ﻛﹶﻔﹶﺮ‬ ‫ﻟﹶﻘﹶ‬
[ :‫ ]ﺍﳌﺎﺋﺪﺓ‬‫ﺎﺭﹴ‬‫ﻧﺼ‬‫ﻦ ﺃﹶ‬ ‫ ﻣ‬‫ﲔ‬‫ﻤ‬‫ﻠﻈﱠﺎﻟ‬‫ﺎ ﻟ‬‫ﻣ‬‫ﺭ ﻭ‬ ‫ﺎ‬‫ﻩ ﺍﻟﻨ‬ ‫ﺍ‬‫ ﹾﺄﻭ‬‫ﻣ‬‫ﻨﺔﹶ ﻭ‬‫ ﺍﹾﻟﺠ‬‫ﻴﻪ‬‫ﻠﹶ‬‫ﻪ ﻋ‬ ‫ ﺍﻟﱠﻠ‬‫ﺮﻡ‬ ‫ﺪ ﺣ‬ ‫ ﻓﹶﻘﹶ‬‫ﺑﹺﺎﻟﱠﻠﻪ‬





          
           

             

‫ﻪ‬ ‫ﻨ‬‫ ﻣ‬‫ﻪ‬‫ﻫﻠ‬ ‫ﺝ ﺃﹶ‬
 ‫ﺍ‬‫ﺧﺮ‬ ‫ﺇﹺ‬‫ﺍﻡﹺ ﻭ‬‫ﺮ‬‫ ﺍﹾﻟﺤ‬‫ﺴﺠﹺﺪ‬  ‫ﺍﹾﻟﻤ‬‫ ﻭ‬‫ﺮ ﺑﹺﻪ‬ ‫ ﹸﻛﻔﹾ‬‫ ﻭ‬‫ﺒﹺﻴﻞﹺ ﺍﻟﱠﻠﻪ‬‫ﻦ ﺳ‬ ‫ ﻋ‬‫ﺪ‬‫ﺻ‬‫ ﻭ‬‫ ﻛﹶﺒﹺﲑ‬‫ﻴﻪ‬‫ﺎ ﹲﻝ ﻓ‬‫ﺘ‬‫ ﹸﻗ ﹾﻞ ﻗ‬‫ﻴﻪ‬‫ﺎﻝﹴ ﻓ‬‫ﺘ‬‫ﺍﻡﹺ ﻗ‬‫ﺮ‬‫ﻬﺮﹺ ﺍﹾﻟﺤ‬ ‫ﺸ‬
 ‫ﻦﹺ ﺍﻟ‬‫ ﻋ‬‫ﻚ‬‫ﺴﺄﹶﻟﹸﻮﻧ‬  ‫ﻳ‬
‫ﻋﻦ‬ ‫ ﹸﻜﻢ‬‫ﻨ‬‫ﺩ ﻣ‬ ‫ﺪ‬‫ﺮﺗ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬‫ﻮﺍ ﻭ‬‫ﻄﹶﺎﻋ‬‫ﺳﺘ‬ ‫ ﺍ‬‫ﻢ ﺇﹺﻥ‬ ‫ﻳﻨﹺ ﹸﻜ‬‫ﻦ ﺩ‬ ‫ﻢ ﻋ‬ ‫ﻭ ﹸﻛ‬‫ﺮﺩ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻰ‬‫ﺘ‬‫ﻢ ﺣ‬ ‫ ﹸﻜ‬‫ﻠﹸﻮﻧ‬‫ﻳﻘﹶﺎﺗ‬ ‫ﺍﻟﹸﻮﻥﹶ‬‫ﻳﺰ‬ ‫ﻟﹶﺎ‬‫ﺘﻞﹺ ﻭ‬‫ ﺍﹾﻟﻘﹶ‬‫ﻦ‬‫ﺮ ﻣ‬ ‫ ﹸﺔ ﺃﹶ ﹾﻛﺒ‬‫ﺘﻨ‬‫ﺍﹾﻟﻔ‬‫ ﻭ‬‫ ﺍﻟﱠﻠﻪ‬‫ﻨﺪ‬‫ﺮ ﻋ‬ ‫ﺃﹶ ﹾﻛﺒ‬
‫ﻭﻥﹶ‬‫ﺪ‬‫ﺎﻟ‬‫ﺎ ﺧ‬‫ﻴﻬ‬‫ﻢ ﻓ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﺎﺭﹺ‬‫ﺏ ﺍﻟﻨ‬  ‫ﺎ‬‫ﺻﺤ‬  ‫ ﺃﹶ‬‫ﻚ‬‫ﺃﹸﻭﻟﹶﺌ‬‫ ﻭ‬‫ﺓ‬‫ﺮ‬‫ﺍﻟﹾﺂﺧ‬‫ﺎ ﻭ‬‫ﻧﻴ‬‫ﺪ‬ ‫ﻲ ﺍﻟ‬‫ﻢ ﻓ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﺎﹸﻟ‬‫ﻋﻤ‬ ‫ﺖ ﺃﹶ‬  ‫ﺒﹺﻄﹶ‬‫ ﺣ‬‫ﻚ‬‫ﺮ ﻓﹶﺄﹸﻭﻟﹶﺌ‬ ‫ ﻛﹶﺎﻓ‬‫ﻫﻮ‬ ‫ﺖ ﻭ‬  ‫ﻤ‬ ‫ ﻓﹶﻴ‬‫ﻳﻨﹺﻪ‬‫ﺩ‬
[:‫]ﺍﻟﺒﻘﺮﺓ‬
         

