Anda di halaman 1dari 48

Departemen Anatomi Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman

1.3 - INTRODUCTION TO HUMAN BODY 2014



1
Buku Panduan Praktikum Anatomi
Blok Introduction to Human Body
Copyright 2014
Laboratorium Anatomi FKIK UNSOED

Tim Penyusun
Asisten Anatomi 2007
Melan Mulyana - Agus Hariyanto - Muhammad Ikbal - Supak Silawani - Nessyah Fatahan -
Manggala Sariputri - Aprianti Nur Hasanah - Elok Nurfaiqoh - Qonita Wachidah - Aristi
Intan Soraya
Asisten Anatomi 2008
Asisten Anatomi 2009
Asisten Anatomi 2010
Asisten Anatomi 2011
R Bagas Wicaksono (Koordinator) - Prakoso Jati Prasetyo - Fitria Nurlaely - Annisa Farah
Fadhilah - Alvita Mega Kumala - Aqmarina Rachmawati - Rian Ainunnahqi - Lutfi
Maulana - Teofilus Kristianto - Yolanda Shinta P - Rizka Khairiza - Halimah Chairunnisa
Asisten Anatomi 2012
Tomi Nugraha (Koordinator) Ahmad Agus Faisal Azka Rizki Hidayat Dzicky Rifqi
Fuady Rizqi Husni Mudzakkir Tauhid Yuda Putra Agustin Nurul Fatmawati Indri
Puspasari Hardina Bawatri Gabriella Cereira Angelina Ratna Ernita Yudith
Anindita

Editor Asisten
Dzicky Rifqi Fuady
Rizqi Husni Mudzakkir

Design
Rizqi Husni Mudzakkir

Editor
dr. Fitranto Aryadi, M.Kes
dr. Sindhu Wisesa

Dilarang mengutip, memperbanyak, dan menerjemahkan sebagian atau seluruh isi
buku ini tanpa izin tertulis dari penyusun


Departemen Anatomi Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman


1.3 - INTRODUCTION TO HUMAN BODY 2014

2
PENDAHULUAN

Anatomi merupakan ilmu yang mempelajari struktur tubuh dan hubungannya dengan
bagian tubuh lain manusia secara makroskopis. Ilmu anatomi akan menunjang ilmu kesehatan
lainnya hubungannya dengan manusia sebagai subjek kegiatan ilmu kesehatan. Dalam
menjalankan kegiatan rutinnya yang berkaitan dengan tindakan terhadap pasien, seorang
dokter, perawat, dan paramedis lainnya butuh penguasaan dan pengetahuan dalam identifikasi
struktur tubuh manusia. Sehingga demikian, kesalahan dalam pelaksanaan kegiatan kemedisan
saat melaksanakan tindakan dapat diminimalisasi bahkan dihindari.
Anatomi merupakan ilmu kedokteran yang memiliki karakteristik penggunaan bahasa
latin dalam istilah-istilah organ dan struktur organ baik istilah posisi maupun nama organnya.
Tujuan penggunaan bahasa latin ini untuk menyamakan persepsi anggota tim medis dalam
mengidentifikasi struktur tubuh yang dimaksud sehingga setiap anggota tim medis dapat
mengerti dan menghindari kesalahan persepsi terutama saat pencatatan dan dokumentasi
tindakan medis. Selain itu, tim medis lain dapat mengerti persepsi yang sama jika catatan harus
dipindah tangankan ke anggota tim medis lainnya dalam rujukan.
Peranan anatomi yang penting dalam kegiatan medis inilah yang melatarbelakangi
pembuatan modul anatomi oleh Laboratorium Anatomi. Modul ini diharapkan dapat
mempermudah kegiatan pembelajaran anatomi di laboratorium sehingga praktikan dapat
mengefisiensikan waktu praktikum. Selain memudahkan praktikan, hal ini juga mempermudah
asisten laboratorium anatomi.















Departemen Anatomi Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman


1.3 - INTRODUCTION TO HUMAN BODY 2014

3
TATA TERTIB PRAKTIKUM

A. Ketentuan umum bagi seluruh peserta praktikum adalah sebagai berikut:
1. Praktikan wajib hadir di laboratorium anatomi 5 menit sebelum waktu
praktikum. Terlambat lebih dari 10 menit dilarang mengikuti praktikum, kecuali
dengan izin khusus.
2. Praktikan wajib memakai jas praktikum, dilengkapi dengan tanda pengenal.
Memakai dan melepaskan jas praktikum harus diluar ruangan.
3. Praktikan wajib memakai sepatu selama praktikum, berpakaian rapi dan
sopan.
4. Praktikan dilarang memakai kaos oblong.
5. Praktikan dilarang memakai rok atau celana berbahan jeans. Khusus untuk
perempuan yang tidak mengenakan jilbab, dilarang menggunakan rok mini
atau rok panjang dengan belahan hingga diatas lutut.
6. Praktikan membawa masker, goggle, sarung tangan dan pinset serta atlas
setiap kali praktikum.
7. Praktikan dilarang berkuku panjang.
8. Rambut untuk praktikan pria pendek dan disisir rapi, untuk praktikan wanita
yang tidak mengenakan jilbab, apabila berambut panjang diikat rapi kebelakang.
9. Praktikan harus sudah mengerti tentang rencana yang akan dikerjakan selama
praktikum dan telah siap dengan teori dan gambar yang diperlukan selama
praktikum.

