1.

0 PENGENALAN
Tunjang kebudayaan sesebuah masyarakat sering dikaitkan dengan kesenian
rakyatnya. Hal ini demikian kerana, manusia mempunyai budaya yang membolehkan mereka
berinteraksi antara satu sama lain (Wan Abdul Kadir, 1988). Kesenian rakyat merupakan
lambang cara hidup sesuatu bangsa yang mempunyai nilai murni dan mencerminkan adat
resam serta budaya kehidupan seharian mereka. Malaysia amat bertuah kerana rakyat yang
berbilang bangsa dan agama memiliki pelbagai kesenian yang dapat di kongsi bersama (Hairi
Ismail, 2009). Menurut Norliza (2003) Malaysia merupakan sebuah negara yang kaya dengan
seni persembahan warisan Melayu tradisional yang masih aktif hingga kini. Salah satu
kesenian yang begitu popular di Malaysia ialah seni tari. Pada zaman dahulu, tarian sering
dipersembahkan sempena meraikan hari pertabalan ataupun keputeraan golongan diraja
ataupun hari perkahwinan. Manakala bagi golongan petani pula biasanya untuk meraikan
selesainya kerja-kerja menuai padi. Oleh yang demikian, kerja kursus ini menghuraikan
sejarah dan ciri-ciri tiga tarian asli iaitu tarian Dabus, tarian Berunsai dan Kanjet Lasan.

1
2.0 TARIAN ETNIK MELAYU (TARIAN DABUS)
2.1 SEJARAH TARIAN DABUS
Menurut Rozimah Bidin dan Marziah (2014) perkataan Dabus dalam bahasa Arab bermakna
“jarum tajam” atau “tongkat”. Manakala dalam perkataan Bugis bermaksud “besi tajam” atau
dikenali sebagai anak Dabus yang dipegang oleh penari ketika menari. Sejarah asal usul
tarian Dabus dikatakan berasal dari tanah Arab. Menurut Mohd Ghouse (1995) tarian Dabus
dipercayai berasal daripada kegiatan masa lapang Nabi Muhammad S.A.W serta empat
sahabatnya. Tarian ini merupakan satu cara untuk melatih para askar serta mengukuhkan
semangat kepahlawanan mereka. Selain itu, Ahmad Johari dan Alzahrin (2015) menyatakan
tarian Dabus berkaitan dengan kepahlawanan Saidina Ali semasa pemerintahan Khalifah
Zainal Abidin. Ketika itu, berlaku perselisihan faham antara dua puak sehingga
mengakibatkan berlaku peperangan. Oleh itu, dalam usaha untuk menakutkan pihak musuh
maka kumpulan yang menyokong Saidina Ali mencipta tarian Dabus dengan menunjukkan
kekuatan sendiri seperti melukakan anggota badan dengan alat Dabus, meniti di atas pedang,
dihimpit dengan batu dan meranduk dalam api.

Seterusnya, ada juga yang mempercayai tarian Dabus berasal dari Acheh. Mengikut
catatan Sejarah, selepas kejatuhan kerajaan Melaka di tangan Portugis, Acheh telah muncul
sebagai kuasa baru di Nusantara. Justeru itu, Perak yang berada di bawah naungan Acheh
pada tahun 1573 turut menerima kesan daripada pelbagai aspek termasuklah kebudayaan.
Oleh itu, tarian Dabus mula dipersembahkan di Perak sejak zaman pemerintahan Sultan
Mudzafar Shah II dari tahun 1636 hingga 1654.

Selain itu, asal usul tarian Dabus dari Acheh turut disokong oleh Rozimah Bidin dan
Marziah (2014). Beliau menjelaskan bahawa tarian Dabus di negeri Perak dipercayai telah
dibawa oleh pedagang Arab yang melaksanakan perniagaan di beberapa pusat dagangan
utama termasuklah Melaka. Namun begitu, laluan kapal laut ketika itu perlu melalui perjalanan
yang jauh dan panjang. Oleh yang demikian, banyak persinggahan perlu dibuat di kawasan
Acheh, Banten dan Ternate. Di sini, tarian Dabus diperkenalkan dan berkembang hingga ke
negeri Perak.

