LK 0.

1: Lembar Kerja Belajar Mandiri

Nama : Dwi Rahmawati, S.Pd.
Nomer : 201901347371
Kelas : 001 Bahasa Jawa
Judul Modul Wirausaha Budaya Jawa
Judul Kegiatan Belajar (KB) 1. Wirausaha Budaya Jawa
2. Sesorah
3. Busana Jawa
4. Gending Jawa lan campursari
No Butir Refleksi Respon/Jawaban
1 Daftar peta konsep Kegiatan Belajar 1: Wirausaha Budaya Jawa
(istilah dan definisi) di 1. Ritual pribadi yaiku ritual kanggo diri pribadhi utawa
modul ini kulawarga dhewe.
1) Slametan: minangka rasa sokur tumrap Gusti kang
paring rejeki, tuladhane munggah pangkat.
Lumrahe slametan nggunakake sega tumpeng,
lawuh, lan sajen.
2) Syukuran: minangka rasa sokur, amarga mari saka
larane utawa ucul saka prakara urip kang dirasa abot.

2. Ritual umum yaiku ritual kang kanggo masarakat lokal

utawa desa, tuladhane upacara bersih desa, nduweni
ancas ngajab keslametan tumrap masarakat desa,
gegayutan karo kramatan ing desa, utawa mbeneri dina
adeging desa.

3. Ritual negari yaiku rituang kang padatan amung kanggo

Raja, Ratu, pimpinan, negari lan rakyat, duwe pangajab
keslametan tumrap masarakat karaton utawa negara.
a) Upacara Mahesa Lawung: upacara kang
dilaksanakake ing satus dina sabubare 17 Sura,
tengere yaiku mendhem endhas kebo ing alas
Krendhawahana Kecamatan Gondangrejo
Karanganyar.

b) Upacara Babaran: upacara kanggo si jabang bayi ing

kandhutan, wektu lair nganti tumeka nyapih
1) Ngupati: ubarampe kanggo upacara ngupati
yaiku kupat, sega punar, lelawuhan daging,
sambel goreng, lan apem.
 2) Tingkeban: upacara nalika jabang bayi umur
pitung sasi ing kandhutan lumrahe dislameti
nganggo upacara mitoni. Ancase nolak mala
kanggo ibu lan si jabang bayi supaya proses
pangriptane manungsa bisa sampurna. Upacara
mitoni utawa tingkeban namung dianakake
kanggo mitoni anak mbarep.
3) Procotan: upacara nalika jabang bayi umur
sangang sasi ing kandhutan Sajene awujud jenang
kang bakale glepung diwenehi gula jawa lan
gedhang raja, lumrahe kasebut jenang procot.
4) Brokohan: upacara kanggo nylameti bayi kang
nembe lair. Ancase brokohan yaiku kanggo
menehi ngerti para tangga teparo manawa bayine
lair kanthi slamet.
5) Sepasaran yaiku upacara kanggo mengeti limang
dina laire bocah. Upacara sepasaran padatan
dilakoni bebarengan karo puputan.
6) Selapanan: upacara selapanan dilakoni manawa
bayi umure 35 dina.
7) Tedhak Siten: upacara kanggo nylameti bocah
kang ngidak lemah sepisanan.
8) Nyapih: upacara nyapih ancase kanggo nylameti
bocah kang wis ora nyusu ibune. Padatan bocah
disapih umur 2 taun.

