Anda di halaman 1dari 8

PIDARTA BASA BALI

1. Pamiteges Pidarta
Sinalih tunggil kawagedan mabasa Bali inggih punika mabebaosan (bebicara).
Kawagedan mabaosan sajeroning paplajahan basa Bali mateges maderbe kaweruhan
miwah kawagedan ngwedar daging pikayunan nganggen basa bali sane becik miwah patut
(baik dan benar). Becik mateges prasida nganggen kruna-kruna sane lengut tur prasida
nudut kayun sang sane mirengang. Patut mateges mungguing kruna-kruna sane kanggen
sajeroning pidarta punika manut genahnyane nganutin tata anggah ungguhing kruna basa
Bali.
Mabaos Bali kabinayang dados kalih inggih punika mabaos ring kawentenan resmi
miwah mabaos ring pagubugan (nenten resmi). Punika mawinan wenten basa pakraman
miwah basa pasawitrayan. Basa pakraman, wantah basa baline sane kanggen mabaos ring
patemon – patemon resmi minakadi ring paruman adat, ring upacara agama, miwah
pangajahan basa bali ring kelas. Raris sane kabaos basa pasawitrayan inggih punika basa
baline sane kanggen mabebaosan ring pagubugan sarahina-rahina (sane nenten resmi),
minakadi para muride ngraos ring kantin sareng timpal-timpalnyane, para pegawe kantoran
ngraos ring ruangan masambilan makarya, para petani ngraosang toya ring carike, miwah
sane lianan. Sinalih tunggil wangun bebaosan resmi punika mawasta pidato (andap) utawi
pidarta (alus).
Pidarta Bali inggih punika bebaosan mabasa Bali alus marupa daging pikayunan
sané kawedar majeng anak sareng akéh, sané matetujon mangda anaké sané mirengang
baosé punika kayun nginutin daging kapatutan sané kabaosang utawi mangda napi sané
kawedar prasida karesepang saha kalaksanayang. Sang sané mapidarta kabaos pamidarta
utawi (orator).

2. Wangun Pidarta
Karangan miwah surat ketah madaging purwaka (pendahuluan),daging (isi),
miwah pamuput (penutup). Wangun pidarta taler kadi asapunika, madaging purwaka,
daging, miwah pamuput. Pateh sakadi ring bahasa Indonesia, pidarta basa Baliné Maderbé
wangun utawi format sasuratan sané pastika. Ring sor punika pacang katlatarang wangun
pidarta basa Baliné sané kapalih dados tigang palet inggih punika:
a. Murda (Judul) Patut wénten murda utawi judul pidarta manut topic utawi téma sané
jagi katlatarang.
b. Purwaka/Pamahbah (Pendahuluan) Ring pahan puniki dagingnyané patut ngaturang
pangayubagia ring Ida Sang Hyang Widhi Wasa, pangastuti/pangastawa, panganjali
ring para pamilet utawi sang sané mirengang, ngaturang parama suksma, pangaksama,
raris nyinahang angga (sapa sira sané mamaos mangda kauningin).
c. Daging pidarta (manut babuat) 1) Unteng karya 2) Téma 3) Manut tetujon bebaosan
Yéning ring paruman banjar upami, patut aturang daging-daging parindikan sané
mabuat ring krama banjar. Yéning ring pawiwahan umpaminnyané ri tatkala
kapakusara ngangganin kulawarga ring adampati, nguningayang ééd upakara, taler tan
lali ngaksamayang mungguing kawéntenan genah, panyambrama miwah sané tios-
tiosan. Asapunika taler ring acara sané tiosan.
d. Pamuput Ri sampun ngenjek ring pamuput atur (pidarta) patut wéntenang : 1)
Pacutetan daging bebaosan, puniki mabuat pisan duaning ri sampuné panjang antuk
matur-atur mangdené sang mirengang éling malih ring unteng daging bebasoanné 2)
Pinunas mangda ngawewehin sahanan Kakirangannyané ring sajeroning maktayang
pidarta 3) Matur suksma antuk uratian sang sané mirengang tur sang sané prasida rauh
4) Nunas pangampura manawi wénten sané tan manut ring kayun sang miarsayang. 5)
Parama santih Maka panguntat anggén wasananing atur miwah muputang pidarta.