B. Ketentuan selama praktikum:
1. Praktikan wajib menjaga attitude, ketertiban, ketenangan, dan kebersihan di
laboratorium.
2. Praktikan wajib berperilaku sopan, santun dan saling menghargai antara
praktikan dan praktikan, praktikan dan asisten, praktikan dan dosen, praktikan
dan guru diam.
3. Praktikan dilarang merokok, makan dan minum selama melaksanakan
kegiatan di arena praktikum.
4. Tiap kelompok menghadapi 1 meja preparat (cadaver atau preparat lepas atau
manekuin)


Departemen Anatomi Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman


1.3 - INTRODUCTION TO HUMAN BODY 2014

4
5. Tiap kelompok bergiliran mempelajari preparat dari satu meja kemeja lain
secara bersama-sama dengan alokasi waktu yang telah disepakati.
6. Praktikan mendapat bimbingan dari asisten dosen yang bertugas pada meja
preparat yang bersangkutan.
7. Kadaver sebagai guru diam mahasiswa, harus diperlakukan selayaknya.
8. Praktikan tidak boleh memotret atau merekam cadaver ataupun preparat lepas.
9. Praktikan tidak diperkenankan mengambil sendiri atau meminjam alat/ bahan/
sarana praktikum kecuali atas seijin asisten dosen dan dosen pengampu.
10. Praktikan wajib menjaga keutuhan kondisi baik manekuin, preparat lepas dan
cadaver sesuai dengan kondisi awal sebelum praktikum. Coretan pada
manekuin, kerusakan manekuin, kerusakan atau kehilangan jaringan berlebihan
pada cadaver atau preparat lepas tidak dapat ditoleransi. Praktikan bertanggung
jawab penuh apabila terjadi hal tersebut dengan membayar penggantian sesuai
taksiran pihak laboratorium anatomi.

C. Ketentuan lain
1. Peserta praktikum wajib mematuhi peraturan yang berlaku yang dibuat
laboratorium anatomi FKIK unsoed
2. Peserta praktikum yang melanggar ketentuan tersebut tidak diperbolehkan
mengikuti praktikum



Departemen Anatomi Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman


1.3 - INTRODUCTION TO HUMAN BODY 2014

5
DAFTAR ISI

HALAMAN JUDUL ............................................................................................. 1
PENDAHULUAN ................................................................................................ . 2
TATA TERTIB PRAKTIKUM ............................................................................. . 3
DAFTAR ISI ........................................................................................................ . 5
DAFTAR GAMBAR ............................................................................................ 6
Terminologia Anatomica .................................................................................... 7
Posisi Anatomis .................................................................................................. 10
A. Terminologi Posisi .................................................................................. 10
B. Terminologi Gerakan .............................................................................. 11
C. Terminologi Bagian Besar Tubuh........................................................... 13
D. Bidang Imajiner (Planum) dan Garis Imajiner (Linea) ........................... 13
E. Penggunaan Kata Tunggal/Jamak ......................................................... 14
Regio, Linea dan Cavitas Tubuh........................................................................ 15
A. Regio....................................................................................................... 15
B. Linea ....................................................................................................... 20
C. Cavitas .................................................................................................... 21
REVIEW ANATOMI TUBUH .............................................................................. 22-44
DAFTAR PUSTAKA ........................................................................................... 45


Departemen Anatomi Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman


1.3 - INTRODUCTION TO HUMAN BODY 2014

6

DAFTAR GAMBAR

Gambar 1. Posisi Anatomis................................................................................ 9
Gambar 2. Regio Caput dan Collum .................................................................. . 16
Gambar 3. Regio Truncus .................................................................................. 16
Gambar 4. Regio Dorsalis, Abdominalis, Perinealis, Membri superior ............ 18
Gambar 5. Regio Membri Inferior ...................................................................... 19
Gambar 6. Linea Tubuh ..................................................................................... 20
Gambar 7. Cavitas ............................................................................................. 22
Gambar 8. Integumentum & unguis .................................................................. 24
Gambar 9. Systema skeletal anterior et posterior ............................................. 28
Gambar 10. Systema musculare anterior et posterior....................................... 30
Gambar 11. Systema nervosum ........................................................................ 32
Gambar 12. Organa olfactoria ........................................................................... 33
Gambar 13. Organa pertinentes ........................................................................ 33
Gambar 14. Auris externa, media et interna ...................................................... 34
Gambar 15. Systema endocrinae ...................................................................... 35
Gambar 16. Systema cardiovasculare ............................................................... 37
Gambar 17. Systema lymphoideum .................................................................. 38
Gambar 18. Systema respiratorium ................................................................... 40
Gambar 19. Systema digestiorium..................................................................... 42
Gambar 20. Systema urinarium ......................................................................... 43
Gambar 21. Systema genitalia ........................................................................... 44




Departemen Anatomi Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman


1.3 - INTRODUCTION TO HUMAN BODY 2014

7
TERMINOLOGIA ANATOMICA
(Cara penulisan dan pembacaan)


A. Vokal
a, i, u = a,i,u
= arteri, ileum, umbilicus
ae, oe =
= taenia, oesophagus, coelom
e =
= eminentia
o = o
= omentum
y = i
= gyrus

B. Konsonan
c + e, ae, oe, i, y = ch (sh)
contoh:
c + e = cervix (dibaca: shrviks)
c + ae = caecum (dibaca: shkum)
c + oe = coenam (dibaca: shonam)
c + i = cingulum (dibaca: shingulum)
c + y = cyanosis (dibaca: shianosis)
c selain di atas = k
contoh:
accrete (dibaca: akreta)
crassum (dibaca: krassum)
collum (dibaca: kollum)
chiasma (dibaca: kiasma)
Pengecualian:
Occipital = ks (dibaca: oksipital)
Coccygeus = ks (dibaca: koksigis)
g + ae, oe, e, i = jh (jejak)
contoh:
g + ae = rugae (dibaca: rujh)
g + e = genitalia (dibaca: jhnitalia)
g + i = digitorum (dibaca: dijhitorum)
g + lain = g
contoh: globus pallidus, galea aponeurotica
gn = ny
contoh: magnum (dibaca: manyum)
h dalam kata lain = h
contoh: homunculus, humerus, hiatus
nc = ngk
contoh:
punctum (dibaca: pungktum)
junctura (dibaca: jungktura)
ng = ngg
contoh:
angulus (dibaca: anggulus)
gingiva (dibaca: ginggiva)
ph + vokal = f
contoh: pharyngeus (dibaca: faringeus)


