“Berdasarkan waktu pembuatannya (penulisan/penyalinan) naskah-naskah Sunda dapat dibagi atas tiga
periode, yaitu masa kuna (masa sekitar abad ke-17 dan sebelumnya), masa peralihan (masa sekitar abad ke-18
Masehi), dan masa baru sekitar abad ke-19 dan 20) (Ekadjati,1988: 10).
Memasuki abad ke XI jumlah penelitian naskah Sunda Kuno mengalami peningkatan yang cukup signifikan.
Dalam inventarisasi yang dilakukan Darsa dari pertengahan abad XIX hingga tahun 2008 tercatat sebanyak
22 naskah Sunda Kuno telah diteliti (2012: 24-26). Selanjutnya dari 2008 hingga tahun 2020 tercatat ada 21
naskah Sunda Kuno yang telah diteliti, yaitu Keropak 407 (Kawih Pangeuyeukan, dll.), Keropak 409
(Mantra), Keropak 413 (Pakéling dan Mantra), Keropak 414 (Pakéling dan Mantra), Keropak 426C
(Sanghyang Jati Maha Pitutur), Keropak 455 (Bima Swarga), Keropak 610 (Pitutur Ning Jalma), Keropak
620 (Tutur Buwana), Keropak 621 (Sanghyang Sasana Mahaguru), Keropak 622 (Waruga Lemah), Keropak
624 dan Peti 85 Keropak 1 + (Sanghyang Siksa Kandang Karesian), Keropak 626 (Sanghyang Swawarcinta),
Keropak 1101 (Pabyantaraan), Keropak 1099 (sanghyang Tatwa Ajnyana), KBG 73 (Wirid Nur Muhammad),
Naskah Sunda Kuno Nagara Pageuh, Kisah Putra Rama dan Rawana (Kabuyutan Ciburuy), Kawih Katanian
(Kabuyutan Ciburuy), Sewaka Darma I (Kabuyutan Ciburuy), Sewaka Darma II (Kabuyutan Ciburuy), dan
Kawih Manondari (Kabuyutan Ciburuy). Meningkatnya jumlah penelitian tersebut tentunya tidak lepas dari
jasa para peneliti perintis yang telah memberi banyak kemudahan bagi peneliti-peneliti selanjutnya.
Kuno
ditemukan pada akhir abad XVII, yakni pada naskah
Waruga Guru yang ditulis di atas kertas Eropa (Ekadjati,
1988: 11).
Bima Swarga (BS), ada 10 buah naskah BS, yaitu 7 buah koleksi Perpustakaan Nasional
Republik Indonesia (PNRI), 1 buah koleksi Universitas Udayana, 1 buah Gedong Kirtya,
dan 1 buah koleksi Sidemen Karang Asem Sopian (2009: 25-26). Naskah BS koleksi PNRI
yang disimpan di Peti 16 Keropak 623 ditulis dalam aksara Sunda Kuno sementara yang
lainnya ditulis dalam aksara Buda/Gunung. Salah satu naskah BS yang ditulis dengan
aksara Buda/Gunung menggunakan tinta (Peti 16, Rol 874/12) diperkirakan bukan berasal
dari Merapi Merbabu karena berbahan nipah (gebang) (Setyawati, Wiryamartana, dan
Molen, 2002: 225). Naskah BS tersebut (selanjutnya diberi kode L455 P16) disebutkan
berasal dari Jawa Barat (Hollil dan Gunawan, 2010: 131-132) dan pada penelitian
Gunawan (2019: 28) kedua naskah disebutkan berasal dari satu sumber yang sama karena
ditemukannya kesalahan-kesalahan yang identik pada kedua naskah tersebut. Gunawan
juga menyebutkan adasatu naskah BS lainnya disimpan di Kabuyutan Ciburuy Garut Jawa
Barat.
