(CONSTITUTIONAL LAW)
OLEH:
PROF. Dr. I DEWA GEDE ATMADJA, S.H., M.S.
FAKULTAS HUKUM
UNWAR
2018
BAB IV TEORI-TEORI DASAR DALAM HTN
(2) TEORI KEDAULATAN RAJA, intinya TEORI INI MENJELASKAN ATAU MEMAHAMI BAHWA
KEKUASAAN TERTINGGI DALAM NEGARA BERADA DI TANG RAJA. LOCUS KEDULATAN
SEBAGAI KONSEP KEKUASAAN TERTNGGI TERLETAK PADA RAJA. MENURUT CATATAN
SEJARAH PANDANGAN KEDAULATAN BERADA PADA RAJA, MUNCUL SETELAN PERIODE
SEKULARISASI NEGARA & HUKUM DI EROPAH.
Secara teoritis dapat dikatakan UUD NRI 1945 menganut simulta Teori Kedaulatan Tuhan,
teori Kedaulatan Rakyat dan Teori Kedaulatan Hukum. (Pasal 1 ayat (2) dan ayat (3) dilandasi
oleh sila pertama Ketuhanan YME, Pancasila Dasar Negara, Sumber Segala Sumber Hukum
Negara).
3. TEORI PEMISAHAN KEKUASAAN (SEPARATION OF POWER)
ATAU TEORI PEMBAGIAN KEKUASAAN (DISTRIBUTION OF
POWER)
HILAIRE BARNET dalam BUKUNYA “Constitutional and Administrative Law” menyatakan ada 3
karakter/sifat khas Separation of Power yaitu:
a) No Separation of Power yakni Negara yang tidak mengenal Pemisahan Kekuasaan = Negara
yang menganut paham Absolutime artinya kekuasaan mutlak di tangan satu orang penguasa.
Contoh kekuasaan Raja Luis XIV, Prancis abad ke-!8; Pemerintahan Hitler di Jerman abad ke-20
& Mousolini di Italia, Sekutunya Hitler dalam PD II.
b) Weak Separation of Power yakni Negara yang tidak secara tegas memishkan
kekuasaan terutama antara Fungsi Eksekutif dengan Fungsi Legislatif. dan Yudisial Contoh
Negara Kerajaan Inggris (UNITED KINGDOM). Dalam bahasa Indonesia Weak Sepration of Power
diartikan “Pembagian Kekuasaan” = Distribution of Power.
c) Strong Separation of Power yakni Negara yang secara tegas memisahkan antara
Kekuasaan Legislatif, Kekuasaan Eksekutif, dan Kekuasaan Yudisial. Contoh AMERIKA
SERIKAT (USA = UNITED STATERS OF AMERICA).
MOH. KUSNARDI & HARMAILY IBRAHIM MENGEMUKAKAN
TEORI-TEORI PEMISAHAN/PEMBAGIAN KEKUASAAN, SBB:
(1) TEORI JOHN LOCKE (Inggris) dalam bukunya Two Tretise On Civil Government, menulis
kekuasaan (power) dalam suatu Negara dipisahkan menjadi Tiga Cabang:
CATATAN: Sejarah HTN mencatat, JOHN LOCKE ahli Filsafat Inggris yang PERTAMA
mengemukan TEORI PEMISAHAN KEKUASAAN (SEPARATION OF POWER)
(2) TEORI ATAU AJARAN TRIAS POLITICA oleh MONTESQUIEU dalam bukunya
L’ESPRIT des LOIS (Perancis), MENULIS KEKUASAAN dalam suatu Negara
dipisahkan menjadi Tiga Cabang, mencakup:
A) LEGISLATIVE POWER (KEKUASAAN LEGISLATIVE) MEMBENTUK UU;
B) EXECUTIVE POWER (KEKUASAAN EKSEKUTIF) MELAKANAKAN UU; dan
C) YUDICIAL POWER (KEKUASAAN YUDISIAL) MNGADILI PELANGGARAN UU.