Departemen Anatomi Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman


1.3 - INTRODUCTION TO HUMAN BODY 2014

8
sc + a, o, u = sk
contoh:
sc + a = scapula (dibaca: skapula)
sc + o = scrotum (dibaca: skrotum)
sc + u = descuamasi (dibaca: deskuamasi)
sc + e, i, y , ae, oe = sy
contoh:
sc + e = descenden (dibaca: desyenden)
sc + i = sciaticus (dibaca: syiatikus)
th = t
contoh: thoraccica (dibaca: toraksika)ti + s, t, x = ti
contoh:
ti + s = atlantis (dibaca: atlanti)
ti + t = lumbal petit (dibaca: lumbal peti)
ti + lain = ts
contoh: eminentia (dibaca: minentsia)
v = fh
contoh:
plica vocalis (dibaca: plica fhokalis)
vestibulum (dibaca: fhestibulum)
vokal + x + vokal = gs
contoh:
axis (dibaca: agsis)
exanthema (dibaca: egsantema)
x lain = ks
contoh:
thorax (dibaca: toraks)
excavatio (dibaca: ekskafhatsio)
Z = dz
Contoh: zonula zinii (dibaca: dzonula dzinii)
Konsonan rangkap diucapkan 2 kali
Contoh: cirrurgicum (dibaca: shirrugikum)

C. Lain-lain
Selain di atas = Indonesia
Contoh:













P = plica
Q = quadratum
R = risorius
S = sympaticus
T = tibialis

B = bursae
D = digitorum
F = fossa
L = lumen
M = meatus



Departemen Anatomi Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman


1.3 - INTRODUCTION TO HUMAN BODY 2014

9
POSISI ANATOMIS


a. Definisi
Posisi anatomis merupakan posisi standar tubuh
b. Manfaat
Posisi anatomis digunakan untuk mendeskripsikan lokasi dari struktur anatomi
tubuh. Hal ini dibuat agar tidak terjadi kesalahpahaman arti dari masing-masing
pendapat
C. Syarat Posisi Anatomis
Istilah Indonesia Istilah Anatomis
Berdiri tegak Erect
Kepala tegak -
Kedua mata menghadap lurus ke depan. -
Kedua lengan:
- di samping badan
- lurus pada sendi siku
- lurus pada sendi pergelangan tangan
- telapak tangan dan jari-jari lurus
menghadap ke depan
Membri superior:
- adduksi pada articulatio humeri
- ekstensi pada articulatio cubiti
- ekstensi pada articulatio manus
- palma manus et digiti ekstensi,
menghadap anterior
Kedua tungkai:
- lurus pada sendi panggul
- lurus pada sendi lutut
- telapak kaki tegak lurus terhadap
tungkai bawah
- kedua tumit bertemu di garis tengah
- ibu jari kedua kaki saling berjauhan
Membri inferior:
- ekstensi pada articulatio coxae
- ekstensi pada articulatio genu
- plantar pedis tegak lurus terhadap
cruris
- kedua calcanei bertemu di linea
mediana
- hallux kedua pedis saling berjauhan




Gambar 1. Posisi anatomis
(a)


Departemen Anatomi Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman


1.3 - INTRODUCTION TO HUMAN BODY 2014

10
TERMINOLOGI
A. TERMINOLOGI POSISI
Terminologi arah/posisi utama:
1. Anterior (ventral) : (Terletak) didepan atau bagian depan suatu organ
2. Posterior (dorsal) : (Terletak) dibelakang atau bagian belakang suatu
organ
3. Lateral : (Terletak) pada posisi yang lebih jauh dari garis (linea
mediana) / bidang tengah tubuh, berkenaan dengan
satu sisi
4. Medial : (Terletak) pada posisi yang lebih dekat dengan garis/
bidang tengah tubuh
5. Superior : (Terletak) di atas atau mengarah ke atas
(Kranial, Rostral)
6. Inferior (kaudal) : (Terletak) di bawah atau mengarah ke bawah
7. Dekster : (organ X ada di sisi) kanan (misal: hepar ada di
dekster, meskipun sebagian kecil ada di sisi sinistra.
Tidak ada hepar sinister)
8. Sinister : (organ X ada di sisi) kiri
9. Superficial : (Terletak) di permukaan tubuh/kulit/tampak dari luar
10. Profunda/visera : (Terletak) di dalam tubuh/tidak tampak dari luar
11. Ereksi : posisi sumbu tubuh tegak melawan gravitasi
12. Supination : posisi sumbu tubuh sejajar lantai, posisi Anatomis
mengarah ke atas/langit (telentang)
13. Pronation : posisi sumbu tubuh sejajar lantai, posisi Anatomis
mengarah ke lantai (telungkup)

Terminologi posisi antara:
1. superolateral
2. superomedial
3. inferolateral
4. inferomedial
5. superoanterior/ frontokranial/ rostroanterior
6. superoposterior/ superodorsalis/ rostrodorsalis
7. inferoposterior/dorsokaudal/kaudodorsalis
8. inferoanterior/ kaudoanterior