c) Mantu tegese duwe ewuh ngemah-emahake

putrane. Lumrahe tiyang sepuh penganten putri
kang kagungan damel.
1) Nontoni yaiku ritual kanggo nonton bibit, bobot,
bebet mligine kahanan kulawarga dan calon
penganten putri.
2) Nglamar yaiku nemtokake jejodhoan bisa
dilampahake utawa ora.
3) Paningset yaiku pasrah sanggan lan kalpika
minangka pangiket lan pangentheng-
ngentheng saking pihak calon penganten
kakung.
4) Upacara Buwangan yaiku upacara kango nulak
mala lumrahe kalaksanan sadurunge adicara
 pawiwahan mantu supaya nir ing sambikala
kalis ing rubeda pinaringan gancar sakabehane.
5) Pasang tuwuhan yaiku ubarampe awujud
tuwuhan kang dipasang ana ing gapurane
pawiwahan.
6) Siraman yaiku ritual nyirami calon penganten
putri/kakung kang pungkasan, sedina
sadurunge panggih, supaya calon penganten
kekalih suci lair lan batine.
7) Sade dhawet yaiku ibu calon penganten putri
nyade dhawet dene bapake kang ngewangi
mayungi.
8) Plangkahan yaiku upacara kanggo adhi kang
nglangkahi mbakyu/kangmase sing durung
krama.
9) Srah-srahan yaiku upacara srah-srahan sanggan
kanggo penganten putri.
10) Midodareni yaiku upacara kang dilampahake
ing wengi sadurunge ijab, calon penganten
putri dikancani ibu-ibu kang paring wejangan
kanggo nglampahi palakrama.
11) Kembar Mayang saka tembung kembar lan
mayang yaiku rerenggan saka janur kuning
pralambang penganten kakung lan putri kang
ngemu teges kembar sih lan tresnane, kembar
cipta, rasa, lan karsane
12) Ijab yaiku upacara kang wigati kanggo antuk
status resmi saking negara.
13) Panggih yaiku penganten kakung lan putri
ditemokake sabubare ijab.
14) Kalpika yaiku ali-ali bunder gilig, boten sigar
penjalin utawa mawi pedhotan. Ateges tresnane
penganten bisa awet, tan pedhot, saka donya
tumeka delahan.
15) Rerenggan pelik-pelik yaiku gelang, kalung,
suweng, lsp.
16) Suruh ayu lan gedhang ayu yaiku salah siji
ubarampe upacara mantu ngemu teges
manawa sampun manunggal ing rasa, cipta,
lan karsa sakloron bisa saeka praya ing sedya,
saeka kapti ing pakarti. Manawa gedhang ayu
 duwe pangajap supaya tumindake pinindha
raja kang sarwa tanggung jawab.
17) Cengkir gadhing yaiku salah siji ubarampe
mantu yaiku cengkir jinis gadhing kang
kagambar pepethan wayang Kumajaya-Ratih
utawa Janaka-Sumbadra. Tegese cengkir
ngemu banyu kang suci mugi tresnane
jalwestri linambaran tresna kang suci kaya
paraga wayang kasebut. Bisa uga ateges
kencenging pikir anggone jejodhoan lan omah-
omah.
18) Buwuh saka kerata basa imbuh-imbuh anggone
ewuh. Sanggan awujud dhuwit minangka
pangentheng-entheng tumrap kulawarga
penganten putri.
19) Urip-urip yaiku salah siji ubarampe mantu
kayata ayam (lancur lan dhara) utawa
kambangan, bisa uga banyak sejodho. Ateges
kang arep jejodhoan bisa tanggung jawab
tumrap brayate, kaya dene urip-urip.

d) Upacara Sripah: upacara kanggo wong tilar donya.

1) Wara-wara: paweh kabar marang tangga teparo
lan sanak kadang manawa kulawargane
kasripahan.
2) Ngrukti Laya: ngrumat jisim wiwit saka
nyuceni, ngangkatke layon, lan ndongakake
ing sarean.
3) Surtanah/Bedhah Bumi: upacara nyawisake
pasarean kanggo jisim sing arep dikubur.
4) Brobosan upacara kanthi cara kulawarga layon
mlaku mbrobos sangisore jisim sing diangkat.
5) Ngesur Geblag: uapacara kang dilakoni ing
wayah sore sabubare mayit dikubur. Ngesur
geblag ngemu teges mindhahake alam donya
menyang alam akherat, manungsa bakale saka
lemah bali menyang lemah.
6) Nelung Dina: yaiku selametan telung dina
sabubare jisim disarekake.
7) Mitung Dina: yaiku selametan pitung dina
sabubare jisim disarekake.
 8) Matang Puluh: yaiku selametan patang puluh
dina sabubare jisim disarekake.
9) Nyatus: yaiku selametan satus dina sabubare
jisim disarekake. Ubarampe lan tata cara
padha karo upacara matang puluh.
10) Mendhak Pisan: yaiku selametan setaun
sabubare jisim disarekake. Ubarampe lan tata
cara padha karo upacara nyatus.
11) Mendhak Pindho: yaiku selametan rong taun
sabubare jisim disarekake. Ubarampe lan tata
cara padha karo upacara mendhak pisan.
12) Mendhak Katelu (Nyewu): yaiku selametan
telung taun sabubare jisim disarekake.
13) Kol/kol-kolan: yaiku selametan kang dilakoni
setaun sawise nyewu
14) Nyadran: yaiku jiarah kubur, lumrahe dilakoni
sasi Ruwah sadurunge wulan pasa kanggone
wong Islam.