CATATAN: Filsof Jerman Imanuel Kant yang memberi nama Teori Pemisahan Kekuasaan Negara
Ajaran MONTEQUIEU itu “TRIAS POLITICA”. TEORI TRIAS POLITICA dipandang SAMPAI SAAT
INI PALING TERKENAL MEMPENGARUHI PEMBAGIAN KEKUASAAN yang diatur dalam Konstitusi-
Konstitusi Modern di Dunia. KONSTITUSI yang dipandang Paling Konsekuen menganut TEORI TRIAS
POLITICA adalah KONSTITUSI AMERIKA SERIKAT (CONSTITUTION OF THE USA).
KONSTITUSI AS MEMISAHKAN TIGA CABANG KEKUASAAN yaitu : (i)CONGRESS MEMEGANG
KEKUASAAN LEGISLATIF; (ii) PRESIDENT MEMEGANG KEKUASAAN EKSEKUTIF; dan (iii)
SUPREME COURT = MA, MEMEGANG KEKUASAAN YUDISIAL.
NAMUN SESUNGGUHNYA TEORI TRIAS POLITICA SUDAH DIMODIFIKASI/ TIDAK MURNI LAGI
KARENA “DILENGKAPI” dengan “Check and Balances Principle”= ASAS SALING MENGAWASI &
MENGIMBANGI ARTINYA KETIGA LEMBAGA NEGARA di USA dalam melaksanakan kekuasaan
“SALING MENGAWASI” (POWER CONTROL TO POWER), SEHINGGA TIDAK AKAN TERJADI
KESEWENANG-WENANGAN & HAM MENJADI TERLINDUNGI SESUAI PAHAM LIBERTALISME
SERTA FEDERALISME YANG DIANUT oleh USA.
(3) TEORI DONNER dalam bahasa Indonesia disebut TEORI DWI
PRAJA Pembagian Dua Cabang Kekuasaan
MENURUT DONNER (AHLI HUKUM ADMINISTRASI BELANDA) dalam bukunya Nederlands
Bestuursrecht (1953) bahwa untuk memahami semua kegiatan yang DILAKUKAN OLEH
PENGUASA NEGARA DAPAT DIBAGI MENJADI DUA BIDANG YANG BERBEDA, YAITU:
a) TAAKSTELLING, CABANG KEKUASAAN YANG BERTUGAS MENENTUKAN ATAU
MENETAPKAN KEBIJAKAN SEBAGAI ARAH UNTUK TUJUAN YANG AKAN
DICAPAI OLEH NEGARA. TAHAPAN INI DINAMAKAN TAHAP POLITIK.
b) TAAKSVERWERKING, CABANG KEKUASAAN YANG MEWUJUDKAN ATAU
PELAKSANAAN ATAS ARAH KEBIJAKAN YANG TELAH DITETAPKAN ITU.
TAHAPAN INI DINAMAKAN TAHAP TUGAS PEMERINTAHAN (BESTUUR).
(4) TEORI GOOD NOW (Inggris) SAMA DENGAN DONNER MEMBAGI DUA CABANG
KEKUASAAN YAITU:
a) POLICY MAKING, CABANG KEKUASAAN NEGARA YANG MENENTUKAN ATAU MEMBUAT
KEBIJAKAN (POLICY) DISEBUT TAHAP POLITIK.
b) POLICY EXECUTING, CABANG KEKUASAAN NEGARA YANG MENJALANKAN KEBIJAKAN
PEMERINTAHAN, DISEBUT TAHAP ADMINITRATION (ADMINISTRASI).
(lihat MOH KUSNARDI & HAMAILY IBRAHIM, op.cit. hal. 145-146).
(4) TEORI van VOLLENHOVEN, dalam bahasa Indonesia DINAMAKAN
TEORI CATUR PRAJA pada bukunya “Staatsrecht oversee”, menulis bahwa
Tugas Negara, Dibagi menjadi Empat Fungsi, mencakup:
a) REGELING FUNGSI MEMBENTUK PERATURAN;
TUGAS INDIVIDU.