Salah satu lempir Bima Swarga (Keropak 623) beraksara Sunda Kuno (A), naskah Bima Swarga (L455 P16) beraksara Buda/ Gunung
(B), dan naskah Bima Swarga koleksi Kabuyutan Ciburuy
Sumber Gambar: A. Dokumentasi Wartini, B. Gunawan (2019: 17) dan C. Amadi Unpad
Rahmat Sopian, Departemen Sejarah dan Filologi FIB Unpad
Transliterasi
1) lara rwaga, hwalih telu yuga, luput ting tuha pati hwalih patang yuga, wenang pati wenang hurip, hwalih limang yuga, trus
panwan néng jagat, hwalih nem yuga, hadangngan na
2) wak kadi pusuh, genep pitung yuga, wenang ngabrama ga, hamwa ri déwata, tan ---- pa tinggal raga ri madyapada, paran
tanana hamanusa kang ngawasakeun. ## pun
3) pandu tatan tihan tamudanipun, raré satepaku pamanipun, bya ---- kta hamati tan wruhhi margahaning pun, hamanggih
haswarga. ## guru hedi pwa ngu
4) jar mangkana, hana wwang atuwa muda, kalangnging hadé ning anak sastra, kawekasannipun, nanakana raja putra sakti
wani, hanyakrawati kasakti saka bumi, praka
1) ring jagat, holih nem yugga, hadangan nawake kadi pusuh, gene pitung yugga, wang ngabramana, hamor ring dewata, tan
2) pihan patingggala ragga ring madhyapada, paran ta nimi ---- tané tan hana mansya kumawasakeun ## pun pandu ta hanti
3) hanta mudanipun, raré satepak hupamanipun, bya ---- kti tan wruh hing marga paranipun, hamanggih swargga ##
4) guru hendi po kang ngujar mangkana, hana wwang ngatuha muda, kala déning wanak puputra, katewasanipun hanaka
1) m yuga hadangan awakké kadi pusuh pusuh kadi kapuwa, a genep pitung yuga wnang ø
2) ta manusa tan nana ngawasakeun, pun paduk ta hati hanta mudanipun ---- , raré satepak hupamanipun, byakta hamati ta ø
3) hamanggih harsaga ## guru hdep pwa kahujar samangkana, hana wwang ngatuwa muda ---- kalangen déning nganak sastra,
katemusani ø
4) sakta wani nyakrawati, sabumi prekasanipun, sadarana ngenéni, prejurit kalingané, sasaka sang hyang wulan bumi ø
Salah satu naskah koleksi Kabuyutan Ciburuy yang ditulis dengan aksara Sunda Kuno dan
aksara Buda/Gunung penulis beri judul Panyepuh Tapa. Naskah Panyepuh Tapa yang ditulis
dengan aksara Sunda Kuno di Kabuyutan Ciburuy disimpan pada Peti 2 Keropak 20. Pada
dokumentasi foto yang ditampilkan pada website Endangered Archives Programme
(https://eap.bl.uk/archive-file/EAP280-1-2-2) untuk Peti 2 Keropak 20 ditampilkan 56 foto
lempir naskah dan 2 foto keropak naskah. Dari 56 foto lempir naskah hanya 24 foto yang
menampilkan foto lempir yang utuh sementara sisanya berupa potongan dan serpihan
naskah.
Naskah Panyepuh Tapa juga ditemukan pada satu lempir yang ditulis dengan aksara Buda/
Gunung. Lempir tersebut terselip di Peti 2 keropak 24, bersatu dengan lempir-lempir naskah
yang berisi teks Sang Hyang Hayu.
