Anda di halaman 1dari 56

BLOK DIGESTIVE SYSTEM

Departemen Anatomi Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman

BLOK DIGESTIVE SYSTEM

Departemen Anatomi Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman

BLOK DIGESTIVE SYSTEM

Buku Panduan Praktikum Anatomi


Blok Digestive System
Copyright 2015
Laboratorium Anatomi FK UNSOED
Tim Penyusun
Asisten Anatomi 2007
Melan Mulyana - Agus Hariyanto - Muhammad Ikbal - Supak Silawani - Nessyah
Fatahan - Manggala Sariputri - Aprianti Nur Hasanah - Elok Nurfaiqoh - Qonita
Wachidah - Aristi Intan Soraya
Asisten Anatomi 2008
Asisten Anatomi 2009
Asisten Anatomi 2010
Asisten Anatomi 2011
R Bagas Wicaksono (Koordinator) - Prakoso Jati Prasetyo - Fitria Nurlaely Annisa Farah Fadhilah - Alvita Mega Kumala - Aqmarina Rachmawati - Rian
Ainunnahqi - Lutfi Maulana - Teofilus Kristianto - Yolanda Shinta P - Rizka
Khairiza - Halimah Chairunnisa
Asisten Anatomi 2012
Tomi Nugraha (Koordinator) Ahmad Agus Faisal Azka Rizki Hidayat Dzicky
Rifqi Fuady Rizqi Husni Mudzakkir Tauhid Yuda Putra Agustin Nurul
Fatmawati Indri Puspasari Hardina Bawatri Gabriella Cereira Angelina
Ratna Ernita Yudith Anindita
Editor Asisten
Dzicky Rifqi Fuady
Rizqi Husni Mudzakkir
Design
Rizqi Husni Mudzakkir
Editor
dr. Fitranto Aryadi, M.Kes
Dilarang mengutip, memperbanyak, dan menerjemahkan sebagian atau seluruh isi
buku ini tanpa izin tertulis dari penyusun.

Departemen Anatomi Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman

BLOK DIGESTIVE SYSTEM

PENDAHULUAN
Anatomi merupakan ilmu yang mempelajari struktur tubuh dan hubungannya
dengan bagian tubuh lain manusia secara makroskopis. Ilmu anatomi akan menunjang
ilmu kesehatan lainnya hubungannya dengan manusia sebagai subjek kegiatan ilmu
kesehatan. Dalam menjalankan kegiatan rutinnya yang berkaitan dengan tindakan
terhadap pasien, seorang dokter, perawat, dan paramedis lainnya butuh penguasaan dan
pengetahuan dalam identifikasi struktur tubuh manusia. Sehingga demikian, kesalahan
dalam pelaksanaan kegiatan kemedisan saat melaksanakan tindakan dapat
diminimalisasi bahkan dihindari.
Anatomi merupakan ilmu kedokteran yang memiliki karakteristik penggunaan
bahasa latin dalam istilah-istilah organ dan struktur organ baik istilah posisi maupun
nama organnya. Tujuan penggunaan bahasa latin ini untuk menyamakan persepsi
anggota tim medis dalam mengidentifikasi struktur tubuh yang dimaksud sehingga
setiap anggota tim medis dapat mengerti dan menghindari kesalahan persepsi terutama
saat pencatatan dan dokumentasi tindakan medis. Selain itu, tim medis lain dapat
mengerti persepsi yang sama jika catatan harus dipindah tangankan ke anggota tim
medis lainnya dalam rujukan.
Peranan anatomi yang penting dalam kegiatan medis inilah yang
melatarbelakangi pembuatan modul anatomi oleh Laboratorium Anatomi. Modul ini
diharapkan dapat mempermudah kegiatan pembelajaran anatomi di laboratorium
sehingga praktikan dapat mengefisiensikan waktu praktikum. Selain memudahkan
praktikan, hal ini juga mempermudah asisten laboratorium anatomi.