              
          
            




116

               

        


           
 


         

             






          



           
         




‫ﺎﻡ‬‫ﺼ‬‫ﻔ‬‫ﻮﹾﺛﻘﹶﻰ ﻟﹶﺎ ﺍﻧ‬ ‫ ﺍﹾﻟ‬‫ﺓ‬‫ﺮﻭ‬ ‫ﻌ‬ ‫ ﺑﹺﺎﹾﻟ‬‫ﻚ‬‫ﻤﺴ‬ ‫ﺳﺘ‬ ‫ ﺍ‬‫ ﻓﹶﻘﹶﺪ‬‫ﻦ ﺑﹺﺎﻟﱠﻠﻪ‬ ‫ﺆﻣ‬ ‫ﻳ‬‫ ﻭ‬‫ﺮ ﺑﹺﺎﻟﻄﱠﺎﻏﹸﻮﺕ‬ ‫ﻳ ﹾﻜ ﹸﻔ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻲ ﻓﹶﻤ‬ ‫ ﺍﹾﻟﻐ‬‫ﻦ‬‫ﺪ ﻣ‬ ‫ﺷ‬ ‫ﺮ‬ ‫ ﺍﻟ‬‫ﻦ‬‫ﻴ‬‫ﺒ‬‫ﺪ ﺗ‬ ‫ﻳﻦﹺ ﻗﹶ‬‫ﻲ ﺍﻟﺪ‬‫ ﻓ‬‫ﺍﻩ‬‫ﻟﹶﺎ ﺇﹺ ﹾﻛﺮ‬
[ :‫ ]ﺍﻟﺒﻘﺮﺓ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﻴ‬‫ﻠ‬‫ﻊ ﻋ‬ ‫ﻴ‬‫ﻤ‬‫ﻪ ﺳ‬ ‫ﺍﻟﱠﻠ‬‫ﺎ ﻭ‬‫ﻟﹶﻬ‬




              
          
            
               



                 

               


117


           