5. ktah, nir mwasah kabéh nir tan pawak, nir na tan pakahanan, nir jatiniskala, nir hateu, nir beuheung, nir
suwung, nir
6. kosong, nir jero tan hana, nir lésot béh, nir léngoh, nir éjag, nir léhang, nir arya, nir mah(a)kabéhna nir
7. sakini, nir éta, nir los ##
1. ## ini panyepuh tapa sang manoton nu kapéton saléga sa héra sa lengas jati cep lenyep trasi tala
bwana,
2. nu ngaka ḍina bwana, na aci na jati na ḍāhra mana, muter ḍé sa talah bwana, mayungngan bwana ##
paké nyaitkeun tapa, aci
3. ning beurang aci ning peuting, pura na mutya ḍésa ## pakeun mijilkeun tapa sang hanaréka asra bwana
## ini basana teu acan jaḍi
4. sakabéh batara tis tan hana ##
1) na, luput tan hana, nyamana puhun luput jati tan pakatuduhhan 1) tan hana, luput tan hana, nya mana puhun luput jati tan pakatuḍuhhan, nya
nya madyina dayeuhhannanna nya mana wisésa wenang 2) mana ḍayehhannanna nya ma wisésa, ---- wenang nunggalkeun puhun jati ti
nungga luput lang
2) lkeun puhun jati luput langgeng sadakala, nu tan paka ---- 3) geng saḍakala, nu tan pakatuḍuh, jati ---- ## luput na mana, luput tan
tuduh jati ## luput na mana luput tan panamana, lupu tan panamana
pangaran 4) , luputna (x)tan paranna, nu tan pakatuḍuh, puhun ngaranya, ## béak hégan
3) na, nu tan pakatuduh, puhun ngaranya ## béak hégan ageu ---- ageus
s hateu, biheung luput tan katuduh, niskala tan hana, tan pana
4) mana, tan pangaranna, tan pakatuduhhannanna, nya mana jati 1) hate, biheng luput tan katuḍuh, niskala tan hana, tan panamana, tan pangaran
dipuhun ning luput tan pakatuduhhan luput na jati pu 2) na, tan pakatuḍuhhannanna, nyama ---- na jati ḍi puhun ning luput tan
pakatuḍu
5) n tan pakatuduh nu ageus pun ## ini na puhun wwat mula jati 3) h ḍipuhun luputna jati pun tan pa ---- katuḍuh mu ageus pun ## ## ini puhu
carita ning bener, wwat mula jati carita ning tan panamana 4) n wwat mula, jati carita ning benir, wwat mula jati carita ning tan panamana,
6) luput carita tan pangaranna, puhun luput carita, ---- ning tan luput ca
pakatuduhhan ## lamun hamo nyaho di jati carita,
7) jati ning bener, hamo nyaho di jati di manéh, lamun nyaho ---- 5) rita tan pangaranna, puhun luput carita,ning tan pakatuḍuhan ## lamun ha
di puhun jati carita, ning bener nyaho di jati di manéh, nyaho 6) mo nyaho ḍi jati carita, jati ning be --- ner, hamo nyaho ḍi jati ḍi manéh, la*
8) di jati bener dimanéh, kalinganyina, benerna tegerna temen 7) munnyaho ḍipuhun jati carita, ---- ning bener, nyaho ḍi jati di manéh, nyaho
deungna ageus nyaho di ageus, di jati di manéh pun ngaranyi 8) ḍi jati beuner di manéh, kalinganyi, beuneur na teugeur na teumeun ḍeungna
na teger Rahmat Sopian, Departemen Sejarah dan Filologi FIB Unpad ageus nyaho ḍi a
Pembahasan
Ditemukannya tambahan informasi mengenai naskah Sunda Kuno yang ditulis dengan dua aksara, yaitu
Sunda Kuno dan Buda/ Gunung pada koleksi Kabuyutan Ciburuy, menjadikan penelitian terhadap
eksistensi dua aksara tersebut dalam khazanah naskah Sunda Kuno menjadi lebih menarik.
Pada naskah Bima Swarga, Sanghyang Siksa Kandang Karesian dan Panyepuh Tapa terlihat bahwa
penulisan naskah dengan dua aksara tersebut memiliki pola yang sama, yaitu menulis teks naskah secara
utuh baik dalam aksara Sunda Kuno dan aksara Buda/Gunung.
Pola penulisan pada 2 lempir naskah di Peti 1 Keropak 19 koleksi Kabuyutan Ciburuy dan naskah Jati
Mula koleksi PNRIberbeda dengan yang sebelumnya, yaitu kesamaan teks ditemukan pada bagian yang
berbada pada masing-masing naskah.
Bila dihubungkan dengan informasi yang terdapat pada naskah Sanghyang Sasana Maha Guru (SSMG),
yang berbunyi:
... diturunkeun deui, sa(s)tra mu(ng)gu ring taal, dingaranan ta ya carik, aya éta meunang utama, kéna lain
pikabuyutaneun. Diturunkeun deui, sa(s)tra mu(ng)gu ring gebang, dingara(n)nan ta ya ceumeung. Ini iña
pikabuyutaneun. …
… Diturunkan lagi, tulisan di atas di atas daun lontar, dinamakan goresan ‘carik’, ada mendapatkan
keutamaan, karena bukan untuk kabuyutan. Diturunkan lagi, tulisan di atas gebang, dinamakan hitam
‘ceumeung’. inilah yang digunakan untuk kabuyutan. …
(Gunawan. 2009:112-113).
