1 STATISTIKA
1.1 Pengertian Dasar Statistika
Statistika adalah cabang matematika yang berhubungan dengan
pendataan yang meliputi : pengumpulan data, penyajian data,
pengolahan data, dan pengambilan keputusan atau ramalan
tentang data.
Data (bentuk jarak dari datum) adalah keterangan atau informasi yang
diperoleh dari suatu pengamatan, berupa angka, lambang, atau sifat.
Ditinjau dari jenisnya, data dapat dibedakan menjadi:
1. Data Kumulatif, yaitu data yang bukan merupakan bilangan.
2. Data kuantitatif, yaitu data yang berupa data bilangan.
Ditinjau dari cara mendapatkannya, data kuantitatif dapat di
bedakan menjadi:
1. Data cacahan, yaitu data yang diperoleh dengan cara mencacah
atau menghitung.
2. Data ukuran, yaitu data yang diperoleh dengan cara mengukur.
Hasil kualisis dan pengolahan suatu data disebut statistik.
Statistik ini menunjukkan karakteristik data, misalnya data rata-rata,
median, modus dan sebagainya.
1.2 Pengumpulan Data
Ada beberapa cara pengumpulan data, di antaranya:
1. Dengan penelitian langsung di lapangan atau di laboratorium.
2. Dengan wawancara (interview)
3. Dengan angket (kuesioner)
4. Dengan studi literatur atau memanfaatkan data yang telah di
kumpulkan oleh para peneliti terdahulu.
1.3 Penyajian Data
1.3.1 Piktogram (Diagram Lambang)
Cara menyajikan data yang cukup sederhana adalah menggunakan
piktogram, yaitu menyajikan data dalam bentuk simbol atau gambar.
1
Matematika
S O N Y S U G E M A C O L L E G E
Contoh:
Piktogram berikut menunjukkan banyaknya penduduk suatu kota
dari tahun 1980 sampai tahun 1985.
2
Matematika
S O N Y S U G E M A C O L L E G E
3
Matematika
S O N Y S U G E M A C O L L E G E
4
Matematika
S O N Y S U G E M A C O L L E G E
2. Frekuensi
Frekuensi kelas pertama : f1 = 6
Frekuensi kelas kedua : f2 = 10
dan seterusnya
3. Batas Kelas
Batas kelas terdiri dari Batas Bawah (Bb) dan batas atas (Ba)
yang menyatakan nilai terkecil dan terbesar dari tiap kelas.
Kelas pertama : Bb = 21 ; Ba = 30
Kelas kedua : Bb = 31 ; Ba = 40
dan seterusnya
4. Tepi Kelas
Tepi kelas terdiri dari tepi bawah (Tb) dan tepi atas (Ta). Untuk
data yang dinyatakan dengan ketelitian sampai satu desimal,
tepi kelas ditentukan dengan :
Tb = Bb - 0,5
Ta = Ba + 0,5
Kelas pertama: Tb = 20,5 ; Ta = 30,5
Kelas kedua: Tb = 30,5 ; Ta = 40,5 dan seterusnya
5. Panjang Kelas
Panjang kelas didefinisikan sebagai :
P = Ta - Tb = Ba - Bb + 1
Untuk contoh di atas:
P = 30,5 - 20,5 = 10
6. Titik Tengah Kelas
Titik tengah kelas didefinisikan : X i = 12 (Bb + Ba)
Untuk contoh di atas : X1 = 12 (21 + 30) = 25,5
Titik tengah kelas pertama : X2 = 12 (31 + 40) = 35,5
Titik tengah kelas kedua :
dan seterusnya
1.3.6 Histogram dan Poligon Frekuensi
Histogram dan Poligon Frekuensi adalah grafik yang mecerminkan
distribusi frekuensi.
1. Sebuah histogram terdiri dari kumpulan batang-batang per
segi panjang dengan alasannya menyatakan panjang kelas,
dan tingginya menyetakan frekuensi kelas.
2. Sebuah poligon frekuensi merupakan garis-garis patah yang
menghubungkan titik-titik tengah ujung batang histogram.
5
Matematika
S O N Y S U G E M A C O L L E G E
6
Matematika
S O N Y S U G E M A C O L L E G E
7
Matematika
S O N Y S U G E M A C O L L E G E
x1 + x2 + ... + xn
∑ xi
x= n = i =1
n
Contoh:
Tentukan rataan hitung dari : 4, 6, 7, 9, 10
Jawab :
x = 4 +6 +75+9 +10 = 365 = 7,2
8
Matematika
S O N Y S U G E M A C O L L E G E
f1 x1 + f2 x2 + ... + fn xn
∑ f1 . xi
x= f1 + f2 + ... + fn = i =1
n
∑ fi
i =1
Contoh :
Empat kelompok siswa masing-masing terdiri dari 10, 20, 30, dan
20 orang menymbang uang ke suatu yayasan penderita kantong
kering. Sumbangan rata-rata tiap kelompok masing-masing Rp
4.000,-; Rp 10.000,-; Rp 6.000,-; dan Rp 3.000,-. Berapa besar
sumbangan rata-rata tiap siswa keseluruhan ?
Jawab :
f1 = 10 ; x1 = 4.000 f3 = 30 ; x3 = 6.000
f2 = 20 ; x2 = 10.000 f4 = 20 ; x4 = 3.000
9
Matematika
S O N Y S U G E M A C O L L E G E
61 - 70 9
71 - 80 7
Jawab :
Nilai fi xi fi . xi di fi . di Ui fi . Ui
21 - 30 6 25,5
153 -30 -180 -3 -18
31 - 40 10 35,5
355 -20 -200 -2 -20
41 - 50 11 45,5
500,5 -10 -110 -1 -11
51 - 60 17 55'5
943'5 0 0 0 0
61 - 70 9 65,5
589,5 10 90 1 9
71 - 80 7 75,5
528,5 20 140 2 14
60 3070 -260 -26
1. Dengan definisi langsung :
x = ∑ i f i = 3070
f .x
60 = 51,2
∑i
= 55,5 – 4,3 = 51,2
2. Dengan rataan sementara :
x = x s + ∑ i f i = 55,5 + ( −60
f .d 260
)
∑i
3. Dengan pengkodean :
( )
x = xs + ∑ i f i P
f .U
∑i
= 55,5 + ( −6026 )10 = 55,5 − 4,3 = 51,2
10
Matematika
S O N Y S U G E M A C O L L E G E
1.4.3 Modus
Modus adalah data yang paling sering muncul atau data yang mem
punyai frekuensi terbesar.