‫ﺎﺛﹸﻮﺍ‬‫ﻳﻐ‬ ‫ﻴﺜﹸﻮﺍ‬‫ﻐ‬‫ﺴﺘ‬
 ‫ﻳ‬ ‫ﺇﹺ ﹾﻥ‬‫ﺎ ﻭ‬‫ﹸﻗﻬ‬‫ﺍﺩ‬‫ﺳﺮ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﺎﻁﹶ ﺑﹺﻬﹺ‬‫ﺍ ﺃﹶﺣ‬‫ﺎﺭ‬‫ ﻧ‬‫ﲔ‬‫ﻤ‬‫ﻠﻈﱠﺎﻟ‬‫ﺎ ﻟ‬‫ﻧ‬‫ﺪ‬‫ﻋﺘ‬ ‫ﺎ ﺃﹶ‬‫ﺮ ﺇﹺﻧ‬ ‫ ﹾﻜ ﹸﻔ‬‫ﺎﺀَ ﻓﹶ ﹾﻠﻴ‬‫ﻦ ﺷ‬ ‫ﻣ‬‫ﻦ ﻭ‬ ‫ﺆﻣ‬ ‫ﻴ‬‫ﺎﺀَ ﻓﹶ ﹾﻠ‬‫ﻦ ﺷ‬ ‫ﻢ ﻓﹶﻤ‬ ‫ﺑ ﹸﻜ‬‫ﻦ ﺭ‬ ‫ﻖ ﻣ‬ ‫ﹸﻗﻞﹺ ﺍﹾﻟﺤ‬‫ﻭ‬
 [ :‫ﻔﹶﻘﹰﺎ ]ﺍﻟﻜﻬﻒ‬‫ﺗ‬‫ﻣﺮ‬ ‫ﺕ‬  َ‫ﺎﺀ‬‫ﺳ‬‫ﺏ ﻭ‬  ‫ﺍ‬‫ﺸﺮ‬  ‫ ﺍﻟ‬‫ ﺑﹺﹾﺌﺲ‬‫ﻮﻩ‬‫ﻮﺟ‬ ‫ﻮﹺﻱ ﺍﻟﹾ‬‫ﻳﺸ‬ ‫ ﹺﻞ‬‫ﻤﻬ‬ ‫ﺎﺀٍ ﻛﹶﺎﻟﹾ‬‫ﺑﹺﻤ‬

             

             



          

           






           
           



         
              
         



             

           
      








118




 ‫ ﻣﺎﺫﺍ ﻳﺮﺩ ﺍﻟﻠﻴﻞ ﺣﲔ ﻳﺆﻭﺏ‬ ‫ﻫﻮﺕ ﺃﻣﻪ ﻣﺎ ﻳﺒﻌﺚ ﺍﻟﺼﺒﺢ ﻏﺎﺩﻳﺎ‬
" 






            
          


 

 ‫ ﺇﺫﺍ ﱂ ﺗﺮﻡ ﰊ ﰲ ﺍﳊﻀﺮﺗﲔ‬ ‫ﻟﺘﺮﻡ ﰊ ﺍﳌﻨﺎﻳﺎ ﺣﻴﺚ ﺷﺎﺀﺕ‬
 ‫ ﻓﺬﺍﻙ ﺍﳌﻮﺕ ﻧﻘﺪﹰﺍ ﻏﲑ ﺩﻳﻦ‬ ‫ﺇﺫﺍ ﻣﺎ ﻗـﺮﺑﻮﺍ ﺣﻄﺒﹰﺎ ﻭﻧﺎﺭﹰﺍ‬





            

            
  
           
          

            

           
         
            
         
           





119



            
           

            
   



        
          
         
         




             
          



          





        
          

              


            


            

            
          


120

‫ﻮﺍ‬‫ﺎﺑ‬‫ ﻓﹶﺈﹺ ﹾﻥ ﺗ‬‫ﺪ‬‫ﺮﺻ‬ ‫ﻢ ﹸﻛ ﱠﻞ ﻣ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﻭﺍ ﻟﹶ‬‫ﺪ‬‫ﺍ ﹾﻗﻌ‬‫ﻢ ﻭ‬ ‫ﻭﻫ‬‫ﺮ‬‫ﺣﺼ‬ ‫ﺍ‬‫ﻢ ﻭ‬ ‫ﺬﹸﻭﻫ‬‫ﻭﺧ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﻮﻫ‬‫ﻤ‬‫ﺪﺗ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﻴﺚﹸ ﻭ‬‫ﺣ‬ ‫ﲔ‬
 ‫ﻛ‬ ‫ﺸ ﹺﺮ‬
 ‫ﻠﹸﻮﺍ ﺍﹾﻟﻤ‬‫ ﻓﹶﺎ ﹾﻗﺘ‬‫ﻡ‬‫ﺮ‬‫ ﺍﹾﻟﺤ‬‫ﺮ‬‫ﺷﻬ‬ ‫ ﺍﹾﻟﺄﹶ‬‫ﻠﹶﺦ‬‫ﻧﺴ‬‫ﻓﹶﺈﹺﺫﹶﺍ ﺍ‬
[ :‫ ]ﺍﻟﺘﻮﺑﺔ‬‫ﻢ‬ ‫ﻴ‬‫ﺣ‬‫ ﺭ‬‫ ﻏﹶﻔﹸﻮﺭ‬‫ﻢ ﺇﹺ ﱠﻥ ﺍﻟﱠﻠﻪ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﺒﹺﻴﻠﹶ‬‫ﻠﱡﻮﺍ ﺳ‬‫ﺰﻛﹶﺎﺓﹶ ﻓﹶﺨ‬ ‫ﺍ ﺍﻟ‬‫ﻮ‬‫ﺁﺗ‬‫ﺼﻠﹶﺎﺓﹶ ﻭ‬  ‫ﻮﺍ ﺍﻟ‬‫ﺃﹶﻗﹶﺎﻣ‬‫ﻭ‬
         