Departemen Anatomi Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman


1.3 - INTRODUCTION TO HUMAN BODY 2014

11
Terminologi posisi relatif
1. Lateralis medialis mediana
(Terletak ) paling lateral tengah (antara struktur paling lateral dan paling
tengah) tepat di tengah (linea mediana)
2. Suprema superior media inferior
(Terletak) paling atas atas tengah bawah
3. Proximal : (Terletak) lebih mendekati sumbu tubuh/ thorax
4. Distal : (Terletak) lebih menjauhi sumbu tubuh/thorax
5. Superficial : (Terletak) lebih mendekati permukaan
tubuh/kulit/tampak dari luar
6. Profundal : (Terletak) lebih mendekati dalam tubuh/tidak tampak
dari luar
7. Dekster : (organ X yang ada di sisi) kanan (misal: pulmo ada di
dextra dan sinistra. Jadi ada pulmo dekster et sinister)
8. Sinister : (organ X yang ada di sisi) kiri
9. Unilateral : (organ/ struktur X ) hanya ada di salah satu sisi tubuh,
kiri saja atau kanan saja
10. Bilateral : (organ/ struktur X ) ada di kedua sisi tubuh, kiri dan
kanan
11. Kontralateral : (organ/ struktur X) berada di sisi tubuh yang berbeda
dari (organ/struktur Y)
12. Ipsilateral : (organ/struktur X) berada di sisi tubuh yang sama dari
organ/struktur Y)

B. TERMINOLOGI GERAKAN (posisi dasar adalah posisi Anatomis)
1. Flexion : menggerakkan tubuh atau anggota gerak pada aksis
horizontal/transversal (pada bidang sagital) sehingga
2 struktur yang saling bersendi membentuk sudut lancip.
2. Extension : menggerakkan tubuh atau anggota gerak pada aksis
horizontal/transversal (pada bidang sagital) sehingga
2 struktur yang saling bersendi membentuk sudut
tumpul.
3. Endorotation : memutar anggota gerak (atas atau pun bawah) pada
aksis longitudinal/ sumbu panjangnya (pada bidang
horizontal/transversal) ke arah medial (ke dalam)


Departemen Anatomi Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman


1.3 - INTRODUCTION TO HUMAN BODY 2014

12
4. Exorotation : memutar anggota gerak (atas atau pun bawah) pada
aksis longitudinal/ sumbu panjangnya (pada bidang
horizontal/transversal) ke arah lateral (ke luar)
5. Adduction : menarik anggota gerak (atas atau pun bawah) pada
aksis sagitalis (pada bidang frontalis) ke arah medial/
mendekati sumbu tubuh. Apabila pada jari-jari: tindakan
menarik jari (-jari) mendekati sumbu anggota gerak
(saling mendekat)
6. Abduction : menarik anggota gerak (atas atau pun bawah) pada
aksis sagitalis (pada bidang frontalis) ke arah
lateral/menjauhi sumbu tubuh. Apabila pada jari-jari:
tindakan menarik jari (-jari) menjauhi sumbu anggota
gerak (saling menjauh)
7. Supination : memutar anggota gerak atas pada aksis longitudinal/
sumbu panjangnya (pada bidang
horizontal/transversal) sehingga kembali ke posisi
Anatomis
8. Pronation : memutar anggota gerak atas 180 dari posisi Anatomis
pada aksis longitudinal/ sumbu panjangnya (pada
bidang horizontal/transversal)
9. Elevation : meninggikan/ menggerakkan tubuh pada aksis vertikal
pada bidang frontal ke atas/langit; meninggikan/
menggerakkan anggota gerak pada bidang sagital ke
atas/langit.
10. Depretion : merendahkan/ menggerakkan tubuh pada aksis vertikal
pada bidang frontal ke bawah/lantai; merendahkan/
menggerakkan anggota gerak pada bidang sagital ke
bawah/lantai.
11. Inversio : memutar kaki pada aksis longitudinal/sumbu
panjangnya (pada bidang frontal sehingga telapak
kaki menghadap sumbu tubuh (telapak kaki menghadap
ke dalam).
12. Eversio : memutar kaki pada aksis longitudinal/sumbu
panjangnya (pada bidang frontal sehingga punggung
kaki menghadap sumbu tubuh (telapak kaki menghadap
ke luar).


Departemen Anatomi Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman


1.3 - INTRODUCTION TO HUMAN BODY 2014

13
C. TERMINOLOGI BAGIAN BESAR TUBUH
1. Caput : Kepala
2. Collum : Leher
3. Thorax : Dada
4. Abdomen : Perut
5. Pelvis : Panggul
6. Dorsum : Punggung
7. Truncus : dada, perut, punggung, panggul
8. Extremitas superior : Alat gerak atas
9. Extremitas inferior : Alat gerak bawah

D. BIDANG IMAJINER (PLANUM) DAN GARIS IMAJINER (LINEA)
1. Linea mediana : linea yang membagi tubuh secara
tepat/simetris menjadi bagian dextra
dan sinistra
2. Planum mid-sagitalis : planum yang melalui linea mediana
(garis tengah tubuh), membagi tubuh
secara simetris menjadi bagian dextra
dan sinistra
3. Planum sagitalis : planum yang sejajar bidang mid-
sagitalis
4. Planum frontalis/coronalis : planum yang membagi tubuh menjadi
bagian anterior dan posterior
5. Planum transversalis/horizontalis : planum yang tegak lurus linea mediana
atau planum sagitalis, yang membagi
tubuh menjadi bagian superior dan
inferior
6. Linea sub-costalis : linea yang melalui kedua titik terendah
dari arcus costa dextra dan sinistra
7. Planum sub-costalis : planum yang melalui linea sub-costalis
8. Linea trans-pilorikum : linea yang tegak lurus titik pertengahan
garis yang menghubungkan insisura
manubrium sterni dengan margo superior
simfisis pubis. Pada umumnya terletak
setinggi sfingter pilorikum gaster
9. Planum trans-pilorikum : planum yang melalui linea trans-
pilorikum