Departemen Anatomi Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman

BLOK DIGESTIVE SYSTEM

TATA TERTIB PRAKTIKUM


A. Ketentuan umum bagi seluruh peserta praktikum adalah sebagai berikut:
1. Harus sudah hadir di Laboratorium Anatomi 5 menit sebelum waktu praktikum.
Terlambat lebihdari 10 menit dilarang mengikuti praktikum, kecuali dengan izin
khusus.
2. Wajib memakai jas praktikum, dilengkapi dengan tanda pengenal. Memakai dan
melepaskan jas praktikum harus di luar ruangan.
3. Wajib memakai sepatu selama praktikum, berpakaian rapi seperti perkuliahan.
4. Dilarang berkuku panjang.
5. Rambut untuk pria tidak panjang dan disisir rapi, untuk wanita yang berambut
panjang diikat ke belakang.
6. Peserta praktikum harus membawa perlengkapan yang dibutuhkan seperti alat
tulis, handschoon dan masker (sesuai kebutuhan).
7. Peserta praktikum harus sudah mengerti tentang rencana yang akan dikerjakan
selama praktikum dan telah siap dengan teori dan gambar yang diperlukan
selama praktikum.
8. Peserta Praktikum wajib membawa buku panduan praktikum ketika praktikum
berlangsung.
B. Ketentuan selama praktikum:
1. Tiap kelompok menghadapi 1 meja preparat (kadaver atau preparat lepas).
2. Tiap kelompok bergiliran mempelajari kadaver/ preparat lepas dari satu meja ke
meja secara bersama-sama dengan alokasi waktu yang telah disepakati.
3. Peserta praktikum mendapatkan bimbingan dari asisten mahasiswa yang
bertugas pada 1 meja preparat yang bersangkutan.
4. Kadaver sebagai guru diam mahasiswa, harus diperlakukan selayaknya.
5. Peserta praktikum dilarang mengambil gambar menggunakan HP atau alat yang
lainnya di laboratorium anatomi.
6. Peserta praktikum dilarang diharapkan menonaktifkan bunyi HP.
7. Tiap kelompok bertanggungjawab penuh atas kerusakan kadaver/ preparat
selama praktikum.
8. Peserta praktikum tidak diperkenankan mengambil sendiri atau meminjam alat/
bahan/ sarana praktikum kecuali atas seijin dosen pengampu.
9. Peserta praktikum wajib menjaga ketertiban, ketenangan dan kebersihan ruang
laboratorium selama praktikum.
10. Peserta praktikum dilarang merokok.
C. Ketentuan Lain
1. Peserta praktikum wajib mematuhi peraturan yang berlaku yang dibuat
Laboratorium Anatomi PPD UNSOED
2. Peserta praktikum yang melanggar ketentuan tersebut tidak diperbolehkan
mengikuti praktikum
3. Tiap kelompok mendapatkan 1 dosen pembimbing untuk berkonsultasi jika
terdapat kesulitan dalam pembelajaran

Departemen Anatomi Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman

BLOK DIGESTIVE SYSTEM

DAFTAR ISI
HALAMAN JUDUL ...................................................................................................... 1
PENDAHULUAN .......................................................................................................... 4
TATA TERTIB PRAKTIKUM ..................................................................................... 5
DAFTAR ISI .................................................................................................................. 6
SISTEMA DIGESTIVUS
Organon Digestivus:
Mulut ......................................................................................................................... 7
Lingua ........................................................................................................................ 8
Pharynx ...................................................................................................................... 11
Esophagus .................................................................................................................. 15
Gaster ......................................................................................................................... 17
Intestinum Tenue ....................................................................................................... 24
Intestinum Crassum ................................................................................................... 29
Rectum ....................................................................................................................... 37
Canalis Analis ............................................................................................................ 38
Anus ........................................................................................................................... 38
Peritoneum ................................................................................................................. 41
Organon Accessorius Digesivus
Glandula saliva .......................................................................................................... 42
Gigi geligi .................................................................................................................. 43
Hepar ......................................................................................................................... 45
Vesica biliaris ............................................................................................................ 46
Pankreas ..................................................................................................................... 48
DAFTAR PUSTAKA .................................................................................................... 54

Departemen Anatomi Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman

BLOK DIGESTIVE SYSTEM

ORGANON DIGESTIVUS
A. Mulut (Oris)