Disamping itu, terdapat juga teori lain yang menyatakan tarian Dabus berasal dari
Acheh iaitu dibawa oleh Tok Pawang Bakar yang merantau ke Acheh kemudian berkahwin
dengan orang Acheh (Freddie Aziz, 2017). Hasil perkahwinan beliau telah dikurniakan
seorang anak yang beri nama Alang Dollah. Tok Pawang Bakar telah memperturunkan ilmu
kesenian Dabus ini kepada anaknaya Alang Dollah. Akhirnya, pula telah merantau ke negeri
Perak dan menetap di Tanjung Bidara, Kampung Gajah. Bermula dari situ semakin ramai
yang mempelajari tarian Dabus dan terus bertapak hingga hari ini.

2
2.2 CIRI-CIRI TARIAN DABUS
Persembahan tarian Dabus bermula apabila alat-alat muzik dipalu dan lagu-lagu yang dipetik
daripada kitab berzanji dan marhaban dinyanyikan. Lagu-lagu yang dinyanyikan lazimnya
dalam bahasa Arab, mengandungi unsur keagamaan dengan memuji kebesaran Allah dan
rasul (rujuk lampiran). Namun demikian, selepas dimainkan beberapa generasi, lirik lagu
Dabus telah diterjemahkan ke dalam bahasa Melayu dan kini dinyanyikan menggunakan dua
bahasa yakni bahasa Arab dan bahasa Melayu.

Seterusnya, penari akan melakukan “sembah adat” sebagai tanda menghormati

penonton sebelum memulakan tarian. Rozimah dan Maziah (2024) menjelaskan bahawa
tarian Dabus ditarikan oleh penari lelaki sahaja pada malam isnin, khamis dan jumaat selepas
solat Isyak. Persembahan tarian Dabus membabitkan lima hingga tujuh penari diiringi dengan
paluan alat muzik rebana. Sebagai contoh, seorang akan menari solo manakala dua lagi
berpasangan. Makna berpasangan tidak bermaksud lelaki dan perempuan tetapi dua penari
bergandingan di dalam gelanggang.

Disamping itu, terdapat tujuh susunan bunga tarian Dabus yang dikenali sebagai jalan
itik, tari leret, ayun tanjak, hentak tengah tiga, tikaman dan sembah pahlawan. Ahmad Johari
dan Alzahrin Alias (2015) menjelaskan Langkah Tari Leret atau Langkah Sewah ialah apabila
penari melangkah ke hadapan, ke belakang, ke kiri dan ke kanan dengan tangan diangkat
tinggi dan dibuka seperti burung helang hendak menyambar mangsanya. Manakala, Langkah
Ayunan Tanjak pula apabila penari mengangkat kaki agak tinggi dan kedudukan tangan
seperti menghayun tanjak. Seterusnya, Hentak Tengah Tiga apabila penari melompat sambil
mengangkat kaki ke atas manakala Sembah Panggung atau Pahlawan, dilakukan pada
permulaan tarian dengan penari meletak sebelah kaki ke depan kiri dan ke kanan.

Busana pakaian yang digunakan oleh ahli-ahli yang terlibat dalam tarian Dabus pula
berbeza antara satu sama lain mengikut tugas dan fungsi masing-masing iaitu khalifah, penari
dan pemuzik. Lazimnya busana berwarna hitam menjadi pilihan ahli-ahli Dabus. Hal ini
disebabkan kerana Dabus pada asalnya bukanlah sebuah tarian tetapi sejenis seni
mempertahankan diri. Oleh itu, konsep Dabus ialah kepahlawanan, memerlukan ketangkasan
dan keperwiraan. Pada zaman dahulu warna hitam melambangkan keberanian bagi
masyarakat Melayu. Namun begitu, kini pakaian yang digunakan oleh penari Dabus tidak lagi
berwarna hitam sebaliknya terdiri daripada pelbagai warna mengikut perkembangan zaman.

3
Tarian Dabus merupakan satu bentuk tarian tradisional yang mempunyai unsur ritual,
kebatinan dan kekebalan. Hal ini dikatakan demikian kerana dalam tarian Dabus, penari akan
menikam lengan mereka hingga berdarah menggunakan besi atau dikenali sebagai anak
Dabus. Malah pada zaman dahulu, penari Dabus bukan sahaja menggunakan besi tetapi
melibatkan beberapa peralatan tajam yang lain seperti pisau belati, keris, kapak kecil, pedang
dan batu guling. Walau bagaimanapun, penari tidak berasa sakit kerana anak Dabus telah di
jampi oleh khalifah atau guru menggunakan beberapa bahan seperti kemenyan, arang, bekas
perasap, beras, air tepung tawar dan dedaunan (rujuk lampiran). Oleh itu, sebelum dan
selepas tikaman penari perlu menghadap Khalifah terlebih dahulu untuk disapukan air tepung
tawar pada bahagian lengan atau tempat yang ditikam (Ghouse Nasuruddin, 1995).
Tujuannya adalah untuk memohon doa dan dijampi agar terhindar dari kecelakaan
membangkitkan semangat, membuang semangat sekaligus merawat dan memulihkan luka.