Kegiatan Belajar 2: Sesorah

1. Sesorah yaiku ungkapan kang awujud ukara-ukara kang
tinuju marang piyayi akeh utawa wacana kang disiapake
lan diwaosake dhateng kalayak, kanthi ancas supaya
pamiyarsa bisa mundhut teges, mahami, narima, sarta
gelem nglakoni apa wae kang kawedharake dening
piyayi kang sesorah
a. Metode impromptu (dadakan): yaiku cara sesorah
kang ora nganggo persiapan utawa ora direng-reng
anggone arep sesorah luwih dhisik.
b. Metode ngapalake yaiku sesorah kanthi cara
ngapalake isine teks sesorah. kang wis direng-reng
sakdurunge.
c. Metode naskah yaiku sesorah kanthi cara maca isi-
isining naskah kang wus direng-reng sakdurunge.
d. Metode ekstemporer (cathetan)yaiku metode
sesorah kanthi nganggo cathetan babagan kang
penting (garis besar) saka isi sesorah.

2. Cengkorongan Sesorah yaiku kerangka pidato.

a. Salam pambuka isine atur salam marang piyayi kang
mirengake sesorah.
 b. Purwaka (pambuka) isine ukara sapaan kanggo
piyayi kang mirengake.
c. Isi (surasa) : Apa kang dadi sedya sesorah apa
ngaturi panglipur, pawartos, lan sakpanunggale.
e. Dudutan /wigati/ringkesan : wigatine apa pamedhar
sabda matur ing sangarepe piyayi.
f. Pengarep-arep isine yaiku apa kang dikarepake
(disuwun) dening pamedhar sabda).
Jinis-Jinis Sesorah
1) Sesorah Resmi: Kanggo ka anan kang asipat resmi,
lumrahe piyayi kang sesorah maca naskah kang
wis disiapake luwih dhisik supaya ora salah anggone
sesorah lan naskah iku bisa kasimpen kanggo arsip.
2) Sesorah Setengah resmi: piyayi kang sesorah bisa
ngandharake sesorah utawa pidhatone rada longgar.
3) Sesorah ora resmi: piyayi kang sesorah bisa
ngandharake sesorah miturut tujuan utawa selera
piyayi kang mirengake.
4) Sesorah to inform kang ancase kanggo nyukani
pawarta: Sesorah jinis iki isine informasi babagan
kedadeyan kang lagi dumadi.
5) Sesorah to instruct ancase menehi instruksi utawa
perentah
6) Sesorah to convince sesorah jinis iki isine panemu
supaya pamiyarsa yakin apa kang kawedhar iku bener.
7) Sesorah to intertain sesorah jinis iki isine palipur
supaya pamiyarsa dadi seneng/lega.
8) Sesorah to move sesorah kang ancase kanggo ajak-
ajak massa.
9) Sesorah to warn: sesorah kang ancase kanggo
ngelingake
10) Sesorah to arouse: sesorah kang ancase mbangun
semangat
11) Sesorah to impress sesorah kang ancase nggawe
sengsem biasane digunakake wektu kampanye
kanthi ancas supaya pamiyarsa duwe pambiji kang
becik tumrap pamedhar sabda.
12) Sesorah to interest sesorah kang ancase gawe narik
kawigaten
13) Sesorah to persuade (persuasif) sesorah kang ancase
ajak-ajak.
3. Subasita/trapsila utawa tata karma, ana ing sesorah
kalebu solah bawa.
4. Gesture: solah bawa
5. skala interval yaiku mbiji sesorah kanthi menehi biji 1
nganti 4 kaya ana ing ketrampilan nulis.Bab-bab kang
kudu dibiji yaiku basa, sikap, lan kelancaran.
6. [ / ] : tandha kang biasane dienggo dhasar maca sesorah
tegese yaiku.kendel sawetawis kaya [,] ing basa tulis
7. [//] : tandha kang biasane dienggo dhasar maca
sesorah tegese yaiku. mandeg/full stop kaya [.] ing
basa tulis
8. : tandha kang biasane dienggo dhasar maca
sesorah tegese yaiku. intonasi (munggah utawa
mudhune swara)
9. [ab] : tandha kang biasane dienggo dhasar maca
sesorah tegese yaiku. diwaos dadi siji.
10. Pranatacara: yaiku pawongan kang ngandharake
reroncening adicara kanggo para rawuh kanthi
wicara (cara berbicara), wirama (irama dalam
berbicara), wirasa (perasaan), dan wiraga (sikap badan)
kang trep.
a. Olah swara : Sanguning pokok pranataca logat,
pocapan, napas, tegas, cetha, boten blero/bindheng,
membat-mentuling swanten, kajiwa
b. Olah sastra : Sanguning pokok pranataca pilihan
tembung, purwakanthi, sekar, pathetan, suluk,
sendhon, ada-ada, pathetan, panyandra, paribasan,
pepindhan, wangsalan, lsp.
c. Magatra : patrap wajar boten dipundamel-damel
d. Malaksana : luwes, boten ingah-ingih
e. Mawastha : jejeg, boten kendho/dhoyong
f. Maraga : boten rongeh/edheg/gumeter, mantep
g. Malagawa : enthengan, trengginas
h. Matanggap : tanggap swasana (susah,seneng)
i. Mawwat : ngentasi karya