2. MOH KUSNARDI dan HARMAILY IBRAHIM, JUDUL : “PENGANTAR HUKUM TATA NEGARA
INDONESIA.”
KONSTITUSI INDONESIA TIDAK MENGANUT TEORI TRIAS
POLITICA
BAIK TEORI MAUPUN PRAKTIK UUD 1945 Sebelum Perubahan maupun Sesudah Perubahan TIDAK MENGANUT
TRIAS POLITIKA dari MONTESQUIEU. ARGUMENTASINYA:
Pertama, dari sisi TEORI TRIAS POLITIKA, MONTESQUIEU dalam SEPARATION of POWER MEMISAHKAN
SECARA KARAKTERISTIK dalam arti TIDAK ADA HUBUNGAN FUNGSIONAL ANTARA KEKUASAAN
EKSEKUTIF (MEMBENTUK UU), EKSEKUTIF (MEJALANKAN UU) & YUDISIAL (MENGADILI
PENYIMPANGAN UU).
UUD 1945 BAIK TEKSTUAL MAUPUN KONTEKSTUAL TIDAK PERNSAH MEMISAHKAN FUNGSI
PEMBENTUKAN UU, MESKIPUN MENURUT Pasal 5 ayat (1) UUD 1945 (sebelum Perubaha) KEKUASAAN
MEMBENTUK UU BERADA DITANGAN PRESIDEN, tetapi BAIK PRESIDEN MAUPUN DPR BERHAK
MENGAJUKAN RUU, dan RUU dibahas serta atas persetujuan bersama antara PRESIDEN dan DPR MENJADI UU.
BEGITU PULA SESUDAH PERUBAHAN UUD 1945, KEWENANGAN MEMBENTUK UU BERADA DITANGAN
DPR, Pasal 20 ayat (1) UUD NRI 1945. NAMUN baik PRESIDEN maupun DPR BERHA MENGAJUKA RUU, bahkaN
DPD berhak MENGAJUKAN RUU di bidang OTONOMI DAERAH & PENGELOLAAN SUMBER DAYA ALAM
SERTA SUMBER DAYA EKONOMI LAINNYA (Pasal 22D ayat (1) UUD NRI).
AGAR RUU ITU MENJADI UU TETAP HARUS DI BAHAS BERSAMA dan SETELAH MENDAPAT PERSETUJUAN
BERSAMA DPR & PRESIDEN DITETAPKAN MENJADI UU dan KEMUDIAN DISAHKAN oleh PRESIDEN, serta
SUPAYA MEMPUNYAI KEKUATAN HUKUM MENGIKAT diundangkan dalam LEMBARAN NEGARA oleh
MENTERI HUKUM DAN HAK ASASI MANUSIA. JADI UU TIDAK PERNAH HANYA MERUPAKAN PRODUK
PEMEGANG KEKUASAAN LEGISLATIF, TETAPI PRODUK PERSETUJUAN BERSAMA PRESIDEN dan DPR.
Kedua, dalam PRAKTIK KETATANEGARAAN setelah Perubahan KONSTITUSI/UUD
1945 INDONESIA MENJALANKAN ASAS CHECK and BALANCES.
MEKNURUT ASAS CHECK AND BALANCES, KEDUDUKAN LEMBAGA NEGARA SEJAJAR & KEKUASAAN
ATAU KEWENANGANNYA SEIMBANG/SEDERAJAT dan SALING MENGAWASI/MENGONTROL DALAM
KEWENANGAN MEMBENTUK UU SALING MENGIMBANGI ANTARA KEWENANGAN DPR, DPD & PRESIDEN.
DALAM HAL PENGAWASAN YUDISIAL, MAHKAMAH KONSTITUSI (MK) MELAKSANAKAN KEWENANGAN
PENGUJIAN (YUDICIAL REVIEW) ATAS UU TERHADAP UUD. [Pasasl 24C ayat (1) UUD NRI 1945)].