Departemen Anatomi Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman


1.3 - INTRODUCTION TO HUMAN BODY 2014

14
10. Linea supra-cristalis : linea yang melalui kedua titik tertinggi
crista iliaca dextra dan sinistra
11. Planum supra-cristalis : planum yang melalui linea supra-
cristalis
12. Linea inter-tubercularis : linea yang melalui kedua titik terendah
tuber ischiadicum
13. Planum inter-tubercularis : planum yang melalui linea inter-
tubercularis
14. Linea inter-spinalis : linea yang melalui spina ischiadica
anterior superior (sias) dextra dan
sinistra
15. Planum inter-spinalis : planum yang melalui linea inter-
spinalis.

E. PENGGUNAAN KATA TUNGGAL/JAMAK
Tabel 1. Penggunaan kata tunggal/jamak
Akhiran Tunggal
Nominatif (kata benda)
Akhiran
Jamak
Contoh
-a -ae Arteria arteriae
-en -in Foramen Foramina
-ex -ices Cortex Cortices
-is -es Testis testes
-is -ides Epididimis epididimides
-ix -ices Appendix appendices
-on -a Mitochondrion mitochondria
-um -a Cilium Cillia
-us -i Ramus rami
-us -us Humerus (tetap) humerus
Sinus (tetap) sinus
-us -ora Corpus Corpora
-x -ges Phalanx Phalanges
-y -ies Ovary Ovaries
-es -es Facies facies





Departemen Anatomi Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman


1.3 - INTRODUCTION TO HUMAN BODY 2014

15
REGIO, LINEA DAN CAVITAS TUBUH

A. REGIO
1. Caput (Regiones Capitis)
a. Regiones cranialis
1. Regio Frontalis
2. Regio Parietalis
3. Regio Occipitalis
4. Regio Temporalis
b. Regiones facialis
5. Regio Orbitalis
6. Regio Nasalis
7. Regio Oralis
8. Regio Mentalis
9. Regio Infraorbitalis
10. Regio Buccalis
11. Regio Zygomatica
2. Collum/Cervical (Regiones Cervicales)
12. Regio Cervicalis Anterior/Trigonum Cervicalis Anterius
13. Trigonum Submandibular/Digastricus
14. Trigonum Caroticum
15. Trigonum Musculare/Omotracheale
16. Trigonum Submentale
17. Regio Sternocleidomastoideus
18. Fossa Supraclavicularis Minor
19. Regio Cervicalis Lateralis/Trigonum Cervicale Posterius
20. Trigonum Omoclaviculare
21. Regio Nuchalis/Cervicalis Posterior


Departemen Anatomi Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman


1.3 - INTRODUCTION TO HUMAN BODY 2014

16






3. Truncus
a. Regiones Pectorales
1. Regio Presternalis
2. Fossa Infraclavicularis
3. Trigonum Clavipectorale
4. Regio Pectoralis
5. Regio Mammaria
6. Regio Inframamaria
7. Regio Axillaris
8. Fossa Axillaris
b. Regiones Abdominales
9. Region Hypocondriaca
10. Regio Epigastrica/Epigastrium
11. Regio Lumbalis/Lateralis Dextra et Sinistra
12. Regio Umbilicalis
13. Region Inguinalis Dextra et Sinistra
14. Regio Hypogastrica/Hypogastrium/Pubica







Gambar 2. Regio caput dan collum
Gambar 3. Regio truncus



Departemen Anatomi Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman


1.3 - INTRODUCTION TO HUMAN BODY 2014

17








c. Regiones Dorsales
15. Regio Vertebralis
16. Regio Sacralis
17. Regio Scapularis
18. Regio Infrascapularis
19. Regio Lumbaris/Lumbalis
20. Trigonum Lumbare Petiti
21. Trigonum Auscultate
d. Regiones Perineales
22. Regio analis
23. Regio Urogenitalis
Tabel 2. Regio Abdomen dan Pelvis


Departemen Anatomi Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman


1.3 - INTRODUCTION TO HUMAN BODY 2014

18
4. Membri Superior (Regiones Membri Superioris)
24. Regio Deltoidea
25. Regio Brachium (Anterior et Posterior)
26. Regio Cubitus (Anterior et Posterior)
27. Fossa Cubitalis
28. Regio Antebrachium (Anterior et Posterior)
29. Regio Carpus (Anterior et Posterior)
30. Regio Manus (Dorsum et Palmar)













5. Membri Inferior (Regiones Membri Inferioris)
1. Regio Glutealis
2. Regio Femoralis
a. Anterior
b. posterior
3. Regio Genus
a. Anterior
b. Posterior
4. Fosa Poplitea
5. Regio Crus
a. Anterior
b. Posterior

Gambar 4. Regio dorsales, abdominales, perineales, membri superior


Departemen Anatomi Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman


1.3 - INTRODUCTION TO HUMAN BODY 2014

19
6. Regio Pes


















Gambar 5. Regio membri inferior


Departemen Anatomi Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman


1.3 - INTRODUCTION TO HUMAN BODY 2014

20
B. LINEA
Linea garis khayal yang membagi tubuh
1. Linea Mediana Anterior
2. Linea Sternalis
3. Linea Parasternalis
4. Linea Mamillaris/medioclavicularis
5. Linea Axillaris Anterior
6. Linea Axillaris Media
7. Linea Axillaris Posterior
8. Linea Scapularis
9. Linea Paravertebralis

