           
        
          
        









         
         
          
             



           
          

            
        
            


             




                

             





121

          


          
          
           
        
           
            
          
         
          


          
  
            
           
   


           




            
           

             


           


             
          


     
            




              
          

122






             

           

            


        

     

 



            
           

           

  


             
             


          

             
        
           
             
            
            

            
            

123

           

   

             
           
            
            


            
           
             
           
        




           
 
           
            
            

        



           



              
            

           
  


               

          
124

 

         
         

             


           
           


           

          

            
              
           

         

  
           
               
          

         

         
            



           


          


          


              
125



         




           




           



      




         
 





            







             
            
          




              
   


126

           


 
           

             

           
  




            

           
          
          
           
  



           


           

         
          
              


 

            


         
             
            


127

          
 

        

           
         
           


            
          


          


            

              
          

            




         
              
           

           



           

         




        


128




           

             
           
           
         
           





             
       
 ‫ﻻ‬
‫ﺇﻛﺮﺍﻩ ﰲ ﺍﻟﺪﻳﻦ‬           


    
           
          
          
         

             
            


           
             



            
             
            
   




            


129

     


           
           


       
            
  

         

         
             
           
           
         




        
          
            

           

           
           


 [ :‫ ]ﺍﻟﺒﻘﺮﺓ‬ ‫ﻳﻦﹺ‬‫ﻲ ﺍﻟﺪ‬‫ ﻓ‬‫ﺍﻩ‬‫ﻟﹶﺎ ﺇﹺ ﹾﻛﺮ‬


 [:‫ ]ﻳﻮﻧﺲ‬‫ﻨﹺﲔ‬‫ﺆﻣ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻮﺍ‬‫ﻳﻜﹸﻮﻧ‬ ‫ﻰ‬‫ﺘ‬‫ ﺣ‬‫ﺎﺱ‬‫ﻩ ﺍﻟﻨ‬ ‫ﺗ ﹾﻜﺮﹺ‬ ‫ﻧﺖ‬‫ﺎ ﺃﹶﻓﹶﺄﹶ‬‫ﻴﻌ‬‫ﻤ‬‫ﻢ ﺟ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﺭﺽﹺ ﹸﻛﻠﱡ‬ ‫ﻲ ﺍﹾﻟﺄﹶ‬‫ ﻓ‬‫ﻦ‬‫ ﻣ‬‫ﻦ‬‫ ﻟﹶﺂﻣ‬‫ﺑﻚ‬‫ﺎﺀَ ﺭ‬‫ﻮ ﺷ‬ ‫ﻟﹶ‬‫ﻭ‬
  
            








130


        





[ :‫ ]ﺍﻟﺒﻘﺮﺓ‬ ‫ﻳﻦﹺ‬‫ﻲ ﺍﻟﺪ‬‫ ﻓ‬‫ﺍﻩ‬‫ﻟﹶﺎ ﺇﹺ ﹾﻛﺮ‬
        
            



           
         
           
          