Tarian Dabus dikaitkan dengan unsur mistik kerana tarian ini tidak boleh ditarikan
sembarangan. Dalam erti kata lain, terdapat beberapa pantang larang yang perlu dipatuhi
oleh penari-penari Dabus. Menurut Rozimah dan Maziah (2014) anak Dabus tidak boleh
dilangkah kerana dipercayai boleh mendatangkan mudarat. Anak Dabus pantang ditikam ke
tanah kerana menyebabkan besi bertukar lemah dan berisiko menyebabkan kecederaan
apabila digunakan ketika persembahan. Penari Dabus juga mestilah dalam keadaan bersih
apabila memegang anak Dabus. Ini bermakna wanita dalam haid dilarang menyentuh anak
Dabus. Ada juga yang mendakwa bahawa anak Dabus dijampi dengan ayat suci al-Quran
maka pantang dipegang individu yang bukan beragama Islam. Semua pantang larang ini perlu
dipatuhi bagi mengelakkan berlakunya kecelakaan atau perkara-perkara yang boleh
mendatangkan kemudaratan kepada penari dan juga penonton.

Secara ringkasnya, berdasarkan kepada pelbagai pendapat mengenai sejarah asal

usul tarian Dabus maka dapatlah disimpulkan bahawa tarian ini sememangnya berasal dari
Arab kemudian dibawa ke Sumatera oleh pedagang-pedagang Islam seterusnya berkembang
ke Tanah Melayu. Tarian ini dipersembahkan untuk menghiburkan penduduk dan juga
menunjukkan kehebatan rakyat perak. Walau bagaimanapun, terdapat pelbagai perubahan
yang dilakukan dalam persembahan tarian Dabus seiring dengan peredaran masa. Oleh yang
demikian, kaedah persembahan Dabus pada masa kini diubah mengikut generasi baru.

4
3.0 TARIAN ETNIK SABAH (TARIAN BERUNSAI)
3.1 SEJARAH TARIAN BERUNSAI
Sabah merupakan antara negeri di Malaysia yang mempunyai pelbagai etnik. Menurut Md.
Saffie, Sabihah dan Ramzah (2012) etnik Bajau adalah salah satu etnik bumiputera yang
terbesar di Sabah. Pernyataan ini disokong oleh Gusni Saat (2008) yang menjelaskan bahawa
Bajau ialah suku kedua terbesar selepas Kadazan, Dusun di Sabah. Etnik Bajau mempunyai
pelbagai jenis tarian seperti tarian limbai, igal-igal, daling-daling dan berunsai. Saidatul Nornis
(2006) menjelaskan bahawa tarian berunsai adalah tarian tradisional suku Bajau di Kota
Belud, Sabah.

Selain itu, Ismail Ibrahim et.al (2013) menyatakan tarian berunsai ialah tarian etnik
kagayan. Etnik kagayan adalah sub-etnik dari suku besar keluarga Bajau. Etnik Kagayan juga
dikenali dengan nama Bajau Kagayan, Sama Kagayan atau Cagayan. Manakala Ronley Saringan
(2007) dalam kajian beliau pula menyatakan tarian berunsai atau dikenali sebagai tarian
runsai merupakan salah satu tarian bagi orang Sungai.

Berdasarkan kepada ketiga-tiga pendapat tersebut, dapatlah disimpulkan bahawa

tarian berunsai ditarikan oleh beberapa etnik di Sabah. Walau bagaimanapun, didapati
persamaan tarian berunsai dalam ketiga-tiga etnik ini ialah tarian berunsai akan
dipersembahkan dalam majlis perkahwinan untuk menyampaikan mesej dan nasihat kepada
kedua-dua mempelai.