Contoh:
1. 3, 4, 4, 5; 5, 5, 6, 6, modusnya 5
2. 3, 4, 4, 5, 5, 6, 7, 8, modusnya 4 dan 6
3. 3, 4, 4, 5, 5, 6, 6, 7, 8, modusnya 4, 5, dan 6
4. 3, 3, 4, 4, 5, 5, 6, 6, modusnya tidak ada
Data yang memiliki satu modus disebut unimodus, yang memiliki dua
modus disebut bimodus, dan yang memiliki lebih dari dua modus
disebut multimodus.
Modus untuk distribusi frekuensi dihitung dengan rumus :
Mo = L + ( )P
S1
S1 + S2
Mo : Modus
L : Tepi bawah kelas modus
Kelas modus
Adalah kelas yang frekuensinya terbesar :
S1: selisih frekuensi kelas modus dengan frekuensi kelas sebelumnya
S2: selisih frekuensi kelas modus dengan frekuensi kelas sesudahnya
P : panjang kelas
Contoh : Tentukan modus dari :
Nilai Frekuensi
21 - 30 6
31 - 40 10
41 - 50 11
51 - 60 17
61 - 70 9
71 - 80 7
Jawab : 51 - 60
L = 51 - 0,5 = 50,5
S1 = 17 - 11 = 6
S2 = 17 - 9 = 8
P = 60,5 - 50,5 = 10
Mo = L + ( )P
S1
S1 + S2
11
Matematika
S O N Y S U G E M A C O L L E G E
12
Matematika
S O N Y S U G E M A C O L L E G E
Jawab
a. statistik peringkat : 3, 3, 4, 4, 4, 5, 7, 7, 8, 8, 8, 9, 10, 12
b. statistik minimum dan maksimum : Xmin = 3, Xmax = 12
c. median dan kuartil:
Median: Q2 = 12 (7 + 7) = 7
Kuartil bawah: Q1 = 4, dan
Kuartil atas : Q3 = 8
d. rataan kuartil :
RK = 1 (Q + Q3 ) = 12 (4 + 8) = 6
2 1
e. rataan tiga :
RT = (Q + 2Q + Q ) = 1 (4 + 14 + 8) = 6,5
1 2 3 4
13
Matematika
S O N Y S U G E M A C O L L E G E
b.
c.
14
Matematika
S O N Y S U G E M A C O L L E G E
( )
10
in
10 −( ∑ f )i
Nilai desil ke i ditentukan dengan rumus : Di = Li + fi .c
i = 1, 2, 3, ..., 9
Di : desil ke i
Li : tepi bawah kelas yang memuat desil ke i
n : ukuran data
∑
( f )i : jumlah frekuensi sebelum desil ke i
c : panjang kelas
Contoh:
1. Diketahui kumpulan data: 2,1 2,4 2,7 2,9 3,4 3,5 3,7 4,0 4,3
4,7 4,8 5,1 5,3 5,7
Tentukan :
a. desil ke lima
b. desil ke delapan
Jawab:
a. Desil ke 5 terletak pada urutan nilai ke : 5(1510+1) = 8 Jadi D5 = X8
= 3,7
b. Desil ke delapan D8 terletak pada urutan nilai ke 8(1510+1) = 12,8
Dengan interpolasi didapat:
D8 = X12 + 0,8 (X13 - X12)
= 4,8 + 0,8 (5,1 - 4,8) = 5,04
2. Diketahui tabel distribusi frekuensi :
Nilai Frekuensi
31 - 30 5
41 - 40 3
51 - 50 5
61 - 60 6
71 - 70 9
15
Matematika
S O N Y S U G E M A C O L L E G E
81 -80 8
91 - 100 4
Tentukan Desil ketiga D3!
Jawab :
Desil ketiga D3 terletak pada urutan nilai ke Kelas D3: kelas 51
– 60.
16
Matematika
S O N Y S U G E M A C O L L E G E
Jawab:
n = 100
70(100)
P70 terletak pada urutan ke 100
Kelas P70 : 165 - 169
17
Matematika
S O N Y S U G E M A C O L L E G E
Jawab:
18
Matematika
S O N Y S U G E M A C O L L E G E
Contoh:
1. Hitung ragam dan simpangan baku untuk data : 43, 46, 51, 51,
60, 66, 68
Jawab :
19
Matematika
S O N Y S U G E M A C O L L E G E
2 PELUANG
2.1 Kaidah Pencacahan
Apabila kejadian I dapat terjadi dengan n1 cara, kejadian II dengan
n-2 cara, kejadian III dengan n3 cara, dan seterusnya, maka gabungan
seluruh kejadian dapat terjadi dengan n1, n2, n3 ... cara.
Contoh :
Amir mempunyai baju, 4 celana dan 3 sepatu. Dengan berapa cara
Amir dapat memakai baju, celana dan sepatu bersamaan.
Jawab :
5(4)(3) = 60 cara.
2.2 Faktorial
n ! dibaca n faktorial.
20
Matematika
S O N Y S U G E M A C O L L E G E
Contoh :
1. Tentukan banyak permutasi 2 huruf dari 4 huruf ABCD
Jawab :
4! 4!
P(4,2) = = = 4(3) = 12
(4 − 2)! 2!
kedua belas permutasi itu adalah : AB, AC, AD, BA, BC, BD, CA,
CB, CD, DA, DB, DC.
Jawab :
Terdapat 10 huruf dengan 4 huruf i, dan 4 huruf s, maka
10! 10.9.8.7.6.5.
P= = = 6300
4!4! 4.3.2.1
2.3.3 Permutasi siklis (melingkar)
Banyak cara penyusunan n objek yang berbeda disusun melingkar
adalah :
21
Matematika
S O N Y S U G E M A C O L L E G E
Contoh :
Tujuh orang duduk melingkari sebuah meja. Ada berapa cara mereka
duduk jika
a. urutannya bebas
b. dua orang harus selalu berdampingan
Jawab :
a. (7 – 1) ! = 6 ! = 6(5)(4)(3)(2)(1) = 720
b. Dua orang berdampingan dianggap seorang, sehingga ada 2! =
2 cara.
Dari 7 orang dianggap 6 orang jadi cara pengaturannya ada
(6 – 1) ! = 5 ! = 120 cara.
Banyak cara pengaturan yang diminta ada 2(120) = 240 cara.
2.4 Kombinasi
Kombinasi adalah susunan unsur-unsur tanpa memperhatikan urutan
nya.
sifat : n C r = n C n −r
Contoh :
1. Diketahui 10 titik yang tidak segaris. Ada berapa garis yang dapat
dibuat.
Jawab :
Garis dibuat melalui 2 titik, sehingga banyak garis ada :
10! 10.9
C (10,2) = = = 45 garis
8!2! 2.1
2. Diketahui himpunan A = {1, 2, 3, 4, 5, 6}. Ada berapa banyak
himpunan bagian dar A yang memuat unsur.