Gambar 6. Linea tubuh


Departemen Anatomi Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman


1.3 - INTRODUCTION TO HUMAN BODY 2014

21
C. CAVITAS TUBUH





















(Martini, 2009)

CAVITAS
Ventralis
Melindungi organ dalam
Dorsalis
Melindungi otak dan
medulla spinalis
Abdominopelvico Thoracica Cranial Spinalis
Abdominal Pelvica
Pleuralis Dextra Mediastinalis Pleuralis Sinistra
Pericadialis


Departemen Anatomi Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman


1.3 - INTRODUCTION TO HUMAN BODY 2014

22


(Saladins, 2003)


(Saladins, 2003)
Gambar 7. Cavitas
Tabel 3. Cavitas tubuh dan membran


Departemen Anatomi Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman


1.3 - INTRODUCTION TO HUMAN BODY 2014

23





REVIEW
ANATOMI
PER SISTEM


Departemen Anatomi Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman


1.3 - INTRODUCTION TO HUMAN BODY 2014

24
I. REVIEW SYSTEMA INTEGUMENTUM
Cutis
Tela subcutanea; Hypodermis
Pilus

Foliculus
Scapus
Unguis


Radix unguis
Matrix unguis (cristae & sulcus)
Lunula




Gambar 8. Integumentum & Unguis


Departemen Anatomi Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman


1.3 - INTRODUCTION TO HUMAN BODY 2014

25
II. REVIEW SYSTEMA SKELETAL
a) Nomina generalia
Bone Shapes





Os longum
Os breve
Os planum
Os irregulare
Os sesamoideum (ossa
sesamoidea)/ fabela
Os suturale

Bone Structure



Diaphysis
Epiphysis
Metaphysis
Cartilago articularis
Juncturae;
Systema
articulare




















A Functional
Classification of Synovial
Joints


Synarthroses
Amphiarthroses
Diarthroses
(Articulatio synovial)
Types of Movements

















Flexi
Extensi
Hyperextensi
Circumducti
Abducti
Adducti
Endorotatio
Exorotatio
Pronatio
Supinatio
Inversi
Eversi
Oppositio
Protractio
Retractio
Depression
Elevation
Flexi lateral











Departemen Anatomi Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman


1.3 - INTRODUCTION TO HUMAN BODY 2014

26



B) Skeleton axiale
Ossa cranii











Os occipitale
Os parietale
Os frontale
Os temporale
Calvaria
Basis cranii
Sutura cranii
Ossa Faciales Os zygomaticum
Os maxillaris
Os palatina
Os nasalis
Os mandibula
Columna
vertebralis


Os vertebra
Discus
intervertebralis

Os sacrum
Os coccygis
Skeleton
thoracis

Os Costa
Os Sternum

C) cingulum membri superior et pars libera ossa membri superior
Ossa membri
superioris








Cingulum pectorale;
cingulum membri
superioris

Os scapula
Os clavicula
Pars libera ossa
membri superioris





Os humerus
Os radius
Os ulna
Ossa carpalia
Ossa metacarpalia
Phalanges
Juncturae
membri
superioris

Articulatio humeri/
articulatio
glenohumeralis

Articulatio cubiti






Departemen Anatomi Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman


1.3 - INTRODUCTION TO HUMAN BODY 2014

27
C) Cingulum membri inferior et pars libera ossa membri inferior
Ossa membri
inferioris











Cingulum pelvicum; cingulum
membri inferioris
Os coxa




Os ilium
Os ischium
Os pubis
Os coccygeus
Pars libera ossa membri
inferioris





Os femur
Os patella
Os fibula
Os tibia
Ossa tarsalia
Os metatarsalia
Juncturae
membri
inferioris

Articulatio coxae
Articulatio genu
Arcus pedis




Departemen Anatomi Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman


1.3 - INTRODUCTION TO HUMAN BODY 2014

28

Gambar 9. Systema skeletal anterior et posterior


Departemen Anatomi Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman


1.3 - INTRODUCTION TO HUMAN BODY 2014

29
III. REVIEW SYSTEMA MUSCULARE
Nomina generalia:
Origo
Insertio
Musculus axialis
Musculus appendicularis
A) Musculi regio capitis, colli, dorsum
Musculi capitis






M. Occipito-frontalis

Galea aponeurotica
Musculi masticatorik



M. Masseter
M. Temporalis
M. Pterygoideus lateralis
M. Pterygoideus medialis
M. orbicularis occuli
M. orbicularis oris
Musculi colli; Musculi cervicis Musculi pharyngis
Musculi dorsi Musculi collumna vertebrae

B) Musculi regio thoracalis et abdominalis
Musculi thoracis


Mm. Intercostales externi
Mm. Intercostales interni
Diaphragma
Musculi abdominis



M. Transversus abdominis
M. Obliquus externus abdominis
M. Obliquus internus abdominis
Mm. Rectus abdominis

C) Musculi membri superior
Muscles That Position the Pectoral
Girdle
M. Trapezius
Muscles That Move the Arm


M. Deltoideus
M. Pectoralis major
M. Latissimus dorsi
Muscles That Move the Forearm and
Hand

M. Biceps brachii
M. Triceps brachii
Muscles That Move the Hand and
Fingers

Retinaculum flexorum
Retinaculum extensorum





Departemen Anatomi Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman


1.3 - INTRODUCTION TO HUMAN BODY 2014

30
D) Musculi membri inferior
Musculi
membri
inferioris

Muscles That Move
the Thigh

M. Gluteus maximus
M. Gluteus minimus





Muscles That Move
the Leg

Mm. Quadriceps femoris (m. Vastus Lateralis, m.
Vastus Medialis, m. Intermedius, m. Rectus
Femoris)
Mm. Hamstring (mm. Biceps femoris, m.
Semimembranosus, m. Semitendinosus)
Tendo patella
Muscles That Move
the Foot and Toes
M. Gastrocnemius
Perineum