Court, Christopher. 1996. "The Spread of Brahmi letter into Southeast Asia." In The World’s Writing Nurwansah, Ilham. 2013. Naskah Lontar Sunda Kuna Sanghyang Siksa KAndang Karesian (624)
Systems, edited by Peter T. Daniels and William Bright, 445 - 449. New York: Oxford University Press. Sebuah anomaly pada pernaskahan Sunda Kuna. Jumantara Vol. 4 No. 1 Tahun 2013, 151-164.
Pigeaud, Theodore G.Th. (1960—1963), Java in the 14th Century: A Study in Cultural History. The
Danasasmita, Saleh, Ayatrohaedi, Tien Warini, and Undang Ahmad Darsa. 1987. Sewaka Darma, Nāgara-kĕrtāgama of Majapahit, 1365 A.D.. 3rd ed., 5 vol.s. Koninklijk Institituut voor Taal-, Land-en
Sanghyang Siksakandang Karesian, Amanat Galunggung. Bandung: Bagian Proyek Sundanologi.
Volkenkunde, Translation Series 4, 4. The Hague: Nijhoff.
Darsa, Undang Ahmad. 2012. Sewaka Darma dalam Naskah Tradisi Sunda Kuno Abad XV-XVII Masehi Ruhimat, Mamat. 2016. Kisah Putra Rama dan Rawana Abad XV Masehi: Rekonstruksi Teks yang
(Disertasi). Bandung: Program Pascasarjana Fakultas Ilmu Budaya Uninversitas Padjadjaran. Tercecer. Master thesis, Bandung: Program Pascasarjana Fakultas Ilmu Budaya Universitas Padjadjaran.
Salomon, Richard G. 1996. "Brahmi and Kharosthi." In The World’s Writing Systems, edited by Peter T.
Darsa, Undang Ahmad, dkk. 2007. Aksara Sunda. Bandung : Pemerintah Provinsi Jawa Barat, Dinas Daniels and William Bright, 373 - 383. New York: Oxford University Press.
Kebudayaan dan Pariwisata.
Setyawati, K., I Kuntara Wiryamartana, dan Willem van der Molen. 2002. Katalog naskah Merapi-
Ekadjati, Edi Suhardi. 1988. Naskah Sunda: Inventarisasi dan Pencatatan. Bandung: Lembaga Penelitian Merbabu. Yogyakarta: Universitas Sanata Darma.
Unpad kerja sama dengan The Toyota Fundation.
Sopian, Rahmat. 2009. Bima Swarga Naskah Beraksara Sunda Kuno dengan Bahasa Jawa Kuno: Kajian
Filologis (Tesis). Bandung: Program Pascasarjana Fakultas Ilmu Budaya Uninversitas Padjadjaran.
Gunawan, Aditia. . 2015. "Nipah or Gebang? A Philological and Codicological Study Based on Sources
from West Java." Bijdragen tot de taal-, land- en volkenkunde 249–280. ----------.2020. "Old Sundanese Script in Kabuyutan Ciburuy Manuscripts." 言語・地域文化研究
(Language, area and culture studies) no.26 117 -148.
---------2019. Bhīma Svarga Teks Jawa Kuna Abad ke-15 dan Penurunan Naskahnya. Jakarta: Perpustakaan
Nasional Republik Indonesia. Wiryamartana, I.K.1990. Arjunawiwāha Trasformasi teks Jawa Kuno lewat tanggapan dan penciptaan di
lingkungan sastra Jawa. Yogyakarta: Duta Wacana University Press.
Holil, Munawar, and Gunawan Aditia. 2010. "Membuka Peti Naskah Sunda kuna di Perpustakaan Nasional
RI: Upaya rekatalogisasi." In SERI SUNDALANA 9 Perubahan pandangan aristokrat Sunda dan esei-esei
lainnya mengenai kebudayaan Sunda, 104-146. Bandung: Yayasan Pusat Studi Sunda.
Holle, Karel Frederik. 1882. Table van oud- en nieuw- Indische alphabetten: Bijdrage tot de palaeographie
van Nederlandsch-Indië. Batavia: W. Bruining & Co.