Anda di halaman 1dari 20

Osteologi

Page 1

PETUNJUK PRAKTIKUM ANATOMI




TATA TERTIB
1. Berpakaian rapi dan sopan , dan menggunakan jas lab.
2. Dilarang makan, minum dan merokok di dalam ruangan praktikum
3. Bersikap sopan dan menjaga ketenangan serta ketertiban selama
praktikum
4. Dilarang mengambil gambar dan dokumentasi dalam bentuk apapun di
dalam ruangan praktikum
5. Melakukan praktikum anatomi selama waktu yang telah ditetapkan
6. Tidak diperkenankan untuk keluar dari laboratorium anatomi selama
jam praktikum , kecuali untuk kepentingan yang dapat
dipertanggungjawabkan dan dengan sepengetahuan dosen pembimbing.
7. Dalam hal terjadi pelanggaran tata tertib kunjungan ini pengelola berhak
memberikan peringatan sampai dengan mengeluarkan dari ruang
praktikum.


Hal-hal yang perlu diperhatikan dalam melakukan praktikum yaitu :
1. Tulang-tulang atau cadaver yang digunakan untuk mempelajari ilmu
anatomi ini adalah bagian tubuh manusia , YANG TIDAK BOLEH
DIPERMAINKAN. Dalam mempelajari cadaver dan tulang kita harus
selalu ingat bahwa sebelumnya mereka juga pernah hidup, bernafas dan
merasakan apa yang kita rasakan, di dalam tubuh mereka juga mengalir
darah yang sama dengan kita.
2. Saat melakukan praktikum kita harus membandingkan apa yang kita lihat
dan raba pada manusia hidup.
3. Penamaan struktur anatomi mempunyai arti tentang bentuk, fungsi atau
lokalisasinya, sehingga harus dimengerti arti dari masing-masing nama
struktur tersebut.
4. Pelajari nama nama struktur tersebut dengan tepat, baik dalam
menyebutkannya maupun cara penulisannya, sesuai nomenklatur
anatomi.






Osteologi

Page 2

OSTEOLOGI

I. OSSA VERTEBRAE :
Hitunglah jumlah ruas tulang lengkap :
- vertebrae cervicales
- vertebrae thoracales
- vertebrae lumbales
- vertebrae sacrales
- vertebrae coccygeales

Perhatikanlah perbedaan yang sudah kelihatan antara : vertebrae
cervicales, vertebrae thoracales dan vertebrae lumbales.
Carilah :
- canalis vertebralis
- foramina intervertebralis
- foramina sacralia anterior
- foramina sacralia posterior

1. Os Vertebrae cervicales I (Atlas)
Perhatikanlah : bentuknya
Carilah :
- arcus anterior atlantis
- arcus posterior atlantis
- tuberculum anterius atlantis
- tuberculum posterior atlantis
- fovea dentis
- massa lateralis
- sulcus arteriae vertebralis


Osteologi

Page 3

2. Os Vertebrae cervicales II ( epistropheus)
Perhatikan bentuknya dan carilah :
- corpus epistrophei
- dens epistrophei
- facies articularis anterior dentis
- facies articularis posterior dentis
- facies articularis superior
- processus transversus epistrophei

3. Os Vertebrae cervicales III, IV dan V
Perhatikan dan bandingkanlah :
- ukuran dan bentuk corpus vertebrae
- ukuran dan bentuk foramen vertebrale
- bentuk processus
Carilah :
- tuberculum anterius
- tuberculum posterius
- foramen transversum

4. Os Vertebrae cervicalis VI
Cari dan perhatikanlah tuberculum caroticum

5. Os Vertebra cervicalis VII (vertebra prominens)
Pelajari dan perhatikanlah bentuk :
- processus spinosus
- processus transversus

6. Os Vertebrae thoracales
Carilah :
- corpus vertebrae - processus articularis superior
Osteologi

Page 4

- arcus vertebrae - processus spinosus
- processus transversus - processus articularis inferior
- incissura vertebralis inferior - fovea costalis

7. Os Vertebrae lumbales
Perhatikan dan bandingkanlah :
- ukuran dan bentuk corpus vertebrae
- bentuk processus spinosus
- ukuran dan bentuk foramen vertebrale
- arahnya processus transversus
- arah bidang facies articularis
- processus accessorius
- processus mammilaris

II. OS SACRUM
Carilah :
- basis ossis sacri
- apex ossis sacri
- facies pelvina
- foramen sacralia anteriora
- facies dorsalis
- crista sacralis media
- crista sacralis lateralis
- foramina sacralia posteriora
- canalis sacralis
- hiatus sacralis
- processus articularis superior pars lateralis sacri
- facies articularis
- tuberositas sacralis

Osteologi

Page 5

III. OS COCCYGEUS
Terdiri dari berapa ruaskah tulang ini ?
Carilah cornu coccygeum.
(Bagi yang tidak mempunyai preparat os coccygeus, pelajarilah dari buku
atlas)
Pelajarilah sekali lagi columna vertebralis.
Perhatikanlah discus intervertebralis.
Carilah promontorium.