3.2 CIRI-CIRI TARIAN BERUNSAI

Menurut Saidatul (2012) tarian berunsai dipersembahkan ketika berlangsungnya sesuatu
majlis perkahwinan. Tarian ini dikenali juga sebagai tarian berbalas pantun kerana pengisian
bait-bait pantun semasa menarikannya (Ismail Ibrahim et.al, 2013). Berdasarkan Ismail Ali
(2011) Runsai biasanya ditarikan oleh masyarakat bajau pada waktu malam ketika hari
perkahwinan, meraikan kelahiran bayi atau orang-orang bernazar. Seterusnya, Ibrahim et.al
(2013) menyatakan bagi etnik kagayan, tarian berunsai merupakan tarian tradisi yang sering
dipersembahkan dalam majlis perkahwinan.

Jumlah penari dalam tarian berunsai adalah seramai 10 hingga 30 orang. Tarian
berunsai dimulakan sekitar pukul 6.00 petang hingga 6.30 pagi keesokan harinya.
Kebiasaannya, tarian berunsai ditarikan di atas pelapik khusus atau beralaskan kayu, buluh
atau papan. Tujuannya adalah untuk menghasilkan bunyi yang kuat ketika penari lelaki
menghentak kaki.

5
Konsep tarian berunsai bagi etnik kagayan adalah berpegangan tangan manakala sehelai
sapu tangan digunakan sebagai pemisah antara lelaki dan perempuan. Apabila lelaki
berpantun, pihak perempuan akan membalasnya. Bait-bait pantun berunsai adalah
berkonsepkan pujian kepada pengantin yang berkaitan rupa parasnya, pakaiannya, warna
bajunya. Lazimnya perunsai akan menjaga suara sebelum tibanya majlis tersebut. Mereka
menyediakan air halia buatan sendiri yang dipercayai lebih mujarab untuk mengekalkan
kelantangan suara ketika berunsai (Ismail Ibrahim et, al. 2013). Penari-penari yang terdiri dari
lapan orang akan belakang membelakangi dan bergerak ikut pusingan bulatan kekanan.
Mereka menyanyikan lagu tradisional beramai-ramai sambil sambut menyambut. Gerakan
asas bagi tarian ini adalah gerakan kaki mengikut lagu-lagu yang mereka nyanyikan.

Disamping itu, bagi masyarakat etnik Bajau pula penari akan membuat satu barisan
membentuk bulatan kecil sambil berpegangan tangan antara satu sama lain. Penari lelaki dan
wanita dihubungkan dengan satu kain selendang. Mereka akan berjalan perlahan ke hadapan
dan kebelakang sambil melagukan kalang dalam bahasa Bajau menggunakan melodi suara
tinggi rendah antara penari lelaki dan perempuan (Saidatul Nornis, 2008). Hentakan kaki
tarian ini dikatakan mengasyikkan sehingga penari boleh menari berlarutan lebih panjang
bermula seawal pukul 9.00 malam hingga menjelang pagi hari sebelum masuk waktu subuh.

Peralatan yang digunakan dalam tarian berunsai terdiri daripada kulintangan,

tagunggak dan gong. Namun begitu, iringan bunyi yang dihasilkan oleh hentakan kaki penari
pada papan adalah dianggap rentak muzik yang unggul. Pada awalnya, rentak berunsai ini
adalah begitu perlahan sekali kemudian bertambah rancak. Pertukaran rentak daripada
perlahan kepada rentak cepat turut disertai dengan pertukaran bentuk tarian atau jenis pantun
yang dilagukan. Sesi berbalas pantun ini akan bertukar-tukar daripada seorang perunsai
kepada perunsai yang lain. Meskipun seandainya tiada lelaki dalam majlis berunsai ini yang
terlibat, majlis tersebut masih juga dapat diteruskan berdasarkan kebijaksanaan perunsai
wanita yang bertindak sebagai ketua.

Bukan itu sahaja, apabila berlaku pertukaran lagu dan rentak yang mengiringi tarian
berunsai ini maka bermaksud berlaku pengubahsuaian dalam konsep runsai yang cuba
disampaikan. Perkataan yang sering digunakan untuk menukar arah pusingan ialah
“alintaliputnah” yang bermaksud "Kita pindah pusingan dia". Akhir sekali, penari tarian
Berunsai diwajibkan memakai pakaian yang cantik, berwangi-wangian dan memakai sedikit
alat solek. Bagi masyarakat Bajau, penari akan mengenakan busana berwarna warni rona
hitam, biru dan merah serta mengenakan tanjak dalam corak yang menarik.

