SYARAH AL-HIKAM
[Ditulis tahun 1868]
Oleh: KH. SHOLEH DARAT
Maha Guru Para Ulama Besar Nusantara
(1820-1903 M.)
SYARAH HIKMAH KE-1
الز َل ِل
َّ اء عِ ْندَ ُو ُج ْو ِد
ِ الر َج َ ت ااْل ِ ْع ِت َما ِد َع َلى ا ْل َع َم ِل ُن ْق
َّ ُصان ِ مِنْ َعاَل َما
الز َل ِل
َّ اء عِ ْندَ ُو ُج ْو ِد
ِ الر َج َ ت ااْل ِ ْع ِت َما ِد َع َلى ا ْل َع َم ِل ُن ْق
َّ ُصان ِ مِنْ َعاَل َما
Catatan:
هللا ِإ َّيا َك فِي ال َّت ْج ِر ْي ِد ا ْنح َِطا ٌط مِنَ ا ْل ِه َّم ِة ا ْل َعلِ َّي ِة َ َو ِإ َرادَ ُت َك اَأْل ْس َب
ِ اب َم َع ِإ َقا َم ِة
Wallāhu a‘lam.
Catatan:
َ َأ ِر ْح َن ْف
س َك مِنَ ال َّتدْ ِب ْي ِر
.هللاُ اَل ِإل َه ِإاَّل ه َُو ْال َحيُّ ْال َقي ُّْو ُم
.َو َع َسى َأنْ َت ْك َره َُوا َش ْيًئ ا َو ه َُو َخ ْي ٌر َل ُك ْم َو َع َسى َأنْ ُت ِحب ُّْوا َش ْيًئ ا َو ه َُو َشرٌّ َل ُك ْم
َ لَِئ اَّل َي ُك ْونَ ذلِ َك َقدْ ًحا ف ِْي َبصِ ْي َر ِت َك َو ِإ ْخ َمادًا لِ ُن ْو ِر
س ِر ْي َر ِت َك
Catatan:
6). Secara bahasa “sarīrah” berarti sesuatu yang
dirahasiakan dalam hati. Akan tetapi, menurut
kaum sufi, term sirr dinyatakan sebagai barang
lembut yang dititipkan dalam hati manusia. Seperti
halnya ruh yang dasar-dasarnya musyāhadah
maḥabbah, maka sirr adalah tempat musyāhadah
dan hati tempat makrifat. Sirr, menurut mereka,
adalah “raja pengawas” sedangkan sirr-nya siri
atau rahasianya rahasia adalah sesuatu yang tidak
bisa dilihat oleh selain al-Ḥaqq. Sirr lebih lembut
daripada ruh, sementara ruh lebih mulia daripada
hati. Kaum sufi mengatakan: sirr bebas dari
belenggu, perubahan, jejak-jejak dan bekas-bekas.
Sirr merupakan sesuatu yang terpelihara dan
tertutup antara hamba dan al-Ḥaqq dalam
aḥwāl-nya. Abul-Qāsim ‘Abd-ul-Karīm Hawāzin
al-Qusyairī an-Naisābūrī,
ar-Risālat-ul-Qusyairiyyah, Al-Maktubah
al-‘Ashriyyah, cet. ke-1, Libanon, 2001, hal. 88.
7). Al-Khawāthir (bisikan) adalah informasi atau
inspirasi yang mendatangi hati sanubari.
Terkadang kedatangannya melalui malaikat
(ilhām), syaithan (waswas), bisikan-bisikan nafsu
(hawājis) atau langsung dari Allah
(naqrat-ul-khāthir). Jika dari malaikat, maka
dinamakan ilham; jika dari nafsu, maka dinamakan
angan-angan atau kecemasan; jika dari syaithan,
maka dinamakan waswas; dan jika dari Allah,
maka dinamakan inspirasi yang paling benar (ḥaqq
atau ḥaqīqah). Dikutip dari “diktat tashawwuf” oleh
KH. Moch. Djamaluddin Achmad, Sekolah Tinggi
Islam Bani Fattah Tambakberas Jombang, 2011,
hal. 47.
Catatan:
8). Dalam naskah asli Matan-ul-Ḥikam karya
Syaikh Ibnu ‘Athā’illāh ditulis ()َأ َل ْم َتعْ َل ْم.
9). Maksud ta‘arruf di sini adalah ma‘rifat.