IV. OSSA COSTAE
Pada masing masing costa carilah :
- capitulum costae
- collum costae
- corpus costae
- facies articularis superior capituli costae
- facies articularis inferior capituli costae
- crista capituli costae
- tuberculum costae
- angulus costae
- sulcus costae

Costa I
Carilah :
- tuberculum scaleni
- tuberositas costae
- sulcus subclavius
Costa II
Carilah : - tuberositas costae II
Pelajarilah ciri ciri costae X, XI dan XII

Osteologi

Page 6

V. OS STERNUM
Pelajarilah posis sternum pada rangka dada
Sternum terdiri atas :
- manubrium sterni
- corpus sterni
- processus xiphoideus
Carilah bagian bagian tersebut, carilah pula :
- angulus sterni (Ludovisi)
- incisura clavicularis
- incisura costalis

VI. TULANG-TULANG ANGGOTA
A. Tulang tulang anggota atas (Extremitas cranialis)
1. Os Scapula
Carilah :
- margo superior - margo vertebralis
- margo axillaris - angulus medialis
- angulus lateralis - angulus inferior
- cavitas glenoidalis - collum scapulae
- spina scapulae - acromion
- fossa supraspinata - fossa infraspinata
- processus coracoideus - incissura scapulae
- fossa subscapularis - tuberositas supraglenoidalis
- tuberositas infraglenoidalis - facies articularis (clavicularis)
acromii

2. Os Clavicula
Perhatikan :
- bentuknya
- extremitas medialis / sternalis
Osteologi

Page 7

- extremitas lateralis / acromialis
Carilah :
- tuberositas costalis
- tuberositas coracoidea
- sulcus subclavius / sulcus musculi subclavii
Pelajarilah letak clavicula terhadap scapula dan sternum.

3. Os Humerus
Carilah :
- caput humeri - collum anatomicum
- tuberculum majus - tuberculum minus
- sulcus intertubercularis - crista tuberculi majoris
- crista tuberculi minoris - collum chirurgicum
- sulcus nervi radialis - epicondylus lateralis
- epicondylus medialis - fossa olecrani
- sulcus nervi ulnaris - trochlea humeri
- capitulum humeri - fossa coronoidea

4. Os Radius
Perhatikanlah hubungan antara radius, ulna dan humerus.
Carilah :
- capitulum radii
- fovea capituli radii
- circumferentia articularis radii
- collum radii
- tuberositas radii
- crista interossea
- processus styloideus
- incissura ulnaris radii
Osteologi

Page 8

perhatikanlah bahwa dataran dorsalis ujung distalis radius
mempunyai alur alur untuk urat urat (tendon) yang menuju ke
tangan.

5. Os Ulna
Carilah :
- olecranon
- incisura semilunaris
- processus coronoideus
- tuberositas ulnae
- crista interossea
- processus styloideus

6. Tulang tulang tangan
Tulang tulang tangan terdiri atas :
- ossa carpalia
- ossa metacarpalia
- ossa phalanges manus
Carilah tulang tulang tersebut.
a. Ossa carpalia
Hitunglah berapa jumlahnya.
Kenalilah :
- os naviculare manus os lunatum
- os triquetrum
- os pisiforme
- os multangulum majus
- os multangulum minus
- os capitatum
- os hamatum
Carilah beberapa tonjolan yang penting :
Osteologi

Page 9

- tuberculum ossis naviculare
- tuberculum ossis multanguli majoris
- hamulus ossis hamati
Apa yang disebut sulcus carpi ? :




( Tulislah jawaban saudara di halaman yang telah disediakan )

b. Ossa metacarpalia
Pelajarilah bentuk dan bagian bagian ossa metacarpalia :
- basis ossis metacarpalia
- diaphysis ossis metacarpalia
- capitulum ossis metacarpalia


B. Tulang tulang anggota bawah (Extremitas caudalis)
1. Os Coxae
Pelajarilah hubungan os coxae dengan os sacrum dan hubungan
os coxae kanan dan kiri.Perhatikanlah bahwa os coxae itu terdiri
atas tiga tulang yang melekat menjadi satu.
Carilah :
- acetabulum
- incisura acetabuli
- fossa acetabuli
- facies lunata
- eminentia iliopectinea
- pecten ossis pubis
- foramen obturatorium
Osteologi