Jawab :
6! 6.5.4
C (6,3) = = = 20
3!3! 3.2.1
2.5 Teorema Binomial Newton
22
Matematika
S O N Y S U G E M A C O L L E G E
23
Matematika
S O N Y S U G E M A C O L L E G E
F(A) : Frekuensi harapan kejadian A
n : Banyak percobaan
P(A) : Peluang kejadian A
Contoh :
Sebuah dadu dilempar 300 kali. Berapa frekuensi harapan
munculnya mata dadu bernomor bilangan prima.
Jawab :
n(S) = 6
A = {2, 3, 5} ⇒ n(A) = 3
n(A) 3 1
P(A) = = =
n(S) 6 2
n(A) 3 1
n = 300 ⇒ F(A) = n . P(A) = =300=( ) = 150
n(S) 6 2
2.8 Gabungan Dua Kejadian
P(A ∪ B) : kejadian A atau B
P(A ∩ B) : kejadian A dan B
Contoh :
Pada pelemparan sebuah dadu, A adalah kejadian munculnya
bilangan ganjil dan B adalah kejadian munculnya bilangan
prima. Hitung peluang kejadian A atau B.
Jawab :
S = {1, 2, 3, 4, 5, 6} ⇒ n (S) = 6
n(A) 3 1
A = {1, 3, 5} ⇒ n(A) = 3 ⇒ P(A) = =
n(S) 6 2
n(A) 3 1
B = {2, 3, 5} ⇒ n(B) = 3 ⇒ P(B) = =
n(S) 6 2
2 1
A ∩ B = (3, 5} ⇒ n(A ∩ B) = 2 ⇒ P(A ∩ B) = =
6 3
P(A U B) = P(A) + P(B) – P(A ∩ B)
1 1 1 2
= + − =
2 2 3 3
24
Matematika
S O N Y S U G E M A C O L L E G E
25
Matematika
S O N Y S U G E M A C O L L E G E
Contoh :
Sebuah dadu dilempar sekali, A kejadian munculnya bilangan genap
dan B kejadian munculnya bilangan prima. Berapa peluang kejadian
A kalau diketahui telah muncul kejadian B.
Jawab :
3
A = {2, 4, 6} ⇒ P(A) =
6
3
B = {2, 3, 5} ⇒ P(B) =
6
1
A ∩ B = {2} ⇒ P(A ∩ B) =
6
P (A ∩ B ) 6 1
( )
1
P AB = = =3
P(B) 3
6
3 TRIGONOMETRI
3.1 Kesamaan (Identitas) Trigonometri
3.1.1 Rumus hubungan antar fungsi
1. tanα = cos
sin x
x
2. cotα = cos x
sin x
2. tan α + 1 = sec α
2 2
3. cot2 α + 1 = csc2 α
3.1.4 Rumus Jumlah dan Selisih Sudut
1. sin(α + β ) = sinα cos β + cos α sin β
2. sin(α - β ) = sinα cos β - cos α sin β
26
Matematika
S O N Y S U G E M A C O L L E G E
= 2 cos2 α - 1 = 1 - 2 sin2 α
3. tan2α = 12-tanα
tan2 α
3. cos α + cos β
= 2 cos (α + β )cos (α - β )
1
2
1
2
4. cos α - cos β
= -2 sin 12 (α + β )sin 12 (α - β )
3.1.7 Rumus Perkalian Sinus Cosinus
1. 2sinα cos β
= sin(α + β ) + sin(α - β )
2. 2cos α sin β
= sin(α + β ) - sin(α - β )
3. 2cos α cos β
= cos(α + β ) + cos(α - β )
4. -2sinα sin β
= cos(α + β ) - cos(α - β )
27
Matematika
S O N Y S U G E M A C O L L E G E
M : pusat lingkaran
S = 12 (a + b + c)
= setengah keliling ∆ABC
3.1.8.1 Aturan Sinus
a b c
= = = 2R
sinα sin β sinγ
3.1.8.2 Aturan Cosinus
Contoh:
1. Hitung tanpa tabel nilai dari:
a. sin 15o
b. cos 15o
c. tan 15o
d. sin 75o
e. cos 75o
f. tan 75o
28
Matematika
S O N Y S U G E M A C O L L E G E
Jawab:
a. sin 15o = sin(45o – 30o)
= sin45o cos30o – coso45 sin 30o
= 12 2. 12 3 + 12 2 . 12
= 14 6 + 14 2
= 14 ( 6 + 2)
b. cos15o = cos (45o – 30o)
= cos45o cos30o + sin45o sin30o
= 12 2. 12 3 + 12 2 . 12
= 14 6 + 14 2
= 14 ( 6 + 2)
c. tan 15o = tan (45o – 30o)
= 1tan
45 -tan 30
+tan 45.tan 30
1- 1 3
= 1+1(31 3)
= 33+- 33 ( 33-- 33 )
3
= 9 -66 3
= 12-66 3
=2 - 3
d. sin75 = sin (45 – 30o)
o o
29
Matematika
S O N Y S U G E M A C O L L E G E
b. cos 45o
c.
30
Matematika
S O N Y S U G E M A C O L L E G E
3. Diketahui :
α dan β lancip dengan sinα = 35 dan cos β = 12
13
Hitung:
31
Matematika
S O N Y S U G E M A C O L L E G E
32
Matematika
S O N Y S U G E M A C O L L E G E
6. Buktikan:
Bukti:
a.
b.
c.
d.
33
Matematika
S O N Y S U G E M A C O L L E G E
e.
f.
g.