3. Tetikesan Pidarta
Sajeroning maktayang pidarta, mangda napi sané kawedar prasida kauratiang saha
mangda prasida nudut kayun sang sané miarsayang, sang orator patut taler nguratiang
tetikesan mapidarta. Minakadi ring sor puniki. Agem-ageman utawi tetikesan ri kala
mapidarta :
1) Wicara, inggih punika ngeninin indik topik utawi téma pidarta sané jagi kabaktayang,
mangdané prasida nudut kayun para pamiarsa.
2) Wiraga, inggih punika semita lan laras sang sané maktayang.
3) Wirama, inggih punika intonasi suara sané anut ring punggelan lengkara mangdané
prasida kapiragi lengut.
4) Wirasa, inggih punika ri tatkala maktayang pidarta kacihnayang antuk rasa mangdané
daging pidarta sané kabaktayang punika prasida nuek rasa nyujuh tuas sang sané
mirengang.
4. Tata Cara rikala makarya pidarta
Malarapan antuk tatacara maktayang pidarta punika, ring sajeroning pacang
makarya pidarta patut taler kaélingin tur kauningin indik parindikan ring sajeroning
makarya pidarta, sané salanturnyaé prasida dados kanggén titi pangancan sakadi:
1) Téma inggih punika unteng pikayunan.
2) Patut wénten murdha utawi judul pidarta manut topik utawi téma sané jagi
katlatarang.
3) Pamahbah utawi pendahuluan patut madaging:
a) Pujastawa, sané ketahnyané nganggén pangastungkara.
b) Matur pangayubagianing manah, panyuksma, miwah swasti prapta ring sang
sané sida rauh ring sajeroning acara.
4) Daging pidarta punika, kaanutang ring téma pidarta sané kaangkat, tur nlatarang
indik pakayunan antuk makudang-kudang pahan pakayunan sané marupa paragraf-
paragraf, sané kajangkepan marupa pidarta.
5) Pamuput daging aturé indik:
a. Panyuksma antuk uratian sang sané miragiang tur majeng ring sang sané sida
rauh.
b. Nyutetang daging baos ring sajeroning pidarta.
c. Atur pangampura antuk sahanan kakirangan ri kala maktayang pidarta.
d. Atur pinunas, mangda ngawewehin sahanan kakirangan ring sajeroning
maktayang pidarta.
e. Panyineb atur sané ketah nganggén parama santih.

5. Tata Cara Mapidarta


a. Pidarta Tutur (Impromptu/Dadakan) Inggih punika pidarta sané kawedar sangkaning
dadakan utawi nénten madasar antuk pangrencana.
Kaluihannyané:
1) Lebih nyihnayang pikayunan sang sané mapidarta
2) Bebaosan sang sané mapidarta madasar antuk kaweruhannyané.
3) Kawéntenan interaksi sareng pamiarsa utawi nénten monoton.
Kakirangannyané:
1) Kirang sistematis mawinan nénten wénten nyiapang téks.
2) Sang orator kakantenang gerogi utawi demam panggung (cenderung lebih gugup).
3) Nénten manut ring bantang (téma).
b. Pidarta Sasuratan (Manuskrip/Naskah) Inggih punika pidarta sané kawedar
sangkaning sampun kasiagayang téksnyané.
Kaluihannyané:
1) Kakaryanang logis tur sistematis.
2) Sang orator prasida milihin kruna-kruna sané becik.
3) Manut ring bantang (téma) utawi topik.
Kakirangannyané:
1) Interaksi nénten becik sareng pamiarsa.
2) Makéh merluang/ngarsayang galah anggén ngaryanang téks.
c. Pidarta Arda Tutur (Tanpa Naskah/Ékstémporan) Inggih punika pidarta sané
kabaktayang nganggé ringkesan utawi skéma, sané lumrah kabaktayang olih
pangénter acara utawi ugrawakia.
Kaluihannyané:
1) Kawéntenan interaksi sareng pamiarsa.
Kakirangannyané:
1) Nénten manut ring bantang (téma).
2) Kirang sistematis mawinan nénten wénten nyiapang téks.
3) Meweh milih kruna sané becik.
d. Pidarta Memoritér (Menghafal) Inggih punika matéri sané pacang kabaktayang ring
arep pamiarsa sampun kasiapang tur kasurat dumun selanturnyané patut kawacen
sesai-sai.
Kaluihannyané :
1) Téks kakaryanang logis tur sistematis.
2) Prasida milih kruna sané becik.
3) Manut ring téma utawi topik.
Kakirangannyané :
1) Interaksi sareng pamiarsa pacang kirang mawinan sang orator ngutsahayang éling
ring kruna sané wénten ring téksnyané.
2) Ngarsayang akéh waktu.
3) Kirang penghayatan ri tatkala maktayang pidarta.
4) Témpo sang orator ri tatkala maktayang pidarta gelis (terlalu cepat dalam
menyampaikan).
6) Pangresep indik Pidarta
Yéning uratiang becik-becik, kantun akéh wénten luir bebaosan mabasa Bali alus
sané wangunnyané masaih ring pidarta. Bebaosan punika madué wasta niri-niri minakadi:
a. Pidarta (pidato) Bebaosan mabasa Bali alus ring acara pakraman sané dagingnyané
umum utawi nénten ngeninin indik ajahan agama. Upami : 1) pidarta kelian ring
krama banjar (indik ngwangun balé banjar) 2) pidarta pamilet lomba ring pakraman
(indik narkoba).
b. Dharma wacana (upanisad, siraman rohani) Inggih punika bebaosan mabasa Bali alus
ring acara pakraman sané madaging saindik-indik ajahan agama. Upami: 1) Bebaosan
Ida Pedanda Madé gunung ring Bali TV 2) Bebaosan Sri Mpu Dukuh Sakti ring Jaba
Pura Pangkung Prabu.
c. Sambrama wacana (kata sambutan) Inggih punika bebaosan mabasa Bali alus sané
kawedar pinaka nyanggra sajeroning acara pakraman utawi pinaka panyanggra tamiu
sajeroning upacara adat utawi agama. Upami : 1) Panyanggra Kelian Banjar Dinas
rung ulang tahun sekaa teruna 2) Panyanggra sang madué karya ring para undangan.
d. Atur piuning (laporan) Inggih punika bebaosan mabasa Bali alus sané nguningayang
kawéntenan karya sané kalaksanayang. Upami: Atur piuning manggala karya ulang
tahun. 2) Atur piuning pangrajeg karya pacaruan ngresigana.
Salanturnyané patut taler kauningin mungguing wénten makudang-kudang istilah
sané wénten paiketannyané ring pidarta mabasa Bali, minakadi :
1) Dharma tula inggih punika acara sané marupa pabligbagan utawi masadu arep (diskusi)
pantaraning sang sané maktayang baos sareng sang sané nyarengin taler mirengang
baos.
2) Widya tula inggih punika pabligbagan saindik-indik daging kaweruhan (ilmu
pengetahuan) sané kawicaraang.
3) Dharma suaka inggih punika bebaosan ngaptiang kapiolasan utawi daging ipun wénten
sané jagi kasuakayang.
4) Sima krama inggih punika patemon medarmasuakan.
5) Saur-pitakén inggih punika tanya jawab.
Sajaba punika, patut taler kawikanin mungguing wénten makudang-kudang istilah
kanggén maosang anaké sané sering milet mabebaosan ring pakraman (patemon resmi)
minakadi:
1) Pamidarta : sang sané mapidarta (orator).
2) Pamaos : sang sané maosang kriapatra utawi makalah (pemakalah, penyaji).
3) Ugrawakia : pangenter, sang sané ngenterang acara (MC, pembawa acara).
IMBA PIDARTA BAHASA BALI