Gambar 1. Oris
1. Struktur oris
a. Labium oris
Struktur:
1) Labia superior et inferior
2) Gumun atau philtrum (struktur lekukan di area tengah-tengah antara
hidung dan bagian atas bibir)
3) Vermilion borders (batas tegas yang normal antara bagian bibir yang
berwarna merah dengan bagian kulit di sekitarnya)
4) Comissura oris
b. Musculus:
1) M. Orbicularis oris
2) M. Buccinator
c. Musculus masticator:
1) M. Masseter
2) M. Pterygoideus lateral
3) M. Pterygoideus medial
4) Temporalis
d. Cavum Oris
Bagian mulut :
1) Vestibulum oris/ cavum buccalis
2) Cavum oris
3) Palatum durum
4) Palatum molle
5) Diafragma oris
6) Caruncula sublingualis
7) Arcus palatoglossus
8) Arcus palatopharingeus
9) Tonsilla palatina
10) Tonsilla lingualis
11) Vallecula epiglotica
12) Fauces
13) Uvula
14) Ostium glandula parotis
Departemen Anatomi Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman

BLOK DIGESTIVE SYSTEM

2. Vaskularisasi
Labia superior oleh a. labialis superior (cabang dari a. fascialis) dan a.
infraorbitalis. Labia inferior oleh a. labialis inferior (cabang dari a. fascialis)
dan a. mentalis. Arteri labialis superior et inferior beranastomosis membentuk
cincin arteri.
3. Aliran limfe
Labia superior dan bagian lateral labia inferior bermuara ke nnll.
Submandibular. Bagian lateral labia inferior bermuara di nnll. Submental.
4. Inervasi
Labia superior oleh N. infraorbitalis, r. labii superior (cabang dari nervus
cranialis/ CN V[2] ). Labia inferior oleh N. mentalis, r. labii inferior (cabang
dari CN V[3] ).
5. Aplikasi klinis
a. Labioschisis dan labiopalatoschisis
Merupakan kelainan kongenital. Terjadi pada 1/1000 kelahiran, 60-80%
pada bayi laki-laki. Labioschisis dapat berupa notch pada zona transisional
dan vermillion border, maupun sampai ke dalam bibir dan hidung. Pada
beberapa kasus berat, dapat lebih dalam lagi sampai palatum yang disebut
labiopalatoschisis. Unilateral maupun bilateral.
b. Sianosis
Bibir memiliki aliran darah dari arteri superfisial yang melimpah, sama
seperti jari. Sehingga relatif sensitif terjadi disproporsi jumlah panas tubuh
apabila terpapar suhu lingkungan yang dingiN. Sianosis ini merupakan
kondisi perubahan warna menjadi biru keabuan atau keunguan akibat
menurunnya pasokan oksigen dari aliran darah.

B. Lingua

Gambar 2. Lingua

Departemen Anatomi Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman

BLOK DIGESTIVE SYSTEM

1. Struktur lingua
a. Bagian-bagian lingua
Apex lingua
Corpus lingua
Dorsum lingua
Radix lingua
b. Struktur-struktur pada lingua
Septum fibrosum mediana
Sulcus mediana lingua
Sulcus terminalis lingua
Foramen caecum
Frenulum lingua
Caruncula lingualis
c. Papilla lingualis
Papila fungiformis
Papilla viliformis
Papilla corniculata
Papilla circumvalata
Papila foliata
d. Otot-otot pada lingua
a. Otot-otot intrinsik
M. longitudinalis lingua superior
M. longitudinalis lingua inferior
M. tranversalis lingua
M. verticalis lingua
b. Otot-otot ekstrinsik
M. genioglossus
M. hyoglossus
M. Styloglossus
M. Palatoglossus
2. Aliran limfe
Aliran limfatik dari lingua, frenulum, dan labia inferior bagian medial tidak
mengikuti aliran venanya, tetapi berdiri sendiri. Aliran limfatik dari lingua
melalui 4 rute yaitu:
a. Radix lingua bilateral bermuara ke nnll. Servikalis profunda superior.
b. Corpus lingua bagian medial bilateral bermuara di nnll. Servikalis profunda
inferior.
c. Corpus lingua bagian lateral dextra et sinistra bermuara di nnll.
Submandibularis pada sisi ipsilateral.
d. Apex dan frenulum lingua menuju ke nnll. Submentalis.