2. y = cos x
34
Matematika
S O N Y S U G E M A C O L L E G E
3. y = tan x
Keterangan:
1. Fungsi y = sin x dan y = cos x mempunyai :
a. Periode 2π artinya :
sin (x + k.2π) = sin x
cos (x + k.2π) = sin x
k = bilangan bulat
b. Nilai maximum dari minimum untuk :
• y = sin x
y = minimum
= –1 untuk x = 32π + k.2π
y = maksimum
= 1 untuk x = π2 + k.2π
• y = cos x
y = minimum
= –1 untuk x = π + k.2π
y = maksimum
= 1 untuk x = k.2π
c. Daerah hasil : Rf {|y|–1 ≤ y ≤ 1}
2. Fungsi : y = tan x mempunyai :
a. Periode π artinya : tan(x + kπ ) = tan x
b. Asimptot tegak garisx : π2 + k.π
c. Daerah hasil : Rf {|y|–∞ < y < ∞}
35
Matematika
S O N Y S U G E M A C O L L E G E
b. y = 2 cos ½x
y min = -2
y max = 2
periode = 1 2 = 4π
2π
36
Matematika
S O N Y S U G E M A C O L L E G E
c. y = 2 tan 3x
π
periode
3
37
Matematika
S O N Y S U G E M A C O L L E G E
4 LINGKARAN
4.1 Definisi
Lingkaran adalah tempat kedudukan titik – titik yang berjarak sama
dari suatu titik tertentu. Titik tertentu disebut pusat dan jarak yang
sama disebut jari-jari (radius)
Contoh :
1. Tentukan pusat dari jari-jari lingkaran
a) x2 + y2 = 25
b) (x – 3)2 + (y + 6)2 = 16
c) x2 + y2 – 6x + 8y – 11 = 0
38
Matematika
S O N Y S U G E M A C O L L E G E
Jawab
a) P (0,0) dan r = 5
b) P (3, -6) dan r = 4
c) P (3, -4) dan r 3 + (-4) - (11)
2 2
d) (x + 4)2 + (y + 7)2 = 16
e)
R = 3(−1) + 4(1) − 11 = 2
32 + 42
L ≡ (x + 1) + (y –1) = 4
2 2
39
Matematika
S O N Y S U G E M A C O L L E G E
(2) g menyinggung L
40
Matematika
S O N Y S U G E M A C O L L E G E
Contoh :
1. Tentukan kedudukan garis 3x + y + 3 = 0 terhadap lingkaran
x2 + y2 – 2y – 2 = 0
Jawab :
3x + y + 3 = 0 ⇒ y = -3x – 3
x2 + (-3x – 3)2 – 2x – 2 (-3x – 3) –2 = 0
x2 + gx2 + 18x + 9 – 2x + 6x + 6 – 2 = 0
10x2 + 22 x + 13 = 0
D = 222 – 4 (10) (13) = 0
D < 0 ⇒ garis tidak memotong dan tidak menyinggung
lingkaran.
2. Tentukan titik potong garis y = x – 4 dengan lingkaran x2 + y2
+ 12 = 0
Jawab :
x2 + (x – 4)2 – 8x – 2(x – 4) + 12 = 0
2x2 – 18x + 36 = 0 ⇒ x2 – 9x + 18 = 0
(x - 3) (x – 6 ) = 0
x = 3 atau x = 6
untuk x = 3 maka y = 3 – 4 = -1 ⇒ A (3, -1)
untuk x = 6 maka y = 6 – 4 = 2 ⇒ B (6,2)
3. Jika lingkaran x2 + y2 + 6y + C = 0 menyinggung garis x = 2
maka tentukan nilai C.
Jawab :
x = 2 ⇒ 4 + y2 + 12 + 6y + C = 0
y2 + 6y + C + 16 = 0
D = 0 ⇒ 36 – 4(1) (C + 16) = 0
9 – (C + 16) = 0 ⇒ C = 7
41
Matematika
S O N Y S U G E M A C O L L E G E
Contoh :
1. Tentukan persamaan garis singgung pada lingkaran x2 + y2 = 16
yang sejajar dengan garis y = 2x – 13
Jawab :
42
Matematika
S O N Y S U G E M A C O L L E G E
Contoh :
Tentukan persamaan garis singgung pada lingkaran
1. x2 + y2 = 25 di titik (4, -3)
2. (x – 3)2 + (y + 1)2 = 25 di titik (7,2)
3. x2 + y2 + 4x – by – 27 = 0 di titik (4,1)
Jawab :
1. 4x – 3y = 0
2. (7 – 3) (x –3) + (2 + 1) (y + 1) = 25
4x + 3y – 34 = 0
3. 4x + y + 4 ( 2 + ½ x) – 6 ( ½ + ½ y ) – 27 = 0
3x – y – 11 = 0
(3) Garis singgung melalui titik di luar lingkaran
Misal g ≡ y = y1 = m (x – x1)
≡ y = mx – mx1 + y1
43
Matematika
S O N Y S U G E M A C O L L E G E
44
Matematika
S O N Y S U G E M A C O L L E G E
5 SUKU BANYAK
• Definisi
Suku banyak (polinom) memiliki bentuk umum :
anxn + an–1xn–1 + an–2xn–2 + .... +a1x + ao
n disebut derajat suku banyak an ≠ 0, karena jika an = 0 maka
derajat suku banyak menjadi n – 1 atau lebih kecil.
• Teorema sisa
- Jika suku banyak f(x) dibagi oleh x – a maka sisanya adalah
f(a).
- Jika suku banyak f(x) dibagi oleh ax + b maka sisanya adalah
f (− ab ).
- Suku banyak f(x) dibagi oleh g(x) maka sisanya adalah
f (a) − f (b) af (b) − bf (a)
dengan p = dan q =
a−b a−b
- Jika suku banyak f(x) dibagi oleh g(x) dan hasil baginya
adalah h(x) maka f(x) = g(x).h(x) + sisa
- derajat f(x) = derajat g(x) + derajat h(x).
- jika g(x) fungsi linear maka sisa berupa konstanta.
- jika g(x) fungsi kuadrat maka sisa berupa fungsi linear
atau konstanta.
- jika g(x) polinom berderajat n maka sisa merupakan
polinom dengan derajat maksimum n – 1.
• Teorema faktor
Jika f(x) suatu suku banyak, maka f(h) = 0 jika dan hanya jika
x – h merupakan faktor dari f(x)
• Menentukan akar-akar rasional suku bnayak
Jika f(x) suku banyak maka x – h faktor dari f(x) jika dan hanya
jika h adalah akar dari f(x) = 0
Algoritma menentukan akar-akar :
1. Jika ao = 0 maka x = 0 merupakan akar dari f(x) = 0 kemudian
bagilah kedua ruas dengan x, ulangi lagi langkah 1 jika ao ≠
0 lakukan langkah 2
2. Selidiki apakah jumlah koefisien-koefisien f(x) = 0
- Jika ya, maka x = 1 merupakan akar dari f(x) = 0,
kemudian bagilah suku banyak dengan x – 1 dan hasil
baginya kerjakan lagi memakai langkah 2.
- Jika tidak, lakukan langkah 3
45
Matematika
S O N Y S U G E M A C O L L E G E
6.2 Relasi
Misalkan A dan B himpunan tak kosong, maka relasi dari A ke B
adalah himpunan bagian dari A x B.
46
Matematika
S O N Y S U G E M A C O L L E G E
Sifat :
Jika n(A) = n1 dan n(B) = n2, maka banyak relasi dari A ke B atau dari
B ke A ada.