[ :‫ ]ﺍﻟﺒﻘﺮﺓ‬ ‫ﻳﻦﹺ‬‫ﻲ ﺍﻟﺪ‬‫ ﻓ‬‫ﺍﻩ‬‫ﻟﹶﺎ ﺇﹺ ﹾﻛﺮ‬
 
[:‫ ]ﻳﻮﻧﺲ‬‫ﻨﹺﲔ‬‫ﺆﻣ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻮﺍ‬‫ﻳﻜﹸﻮﻧ‬ ‫ﻰ‬‫ﺘ‬‫ ﺣ‬‫ﺎﺱ‬‫ﻩ ﺍﻟﻨ‬ ‫ﺗ ﹾﻜﺮﹺ‬ ‫ﻧﺖ‬‫ﺎ ﺃﹶﻓﹶﺄﹶ‬‫ﻴﻌ‬‫ﻤ‬‫ﻢ ﺟ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﺭﺽﹺ ﹸﻛﻠﱡ‬ ‫ﻲ ﺍﹾﻟﺄﹶ‬‫ ﻓ‬‫ﻦ‬‫ ﻣ‬‫ﻦ‬‫ ﻟﹶﺂﻣ‬‫ﺑﻚ‬‫ﺎﺀَ ﺭ‬‫ﻮ ﺷ‬ ‫ﻟﹶ‬‫ﻭ‬




        
           


         
           
             
            





             

131

         


           
          


         
         
            
         
          
             

           

         
      











              
            
            
             
                
              
              

            

              





         
        
132

          



            


            
           

           
            



            
             

              



             
          
            
              

            



          
           
          
         



          



              


     

133



           

            
        
         


 
          



            



        

              
           
         
      
       

          
           
           

           
            
          
              

          

            

         

          


          

134


         
            



            

          

            
           
           
           
           






          


           
               






             

                
             
               
               





                 
               

                 
               

                
135

          

          

           
           
   

 



            


            

            
             



               
     
               



            


               
            
            
               
               
             
          
          





              



136


           
           
 



  

           

          
            
        


              


            

           

          
         
          


           
           






             








             


137




         

           


             
            

           


        
           
            


            
  

           



  ṭṭā ʿ    ʿ  
ḥṢḥīḥāīṭṭāḥīūīā
āīāḍ.
   ḥ  ʿ Ḥī   
Ḥā Ṣā ū ʿā ā ū ḥī
ḥ ʿ ā ʿ Ḥāī ḥ ī
ḥūīūāḤ.
  Ḥ ḥ  ʿī  Ḥ ḥ āī ḥ
Ṣḥīḥāīūāʿ .
 ḤḥʿīḥʿīḤ
īṭīẒāīḥāḥīḥ
īīāṬāʿī.
 āʿāīḥḥ
 āī  ī   ā ʿā  ʾāʾ
āʾāḥīḥāʿāūāṢā.
138

   ū ī ḥ  ḥ   
ṭī  ā   ā ṣ
ṭʿṣṭāāīḤīʾā .
 īūāʾāʿīʿīī
 ī ʾā ʿẓī ḥī āī 
ḥāāḍā
īʿ .
 ū ʿā ḥ ʿ ḥā  ʿ ḥī 
āīḥḤīḥāʿīā
āʿīʿ.
 āī ḥ āṣ ī    āʾ  
īīḥāīāīāīāī
ūāī .
 āī ūʿ ā ḥ  āʿī  āī
ī āʿṢḥīḥ Ḥī
ū ā    ā ḥī ḥ ī 
ṭīṭʿā .
 ī ḥ  Ḥ  ʿī  ā ū 
āḥīḥʿ
āʿṭāāā .
 ṣāṣ ḥ  ʿī āī     ḥā 
ʾāḥīḥāḥāīūāḥā
āʿī.
 āāḤʿāīā
āāī.
 ṭāīūāḥḥāī
ṭā ī  ʿā    
ḥīāūḤṭʿʿ.
 īīʿāḥḥ
 ʿā  āā   ʿā ā
ḥī ūʿ  ḥī  ā  ʿ
āʾūṭūʾā.
 ī   ī  ḥū  ḥ  ʿ
āīʿāūāʿ
āī.
 īīūḥī
ūṭ  ā  ḥī ī ḥ ī 
ī   ū ā   Ṭāʿ    
īʿ.
139