MAHKAMAH AGUNG MELAKSANAKAN KEWENANGAN MELAKUKAN PENGUJIAN ( YUDICIAL REVIEW)
ATAS PERATURAN PERUNDANG-UNDANGAN DI BAWAH UU TERHADAP UU.
DALAM MENGIMBANGI KEKUASAAN/KEWENANGAN YUDISIAL, DPR BERHAK MELAKUKAN UJI
KEMAMPUAN & KEPATUTAN (FIT and PROPER TEST) TERHADAP CALON HAKIM AGUNG UNTUK MEMBERI
PERSETUJUAN DARI COLON HAKIM MA YANG DIUSULKAN OLEH KY (KOMISI YUDISIAL). CALON YANG
MENDAPAT PERSETUJAAN DPR DIANGKAT oleh PRESIDEN menjadi HAKIM AGUNG.
MENGENAI HAKIM KONSTITUSI, dari 9 Orang HAKIM KONSTITUSI BERTURUT-TURUT 3 Orang dicalonkan
oleh DPR, 3 ORANG oleh PRESIDEN , dan 3 Orang oleh MA setelah MELALUI FIT and PROPER TEST oleh DPR,
KEMUDIAN diangkat oleh PRESIDEN MENJADI HAKIM KONSTITUSI pada MK.
Ketiga, menurut MONTEQUIEU, HAKIM dalam melaksankan kekuasaan yudisial, berfungsi semata HANYLAH MULUT UU.
Hal itu dibantah oleh SUPOMO, KETUA PANITIA PERANCANG UUD, HAKIM INDONESIA TIDAK PERNAH menjadi
CORONG UU, HAKIM BEBAS & TERIKAT artinya hakim bebas menggali nilai-nilai keadilan dalam masyakat dan terikat
pada aturan hukum. (lihat BAB_BAB HUKUM ADAT).
4. TEORI CARA MEMPEROLEH KEKUASAAN
TEORI INI MENJELASKAN SUMBER KEKUASAAN MENURUT HTN.
ADA DUA CARA MEMPEROLEH KEKUASAAN YAITU:
(1) ATRIBUSI YAKNI PEMBERIAN KEKUASAAN ATAU KEWENANGAN ASALI YANG BERSUMBER DARI
KONSTITUSI/UUD ATAU UU.
DIATUR DALAM PEMBERIAN KEWENANGAN MENURUT PEMBAGIAN
KEKUASAAN SECARA HORIZONTALSEPERTI KEKUASAAN DPR, DPD, PRESIDEN, MA, MK & BPK ATAU SESUAI
DENGAN TEORI TRIAS POLITICA (TRIPRAJA), PEMBERIAN KEKUASAAN KEPADA LEGISLATIF, EKSEKUTIF &
YUDISIAL.
(2) DERIVASI YAKNI PENYERAHAN ATAU PELIMPAHAN KEKUASAAN, TERDIRI ATAS:
A. DELEGASI yakni PENYERAHAN KEKUASAAN ATAU KEWENANGAN OLEH LEMBAGA DAN/ATAU
PEJABAT YANG BERWENANG KEPADA LEMBAGA DAN/ATAU PEJABAT LAIN.
TANGGUNG JAWAB BERADA “BERGESER” PADA PIHAK PENERIMA DELEGASI (DELEGATARIS) dan
bukan lagi pada PEMBERI DELEGASI (DELEGAN).
PENYERAHAN KEWENANGAN PADA DELEGASI HARUS DENGAN PERATURAN PERUNDANG-
UNDANGAN.
B. MANDAT PELIMPAHAN ATAU PENUGASAN OLEH YANG PEJABAT LEBIH TINGGI KEPADA
PEJABAT BAWAHAN, TANGGGUNG JAWAB TETAP PADA PEJABAT PEMBERI MANDAT (MANDATAN) dan
PENERIMA MANDAT (MANDATARIS) tidak BERTANGGUNG JAWAB.
PELIMPAHAN ATAU PENUGASAN DALAM PEMBERIAN MANDAT TIDAK PERLU DENGAN
PERATURAN PERUNDANG- UNDANGAN.