Berkaitan dengan istilah ini, Imām al-Qusyairī
menukil pernyataan Imām al-Junaid:
Sesungguhnya yang dibutuhkan oleh seorang
hamba dari sesuatu yang bersifat hikmah adalah
ma‘rifat-nya ciptaan (makhluk) terhadap Sang
Pencipta, kebaruan dirinya dan perbedaan antara
ciptaan dengan Sang Pencipta. Karenanya, orang
yang tak kenal siapa Sang Raja, maka ia tak akan
tahu akan status kekuasaan-Nya untuk siapa.
Lebih lanjut, Imām al-Qusyairī mempertegas
makna ma‘rifat ini seraya menukil pernyataan Abū
Thayyib al-Marāghī: Setiap unsur dalam diri
manusia mempunyi fungsi yang berbeda-beda jika
dikaitkan dengan ma‘rifat. Akal digunakan untuk
pembuktian dalil secara logis, hikmah yang
memberikan isyarat, kemudian ma‘rifat-lah yang
mampu mempersaksikan secara utuh. Karenanya,
kejernihan ibadah tak akan diperoleh seorang
hamba kecuali dengan kejernihan tauhid.
ِ ت اَأْل ْح َو
.ال ِ اس اَأْل ْع َم
ِ ال َل َت َن ُّو ِع َو ِاردَ ا ُ َت َن َّو َع ْت َأ ْج َن
“Beraneka ragamnya jenis ‘amal perbuatan itu
adalah karena bermacam-macamnya kondisi
spiritual yang datang di dalam hati.”
ُ ُ اََأْل ْع َمال
ِ ص َو ٌر َقاِئ َم ٌة َو َأ ْر َوا ُح َها ُو ُج ْو ُد سِ ِّر اِإْل ْخاَل
.ص فِ ْي َها
.شيٌْئ ِم ْثل َ ُع ْز َل ٍة َيدْ ُخل ُ ِب َها ِم ْيدَ انُ ف ِْك َر ٍة ُ َما َن َف َع ا ْل َق ْل
َ ب
ِ ص َو ُر اَأْل ْك َو
.ان ِم ْن َط ِب َع ٌة ف ِْي م ِْرآ ِت ِه ٌ ش ُر ُق َق ْل
ُ ب ْ ف َي
َ َك ْي
.هللا َو ه َُو َل ْم َي َت َط َّه ْر مِنْ َج َنا َب ِة َغ َفاَل ِت ِه ْ ف َي ْط َم ُع َأنْ َيدْ ُخل َ َح
ِ ض َر َة َ َأ ْم َك ْي
.ِت َغ ْي َر َما َأ ْظ َه َرهُ هللاُ فِ ْيه َ ش ْيًئ ا َمنْ َأ َرادَ َأنْ ُي ْحد
ِ ِث فِي ا ْل َو ْق َ َما َت َر َك مِنَ ا ْل َج ْه ِل
َأ
ٍ َف َل ْو َرادَ َك اَل ْس َت ْع َم َل َك مِنْ َغ ْي ِر ِإ ْخ َر
.اج
. ِإ َّن َما َن ْحنُ فِ ْت َن ٌة َفاَل َت ْكفُ ْر:ت ِإاَّل َو َنادَ ْت َك َح َقاِئقُ َها
ِ َو اَل َت َب َّر َج ْت َظ َوا ِه ُر ا ْل َك َّو َنا
.َو َط َل ُب َك َل ُه َغ ْي َب ٌة َع ْن ُه ِم ْن َك
.اَل َت ْس َت ْغ ِر ْب ُوقُ ْو َع اَأْل ْكدَ ِار َما د ُْم َت فِي ه ِذ ِه الدَّ ِار
ْ ش َر َق ْت ِبدَ ا َي ُت ُه َأ
ِ ش َر َق ْت ِن َه
.اي ُت ُه ْ َمنْ َأ
َش ُّوفِ َك ِإ َلى َما ُح ِج َب َع ْن َك مِن ِ ش ُّوفُ َك ِإ َلى َما َب َطنَ فِ ْي َك مِنَ ا ْل ُع ُي ْو
َ ب َخ ْي ٌر مِنْ َت َ َت
.ِا ْل ُغ ُي ْوب
Pertama; syahwat,
Keempat; dengki,
Keenam; rakus,
Ketujuh; riyā’.