6
4.0 TARIAN ETNIK SARAWAK (TARIAN KANJET LASAN)

4.1 SEJARAH TARIAN KANJET LASAN

Kanjet ialah perkataan dalam bahasa Kayan-Kenyah (Orang Ulu) yang bermaksud “tarian”
atau “menari”. Kanjet merupakan salah satu cara bagi masyarakat Orang Ulu menunjukkan
perasaan gembira dan terima kasih kepada orang lain. Terdapat pelbagai bentuk Kanjet
dalam masyarakat Orang Ulu. Salah satunya ialah Kanjet Lasan. Sejarah asal-usul Kanjet
Lasan dipercayai bermula dari kisah seorang pahlawan Orang Ulu yang baru pulang dari
medan pertempuran atau mengayau (headhunting). Pahlawan tersebut akan membawa
pulang piala iaitu kepala pihak lawan yang berjaya dipenggal di medan pertempuran.

Tarian Kanjet Orang Ulu Sarawak dipersembahkan dalam pelbagai bentuk kareografi
dan dalam pelbagai situasi serta tempat. Kanjet ini selalunya dipersembahkan untuk tujuan
memanggil semangat dan keberanian seorang pahlawan, memohon pertolongan dan
keselamatan, perubahan upacara memulakan aktiviti pertanian seperti menanam padi,
upacara mendirikan kawasan penempatan baru atau rumah panjang baru. Antara jenis-jenis
kanjet ialah Saga Lupa, Hivan Joh, Na Lan e’, Liling, Kanjet aki, Kanjet Leto dan banyak lagi.

4.2 CIRI-CIRI TARIAN KANJET LASAN

Kanjet Lasan lazimnya ditarikan oleh penari lelaki sahaja. Hanya seorang atau dua
orang penari yang boleh menari pada satu masa mengikut nada bersemangat muzik
tradisional Sape Orang Ulu Sarawak (Connie Keh Nie Lim, Narawi Haji Rashidi & Saufi Aiman
Yahya, 2016). Sape merupakan alat muzik yang diukir daripada pokok kayu-kayu tertentu
seperti Jelutung dan Tebulu. Selain itu, Sape bertali tiga atau empat dan dipetik seperti gitar
(Poline Bala, 2016).

7
5.0 RUMUSAN

Secara keseluruhannya, terdapat pelbagai jenis tarian tradisional yang terdapat di Malaysia.
Setiap etnik mempunyai tarian mereka tersendiri. Seni tarian inilah yang menghiasi keunikan
kaum di Malaysia sama ada orang Melayu, Cina, India dan bumiputera Sabah dan Sarawak.
Tarian-tarian ini mempunyai beberapa perbezaan daripada aspek gerak anggota badan yang
berbeza, sejarah asal usul tarian mahupun busana atau pakaian yang digunakan oleh penari
mengikut etnik tertentu.

Seterusnya, setiap tarian yang dipersembahkan mempunyai tujuan tertentu misalnya

tarian dabus ditarikan untuk menghiburkan penduduk dan menunjukkan kepahlawanan, tarian
berunsai dipersembahkan dalam majlis perkahwinan dan tarian Kanjet Lasan
dipersembahkan untuk menunjukkan kehebatan apabila berjaya di medan pertempuran. Hal
ini bermakna, setiap tarian akan ditarikan apabila berlaku sesuatu peristiwa tertentu.

Tuntasnya, tarian menunjukkan kesenian dan kebudayaan sesuatu kaum dan bangsa.
Justeru itu, seni tarian tradisional haruslah dipertahankan agar tidak ditelan zaman. Hal ini
dikatakan demikian kerana, arus globalisasi pada masa kini menyebabkan tarian tradisional
semakin terpinggir oleh masyarakat. Lebih menyedihkan lagi apabila tarian-tarian tradisional
terkubur begitu sahaja. Kesannya, generasi akan datang pasti tidak mengetahui kewujudan
tarian-tarian tradisional. Oleh yang demikian, diharapkan agar semua pihak dapat berganding
bahu mempertahankan seni warisan yang mencerminkan budaya kita.