 āʿī ḥ  ī ūʿ ā    ū

āʿ .
 āʿīḥīūʿāāḥī
ḥḥāūāʿ.
 ī  ḥ ṣṭā  ṣū 
āīūāḍʿ .
 āī ūʿ ā ḥ  ḥ  Ḥ
 ā      ā ḥ 
ḤḥīʿāʾūṭʿĀĀū
ʾā .
 āī ūʿ ā ḥ  ḥ  Ḥ
āḥḥīḥ
ḥāāḤī .
 ʿāī   ʿ ā  ā 
ṣʿāḥīḤīḥāẓ
ūāī.
 āī ā  ḥ  ū  ā
 ʿ ṭ ḥī ā  ʿḍ ā
 ḥ,ʿ ḥ  āī Ḥī  
āḤ.
 āī ā  ḥ  ū ū ā
 ʿ ī ḥī Ḥī  ʿ 
īī .
 ḥāī  ʿ ḥ  ḥ  ā 
ʿ      ḥ  
Āā ḥī ʿ āʾūṭ   ū ʾ 
ā .
 ʿẓī Āāī ḥ  Ḥ  
 ʿ ʿū ḥ  ī āū ḥī
ʿ ḥā ḥ ʿā   ī 
ī .
 ʿāīṬāāāīīāī
īāā
āā ḥ ī ʿ ʿĀī  
āī .
 ʿīīʿāīḥṢḥīḥ
āīūāʿ.
140

 āʾ āḍī  ʿā ḥ  Ḥ 

ḥ    ḥā ṭā
ūāʿ .
 ḍāī ū  ī   ʿū
ūāī .
 ṭīʿūʿāḥ
ʿ  ī  ḥ  ī ī 
ī  ī  ʿ    āḍ ūʿ 
ḥāʾīʿ .
 ṭīʿūʿāḥ
ʿīāḥīʿ
ʿṭīʿīāā
 ā    ʾṭʾ ḥī ḥ
ṣṭāʿẓīʾāṭāĀā .
 āī   ḥ  ʿ ḥā
ūʿ ā   ʿī    
īā
īʿ.
 āʾī  ʿ ḥā ḥ  ʿ  ʿī 
āāī   āʾī ʿī ḥ āṣ ī 
āī   āḍ  ʿā    
īʿ..
 īāḥāī
āḥṢḥīḥḤāūāḥāʾ
āʿ .
 īūīʿ
āʾ ī ḥī  ʿ āʾ  ʿ āʾ
ḥīʿāḥūā .
 ū āū ā  ʿ  ḥā  ī 
ā  ʿ ī āī   
āʾū ʿā  ʿī ʿ ʿ ʿā  ʿĀ 
ūāāḤ




141

Jurnal Hadis Bil 4 PDF

Diunggah oleh

Informasi Dokumen

Judul Asli

Hak Cipta

Format Tersedia

Bagikan dokumen Ini

Bagikan atau Tanam Dokumen

Opsi Berbagi

Apakah menurut Anda dokumen ini bermanfaat?

Apakah konten ini tidak pantas?

Hak Cipta:

Format Tersedia

Jurnal Hadis Bil 4 PDF

Diunggah oleh

Hak Cipta:

Format Tersedia

Jurnal Ilmiah Berimpak

(Edisi Akhir Tahun)

Tahun Kedua, Bil: 4, Safar 1434h, (Disember 2012)

Dr. Rif’at Fauzi Abd. Mutalib

SAHIH AL-BUKHARI VERSI AL-YUNINI: SEJARAH,

KONSEP AL-TA FIYAH DALAM AKIDAH BERDASARKAN

GHARAR DALAM PERSPEKTIF FIQH AL-HADITH: ANALISIS

AN ANALYSIS OF INTERPRETATIONS OF HADITH

1 Institut Kajian Hadis (INHAD), Kolej Universiti Islam Antarabangsa Selangor.

(194H - 256H) sehinggalah ke zaman sekarang ini, ia telah diriwayatkan

Perawi-perawi Kitab Sahih al-Bukhari

3. al-Akhsikati: Abu Nasr Ahmad bin Muhammad al-Akhsikati (m.