Kegiatan Belajar 3: Busana Jawa

1. Blangkon iku perangane busana Jawa kang mapan ana
ing sirah.
2. Surjan: busana adat kanggo wong lanang ing tlatah
Yogyakarta
 a. Surjan anatakusuma minangka busana
penggedhene Mataram, mula kain kang
digunakake dudu kain sing padatane dinggo
masarakat. Kain kanggo gawe busana surjan
antakusuma yaiku kain sutra sing kepenak
digunakake.
b. Surjan lurik digunakake prawira karo prajurit
mesthi wae beda karo sing digunakake para
penggede. Surjan kang digunakake yaiku surjan
lurik.
3. Keris yaiku salah sawijining gaman kang digunakake ana
ing Jawa, minangka tosan aji sing penting ana ing jaman
biyen lan bisa nuduhake kawibawan panganggone.
a. Klabang pinipit (yogyakarta)/ ngogleng (Surakarta)
yaiku cara nganggo keris kanthi cara nyelipake
keris ana ing jero lontong sisih buri, anggone
nyelehke keris rada miring, gandar ana ing sisih
kiwa, banjur wrangkane ndemok lontong.
b. Ngewal: cara nganggo keris padha karo klabang
pinipit, bedane anggo keris model iki kerise rada
munggah sithik saengga wrangkane ora ndemok
lontong
c. Satriya keplayu yaiku cara nganggo keris kanthi
cara diselehake jejeg ana ing tengah-tengah sisih
buri.
d. Munyuk ngilo: cara nganggo keris meh padha karo
ngewal, bedane yaiku ana ing madhepe keris. Keris
sing dinggo kanthi cara iki gandare ana ing sisih
tengen.
e. Nganggar yaiku cara nganggo keris kanthi cara
nyelehake keris ana ilat-ilatan wadhah keris sing
ditrap ing bangkean.
f. Nyothe: yaiku cara nganggo keris kanthi cara
nggawa keris kanthi nylesepake ana lontong ing
bangkean ngiringan (nyothe A). Ananging nyothe
uga bisa kanthi cara nggawa keris ana ing sisih
ngarep (nyothe B).
4. Kebaya: busana tradisional kanggo wong wedok Jawa
yaiku kebaya. Yogyakarta digawe nganggo kain
brokat.
 a. kain brokrat: minangka kain sulaman kang ana
motife, nanging amarga sulamane sing rada arang-
arang kain iki semrawang menawa dinggo mula
sadurunge nganggo kebaya kudu nganggo
kemben dhisik.
5. Jarit yaiku kain batik kang dawa. Menawa batik iku
minangka kain tradisional Jawa kang digambari nganggo
malam, yaiku salah sawijining jinis lilin kang mligi
kanggo mbatik.
a. Wiru yaiku tekukan-tekuan ing pucukane jarit kang
cacahe kudu ganjil.
6. Stagen: blebet kang digawe ing bangkean supaya jarik
sing wis dinggo kenceng.
7. Beskap: Busana adat kanggo wong lanang ing
kasunanan Surakarta.
a. Beskap cekak iku mburine krowak, nganggo
keris.
b. Beskap landung iku anggone nganggo tanpa keris
amarga mburine buntet utawa tanpa krowak.
8. Atela: busana adat kanggo wong lanang ing
kasunanan Surakarta meh padha karo beskap, sing
marai beda amung mapane benik. Benik kang ana ing
beskap mapan ana ing tengen kiwa. Ananging, menawa
atela, benik mapan ana ing tengah wiwit saka gulu tekan
ngisor,
9. Sikepan, busana adat kanggo wong lanang ing
kasunanan Surakarta, sikepan iku kaya atela, ananging
benike dibuka, njerone nganggo rompi lan busana
benikan (kemeja)
10. Langenharjan: busana adat kanggo wong lanang ing
kasunanan Surakarta busana langenharjan iku wujude
kaya campuran antarane beskap lan jas saka Eropa.
11. Corak parang: motif ana ing batik parang wujude kaya
ombak
a. Motif parang barong: salah siji motif jarik parang
ing Kasunanan Surakarta adate dinggo minangka
“pengageman dalem” nuduhake menawa raja
kudu ngati-ati nalika nglampahi kwajibane.
b. Motif parang gendreh: salah siji motif jarik parang
ing Kasunanan Surakarta adate minangka ageman
permaisuri/garwanipun raja wujude luwih cilik
 mbangane motif parang barong, ananging luwih
gedhe tinimbang parang klitik.
c. Motif parang klitik salah siji motif jarik parang ing
Kasunanan Surakarta mligi dinggo putra putri raja.