Departemen Anatomi Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman

BLOK DIGESTIVE SYSTEM

Gambar 3. Vaskularisasi Lingua


3. Vaskularisasi
a. A. lingualis
b. Vena-venanya bermuara ke V. jugularis interna
4. Inervasi
NAMA OTOT PERSARAFAN
FUNGSI
Otot-otot intrinsik
Longitudinal
N. hypoglossus
Mengubah bentuk lidah
Transversal
Vertikal
Otot-otot ekstrinsik
Menjulurkan apex lingua ke luar rongga
M. genioglossus N. hypoglossus
mulut
M. hypoglossus N. hypoglossus
Menarik lidah ke bawah
M. styloglossus N. hypoglossus
Menarik lidah ke atas dan belakang
Plexus
Menarik akar lidah ke atas dan belakang,
M. palatoglossus pharyngeus
menyempitkan isthmus faucium
Sensorik lidah

2/3 anterior Chorda tympani


(N. VII)

1/3 posterior + papilla vallatae


N. glossopharyngeus
Departemen Anatomi Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman

10

BLOK DIGESTIVE SYSTEM

5. Aplikasi klinis
a. Paresis nervi hypoglossi
Banyak disebabkan oleh trauma, contohnya fraktur mandibula yang akan
merusak N. Hypoglossus (CN XII). Hasilnya berupa paralisis dan atrofi
satu sisi lingua, sehingga menghasikan gerakan lingua miring ke sisi yang
atrofi pada saat protrusi lingua.
b. Paralisis genioglossus
Lingua akan cenderung tertarik ke posterior, sehingga menghambat aliran
udara.
c. Disartria
Yaitu kerusakan pada CN XII dan VII, sehingga seseorang susah untuk
mengucapkan beberapa huruf (cadel).
d. Afasia (susah berbicara)
e. Absorpsi obat sublingual
Untuk keadaan butuh penyerapan obat yang lebih cepat, melalui vena
lingualis profunda, contohnya obat nitroglycerin pada angina pectoris.
f. Karsinoma lingua
Karsinoma lingua pada bagian posterior lingua akan bermetastasis ke nnll.
Servikalis profunda superior. Sedangkan pada bagian anterior lingua jarang
metastasis kecuali pada stadium lanjut ke nnll. Servikalis profunda inferior.
Karena limfe nodi dekat dengan vena jugularis interna, maka dapat
metastasis sepanjang region submentalis, submandubularis, dan leher.

C. Pharynx
1. Skeletopi
Dari basis cranii s.d. vertebrae cervicalis VI
2. Sintopi
Terdiri dari tiga bagian yaitu:
a. Nasopharynx
b. Oropharynx
Batas batas :
Superior
: permukaan bawah palatum molle dan isthmus
pharyngeus
Inferior
: 1/3 posterior lidah dan permukaan anterior epiglottis
Anterior
: cavitas oris lewat isthmus oropharynx
Posterior
: corpus vertebra cervicalis II
Lateral : arcus palatoglossus, arcus palatopharyngeus dan tosila palatina
c. Laryngopharynx
Batas batas :
Anterior : aditus laryngis dan posterior larynx
Posterior : corpus vertebra cervicalis III, IV, V dan VI
Lateral : cartilago thyroidea dan membrane thyroidea
3. Struktur pharynx
Struktur:
a. Choanae
b. Fauces
c. Adytus laryngis
d. Fossa piriformis
e. Plica aryepiglottica
f. Lamina cartilago thyroidea

Departemen Anatomi Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman

11

BLOK DIGESTIVE SYSTEM

Musculus:
a. M. constrictor pharyngeus superior
b. M. constrictor pharyngeus media
c. M. constrictor pharyngeus inferior
4. Vaskularisasi
Arcus Aorta

A.Carotis Communis

A.Carotis Externa

A. Pharyngea
Ascendent

A. Palatina
Ascendent

A. Facialis

A. Maxillaris

A. Lingualis

V. Maxillaris

V. Lingualis

FARING

V. Pharyngea
Ascendent

V. Palatina
Ascendent

V. Facialis

Plexus Venosus Pharyngeus

V. Jugularis Interna

V. Brachiocephalica
A. Facialis disebut juga
A. maxillaris externa
V. Cava Superior

Departemen Anatomi Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman

12

BLOK DIGESTIVE SYSTEM

Gambar 4. Arteri pada Faring

Gambar 5. Vena pada faring


5. Aliran limfe
Pembuluh limfe tonsiler, nl. Jugulodigastric, cincin limfatik faringeal (dari
cincin waldayer)

Departemen Anatomi Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman

13

BLOK DIGESTIVE SYSTEM

6. Inervasi
Inervasi Pharynx
NAMA OTOT

PERSARAFAN

M. constrictor
pharyngis superior

Plexus
pharyngeus

M. constrictor
pharyngis medius
M. constrictor
pharyngis inferior

Plexus
pharyngeus
Plexus
pharyngeus

Mendorong bolus ke bawah


Mendorong bolus ke bawah
Sebagai spyncter pada ujung bawah
pharynx

M. cricopharyngeus
M. stylopharyngeus
M.
salphingopharyngeu
s
M.
palatopharyngeus

FUNGSI
Membantu palatum molle dalam
menutup nasopharynx, mnendorong
bolus ke bawah