Contoh : A = {x1, x2, x3}
B = {y1, y2, y3, y4}
6.3 Fungsi
Misalkan A dan B himpunan tak kosong, maka fungsi dari A ke B
adalah relasi yang memasangkan setiap elemen A dengan satu
elemen B.
Sifat:
Jika n(A) = n1 dan n(B) = n2, maka banyak fungsi yang dapat dibuat
dari A ke B ada n2n1 fungsi.
Contoh : A = {x1, x2, x3}
B = {y1, y2, y3, y4}
Fungsi dari A ke B di antaranya :
1. f = {(x1, y1), (x2, y2), (x3, y3)}
Diagram panah :
47
Matematika
S O N Y S U G E M A C O L L E G E
Bentuk Y = f(x) disebut aturan fungsi, dalam hal ini x disebut variabel
bebas dan Y disebut variabel tak bebas, dapat pula dikatakan y
peta (bayangan) dari x.
1. Domain (Daerah asal) Fungsi
48
Matematika
S O N Y S U G E M A C O L L E G E
Contoh:
1. Diketahui f : A → B dalam diagram panah
Jawab:
a. f(1) = 1; f(2) = 4; f(3) = 9; f(4) = 16
b. Df = {1, 2, 3, 4}
c. Kf = {1, 4, 9, 16, 25}
d. Rf = {1, 4, 9, 16}
e. Dapat dilihat bahwa fungsi tersebut mempunyai aturan
f(x) = x2.
2. Diketahui f(x) = x2 - 4x
Tentukan:
a) f(2) d) f(x + 1)
b) f(f(1)) e) f(f(x))
c) f(a) + f(-a) f) nilai α jika f(α-1) = 0
Jawab:
a. f(2) = 22 - 4(2) = 4 - 8 = -4
b. f(1) = 12 - 4(1) = 1 - 4 = -3
f(f(1)) = f(-3) = (-3)2 - 4(-3) = 9 + 12 = 21
c. f(a) + f(-a) = a2 - 4a + (-a)2 - 4(-a) = a2 - 4a + a2 + 4a =2a2
d. f(x + 1) = (x + 1)2 - 4(x +1) = x2 + 2x + 1 - 4x – 4 = x2 - 2x - 3
e. f(f(x)) = f(x)2 - 4f(x) = (x2 - 4x)2 - 4(x2 - 4x) = x4 - 8x3 + 12x2 + 16x
f. f(α - 1) = 0
(α - 1)2 - 4 (α - 1) = 0
α2 - 2α + 1 - 4α + 4 = 0
α2 - 6α + 5 = 0
(α - 1) (α - 5) = 0
α atau α = 5
49
Matematika
S O N Y S U G E M A C O L L E G E
2. Fungsi Into :
50
Matematika
S O N Y S U G E M A C O L L E G E
Catatan:
Fungsi dengan aturan y = f(x) merupakan fungsi injektif apabila
x dinyatakan dalam y memiliki satu aturan.
Contoh:
manakah yang merupakan fungsi injektif?
1) f(x) = 2x – 5
2) f(x) = x2
3) f(x) = x3
Jawab :
51
Matematika
S O N Y S U G E M A C O L L E G E
y
f(x) = x2
x
(0, 0)
–π π
2π
x
–2π (0, 0)
f(x) = sin x
3. f(x) = x3 - x2
f(-x) = (-x)3 - (-x)2 = -x3 - x2
-f(x) = -x3 + x2
Ternyata f(-x) ≠ f(x) ≠ -f(x)
Jadi f(x) bukan fungsi genap dan bukan pula fungsi ganjil.
52
Matematika
S O N Y S U G E M A C O L L E G E
Grafik :
Berbentuk garis lurus dengan gradien m dan melalui titik (0, C)
Domain :
Range :
Hal Khusus :
1. Jika m = 0, maka y = f(x) = C disebut fungsi konstan (tetap).
Grafik :
53
Matematika
S O N Y S U G E M A C O L L E G E
Jawab :
2. Fungsi Kuadrat
Bentuk umum :
Grafik :
Bentuk parabola :
Contoh:
Diketahui
Tentukan Rf jika:
1. Df = R
2. D f = {x −1 ≤ x ≤ 4}
3. D f = {x 2 ≤ x ≤ 6}
54
Matematika
S O N Y S U G E M A C O L L E G E
Jawab:
2.
3.
55
Matematika
S O N Y S U G E M A C O L L E G E
Grafik :
Domain :
Range :
1. Fungsi Pecahan Linier :
Ubah y = QP ((xx)) menjadi x = RS ((yy )) maka, R f = {y S(y) ≠ 0}
2. Fungsi Pecahan Kuadrat :
Ubah y = QP ((xx)) menjadi persamaan kuadrat dalam x, yaitu ax2 +
bx + c = 0 kemudian gunakan syarat D ≥ 0.
Contoh :
Tentukan Df dan Rf dari fungsi :
1. f (x) = x −3
2 x +5
2. f (x) = x x−+x2−2
2
Jawab :
1.
2.
56
Matematika
S O N Y S U G E M A C O L L E G E
Domain : D f = {x g(x) ≥ 0}
Range :
a. Jika g(x) linier, maka
b. Jika g(x) kuadrat, maka ubahlah : y = g(x) menjadi
y2 = g(x) ⇒ y2 – g(x) = 0
D ≥ 0 ..... (1) y ≥ 0 ..... (2)
Rf merupakan himpunan nilai y yang memenuhi (1) dan (2)
Contoh :
Tentukan Df dan Rf fungsi :
1. f (x) = 2 x − 6
2. f (x) = − x + 4 x
2
Jawab :
1.
2.
57
Matematika
S O N Y S U G E M A C O L L E G E
58
Matematika
S O N Y S U G E M A C O L L E G E
59
Matematika
S O N Y S U G E M A C O L L E G E
{ }
Domain : Dg f = x f (x) ∈ Dg ⊂ D f
Sifat:
1. Tidak komutatif : f g ≠ g f
2. Assosiatif : ( f g) h = f (g h)
3. Terdapat unsur identitas yaitu fungsi identitas I(x) = x sehingga
( f I) = (I f ) = f
Contoh:
1. Diketahui fungsi f dan g dalam bentuk himpunan pasangan ter
urut.
f = {(0,1),(2,4),(3, −1),(4,5)}
g = {(2,0),(1,2),(5,3),(6,7)}
Tentukan :
a. f g b. g f
Jawab :
a.
60
Matematika
S O N Y S U G E M A C O L L E G E
f-1 bisa berupa fungsi atau relasi (bukan fungsi) Dalam hal f-1 berupa
fungsi maka f-1 dinamakan fungsi invers.