Gambar 10. Systema musculare anterior et posterior


Departemen Anatomi Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman


1.3 - INTRODUCTION TO HUMAN BODY 2014

31
IV. REVIEW SYSTEMA NERVOSUM
A) Pars centralis/ systema nervosum centrale (cerebrum & truncus encephali)
Meninges

Meninx cranialis
Sinus Duramatris
Encephalon
Telencephalon; Cerebrum







Hemipherium cerebri
Cortex Cerebri/ substatia grisea




Gyrus
Sulcus
Lobus frontalis
Lobus parietalis
Lobus temporalis
Lobus occipitalis
Substantia alba Corpus callosum
Diencephalon

Thalamus
Hypothalamus
Truncus cerebri
(mesencephalon, pons,
medulla oblongata)

Mesencephalon
Pons
Myelencephalon; Medulla
oblongata; Bulbus


B) Cerebellum et medulla spinalis
Cerebellum
Medulla spinalis Meninx spinalis



Conus medullaris
Fillum terminale
Cauda equina

C) pars peripherica/ systema nervosum periphericum
Nervi Craniales











Nervus Olfactorius (I)
Nervus Opticus (II)
Nervus Occulomotorius (III)
Nervus Trochlearis (IV)
Nervus Trigeminalis (V)
Nervus Abducen (VI)
Nervus Facialis (VII)
Nervus Vestibulocochlearis (VIII)
Nervus Glossopharyngeus (IX)
Nervus Vagus (X)
Nervus Accessorius (XI)
Nervus Hypoglossus (XII)
Nervi spinales
Plexus nervi spinalis


Departemen Anatomi Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman


1.3 - INTRODUCTION TO HUMAN BODY 2014

32
Gambar 11. Systema nervosum


Departemen Anatomi Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman


1.3 - INTRODUCTION TO HUMAN BODY 2014

33
V. REVIEW SYSTEMA SENSUUM
a) Organum olfactorium; organum olfactus
Mucosa /area olfactoria cavum nasi
Osteologi terkait: Os ethmoidalis
Reseptor/innervasi/tractus: Nervus Olfactorius



B) Occulus et structurae pertinentes
Organon accessoria


Palpebra
Conjunctiva
Glandula lacrimalis
Occulus (bulbus occuli)





Tunica fibrosa

Sclera
Cornea
Tunica vasculosa/uvea

Iris
Pupil
Tunica nervosa Retina
Isi/ruang Lensa cristallina



Gambar 13. Organa pertinentes
Gambar 12. Organa
olfactorium


Departemen Anatomi Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman


1.3 - INTRODUCTION TO HUMAN BODY 2014

34
C) Auris
Auris externa Pinna auricula
Auris media




Membrana tympani
Tuba auditiva (eustachii)/ tuba
pharyngotympanica

Ossicula auditiva


Malleus
Incus
Stapes
Auris interna

Vestibulum
Cochlea
Nervus
Vestibulocochlearis





D) Organum gustatorium; organum gustus
Lingua/glossus



Corpus lingua
Radix lingua
Papilla lingua



Gambar 14. Auris externa, media et interna


Departemen Anatomi Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman


1.3 - INTRODUCTION TO HUMAN BODY 2014

35
VI. REVIEW SYSTEMA ENDOCRINAE
Hypothalamus
Glandula pituitary (hypophysis)
Glandula pinealis
Glandula thyroidea
Glandula parathyroidea
Glandula adrenal (suprarenal)
Pancreas
Testis
Ovarium



Gambar 15. Systema endocrinae


Departemen Anatomi Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman


1.3 - INTRODUCTION TO HUMAN BODY 2014

36
VII. REVIEW SYSTEMA CARDIOVASCULARE
Nomina generalia
Arteria
Vena
Kapiler
Valvula venosa

A) Cor & systema circulatorius minor (cardiopulmonalis)
Cor











Mediastinum
Pericardium/epicardium
Myocardium
Aspectus superficialis



Atrium dextra
Atrium sinistra
Ventriculus dextra
Ventriculus sinistra
Aspectus internus

Valvula (cuspis) atrioventricularis sinister (valvula
bicuspidalis/ valvula mitrale)
Valvula (cuspis) atrioventricularis dexter (valvula
tricuspidalis)
Circulus coronarius

A. Coronaria sinistra
A. Coronaria dextra
Sinus coronarius

B) Systema circulatorius major (arteri)
Arteriae





Circulus
pulmonalis
(circulus minor)
Circulus major




Truncus pulmonalis
Aorta ascendens
Arcus aorta
Aorta descendens
Pars thoracalis
Pars abdominalis

C) Systema circulatorius major (vena)
Vena cava superior


Vena subclavia
Vena cephalica
Vena basilica
Vena cava inferior
Vena iliaca communis
Vena iliaca interna
Vena iliaca externa
Vena femoralis



Departemen Anatomi Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman


1.3 - INTRODUCTION TO HUMAN BODY 2014

37
Gambar 16. Systema cardiovasculare


Departemen Anatomi Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman


1.3 - INTRODUCTION TO HUMAN BODY 2014

38
VIII. REVIEW SYSTEMA LYMPHOIDEUM
Organa lymphoidea primaria

Medulla osseum
Thymus
Organa lymphoidea secundaria


Splen; Lien
Tonsila palatina
Tonsila lingualis
Tonsila pharyngea
Nodi lymphoidei regionales