N.
Glossopharyngeu
s

Mengangkat larynx selama proses


menelan

Plexus
pharyngeus

Mengangkat pharynx

Plexus
pharyngeus

Mengangkat dinding pharynx

N. glossopharyngeus

N. vagus

N. symphaticus

Plexus
pharyngeus

Gambar 6. Innervasi Faring


Departemen Anatomi Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman

14

BLOK DIGESTIVE SYSTEM

7. Aplikasi klinis
a. Tonsilektomi
Pengangkatan tonsil palatina.
b. Adenoiditis
Inflamasi pada tonsil pharyngea yang dapat menghambat aliran udara
pernapasan.

D. Oesophagus
1.

Sintopi
Anterior
: trachea, bronchus principalis sinistra
Posterior
: corpus vertebra thoracica, ductus thoraccicus
Dextra
: pars mediastinalis pleura parietalis, v.azygos
Sinistra
: a. subclavia sinistra, arcus aorta, ductus thoraccicus
2. Skeletopi
Vertebrae cervicalis VI vertebrae thoracica X
3. Struktur oesophagus
a. Bagian :
pars cervicalis
pars thoracalis
pars abdominalis
b. Struktur :
Trigonum Zenker (V shaped area of Laimer)
sphincter oesophageal superior
sphincter gastroesophageal
hiatus esophageus
Ligamentum phreno-oesophageal
4. Vaskularisasi
Arteri
Aorta
Arcus aorta
A.Subclavia dex et
sin

A.thyroidea inferior

Aorta descendens
pars thoracica

Truncus coeliacus

1/3 bagian tengah

esofagus
A.phrenica inferior

sisnistra
1/3 bagian atas esofagus

A.gastrica sinistra

1/3 bagian bawah esofagus

Departemen Anatomi Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman

15

BLOK DIGESTIVE SYSTEM

Vena
1/3 bagian atas esofagus

1/3 bagian tengah esofagus

V.thyroidea inferior

V.azygos

1/3 bagian bawah esofagus

V.phrenica
inferior sinistra

V.gastrica
sinistra

V.brachiocephalica
V.cava inferior

V.porta hepatica

V.cava superior

COR (atrium dextra)

5.

Aliran limfe
Pembuluh limfe dari sepertiga bagian atas oesophagus mengalir masuk ke nodi
lymphatici cervicales profunda, sepertiga bagian tengah masuk ke nodi
lymphatici mediastinalis superior et posterior, sepertiga bagian bawah masuk
ke nodi lymphatici gastric sinistra yang berjalan sepanjang arteri dan vena
gastrica sinistra dan nodi lymphatici coeliaci.

Gambar 7. Aliran Limfe Oesophagus

Departemen Anatomi Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman

16

BLOK DIGESTIVE SYSTEM

6.

Inervasi
Inervasi Oesophagus

Truncus vagalis rami

gastric anterior et posterior

N. Splanchnicus mayor
(T5-T9)
Truncus symphaticus
N. Splanchnicus minor

(T10-T11)

Serabut N. vagus

7.

E
S
O
F
A
G
U
S

Plexus esophageus

Aplikasi klinis
a. Devertikulim zenker
b. Fistula trachea-esophageal
c. Varises esophageal
d. Hernia hiatal

E. Gaster
1. Holotopi
Kuadran kiri atas abdomen di bawah diafragma, atau regio epigastric
sampai hypocondriaca sinistra
2. Sintopi
Anterior
: dinding anterior abdomen, arcus costalis sinistra, pleura
Posterior : bursa omentalis, diaphragm,lien, glandula suprarenalis
sinistra, superior ren sinistra, a.lienalis, pancreas, mesocolon transversum
3. Skeletopi
Tepi cranialis cardia gaster setingga costae VII dan vertebrae thoracica IX. Tepi
cranialis fundus gaster setinggi costae V. Sedangkan letak pylorus gaster dalam
keadaan kosong setinggi vertebrae lumbalis I.
4. Struktur
a. Bagian bagian
Fundus
Fundus
Cardia
cardia
Corpus
Pylorus
b. Struktur
Anthrum pyloricum
Corpus
Canalis pyloricum
Sphincter pylorus
Ostium cardiacum
Pylorus
Curvatura major
Gambar 8. Gaster