Kegiatan Belajar 4: Gending Jawa lan campursari

1. Gendhing tegese yaiku: (a) juru utawa tukang gawe
gamelan. (b) Lagu utawa lelagon kang tuwuh/ metu
saka suwaraning gamelan, tuladhane gendhing
karawitan Jawa.
2. Gendheng: lagu utawa lelagon kang tuwuh utawa metu
saka suwarane manungsa.
3. Ricikan yaiku wilahane gamelan
4. Laras yaiku suwara kang tumata lan gumathok,
1) Laras Cilik, yaiku laras kang suwarane cilik,
methit utawa dhuwur; wiwit saka “laras gulu
gender penerus” ing perangan tengah mandhuwur.
Prekara iki larase padha “saron barung”.
2) Laras Madya (tengah utawa sedheng), yaiku laras
kang suwarane madya, sedheng utawa tengahan;
wiwit saka “laras nem gender penerus” ing
perangan tengah sapangisor . Bab iki larase padha
larase “saron demung”.
3) Laras Gedhe, yaiku laras utawa suwaraning
gamelan kang gedhe utawa cendhek; wiwit saka
“laras nem gender barung/ gedhe” ing perangan
tengah sapangisor. Bab iki larase padha larase
“slenthem”
5. Irama yaiku ukuran “lamban cepete” utawa “rindhik
rikate” panabuhing gamelan lan bola-baline dhong-
dhing. “Dhong” tegese suwara kang antep, lan
“dhing” tegese suwara kang ampang.
6. Pathet yaiku endhek dhuwuring gendhing utawa lagu.
a. Laras Slendro Pathet 6 (Enem), kanthi dhasaring
suwara laras 2 (loro, gulu);
b. Laras Slendro Pathet 9 (Sanga), kanthi dhasaring
suwara laras 5 (lima);
c. Laras Slendro Pathet Manyura, kanthi dhasaring
suwara laras 6 (nem).
d. Laras Pelog Pathet 5 (Lima), Pathet 5 (Lima), kanthi
dhasaring suwara laras 1 (panunggul utawa bem),
 e. Laras Pelog Pathet 5 (Lima), Pathet 6 (Nem), kanthi
dhasaring suwara laras 5 (lima),
f. Laras Pelog Pathet 5 (Lima), Pathet Barang, kanthi
dhasaringsuwara laras 2 (loro, gulu).
7. Gendhing kanggo Nabuhi Wayang Purwa
8. Kaperang miturt wektune:
a. Pathet 6 (Nem) Laras Slendro lan Pelog; kanggo
ngiringi utawa nabuhi wayang purwa jam 21.00 –
24.00 WIB, wiwit jejer tekan perang prampogan
utawa perang gagal.
b. Pathet 9 (sanga) Laras Slendro lan Pathet 5
(lima) laras Pelog; kanggo nabuhi utawa ngiringi
wayang jam 24.00-03.00 WIB, wiwit jejer
pandhita lan metune bambangan utawa satriya
utawa adegan gara-gara (panakawan: metune
paraga Semar, Gareng, Petruk, Bagong) tekan
perang kembang utawa Cakilan.
c. Pathet Manyura Laras Slendro lan Pathet Barang
Laras Pelog; kanggo nabuhi utawa ngiringi
wayang jam 03.00 – 06.00 WIB, wiwit sabubare
perang kembang (Cakilan) tekan rampung utawa
paripurna yaiku tancep kayon (gunungan). Diarani