Suksma antuk galah sane sampun kapaica majeng ring titiang minakada panitia
ring parikrama Hari Aksara Internasional pinanggal 8 September puniki. Sadurung
nglantur ngiring sareng sami ngaturang suksmaning manah ring Ida Parama Wisesa,
santukan antuk kertha wara nugraha Ida, irage sareng sami prasida kacunduk ring galahe
mangkin.

Om Swastiastu,

Sane wangian titiang Bapak Ibu guru miwah uleman sareng sami, para sisya
saking sekolah lianan lan para semeton sane banget suksmayang titiang.
Ring galahe mangkin titiang pacang ngaturang pidarta indik “Pengembangan
Aksara lan Sastra Truna-Trunine ring Zamane Mangkin.” Ring paindikane puniki pacang
kalaksanayang pacentokan ngewacen puisi, pidarta, lan makarya karya sastra sekadi
satua bawak, puisi miwah sane lianan. Pacentokanne puniki kakapah dados kalih basa
minakadi basa bali lan basa Indonesia. Lan kakapah antuk kakalih kategori minakadi
kategori A sane katujon antuk sisya SMP (SLTP) lan kategori B sane katujon antuk sisya
SMA (SLTA).
Tetujon parindikane inggih punika ngwaliang semangat para truna-trunine
mangdane prasida ngangge basa bali sane becik. Ring zaman globalisasi sekadi mangkin,
IPTEK lan ilmu pengetahuanne sami sampun sayan nglimbak, nanging para truna-trunine
mangkin sayan ninggalin budaya nulis surat lan truna-trunine lali ring tata cara ngwacen
utawi mawicara sane becik. Ring penelitian sane munggah ring majalah Horizon 2005,
para sisya SMU sane uning lan becik ring sastra, wau 20%. Puniki nyihnayang kasuen-
suen sisyane ngangge basa Bali lan basa Indonesia sane patut sayan ical. Santukan
punika, ngiring iraga utamane para truna-trunine sareng sami ngange basa Bali utawi
basa Indonesia sane becik lan manut ring awig-awig sane wenten.
Inggih wantah asapunika pidarta sane prasida aturang titiang, titiang nunas restu
ring ida dane sareng sami mangdane acarane puniki prasida memargi becik, Titiang
nunas geng rena sinampura antuk kaiwangan titiange sane tan manut ring manah ida
dane soang-soang.

Pinih untat titiang puputang antuk ngaturang parama santih.

Om Santih Santih Santih Om


Tugas

1. Indayang rereh tema pidarta ring ajeng (Coba tentukan tema pidato diatas).
2. Indayang rereh napi sane dados unteng pidarta ring ajeng (coba cari apa yang menjadi
inti pidato diatas).
3. Saking imba pidarta ring ajeng, indayang rereh wangun pidartanyane (Pamahbah,
Daging Pidarta lan Pamuput. (Dari contoh pidato diatas, coba cari struktur
pidatonya).
4. Indayang makarya imba pidarta sane ngambil tema “HUT RI kaping-74”. (Buat pidato
yang bertemakan “HUT RI ke-74).

Anda mungkin juga menyukai