6.4 Teorema
1. f-1 berupa jika dan hanya jika f berupa fungsi bijektif (satu-satu
kepada)
2. Grafik fungsi f(x) dengan f-1 (x) simetris terhadap garis y = x
Sifat:
Contoh:
1. Diketahui f = {(−1,0),(1,2),(3,4),(5,4)}
Tentukan f −1 dan selidiki apakah f −1 fungsi ?
Jawab : f −1 = {(0, −1),(2,1),(4,3),(4,5)}
2. Diketahui f = {(−2,3),(−4,7),(0,9),(1,12)}
Tentukan f −1 dan selidiki apakah f −1 fungsi ?
Jawab: f = {(3,2),(7, −4),(9,0),(12,1)} bukan fungsi f −1 fungsi
−1
61
Matematika
S O N Y S U G E M A C O L L E G E
5. Diketahui : ( f g)(x) = x − 1 ; f (x) = 4 x + 2
2
Tentukan : g (x)!
Jawab :
( f g)(x) = x 2 − 1
g(x) = f −1 (x) (x 2 − 1)
= 14 (x − 2) (x 2 − 1) = 14 (x 2 − 10 − 2 = 14 (x 2 − 3)
6. Diketahui : ( f g)(x) = x 2 + 3 ; g(x) = x − 4
Tentukan : f(x)!
Jawab :
( f g)(x) = x 2 + 3
f (x) = (x 2 + 3) g −1 (x)
= (x 2 + 3) (x + 4) = (x 2 + 3)2 + 3 = x 2 + 8 x + 19
62
Matematika
S O N Y S U G E M A C O L L E G E
7 LIMIT
7.1 Definisi (Secara Intuitif)
lim f (x) = L, artinya jika nilai x mendekati a, maka nilai f(x) mendekati
x →a
L.
7.2 Teorema
63
Matematika
S O N Y S U G E M A C O L L E G E
Berikut ini akan dibahas limit Limit Fungsi Aljabar Bentuk Tak Tentu
yaitu : (00 , ∞∞ , ∞ − ∞ dan 1∞ ).
7.4.1 Bentuk ( 00 )
Limit ini dapat diselesaikan dengan memfaktorkan pembilang
dan penyebutnya, kemudian “mencoret” faktor yang sama, lalu
substitusikan nilai x = a.
Catatan :
1. Karena x→a, maka (x - a) ≠ 0 sehingga pembilang dan penyebut
boleh dibagi dengan (x - a)
2. Nilai limitnya ada dengan syarat : Q(a) ≠ 0
3. Jika pembilang atau penyebutnya memuat bentuk akar, maka
sebelum difaktorkan dikalikan dulu dengan bentuk sekawannya.
Contoh :
64
Matematika
S O N Y S U G E M A C O L L E G E
Kesimpulan :
m −1
jika f (x) = a0 x n + a1 x n −1 + ..... + an ; g(x) = b0 x + b1 x + ..... + bm
m
maka :
Cara Penyelesaian :
1. Kalikan dengan bentuk sekawannya !
( f (x) + g(x)
lim f (x) − g(x) f ( x ) + g ( x ) = lim
x →∞ x →∞
) f ( x )− g ( x )
f (x) + g(x)
65
Matematika
S O N Y S U G E M A C O L L E G E
Secara umum :
lim ax 2 + bx + c − px 2 + qx + r =
x →∞
1. 2b −aq jika a = p
2. ∞ jika a > p
3. -∞ jika a < p
1. lim 4 x 2 − 3x + 1 − 4 x 2 − 5x − 2 = −32−(4−5) = 24 = 12
x →∞
2. lim 4 x 2 + 7 x − 1 − 3x 2 + x − 8 = ∞
x →∞
3. lim 4 x 2 − 2 x + 3 − 5x 2 + 4 x − 7 = −∞
x →∞
66
Matematika
S O N Y S U G E M A C O L L E G E
Apabila satu di antara ketiga syarat itu tidak dipenuhi, maka fungsi
f(x) diskontinu (tak sinambung) di x =a.
67
Matematika
S O N Y S U G E M A C O L L E G E
Contoh :
1. Tunjukkan bahwa fungsi f (x) = x 2 + x − 3 kontinu di x = 1
Jawab :
2
2. Selidiki apakah fungsi f (x) = xx −−39 kontinu di x = 3
Jawab:
2
f (3) = 33−−39 = 00 (tidak terdefinisi)
Karena f(3) tak terdefinisi, maka f(x) diskontinu di x = 3
68
Matematika
S O N Y S U G E M A C O L L E G E
f (x) = kontinu di x = 2
4, untuk x = 2
Jawab :
8 DIFFERENSIAL
8.1 Definisi
dy f ( x + h)− f ( x )
Turunan fungsi y = f (x) adalah : y ' = f '(x) = dx = lim
h→0
h
Contoh :
Tentukan f‘(x) dan f’(5) jika f(x) = x2 + 4x - 3
Jawab : f(x) = x2 + 4x - 3
8.2 Sifat
Apabila u dan v masing-masing fungsi dalam x maka berlaku sifat-
sifat berikut :
1. y = u + v ⇒ y1 = u1 + v1
2. y = u - v ⇒ y1 = u1 - v1 5.
3. y = u . v ⇒ y1 = u1 v + u v1
u1v −uv 1
4. y = v ⇒ y = v2
u 1
5. y = un ⇒ y1 = n.un-1. u1
8.3 Rumus Dasar Differensial
1. y = c (konstanta) ⇒ y1 = 0
2. y = c . xn ⇒ y1 = n . c xn-1
3. y = sin x ⇒ y1 = cos x
4. y = cos x ⇒ y1 = -sin x
5. y = tan x ⇒ y1 = sec2x
6. y = cot x ⇒ y1 = –csc2x
7. y = sec x ⇒ y1 = sec x . tan x
8. y = csc x ⇒ y1 = –csc x . cot x
69
Matematika
S O N Y S U G E M A C O L L E G E
Catatan:
Untuk fungsi trigonometri jika sudut x diganti dengan u sebagai
fungsi dari x maka rumusnya menjadi;
3. y = sin u ⇒ y' = cos u . u'
4. y = cos u ⇒ y' = - sin u . u'
5. y = tan u ⇒ y' = sec2 u . u'
6. y = cot x ⇒ y' = - csc2 u . u'
7. y = sec u ⇒ y' = sec u . tan u . u'
8. y = csc u ⇒ y' = - csc u . cot u . u'
Contoh:
1. Tentukan turunan dari fungsi:
a) f (x) = x5 + 3x4 - 6x3 + 10x2 - 5x + 13
b) f (x) = x43 + 5 x − 32x + 1
c) f (x) = (x2 + 5x) (x3 - x2 + 1)
2
d) f (x) = 2 6x x+−45x
e) f (x) = ( 3x + 4)10
f) f (x) = x 2 − 4 x + 1
g) f (x) = 5 sin x + 6 cos x - 7 yan x
h) f (x) = x2 . cos x
i) f (x) = sin ( 6x + 7)
j) f (x) = cos (x2 - 3x)
k) f (x) = sin3 x
l) f (x) = cos4 (2x -7)
Jawab :
70
Matematika
S O N Y S U G E M A C O L L E G E
2. Buktikan jika :
a. f (x) = sin xsin+ cos
x
x , maka f ( x ) = 1 + sin2 x
1 1
Bukti:
a. f (x) = sin xsin+ cos
x
x
Misal : u = sin x ⇒ u' = cos x
v = sin x + cos x ⇒ v1 = cos x - sin x
b. f ( x ) = sin
sin x − cos x
x + cos x
71
Matematika
S O N Y S U G E M A C O L L E G E
Kesimpulan :
(1) f' (a) mempunyai arti geometris gradien garis singgung pada kurva
y = f(x) di titik dengan x = a
(2) f' (a) mempunyai arti fisis laju perubahan nilai fungsi f(x) terhadap
x di x = a
Contoh :
1. Tentukan gradien garis singgung pada kurva y = x3 - x2 + 4x di
titik dengan absis 5.