“manyura” ateges merak utawa nyedhak, maksude
ing wektu iku wis prakesuk, wis cedhak esuk,
pagelaran utawa tontonane wayang wis rampung.
9. Wataking Gendhing
a. Sigrak watak gendhing sing semangat, kayata
gendhing Ladrang: Diradameta, Kagokmadura, lan
liya-liyane.
b. Lanyap watak gendhing sing grapyak nanging alus,
kayata gendhing Ladrang: Sriwibawa,
Tirtakancaana, lan liya-liyane.
c. Anteng watak gendhing sing ruruh lan alus
tuladhane gendhing Ladrang: Gonjang-ganjing,
Kembangtanjung, lan liya-liyane.
d. Trenjuh watak gendhing sing welas, memelas,
terharu tuladhane gendhing Ladrang: Tlutur,
Eling-eling Kasmaran, lan liya-liyane.
e. Gecul watak gendhing sing lucu, ngguyokake,
tuladhane gendhing Ladrang: Mandraguna, Gegot,
lan liya-liyane.
 f. Lega lan Gembira, tuladhane gendhing Ladrang:
Pangkur (kang dikibarake digarab kanthi sigrak ),
Asmaradana (kang dikebarake), lan liya-liyane.
10. Guna lan Panganggone Gendhing-gendhing
a. Gendhing-gendhing Patalon aiku gendhing-
gendhing kang dianggo “Talu” utawa pagelaran
wayang purwa utawa wayang kulit wis arep
diwiwiti, yaiku gendhing
b. Gendhing Kodhok-ngorek, kanggo ngiringi utawa
nabuhi temune panganten.
c. Gendhing Bojong, kanggo nabuhi jogede
panganten lanang (ing tajub).
d. Gendhing Gangsaran, suwuk dadi Ketawang
Pisang-bali, kanggo nabuhi gladhen perang utawa
Beksan Wireng.
e. Gendhing Gedhe, yaiku tabuhane: kethuk 4
kerep, sakenongan 32 thuthukan, kenong 3 (telu),
lan (papate bareng karo gong).
f. Gendhing Tengahan, yaiku kang tabuhane: kethuk
2 kerep, sakenongan 16 thuthukan, kenong 3
(papate bareng karo gong).
g. Gendhing Ladrangan, yaiku kang cacah tabuhane:
kethuk 2, sakenongan 8 thuthukan, kenong 3
(papate bareng karo gong).
h. Gendhing Ketawangan, yaiku kang tabuhane:
kethuk 2, sakenongan 8 thuthukan, kenong 1
(lorone bareng karo gong). Wondene “Ketawangan
cilik” nganggo kempul, lan “Ketawangan gedhe”
tanpa kempul.
i. Gendhing Lancaran, jaiku sakabehe gendhing sing
panabuhe rikat (seseg), kajata gendhing:
Manyarsewu, Singanebah, Ricik-ricik, Kebogiro,
Bendrong, lan liya-liyane. Sajroning gendhing
lancaran iku, ana lancaran nibani (rada arang
panabuhe), lan lancaran mlaku (panabuhe seseg
utawa rikat).
11. Istilah-istilah Sajroning Gendhing
a. Merong: Merong yaiku lelagoning gendhing kang
durung munggah utawa durung mundhak
kethukane.
b. Buka: gendhing sing dianggo murwakani
(mbukani) gendhing, sing lumrah utawa adhakan
dhewe, yaiku rebab