Departemen Anatomi Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman

17

BLOK DIGESTIVE SYSTEM


Curvatura minor
Incisura angularis
Rugae
Oblique layer of smooth muscle
Incisura cardiaca
c. Lapisan
Omentum majus
Omentum minus
Ligamentum gastrolienalis
5. Aliran Limfe
Pembuluh limfenya yaitu nodi lymphatici gastrica dextra et sinistra, nodi
lymphatici gastroomentalis dextra et sinistra, dan nodi lymphatici gastrica
breves. Cairan limfe ini kemudian mengalir melalui nodi lymphatici coeliaci
yang terdapat di sekitar pangkal truncus coeliacus pada dinding posterior
abdomen.
6. Aplikasi Klinis
a. Gastritis
b. Ulcus Gastric
c. Paraesofageal hiatal hernia
d. Congenital diaphragmatic hernia
e. Hipertrofi Pylorus Stenosis
f. Situs Inversus
g. Adenokarsinoma gaster

Departemen Anatomi Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman

18

Gaster bagian
bawah curvatura

A.
gastroomentalis

A.

A. gastrica

Gaster bagian
bawah curvatura

A. pancreatico
duodenalis

A. hepatica

Gaster bagian
atas curvatura

A. gastrica sinistra

Truncus coeliacus

Aorta descendens pars

Gaster bagian
fundus

A. gastrica breves

A. lienalis

Gaster bagian
atas curvatura

A. gastroomentalis

BLOK DIGESTIVE SYSTEM

7. Vaskularisasi
Arteri (Gaster)

Departemen Anatomi Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman

19

V. gastrica dextra

Gaster bagian bawah


curvatura minor

Departemen Anatomi Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman

Cor (atrium dextra)

V. cava inferior

V. porta hepatica

V. gastrica sinistra

Gaster bagian atas


curvatura minor

V. gastrica breves

Gaster bagian
fundus

V. Lienalis

V. gastroomentalis
sinistra

Gaster bagian atas


curvatura mayor

V. mesenterica
superior

V. gastroomentalis
dextra

Gaster bagian bawah


curvatura mayor

BLOK DIGESTIVE SYSTEM

Vena (Gaster)

20

BLOK DIGESTIVE SYSTEM

8. Inervasi Gaster
Persarafan
parasimpatis

N. vagus
dextra

Persarafan
simpatis
Plexus
coeliacus

N. vagus
sinistra

TRUNCUS
VAGALIS
POSTERIOR
(dalam thorax)

TRUNCUS
VAGALIS
ANTERIOR
(dalam thorax)

M. sphyncter
pyloricus
(menerima
serabut motoris)

Memasuki
abdomen pada
permukaan

Posterior
esofagus

Anterior
esofagus

Bercabang pada
posterior gaster

Bercabang pada
anterior gaster

Cabang besar

Cabang
hepaticus

Plexus
mesenterica
superior

Plexus
coeliacus

Hepar
Ramus
pyloricus

usus

Pylorus

flexura coli
sinistra
pankreas

Departemen Anatomi Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman

21

BLOK DIGESTIVE SYSTEM

Gambar 9. Arteri pada Gaster

Gambar 10. Arteri pada Gaster

Departemen Anatomi Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman

22

BLOK DIGESTIVE SYSTEM

Gambar 11. Aliran Limfe Gaster

Gambar 12. Innervasi Gaster

Departemen Anatomi Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman

23

BLOK DIGESTIVE SYSTEM

F. Intestinum Tenue
1. Holotopi
a. Duodenum
Mendominasi pada RUQ (regio epigastrica dan region umbilical)
b. Jejunum & ileum
Letak jejunum mendominasi pada LUQ (region umbilical), sedikit pada
RUQ, bagian atas RLQ dan LLQ (region umbilical). Sedangkan ileum
pada mendominasi pada RLQ, sisanya sedikit pada LLQ (region
hypogastric).