8
RUJUKAN
Ahmad Johari Mohd Ali dan Alzahrin Alias. (2015). Tusukan Besi Dabus Rasa Jarum bertukar
Teruja. Dicapai pada 20 September 2019 dari https://bit.ly/2npPrfv.
Alzahrin Alias. (2015). Dabus: Antara Langgar Syariat dan Keistimewaan Tarian Warisan.
Dicapai pada 20 September 2019 dari https://www.bharian.com.my/node/49170.
Alzahrin Alias. (2015). Dabus: Antara Seni dan Mistik. Dicapai pada 20 September 2019 dari
https://www.bharian.com.my/node/48827.
___________________. (2003). Tarian Joget Gamelan. Petaling Jaya: Oak Enterprise.
Connie Keh Nie Lim, Narawi Haji Rashidi dan Saufi Aiman Yahya. (2016). Alat Muzik
Tradisional Sarawak: Sape. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka.
Freddie Aziz Jasbindar. (2017). Dabus Tarian Pahlawan Negeri Perak yang Kian dilupakan.
Dicapai pada 20 Septermber 2019 dari https://www.orangperak.com/dabus-tarian-
pahlawan-negeri-perak-yang-kian-dilupakan.html.
Gusni Saat. (2008). Suku Etnik Bajau: Urbanisasi, Perubahan dan Pembangunan. Kuala
Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka.
Ismail Ali. (2011). Sejarah Kebudayaan dan Kesenian Kaum Bajau Semporna dari Perspektif
Hj. Bakara Maharaja Onnong. Kota Kinabalu: Penerbit Universiti Malaysia Sabah.
Hairi Ismail. (2009). Dewan Budaya : Kesenian Pencetus Gagasan Satu Malaysia. Kuala
Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka.
Ismail Ibrahim, Mohamad Azareen Aminullah, Humin Jusilin, Mohammad Pu’ad Debit dan
Zaimie Sahibil. Warisan Seni dan Budaya Masyarakat Kepulauan Pesisir Sabah. Kota
Kinabalu: Penerbit Universiti Malaysia Sabah.
___________________. (1994). Tarian-tarian Malaysia. Kuala Lumpur: Bahagian
Kebudayaan, Kementerian Kebudayaan, Kesenian dan Pelancongan Malaysia.
Mohd Kipli Abdul Rahman. (2009). Mabuk Mistikal Semiotik Metafizik dalam Kuda Kepang
Mabuk. Pulau Pinang: Universiti Sains Malaysia.
Mohd. Ghouse Nasuruddin. (1995). The Malay Dance. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan
Pustaka.
Md. Saffie Abd. Rahim. (2012). Bajau Pantai Timur. Kuala Lumpur: Institut Terjemahan Buku
Malaysia.
Norliza Rofli. (2003). Siri Mengenal Budaya Rodat. Kuala Lumpur: Kementerian Kebudayaan,
Kesenian dan Pelancongan Malaysia.
Poline Bala. (2016). Masyarakat Kelabit: Tradisi dan Perubahan Sosial. Kuala Lumpur: Institut
Terjemahan dan Buku Malaysia Berhad.
Rozimah Bidin & Maziah Ab Rashid. (2014). Tarian Dabus Perak. Shah Alam: Penerbit UITM.
Ronley Saringan. (2007). Perubahan Dan Cabaran Adat Istiadat Perkahwinan Masyarakat
Sungai: Kajian Kes Di Kampung Penangah, Sabah. Latihan Ilmiah : Universiti
Malaysia Sarawak.
Saidatul Nornis. (2006). Baraq Jomo Diri Terhadap Sair Bajau Kota Belud: Tafsiran Dari
Persepsi Linguistik Antropologi. Jurnal Pengajian Melayu, Jilid 17, 90-99.

9
Saidatul Nornis. (2008). Seminar Antarabangsa Dakwah & Etnik 2014: Da'wah & Ethnicity:
Multidisciplinary Perspective. Akademika (74), 59-87.
Saidatul Nornis. (2012). Bajau Pantai Timur. Kuala Lumpur: Institut Terjemahan & Buku
Malaysia Berhad.
Tengku Intan Zarina. (2014). Analisa Terhadap Adat Dan Keistimewaan Masyarakat
Melanau Di Sarawak. Seminar Antarabangsa Dakwah & Etnik 2014: Da'wah &
Ethnicity: Multidisciplinary Perspective. Selangor: Universiti Kebangsaan Malaysia.
Wan Abdul Kadir. (1988). Budaya Popular Dalam Masyarakat Melayu Bandaran. Kuala
Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka.

10