Syahwat itu bisa dipadamkan melalui riyādhah,
menghindar dari perkumpulan manusia ketika
makan dan minum. Ghadhab bisa dipadamkan
dengan sifat lapang dada. Takabbur bisa
dibunuh dengan sifat tawādhu‘. Dengki bisa
dibunuh melalui keyakinan bahwa pemilik segala
yang ada hanya Allah, manusia hanyalah
hamba-Nya, dan Allah memberi sesuatu kepada
hamba-Nya sesuai kehendak-Nya. Sombong dan
rakus bisa dibunuh melalui qanā‘ah – menerima
(apa yang diberikan). Riyā’ bisa dipadamkan
melalui ikhlāsh. Karena itu, hendaknya engkau
gigih dalam membunuh nafsu sebelum ruhmu
dicabut.
ان ِفيْ ه ِذ ِه َأعْ َمى َفه َُو فِي اآْل خ َِر ِة َأعْ َمى
َ َو َمنْ َك.
اج ًة
َ اَل َت ْر َف َعنَّ ِإ َلى َغ ْي ِر ِه َح
ف ْي ْس َتطِ ْي ُع َأنْ َي ُك ْونَ َل َها َعنْ َغ ْي ِر ِه َ َمنْ اَل َي ْس َتطِ ْي ُع َأنْ َي ْر َف َع َح
َ اج ًة َعنْ َن ْفسِ ِه َف َك ْي
.َرافِ ًعا
سنْ َظ َّن َك ِب ِه ل ُِو ُج ْو ِد ُم َعا َم َل ِت ِه َم َع َك ْ ِإنْ َل ْم ُت ْحسِ نْ َظ َّن َك ِب ِه َأِل ْج ِل ُح ْس ِن َو
ِّ صفِ ِه َف َح
.ص ْح َب ُت َك َمنْ ه َُو َأ ْس َوُأ َحااًل ِم ْن َك َ ُر َّب َما ُك ْن َت ُمسِ ْيًئ ا َفَأ َرا َك اِإْل ْح
ُ سانَ ِم ْن َك
.ال
ِ ت اِإْل ْن َز ِ َو ُح ْسنُ اَأْل ْح َو
ِ ال مِنَ ال َّت َح ُّق ِق ف ِْي َم َقا َما
.هللا َو ِب َرحْ َم ِت ِه َو ِبذل َِك َف ْل َي ْف َرح ُْوا ه َُو َخ ْي ٌر ِممَّا َيجْ َمع ُْو َن
ِ قُ ْل ِب َفضْ ِل
َ س َق ْت َأ ْغ
.صانُ ُذل ٍّ ِإاَّل َع َلى ِب ْذ ِر َط َم ٍع َ َما َب
“Dahan-dahan kehinaan tidak akan berkembang
kecuali dari benih ketamakan.”
س َع َما َ ار اَل َت ِ ار اآْل خ َِر َة َم َحاًّل ل َِج َز
َ َّاء عِ َبا ِد ِه ا ْل ُمْؤ ِم ِن ْينَ َأِلنَّ ه ِذ ِه الد َ َِّإ َّن َما َج َعل َ الد
ُي ِر ْي ُد َأنْ ُي ْعطِ َي ُه ْم.
.ِإنْ َأ َردْ َت َأنْ َي ُك ْونَ َل َك عِ ٌّز اَل َي ْف َنى َفاَل َت ْس َتع َِّزنَّ ِبع ٍِّز َي ْف َنى
. اع ِة َأنْ َرضِ َي َك َل َها َأهْ اًل َّ َك َفى مِنْ َج َزاِئ ِه ِإ َّيا َك َع َلى
َ الط
َ َك َفى ا ْل َعا ِملِ ْينَ َج َزا ًء َما ه َُو َفا ِت ُح ُه َع َلى قُلُ ْو ِب ِه ْم ف ِْي َط
.ِاع ِته
َ َب َف َكان
ُ س َب ًبا فِي ا ْل ُو
.ص ْو ِل َّ ضى َع َل ْي َك ِب
ِ الذ ْن َ َو ُر َّب َما َق
.َِأ ْن َع َم َع َل ْي َك َأ َّواًل ِباِإْل ْي َجا ِد َو َثا ِن ًيا ِب َت َوالِي اِإْل ْمدَ اد
َو لِ ُك ِّل َه ٍّم َو َغ ٍّم َما َشا َء هللاُ َو لِ ُك ِّل،ُت لِ ُك ِّل َه ْو ٍل الَ ِإل َه ِإالَّ هللاُ ِإ ِّني َأعْ دَ ْد اللَّ ُه َم
َو،هللا ِ ان َ َو لِ ُك ِّل َأعْ ج ُْو َب ٍة ُسب َْح،هلل
ِ ضا ٍء َو شِ َّد ٍة ال ُّش ْك ُر ِ ْال َحمْ ُد
َ َو لِ ُك ِّل ِر،هلل ِنعْ َم ٍة
ْقٍ َو لِ ُك ِّل ضِ ي،هلل َو ِإ َّنا ِإ َل ْي ِه َرا ِجع ُْو َن