Jawab:
y = f (x) = x3 - x2 + 4x; f1 (x) = 3x2 - 2x + 4
f1 (5) = 3(5)2 - 2 (5) + 4 = 75 - 10 + 4 = 69
2. Misalkan jari-jari bola = r maka volume bola v = 43 π r 3 . Tentukan
laju perubahan volume terhadap jari-jari pada saat r = 2
Jawab :
v = f(r) = 43 π r 3 ; f1 (r) = 4πr2; f1 (2) = 4π (2)2 = 16π
8.5 Garis Singgung pada Kurva
72
Matematika
S O N Y S U G E M A C O L L E G E
Catatan:
1. Garis l yang tegak lurus garis singgung g di titik singgung A
dinamakan garis normal.
2. Jika di ketahui garis g1 = y = m1 x + c1 ; g2 = y = m2x + c2
maka berlaku :
a) g1 // g2 ⇔ m1 = m2
b) g1 ⊥ g2 ⇔ m1 . m2 = -1
Contoh :
1. Tentukan persamaan garis singgung pada kurva.
a. y = x2 - 3x + 1 di titik (2, -1)
b. y = x3 + x2 di titik dengan absis 1
c. y = x2 + 4x - 1 yang sejajar garis y = 10x - 7
d. y = x2 - 6x yang tegak lurus garis x + 2y = 4
Jawab :
a) y = f (x) = x2 -3x + 1; f1 (x) = 2x – 3; m = f1 (2) = 2(2) - 3 = 1
g = y - (-1) = 1 (x -2); y = x – 3
b) y = f(x) = x3 + x2 ; x = 1 ⇒ y = f (1) = 13 + 12 = 2 ⇒ (1,2)
f1 (x) = 3x2 + 2x; m = f1 (1) = 3(1)2 + 2(1) = 5; g = y - 2 = 5
(x - 1) ; y = 5x - 3
c) y = f (x) = x2 + 4x –1; g // y = 10x - 7 ⇒ m = 10; f1 (x) = 2x
+ 4 = 10 ⇒ x = 3;
y = f (3) = 32 + 4(3) – 1= -4; g = y - (-4) = 10 ( x - 3); y = 10
x - 34
d) y = f(x) = x2 - 6x; g ⇒ x + 2y = 4 ⇒ m1 . m2 = -1; m1 (-) = -1
⇒ m1 = 2
f1 (x) = 2x - 6 = 2 ⇒ x = 4; y = f (4) = 42 - 6(4) = -8
g = y - (-8) = 2 (x - 4); y = 2x - 16
2. Tentukan persamaan garis normal pada kurva y = x3 + x2 - x
dititik dengan absis 2.
Jawab :
y = f (x) = x3 + x2 – x; x = 2 ⇒ y = f(2) = 23 + 22 - 2 = 10
Titik singgung (2, 10)
f1 (x) = 3x2 + 2x -1 gradien garis singgung g : m1 = f1(2)
= 3(2)2 + 2(2) –1 = 12 + 4 –1 = 15
Garis normal l ⊥ g ⇒ m1 . m2 = -1; 15 (m2) = -1 ⇒ m2 = - 151
Persamaan garis normal :
y - 10 = - 151 (x -2); 15y - 150 = - (x -2); 15y - 150 = -x + 2; x + 15
y - 152 = 0
73
Matematika
S O N Y S U G E M A C O L L E G E
Theorema :
1. Jika f‘(x) > 0 untuk tiap x ∈ I maka f(x) naik dalam interval I
2. Jika f‘(x) < 0 untuk tiap x ∈ I maka f(x) turun dalam interval I
3. Jika f‘(x) ≥ 0 untuk tiap x ∈ I maka f(x) tidak turun dalam interval I
4. Jika f‘(x) ≤ 0 untuk tiap x ∈ I maka f(x) tidak naik dalam interval I
74
Matematika
S O N Y S U G E M A C O L L E G E
Contoh :
1. Selidiki naik turunnya fungsi berikut :
a. f(x) = x3 - 3x2 - 9x + 7 d. f(x) = 13 x3 - 3x2 + 9x – 1
b. f(x) = x3 - x2 - 5x – 3 e. f(x) = - 13 x3 - 2x2 - 4x + 20
c. f(x) = -x3 - 2x2 - 6x + 8
Jawab :
a. f(x) = x3 - 3x2 - 9x + 7
f1(x) = 3x2 - 6x - 9 = 3 (x2 - 2x - 3) = 3(x- 3) ( x + 1)
Periksa tanda f1 (x) di sekitar x = 3 dan x = -1
f(x) naik pada interval x < -1 atau x > 3; f(x) turun interval
-1 < x < 3
b. f(x) = x3 - x + 5x – 3; f1 (x) = 3x2 - 2x + 5
f1 (x) tak dapat difaktorkan karena D < 0 dan a > 0 atau
f1 (x) selalu positif (definit positif), jadi f1 (x) selalu naik
untuk semua x real.
c. f (x) = -x3 + 2x2 - 6x + 8; f1 (x) = -3x2 + 4x - 6
f1 (x) tak dapat difaktorkan karena D < 0 dan a < 0 atau f1
(x) selalu negatif (definit negatif), jadi f (x) selalu turun
untuk semua x real.