Perbezaan Antara Nuskhah-Nuskhah Sahih Al-Bukhari

Dikhabarkan kepada kami oleh al-Hafiz Abu Dhar ‘Abd bin

Pada hemat penulis, pandangan al-Hafiz al-Baji dan al-Hafiz Ibn

Dengan sebab kekosongan pada kitab asal inilah berbezanya

Biografi al-Hafiz al-Yunini

Antara anak-anak muridnya yang masyhur ialah al-Hafiz al-

Al-Nuskhah al-Yuniniyyah Bagi Sahih al-Bukhari

pengajian kitab Sahih al-Bukhari tersebut telah diadakan di dalam 71 buah

Kemudian al-Hafiz al-Yunini menulis pula di bahagian akhir

Dalam catatan di atas, Al-Hafiz al-Yunini menyebutkan bahawa

memudahkan kerja-kerja perbandingan dilakukan. Secara terperinci, rumuz

Kemasyhuran al-Nuskhah al-Yuniniyyah ini, mendorong Khalifah ‘Uthmani

daripada al-Nuskhah al-Yuniniyyah ini, walaupun beliau tidak menyatakan

Kedetailan al-Yunini dalam membuat perbandingan antara nuskhah-nuskhah

Nuskhah-Nuskhah Sahih Al-Bukhari yang Dijadikan Perbandingan oleh

Berikut adalah carta bagi sanad periwayatan nuskhah-nuskhah tersebut;

Al-Mustamli al- Al-Kusymihani Abu Zayd al- Abu Ahmad Al-Nu’aymi

Abu Dhar al- Karimah al- Al-Qabisi Al-Asili Al-Dawudi Al-Malihi

Ibn Abu al- Al-Fudayli

Ibn ‘Asakir Al-

CONTOH-CONTOH KEUNIKAN AL-NUSKHAH AL-YUNINIYYAH

Terjemahan: Bab menyama-ratakan belakang badan ketika

SAW ruku‘, kemudian baginda meratakan belakang

Dalam sesetengah nuskhah, didapati pada bab ini dibawakan dua

Terjemahan matan: Kata al-Bara’: “Ruku‘ Nabi SAW,

Terjemahan matan: Dari Abu Hurairah r.a. katanya: “Nabi

tiga kali. Kemudian lelaki itu berkata: "Demi Allah yang

Terjemahan: Dari ‘Ubadah bin al-Samit katanya: “Pernah

2. Memberi Kefahaman Tentang Perbezaan Bilangan Kitab Kecil dan

hampir sama dengan kiraan Syeikh ‘Abdullah al-Ghunayman dalam

Manakala dalam riwayat al-Asili hanya menyebut ( ) tanpa

3. Menyatakan Perbezaan Lafaz Dalam Matan Hadith

Terjemahan: “Apa yang di antara rumahku dan minbarku

Terjemahan: “Masa akan menjadi dekat (singkat), amalan

Al-Bukhari meriwayatkan hadith ini dalam kitab al-Adab (5577) dan

Terjemahan: Daripada Maymunah katanya: “Aku pernah

Terjemahan: Daripada ‘A’isyah RA: “Sesungguhnya Nabi

Dalam riwayat Abu Dhar al-Harawi daripada al-Kusymihani lafaz

Terjemahan: Daripada ‘A’isyah RA katanya: “Sekiranya

Terjemahan: Daripada Abu Sa‘id al-Khudri RA daripada

4. Memperlihatkan Penambahan Lafaz Dalam Matan Hadith

Terjemahan: Daripada ‘A’isyah bahawa Rasulullah s.a.w.

Terjemahan: “Ya Allah, moga hujan yang memberi manfaat”.

Manakala dalam riwayat Abu Dhar al-Harawi daripada al-Hammuyi

Terjemahan: “Ya Allah, moga curahan yang memberi manfaat”.

ii. Contoh 2, hadith (1024):

Terjemahan: Daripada Ibn ‘Umar RA bahawa Nabi SAW

Terjemahan: “Janganlah seorang wanita itu bermusafir

Terjemahan: Daripada ‘A’isyah RA katanya: “Hari ‘Asyura

Terjemahan: “Hari ‘Asyura dijadikan hari berpuasa oleh kaum

iv. Contoh 4, hadith (2292):