Gambar 13. Regio Abdomen beserta Organnya


2. Sintopi dan Struktur
Duodenum
Bagian-bagian :
a. Pars Ampulla (pars I)
Panjang: 5 cm
Batas-batas:
Anterior : lobus quadrates hepar dan vesica biliaris
Posterior : bursa omentalis, a. gastroduodenalis, ductus choledocus
Superior : foramen epiploicum
Inferior : caput pancras
b. Pars descendens (pars II)
Panjang: 10 cm
Batas-batas:
Anterior : fundus vesica biliaris, lobus hepatis dextra,
Posterior : hilum renale dextra, ureter dextra
Lateral
: colon ascendens, flexura coli dextra, lobus hepatis
dextra
Medial
: caput pancreas, ductus choledocus, ductus pancreaticus
Muara dari :
Departemen Anatomi Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman

24

BLOK DIGESTIVE SYSTEM


Ductus pancreaticus santorini : papilla duodeni minor
Ductus pancreaticus wirsungi
Ampulla vater papilla duodeni major
Ductus choledocus
c. Pars horizontalis (pars III)
Panjang: 8 cm
Batas-batas:
Anterior : radix mesentrii, a.v. mesentrica superior, lengkung
jejunun
Posterior : ureter dextra, m. psoas major dextra, vena cava inferior
Superior : caput pancreas
Inferior : lengkung jejunum
d. Pars ascendens (pars IV)
Panjang: 5 cm
Batas-batas:
Anterior : permulaan radix mesentrii dan lengkung jejunun
Posterior : pinggir kiri aorta dan pinggir medial m. psoas major
sinistra
Struktur :
Ligamentum treitz (Ligamentum duodeno-jejunales)
Bulbus dodeni
Plexura duodenojejunales
Jejunum & Ileum
Perbedaan jejenum dan ileum
Jejunum
Ileum
Panjang
2,5 m
3,5 m
Dinding
Tebal
Tipis
Diameter
Besar
Kecil
Vasa Recta
Panjang/Tegak
Pendek
Arcade
Jarang-jarang
Beranyaman
Lemak mesenterium
Sedikit
Banyak
Perlekatan mesentrium
Superior, sinistra aorta
Inferior, dextra aorta
Plica circularis
Jaraknya rapat dan besar
Jaraknya longgar
Khas
Plaque peyer

Gambar 14. Perbedaan jejunum dengan ileum

Struktur :
Departemen Anatomi Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman

25

BLOK DIGESTIVE SYSTEM


Valvula ileocecalis/valvula Bauchini
Junctura ileo-caecal
Villi intestinalis
3. Skeletopi
a. Duodenum
Pars superior/ampula: Vertebrae LI
Pars descendens: Vertebrae LI-III
Pars horizontalis: Vertebrae LIII
Pars asendens: Vertebrae LIII-LII
b. Jejunum & Ileum
Vertebrae lumbalis II ke arah sacroiliaca dextra
4. Vaskularisasi
Aorta descenden
pars abdominalis
Truncus coeliacus
A.mesenterica superior

Anastomosis dengan
arteri lain membentuk :

A.hepatica communis
A.gastroduodenalis
A.pancreaticoduodenalis superior

A.pancreaticoduodenalis inferior

bagian bawah
duodenum

A.ileocolica

Vasa recta
(mesenterium)

Ileum bagian
bawah

bagian atas
duodenum
V.pancreaticoduodenalis inferior

V.mesenterica superior

V.pancreaticoduodenalis superior
V.porta hepatica

V.cava inferior

Cor (atrium dekstra)

Departemen Anatomi Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman

26

BLOK DIGESTIVE SYSTEM

Gambar 15. Arteri pada Intestinum Tenue

Gambar 16. Vena pada Intestinum Tenue

Departemen Anatomi Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman

27

BLOK DIGESTIVE SYSTEM

5. Inervasi
a. Duodenum
Simpatis

Parasimpatis

b. Jejunum dan Ileum


N. vagus
Simpatis

Segmen
medula
spinalis T5-T9

Plexus
coeliacus

Plexus
Parasimpatis
mesentericus
Truncus
vagalis
superior

Plexus
coeliacus

Gambar 17. Innervasi Intestinum Tenue


6. Aliran Limfe
a. Duodenum
Aliran limfe mengikuti arteri dan bermuara ke atas melalui nodi
pancreaticoduadenale ke nodi gastroduodenale dan kemudian nodi coeliaci.
Bermuara ke bawah juga melalui nodi pancreaticoduodenale ke nodi
mesenterica superior di sekitar pangkal arteri mesenterica superior.
b. Jejunum dan Ileum
Pembuluh limfe berjalan melalui banyak nodi lymphoidei mesenterica
superior dan nodi lymphoidei ileocolici.