ِ َو لِ ُك ِّل مُصِ ْي َب ٍة ِإ َّنا،هللاِ ب َأسْ َت ْغ ِف ُر
ٍ لِ ُك ِّل َذ ْن
َ َو لِ ُك ِّل َط،هللا
اع ٍة َو َمعْ صِ َي ٍة الَ َح ْو َل ِ ت َع َلى ُ ضا ٍء َو َقدَ ٍر َت َو َّك ْل
َ َو لِ ُك ِّل َق،َُحسْ ِب َي هللا
هلل ْال َعلِيِّ ْال َعظِ ي ِْم
ِ َو الَ قُوَّ َة ِإاَّل ب ِا
ْالظاه ِِر ُم ْم َت ِثاًل َأِل ْم ِر ِه َو َر َز َق َك فِي ا ْل َباطِ ِن ااْل ِ ْست ِْساَل َم لِ َق ْه ِر ِه َف َقد
َّ َم َتى َج َع َل َك فِي
.َأ َم َر َك ف ِْي ه ِذ ِه الدَّ ِار ِبال َّن َظ ِر ف ِْي ُم َك ِّو َنا ِت ِه
ِ ْت َو اَأْلر
.ض ُ قُ ِل ا ْن
َ ظر ُْوا َم َاذا فِي الس
ِ َّموا
ْ ص ِب ُر َع ْن ُه َفَأ
.ش َهدَ َك َما َب َر َز ِم ْن ُه ْ َعلِ َم ِم ْن َك َأ َّن َك اَل َت
.ت
ِ اعا َّ َل َّما َعلِ َم ا ْل َح ُّق ِم ْن َك ُو ُج ْودَ ا ْل َم َل ِل َل َّونَ َل َك
َ الط
ِ ب ا ْل ُغ ُي ْو
.ب ٌ اس ِت ْف َتا
ِ ح لِ َبا ْ َو
ُ ش َي َة
.سقُ ْوطِ ِه ْم مِنْ َن َظ ِر ا ْل َملِكِ ا ْل َح ِّق ْ َخ
.اس َي ْمدَ ُح ْو َن َك لِ َما َي ُظ ُّن ْو َن ُه فِ ْي َك َف ُكنْ َأ ْن َت َذا ًّما لِ َن ْفسِ َك لِ َما َت ْع َل ُم ُه ِم ْن َها
ُ ال َّن
“Orang-orang memujimu karena apa yang mereka
sangka ada pada dirimu. Maka celalah dirimu
karena apa yang engkau ketahui ada pada dirimu.”
ْ ف اَل َي
ْش َه ُدهُ مِن ْ هللا َت َعا َلى َأنْ ُي ْث َنى َع َل ْي ِه ِب َو
ٍ ص ِ َاس َت ْح َيا مِن َ ا ْل ُمْؤ مِنُ ِإ َذا ُمد
ْ ِح
.َِن ْفسِ ه
ْ ض َك ا ْل َم ْن ُع َف
اس َت ِدل َّ ِبذلِ َك َع َلى َ َم َتى ُك ْن َت ِإ َذا ُأ ْعطِ ْي َت َب
َ س َط َك ا ْل َع َطا ُء َو ِإ َذا ُمن ِْع َت َق َب
.ت ُطفُ ْولِ َّي ِت َك
ِ ُث ُب ْو
َ ف َأنْ َي ْر َف َع َح
.اج َت ُه ِإ َلى َم ْواَل هُ اِل ِ ْك ِت َفاِئ ِه ِب َمشِ ْيَئ ِت ِه ِ اس َت ْح َيا ا ْل َع
ُ ار ْ ُر َّب َما
س َفا َّت ِبعْ ُه َفِإ َّن ُه اَل َي ْثقُ ُل َع َل ْي َها ِإاَّل َما
ِ ظرْ َأ ْث َق َل ُه َما َع َلى ال َّن ْف ِ ْك َأمْ َر
ُ ان َفا ْن َ ِإ َذا ْال َت َب
َ س َع َلي
.ان َح ًّقا َ َك
Catatan:
13). Syarī‘at adalah perintah yang harus ditepati
dalam ‘ibādah, sementara hakikat adalah
kesaksian akan kehadiran peran serta ketuhanan
dalam setiap sisi kehidupan. Setiap syarī‘at yang
kehadirannya tidak diikat dengan hakikat tidak
dapat diterima, sebaliknya setiap hakikat yang
perwujudannya tidak dilandasi syarī‘at tidak akan
berhasil. Syarī‘at adalah hukum dari Sang Maha
Pencipta, sementara hakikat bersumber dari
dominasi kreativitas al-Ḥaqq. Syarī‘at merupakan
penyembahan makhlūq kepada Sang Khāliq,
sementara hakikat adalah kesaksian akan
kehadiran-Nya. Syarī‘at adalah penegakan apa
yang diperintahkan-Nya, sementara hakikat adalah
kesaksiannya terhadap sesuatu yang telah
ditentukan dan ditaqdīrkan oleh-Nya.