Page 10

(pada cadaver ditutup oleh membrana obturatoria)
a. Os ilium
Carilah :
- ala ossis ilii - labium externum
- corpus ossis ilii - spina iliaca anterior superior
- linea arcuata - spina iliaca posterior superior
- fossa iliaca - facies auricularis
- crista iliaca
b. Os ischii
Carilah :
- corpus ossis ischii
- ramus superior ossis ischii
- ramus inferior ossis ischii
- tuber ischiadicum
- spina ischiadica
- incisura ischiadica mayor
- incisura ischiadica minor
c. Os pubis
Carilah :
- corpus ossis pubis
- ramus superior ossis pubis
- ramus inferior ossis pubis
- tuberculum pubicum


2. Os Femur
Pelajarilah bentuk, panjang dan beratnya.
Carilah :
- caput femoris - collum femoris
- fovea capitis - trochanter major
Osteologi

Page 11

- trochanter minor - crista intertrochanterica
- linea intertrochanterica - fossa trochanterica
- linea aspera - planum popliteum
- condylus medialis - condylus lateralis
- fossa intercondyloidea - epicondylus medialis
- epicondylus lateralis - facies patellaris

3. Os Tibia
Pelajarilah :
- condylus medialis - condylus lateralis
- facies articularis superior - facies medialis tibiae
- facies lateralis tibiae - facies posterior tibiae
- eminentia intercondyloidea - tuberositas tibiae
- facies articularis fibularis tibiae - crista anterior tibiae
- tuberculum intercondyloideum mediale
- tuberculum intercondyloideum laterale
- margo medialis
- crista interossea
- linea poplitea
- malleolus medialis

4. Os Fibula
Pelajarilah bentuk dan letaknya terhadap tibia.
Carilah :
- capitulum fibulae
- facies medialis
- facies lateralis
- facies posterior
- crista anterior
- crista medialis
Osteologi

Page 12

- crista lateralis
- malleolus lateralis
- crista interossea
- apex capituli fibulae

5. Os Patella
Pelajarilah bentuk dari os Patella

6. Tulang tulang kaki
Pelajarilah :
a. ossa tarsalia :
- os talus
- os calcaneus
- os naviculare
- os naviculare pedis
- os cuboideum
- ossa cuneiforme I, II, III
Pelajarilah hubungannya dengan tibia dan fibula
b. ossa metatarsalia
c. ossa phalangea

1. Talus
Pelajarilah bentuk dan hubungannya dengan tibia dan fibula
serta ossa tarsalia lainnya.
Carilah :
- corpus tali
- caput tali
- collum tali
- trochlea tali
- facies malleolaris medialis
Osteologi

Page 13

- facies malleolaris lateralis
- processus lateralis tali
- processus posterior tali
- sulcus musculi flexoris hallucis longi
- facies articularis calcanea anterior
- facies articularis calcanea media
- facies articularis calcanea posterior
- sulcus tali
- facies articularis navicularis pedis
2. Calcaneus
Pelajarilah bentuk dan hubungannya dengan ossa tarsalia
lainnya.
Carilah :
- sulcus calcanei
- sustentaculum tali
- sulcus musculi flexoris hallucis longi
- tuber calcanei
- processus trochlearis

3. Naviculare pedis
Pelajarilah bentuk dan hubungannya dengan ossa tarsalia
sekitarnya.
Carilah tuberositas ossis navicularis.

4. Ossa cuneiforme I, II, III
Pelajarilah bentuknya dan carilah perbedaan perbedaan
antara ketiga tulang kecil ini

5. Os cuboideum
Pelajarilah bentuk dan hubungannya dengan calcaneus,
Osteologi

Page 14

os metatarsal IV dan os metatarsal V, os naviculare dan
os cuneiforme III.

6. Ossa metatarsalia dan phalanges
Pelajarilah bentuknya untuk dapat membedakan dengan
ossa metacarpalia dan phalanges dari tangan


Perhatian :
Masing masing tulang extremitas, cingulum extremitas dan coxae hendaknya
diketahui kanan dan kiri.

VII. CRANIUM
Pelajarilah cranium umumnya.
Perhatikanlah : neurocranium dan splanchnocranium.
Carilah tulang tulang yang termasuk neurocranium :
- os occipitale
- os temporale
- os sphenoidale
- os ethmoidale
- os frontale
- os parietale
Perhatikanlah batas batasnya.
Carilah tulang tulang yang termasuk splanchnocranium :
- os maxilla
- os mandibula
- os zygomaticum
- os nasale
- os lacrimale
- os vomer
Osteologi

Page 15

- os concha nasalis inferior

Carilah suturae :
- sutura lambdoidea
- sutura coronoidea
- sutura squamosa

Perhatikan tulang tulang yang membentuk basis cranii.
1. Os occipitale
Os occipitale terdiri dari :
- pars basilaris
- pars lateralis
- pars squamosa
Carilah bagian bagian tersebut.
Pada pars basilaris carilah :
- clivus Blumenbachii
- foramen magnum
Pada pars lateralis carilah :
- condylus occipitalis
- canalis condyloideus
Pada squama occipitalis carilah :
- squama occipitalis
- protuberantia occipitalis externa
- planum occipitale
- linea nuchae superior
- linea nuchae inferior
- protuberantia occipitalis interna