c. Umpak-umpak yaiku lelagoning tetabuhan ing
sabubare utawa salebare buka. Umpak-umpakiku
lumrah ditembangi, nganggo cakepan parikan
utawa wangsalan.
d. Gerong yaiku lelagoning tembang kang binarung
utawa diiringi/ dibarengi ing gendhing.
e. Gerong Luwih saka Sawarna
f. Sindhenan yaiku lelagoning pasindhen
(waranggana, seniwati) kang binarung utawa
dibarengi swarane gamelan lan pradangga
(penggerong), supaya mundhak muyek lan
gajenge, kajaba digerongi lan disenggaki,
gendhing iku nganggo disindheni.
g. Lancaran: wujud utawa bentuke lagu/ gendhing
Jawa,Singanebah: jenenge lagu / gendhing,
h. Laras: yaiku urutane nada saka sing cendhek
dhewe tekan sing dhuwur dhewe utawa sewalike.
i. Pelog: jenenge larasing gamelan utawa gendhing,
j. Pathet: wates suwarane gendhing utawa gamelan,
k. Barang: jenenge pathet ana ing laras pelog.
l. Milah: yaiku nabuh siji-siji kang padha karo
nada utawa notasi / titilarase.
m. Nggembyang: yaiku nabuh tangan loro bareng-
bareng, kanthi nadane sing ditabuh padha
suwarane/ nadane.
n. Balungan yaiku ricikan (wilahan, instrument) :
Demung, Saron Barung lan Penerus, Slentem.
Ricikan mau disebut balungan amarga carane
nabuh pas utawa padha angka utawa balunganing
gendhing.
o. Lambang (Tandha Notasi) Kendhangan Gendhing
Lancaran:
Katrangan :
t = tak p = tung b = dhah . = tong
A, B, C, D: kendhangan saben 1 (siji) cengkok
sagongan.
A: Kendhangan ing wiwitane lagu lancaran (ing
cengkok 1), ditabuh sepisan wae.
 B: Kendhangan kang ditabuh “makaping-kaping
utawa dibolan-baleni”,miturut kabutuhane sawise
cengkok 1.
C: Kendhangan “salahan” kanggo ngendhangi ing
saben cengkok pungkasan ing gendhing lancaran.
D: Kendhangan “suwuk” kanggo ngendhegake
gendhing lancaran; ditabuh mung sepisan yen arep
mandheg utawa rampung.
12. Campursari mujudake salah sawijining wujud kesenian
musik kang tuwuh lan ngrembaka ing laladan Jawa,
mligine: Jawa Tengah, Daerah Istimewa Yogyakarta,
lan JawaTimur.
13. Kelompok utawa Group Musik Campursari
a. Siji Dhewe kelompok campursari saka laladan
Bayalali
b. Tirta Arum kelompok campursari saka talatah Jatim
c. Orlandho kelompok campursari saka laladan Sala
d. Bajang Koplak kelompok campursari saka Wonogiri
2 Daftar materi yang sulit 1. Wirausaha Budaya Jawa
dipahami di modul ini 2. Busana Jawa
3. Gending Jawa lan campursari
3 Daftar materi yang sering 1. Wirausaha Budaya Jawa
mengalami miskonsepsi 2. Sesorah
3. Busana Jawa
4. Gending Jawa lan campursari