Menurut pentaḥqīq kitab
ar-Risālat-ul-Qusyairiyyah, Ma‘rūf Mushthafā
Zurā’iq, dengan demikian, dapat disimpulkan,
syarī‘at adalah pengetahuan atau konsep
merambah jalan menuju Allah, sementara hakikat
adalah keabadian melihat-Nya, sementara thariqah
adalah proses perjalanan hamba meniti jalan
syarī‘at menuju hakikat. Dengan kata lain,
aktualisasi dengan ketentuan hukum yang sah
secara syarī‘at itulah yang kemudian disebut
dengan tharīqah. Lihat: Abul-Qāsim ‘Abd-ul-Karīm
Hawāzin al-Qusyairī an-Naisābūrī,
ar-Risālat-ul-Qusyairiyyah, al-Maktabah
al-‘Ashriyyah, cet. ke-1, Libanon, 2001, hal. 82-83.
SYARAH HIKMAH KE-106
Syaikh Ibnu ‘Athā’illāh berkata:
.بالساَل سِ ِل
َّ َ َع ِج َب َر ُّب َك مِنْ َق ْو ٍم ُي
ساقُ ْونَ ِإ َلى ا ْل َج َّن ِة
َ ف ُم ْزعِ ٌج َأ ْو
.ش ْو ٌق ُم ْقل ٌِق ِ ش ْه َو َة مِنَ ا ْل َق ْل
ٌ ب ِإاَّل ُخ ْو ُ اَل ُي ْخ ِر
َّ ج ال
ْ ِب ا ْل َق ْل َب ا ْل ُم
.ش َت ِر َك ُّ ش َت َر َك َكذلِ َك اَل ُيح
ْ ِب ا ْل َع َمل َ ا ْل ُم
ُّ َك َما اَل ُيح
َ َما َف
َ ات مِنْ ُع ْم ِر َك اَل عِ َو
.ض َل ُه
ض ُّرهُ َم ْعصِ َي ُت َك َو ِإ َّن َما َأ َم َر َك ِبه ِذ ِه و َن َها َك َعنْ ه ِذ ِه لِ َما َ اَل َت ْن َف ُع ُه َط
ُ اع ُت َك َو اَل َت
.َي ُع ْو ُد َع َل ْي َك
ِ اب َو ِإنْ َت َن َّو َع ْت َم َظا ِه ُرهُ َفِإ َّن َما ه َُو ل ُِو ُج ْو ِد ح َِج
.اب ِه ُ َو ا ْل َع َذ
ف ِب ِه َع ِن ا ْل َق ْل ِ
ب قِ َنا ُع ُه. ش َعا ُع ُهَ ،و َي ْن َكشِ ُ ِي َي ْن َبسِ ُط فِي َّ
الصدْ ِر ُ ا ْل ِع ْل ُم ال َّنافِ ُع ه َُو ا َّلذ ْ
“Ilmu yang berguna adalah yang sinar cahayanya
meluas dalam dada (shadr – hati tahap pertama –
yang menghadap ke makhlūq) dan membuka
penutup hati.”
Wallāhu a‘lam.
.ْس َل ُه س ُْل َطانٌ َع َلى الَّ ِذي َْن آ َم ُن ْوا َو َع َلى َرب ِِّه ْم َي َت َو َّكلُ ْو َن
َ ِإ َّن ُه َلي