2. Os temporale
Perhatikanlah letaknya dan batas batasnya.
Osteologi

Page 16

Os temporale terdiri atas :
- pars petrosa (pyramis)
- pars mastoidea
- pars tympanica
- pars squamosa (squama temporalis)
- processus styloideus
Carilah bagian bagian tersebut..
Pars petrosa (pyramis) Carilah :
- sulcus petrosus superior
Pada facies posterior carilah :
- porus acusticus internus
- meatus acusticus internus
Pada facies anterior carilah :
- eminentia arcuata
- tegmen tympani (atap cavum tympani)
- impressio trigemini
Pada facies inferior carilah :
- processus mastoideus
- fossa jugularis
- canalis caroticus
Pada pars squamosa carilah :
- processus zygomaticus
- fossa mandibularis
Pada pars tympanica carilah :
- meatus acusticus externus
3. Os sphenoidale
Pelajarilah letak dan batas batas os sphenoidale. Os sphenoidale
terdiri atas :
- corpus ossis sphenoidale
- ala magna ossis sphenoidale
Osteologi

Page 17

- ala parva ossis sphenoidale
- processus pterygoideus
Carilah bagian bagian tersebut.

Pada corpus ossis sphenoidale carilah :
- sella turcica
- dorsum sellae
- sulcus chiasmaticus
Pada ala parva ossis sphenoidale carilah :
- foramen opticum
- fissura orbitalis superior
Pada ala magna ossis sphenoidale carilah :
- foramen rotundum
- foramen ovale
- foramen spinosum

4. Os frontale
Pelajarilah letak dan batas batasnya.
Os frontale terdiri atas :
- squama frontalis
- pars nasalis
- partes orbitalis (sepasang)
- Carilah bagian bagian tersebut.
Kemudian carliah :
- tuber frontale
- margo supra orbitalis
- incisura frontalis
- foramen supra orbitalis
- processus zygomaticus
- arcus superciliaris
Osteologi

Page 18

- glabella
- impressiones digitae
5. Os ethmoidale
Pada preparat yang ada, sebagian besar os ethmoidale telah
rusak. Pergunakan atlas untuk mempelajarinya.
Pelajarilah letak dan hubungannya dengan tulang tulang
sekitarnya.
Carilah bagian bagian yang ada :
- lamina cribrosa
- lamina perpendicularis
- crista gali

6. Os parietale
Pelajarilah letaknya.
Carilah :
- margo frontalis - margo occipitalis
- margo squamosa - tuber parietale
7. Os maxilla
Os maxilla terdiri atas :
- corpus maxillae
- processus zygomaticus
- processus frontalis
- processus alveolaris
- processus palatinus
Carilah bagian bagian tersebut.
Kemudian carilah :
- margo infra orbitalis - foramen infra orbitalis
- fossa canina - apertura piriformis
- fissura orbitalis inferior - palatum durum
- foramen incisivus - sutura palatina
Osteologi

Page 19

- juga alveolaris


8. Os palatum
Os palatum terdiri atas :
- lamina horizontalis
- lamina perpendicularis
Carilah bagian bagian tersebut
Kemudian carilah :
- foramen palatinum majus - foramina palatina minora

9. Os lacrimale
Pelajarilah letak dan batas batasnya.

10. Os nasale
Pelajarilah letak dan batas batasnya.

11. Concha nasalis inferior
Carilah tulang tulang ini di dalam cavum nasi.
Pelajarilah tempat perlekatannya dengan maxilla dan
kedudukannya terhadap hiatus maxillaris dan canalis
nasolacrimalis.

12. Os zygomaticum
Pelajarilah hubungannya dengan tulang tulang sekitarnya.

13. Os mandibula
Pelajarilah bentuk os mandibula.
Os mandibula terdiri atas :
- corpus mandibulae
Osteologi

Page 20

- ramus mandibulae
Carilah bagian bagian tersebut.
Kemudina carilah :
- angulus mandibulae - processus condyloideus
- processus coronoideus - incisura mandibulae
- tuber (tuberculum) mentale - protuberantia mentalis
- foramen mandibulae - foramen mentale
- fossa digastrica - linea mylohyoidea

Ruangan ruangan dalam tengkorak.
Ruang tengkorak yang penting adalah :
- cavum cranii
- cavum nasi
- cavum orbitae

14. Cavum cranii
Pelajarilah tulang tulang yang membentuk cavum cranii.
Carilah :
- fossa cranii anterior
- fossa cranii posterior
- fossa cranii media

Anda mungkin juga menyukai