CATATAN Pertama,: HAN INDONESIA MENURUT UU No. 30 Tahun 2014 tentang
ADMINISTRASI PEMERINTAHAN MEMBERI “PENAFSIRAN”
OTENTIK MENGENAI KEWENANGAN ATRIBUSI, DELEGASI, DAN
MANDAT DALAM Pasal 1 SBB:
MPR
TEORI FUNGSIONAL dianut oleh UUD 1945 SESUDAH PERUBAHAN, DITENTUKAN DUA
PENGELOMPOKAN LEMBAGA NEGARA YAKNI:
Pertama, LEMBAGA NEGARA UTAMA (main state institusion) YANG KEWENGANNYA
DIBERIKAN OLEH UUD.
Kedua, LEMBAGA NEGARA PENUNJANG (auxiliary state institutution) YANG
KEWENANGANNYA DIATUR dalam PERETURAN PERUNDANG-UNDANGAN LAINNYA.
LEMBAGA NEGARA PENUNJANG (auxiliary institution/agency) diantaranya: KY, BI (sebagai
BANK SETRAL), KEJAKSAAN, KEPOLISIAN NEGARA, TNI, OMBUDSMAN, KOMISI-
KOMISI NREGARA INDEPENDEN.
SUSUNAN KELEMBAGAAN NEGARA Indonesia menurut UUD NEGARA RI 1945, secara visual
digambarkan di bawah ini.
KELEMBAGAAN NEGARA MENURUT TEORI FUNGSIONAL SESUDAH
PERUBAHAN UUD 1945, BAGANNYA sbb:
State Auxialiry
UTAMA (Primare Agencies Bodies
State Institutions)
KY
LEMBAGA MPR Bank Indonesia Tujuan Negara
NEGARA PRESIDEN Ombudsman yang ingin dicapai
DPR TNI
DPD POLRI
MA Komisi-Komisi
MK Lainnya
BPK
6. TEORI LEMBAGA PERWAKILAN
INTI TEORI INI, MENURUT RIEKER BAHWA LEMBAGA PERWAKILAN (PARLEMEN) BUKANLAN
SUATU BANGUNAN POLITIS TETAPI MERUPAKAN BANGUNAN SOSIAL (MASYARAKAT).
(2) Tipe Utusan (Delegate), dalam hal ini Si Wakil di Parlemen bertindak sebagai
utusan atau duta dari yang diwakilinya (konstituen). Si Wakil selalu mengikuti instruksi
dan petunjuk dari yang konstituen, ketika Parlemen melaksanakan tugas
kenegaraannya.
(3) Tipe Politico, di sini Si Wakili di Parlemen bertindsak bisa bertindak sebagai
Wali, kadang-kadang bertindak sebagai Utusan atau Delegasi, tergantung dari
issue (persoalan) materi yang dibahas.
(4) Tipe Partisan, di sini Si Wakil di Parlemen bertindak sesuai dengan
keinginan Partai (Organisasi) yang diwakilinya. Jadi lepas
hubungannya dengan konstituen (rakyat yang memilihnya), Si Wakil adalah petugas Partai
di Parlemen.
(6) Model A. Hoogerwerf, dalam bukunya “Politikologi”, menyebutkan ada 5
model hubungan antara Si Wakil dan yang Diwakili (di Parlemen), yaitu
a. Model Delegate (Utusan), di sini Si Wakil di Parlemen berindak sebagai orang yang diperintah
seorang kuasa usaha yang harus menjalankan perintah yang dari konstutuen yang diwakilinya.
b. Model Trustee (Wali), disini Wakil di Parlemen bertindak sebagai orang yang diberi kuasa,
yang memperoleh kuasa penuh dari yang Diwakili (konstituen), dan Si Wakil dapat
bertindak penuh di Parlemen sesuai dengan pendirian atau pendapatnya sendiri.
d. Model Kesatuan, di sini anggota Parlemen di lihat sebagai kesatuan wakil rakyat.