d. f(x) = 13 x - 3x2 + 9x –1; f1 (x) = x2 - 6x + 9 = (x - 3)2 ≥ 0 f1 (x)
3
75
Matematika
S O N Y S U G E M A C O L L E G E
Contoh :
Tentukan nilai stasioner dan titik stasioner dari fungsi
f(x) = 2x3 - 3x2 -12x + 4
Jawab :
f(x) = 2x3 - 3x2 -12x + 4 ; f1 (x) = 6x2 - 6 x - 12
f1 (x) = 0 ⇒ 6x2 - 6x - 12 = 0
x2 - x - 2 = 0; (x - 2) ( x + 1) = 0;
x1 = 2 ⇒ f(2) = 2(2)3 - 3 ( 2)2 - 12 (2) + 4 = -16
x2 = -1 ⇒ f(-1) = 2(-1)3 - 3 (-1)2 - 12 (-1) + 4 = 11
Nilai stasioner -16 dan 11
Titik stasioner (2, -16) dan (-1 , 11)
Jenis-jenis nilai stasioner
• Nilai Baik Maksimum
76
Matematika
S O N Y S U G E M A C O L L E G E
77
Matematika
S O N Y S U G E M A C O L L E G E
f' (x) = 3 (x + 3) (x - 1)
78
Matematika
S O N Y S U G E M A C O L L E G E
79
Matematika
S O N Y S U G E M A C O L L E G E
Jawab:
1. f(x) = x2 - 4x ; -2 ≤ x ≤ 0; f1 (x) = 2x - 4 = 0 ⇒ x = 2
x = 2 tidak dalam interval -2 ≤ x ≤ 0 maka, nilai stasioner tidak
ada
f(-2) = (-2)2 - 4 (-2) = 12
f(0) = 02 - 4 (0) = 0
Nilai maksimum f(-2) = 12
Nilai minimum f( 0) = 0
2. f(x) = x2 - 4x; -2 ≤ x ≤ 4; f1 (x) = 2 x -4 = 0 ⇒ x = 2
x = 2 dalam interval -2 ≤ x ≤ 4 maka, nilai stasioner
f(2) = 22 - 4 (2) = -4; f(-2) = (-2)2 - 4 (-2) = 12; f(4) = 42 - 4 (4) = 0
Nilai maksimum f(-2) = 12
Nilai minimum f(2) = -4
3. f(x) = x2 - 4x; 1 ≤ x ≤ 4
f1 (x) = 2x - 4 = 0 ⇒ x = 2
x = 2 dalam interval 1 ≤ x ≤ 4
maka nilai stasioner f (2) = 22 - 4(2) = -4
f(1) = 12 - 4(1) = -3
f(4) = 42 - 4(4) = 0
Nilai maksimum f (4) = 0
Nilai minimum f(2) = -4
4. f(x) = x2 - 4x ; 3 ≤ x ≤ 4
maka nilai stasioner tidak ada
f(3) = 32 - 4 (3) = -3
f(4) = 42 - 4 (4) = 0
Nilai minimum f(3) = -3
8.10 Soal-soal Fungsi Maksimum dan Minimum
1. Keliling suatu persegi panjang 100 cm.
Tentukan :
a. panjang dan lebar dari persegi panjang tersebut supaya
luasnya maksimum !
b. luas maksimum dari persegi panjang tersebut !
Jawab :
Misalkan panjang = p (cm) dan lebar (l cm)
a. Keliling: K = 2p + 2l
100 = 2p + 2l
50 = p + l ⇒ l = 50 – p
80
Matematika
S O N Y S U G E M A C O L L E G E
Luas A = p . l ⇒ A = p(50 – p) = 50 – p2
Supaya A maksimum, maka dx = 0
dL
50 – 2p = 0 ⇒ p = 25 cm
l = 25 cm
b. Luas maksimum A = p . l
= (25) (25) cm2
= 625 cm2
2. Suatu perusahaan mempunyai x karyawan yang masing-masing
memperoleh gaji sebesar (150 x 2x2) rupiah. Tentukan jumlah
karyawan agar total gaji seluruh karyawan mencapai maksimum!
Jawab :
Jumlah gaji karyawan = x
Gaji masing-masing = (150 x – 2x2)
Gaji total G = x (150 x – 2x2)
Gaji total G = 150x2 – 2x3
dG
Supaya G maksimum, maka =0
dp
300x – 6x2 = 0 ⇒ 50x – x2 = 0
x(50 – x) = 0 atau x = 50
x = 0 (tidak memenuhi)
Jadi jumlah karyawan 50 orang.
3. Diketahui perkalian dua bilangan positif = 16
Tentukan bilangan-bilangan itu agar:
a. jumlahnya menjadi minimum
b. jumlah salah satu bilangan dengan kuadrat bilangan lainnya
menjadi minimum
Jawab :
a. Misalkan kedua bilangan itu x dan y
16
x . y = 16 ⇒ y =
x
K = x + y = x + 16x = x + 16 x −1
81
Matematika
S O N Y S U G E M A C O L L E G E
dL
Supaya L minimum, maka =0
dx
x = 0 atau x = 2
2 3
untuk x = 0 ⇒ L = 0 − 3(0) + 4 = 4
4 2
untuk x 2 = 23 x 2 = 23 ⇒ L = ( 23 )2 − 3( 23 ) + 4 = 47
Jadi L minimum = 47
5. Sebuah bejana membentuk tabung tanpa tutup mempunyai
volume 125 cm3. Tentukan jari-jari lingkaran alas dan tinggi
tabung agar luas permukaan tabung minimum.
Jawab :
Misalkan jari-jari = r, tinggi = h, dan volume : v = πr2h
125 = ππr rhhÞ⇒ Þhh==π125
2 2 125
rπ2 r 2
Luas permukaan tabung : L = π r 2 + π rh
L = π r 2 + 2π r ( π125
r2
)
-1
L = π r 2 + 250
r = π r + 250r
2
dL
Supaya L minimum, maka =0
-2 dr
2π r - 250r = 0
82
Matematika
S O N Y S U G E M A C O L L E G E
125125
125 3 3 3125125125 5 55
π rππ=r r==2 Þ2⇒ ÞrÞ r=r =π=πÞπ Þ⇒
rÞ=r r= π=
=3π3125
3 125 =
π 3 =3 3
125
π rππr r 2
π ππ
125 125 5
h= = 25 = 3
πr π(3 2 )
2
π π
83
Matematika
S O N Y S U G E M A C O L L E G E
–√3 √3
f(x) naik pada interval x < –√3 dan x > √3
f(x) turun pada interval –√3 < x < √3
5. Untuk x → ∼ maka y → ∼
Untuk x → –∼ maka y → –∼
y
6√3 y = x2
x
–3 3
–6√3
84
Matematika