Nodi lymphoidei cervicalis
Nodi lymphoidei axilaris
Nodi lymphoidei pelvis
Nodi lymphoidei abdominalis
Nodi lymphoidei inguinalis
Ductus et ductuli lymphatici


Ductus lymphaticus dexter
Ductus thoracicus
Cisterna chyli

Gambar 17. Systema lymphoideum


Departemen Anatomi Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman


1.3 - INTRODUCTION TO HUMAN BODY 2014

39
IX. REVIEW SYSTEMA RESPIRATORIUM
A) Systema respiratorium superior
Nasus







Dorsum nasi
Nares externa / nares anterior
Cavum nasi
Nares interna/ nares posterior
/choanae

Concha nasalis
Meatus nasi
Palatum durum
Palatum molle
Pharynx


Nasopharynx
Oropharynx
Laryngopharyx
Larynx (voice
box)

Glottis
Cartilage thyroidea
Prominentia laryngeus / adam's
apple
Cartilago epiglottis
Trachea (wind
pipe)


Cartilago trachealis
Musculus trachealis
Bifurcatio tracheae
Bronchi

Bronchus principalis dexter
Bronchus principalis sinister

B) Systema respiratorium inferior
Pulmones






Pulmo dexter et sinister
Hilum pulmonalis (hillus pulmonis)
Apex pulmo
Basis pulmo
Lobus superior pulmo dexter et sinister
Lobus medius pulmo dexter
Lobus inferior pulmo dexter et sinister

C) cavitas thoracis; cavitas thoracica
Cavum pleura et pleura



Pleura parietalis
Pleura visceralis
Recessus costophrenicus/ costodiaphragmaticus
Recessus costomediastinalis
Mediastinum



Departemen Anatomi Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman


1.3 - INTRODUCTION TO HUMAN BODY 2014

40

Gambar 18. Systema respiratorium


Departemen Anatomi Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman


1.3 - INTRODUCTION TO HUMAN BODY 2014

41
X. REVIEW SYSTEMA DIGESTORIUM
a) Systema digestorium superior (cavum oris s.d oesophagus pars abdominalis)
Os





Cavum oris proprium


Palatum durum
Palatum molle
Uvula
Dentes
Gingiva
Lingua/ glossus
Pharynx


Nasopharynx
Oropharynx
Laryngopharynx
Oesophagus


Oesophagus pars cervicalis
Oesophagus pars thoracalis
Oesophagus pars abdominalis (cardia)

B) Systema digestorium inferior (gaster s.d anus)
Gaster



Cardia
Fundus
Corpus
Pylorus Sphincter pyloricum
Intestinum tenue


Duodenum
Jejunum
Ileum
Intestinum crassum





Caecum
Appendix vermiformis
Colon ascenden
Colon transversum
Colon descenden
Colon sigmoidea
Rectum
Canalis analis Anus

C) Organon accessorius systema digestorium
Glandula saliva
Dentes

Hepar Lobus hepaticus
Vesica biliaris; Vesica fellea
Pancreas Ductus pancreaticus major ( Wirsungi)



Departemen Anatomi Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman


1.3 - INTRODUCTION TO HUMAN BODY 2014

42


Gambar 19. Systema digestiorium


Departemen Anatomi Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman


1.3 - INTRODUCTION TO HUMAN BODY 2014

43
XI. REVIEW SYSTEMA URINARIUM
A) Systema urinarium superior feminina et masculina
Ren; nephros



Cortex renalis
Medulla renalis
Hillus renalis
Pelvis renalis
Ureter

Ureter pars abdominalis
Ureter pars pelvica

B) Systema urinarium inferior feminina et masculine
Vesica urinaria

Ostium ureterica (dextra et sinistra)
Ostium urethra interna
Urethra feminina

Sphincter urethra externa
Ostium urethra externa
Urethra
masculina

Ostium urethra externa
Sphincter urethra externa
Glandula
prostatica



Gambar 20. Systema urinarium


Departemen Anatomi Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman


1.3 - INTRODUCTION TO HUMAN BODY 2014

44
XII. REVIEW SYSTEMA GENITALIA
a) Systema genitalia feminina
Organa genitalia feminina
interna






Ovarium
Tuba uterina (tuba
falopii)

Uterus




Corpus uteri
Isthmus uteri
Cervix uteri
Fundus uteri
Cavum uteri
Organa genitalia feminina
externa




Vagina Hymen
Vulva
Labia majora
Labia minora
Ostium urethra externa (urethra
feminina)
Glandula Mamma

Areola mammae
Papilla mammae

B) Systema genitalia masculine
Organa genitalia masculina
interna







Testis


Funiculus spermaticus
Scrotum
Cavum scrotalis
Tractus genitalia
masculina

Ductus (vas) deferens
Ductus ejaculatorius
Glandula accessoria


Vesiculus seminalis
Glandula prostatica
Glandula bulbourethralis
Organa genitalia masculina
externa


Penis


Radix penis
Corpus penis
Glans penis




Departemen Anatomi Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman


1.3 - INTRODUCTION TO HUMAN BODY 2014

45
Gambar 21. Systema genitalia


Departemen Anatomi Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman


1.3 - INTRODUCTION TO HUMAN BODY 2014

46
DAFTAR PUSTAKA
Martini, F. H., Judi L.F., & Edwin, F.B. 2009. Fundamentals of Anatomy & Physiology.
San Francisco: Pearson

Saladin, K. 2003. Anatomy & Physiology: The Unity of Form and Function.
Philadelphia: McGraww-Hill



Departemen Anatomi Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman


1.3 - INTRODUCTION TO HUMAN BODY 2014

47

Anda mungkin juga menyukai