Departemen Anatomi Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman

28

BLOK DIGESTIVE SYSTEM

Gambar 18. Aliran Limfe Intestinum Tenue


7. Aplikasi klinis
Duodenum
a. Ulkus duodenum
b. Ulkus peptik
c. Paraduodenal hernia
Jejunum & ileum
a. Ileus obstruktif
b. Ileus paralitik
c. Diverticulum Meckel/Ileal Diverticulum
d. Enteritis/Peradangan intestinum tenue
e. Diare

G. Intestinum Crassum
Caecum
1. Holotopi
Fossa iliaca dextra, regio inguinal dextra, kuadran kanan bawah abdomen
2. Sintopi
Anterior: lengkung intestinum tenue, omentum majus, dinding anterior
abdomen
Posterior: m. psoas major , m. iliacus , n. femoralis , n cutaneus femoris
lateralis, appendix vermiformis
Medial: appendix vermiformis
Lateral: appendix vermiformis
Appendix vermiformis
1. Holotopi
Regio iliaca dextra, Titik McBurney
2. Struktur
Mesentrium : Mesoappendix vermiformis

Departemen Anatomi Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman

29

BLOK DIGESTIVE SYSTEM

Colon Ascendens
1. Holotopi
Panjang sekitar 5 inch (13 cm), terletak di kuadran kanan bawah abdomen
2. Sintopi
Anterior: lengkung intestinum tenue, omentum majus, dinding anterior
abdomen
Posterior: m. iliacus, crista iliaca, m. quadrates lumborum, origo m.
transverses abdominis, n. iliohypogastricus dan n. ilioinguinalis
Superior: flexura coli dextra
Inferior: caecum
Colon Transversum
1. Sintopi
Anterior : omentum majus, dinding anterior abdomen
Posterior: pars descendens duodenum, caput pancreas dan lengkung jejunum
dan ileum
2. Struktur
Mesenterium: Mesocolon transversum
Colon Descendens
1. Holotopi
Panjang sekitar 10 inch (25 cm), terletak di kuadran kiri atas dan bawah
abdomen.
2. Sintopi
Anterior: lengkung intestinum tenue, omentum majus, dinding anterior
abdomen
Posterior: margo lateralis ren sinistra, origo m. transverses abdominis,
m.quadratus lumborum, m. iliacus, m. psoas major sinistra, crista
iliaca, n. iliohypogastrica dan n. ilioinguinalis

Departemen Anatomi Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman

30

BLOK DIGESTIVE SYSTEM

Colon Sigmoid
1. Holotopi
Panjang sekitar 10-15 inch (25-28 cm), berbentuk seperti huruf S,
merupakan lanjutan colon descendens yang terletak di apertura pelvis superior.
2. Sintopi
Anterior
: laki-laki vesica urinaria , perempuan posterior uterus,
superior vagina
Posterior
: rectum dan os sacrum
3. Struktur
Mesentrium : Mesocolon sigmoid
Stuktur intestinum crassum secara umum
Haustra
Taenia coli
Taenia libera, mesocolica, ometalis
Flexura coli dexter/flexura hepatica
Flexura coli sinister/flexura lienalis
Mesocolon
Aplikasi Klinis Intestinum Crassum Secara Umum
Apendisitis Tindakan: Appendectomy
Hirschprung disease/aganglionic megacolon
Chron Disease
Ulcerative Colitis
Laparoscopy
Colectomy
Colostomy
Colonoscopy
Ileostomy
Hernia
Diverticulosis
Volvulus

Departemen Anatomi Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman

31

BLOK DIGESTIVE SYSTEM

Vaskularisasi Intestinum Crassum


Aorta Descendens Pars Abdominalis

A.Mesenterica Superior

A.Ileocoliac
a

A.caecalis
anterior

A.Colica Dextra

A.caecalis
posterior

A.Mesenterica Inferior

A.Colica Media

A.Colica Sinistra

Aa.sigmoidea

colon
descenden
s

colon
ascendens

A.Appendicularis

colon
sigmoid

Caecum

V.caecalis V.caecalis
anterior posterior

Apendix
Vermiformis

2/3 proksimal
colon
transversum

1/3 distal
colon
transversum

V.Appendicularis

V.Ileocolica

V.Colica Dextra

V.Colica Media

V.Mesenterica Superior

V.Colica Sinistra

Vv.sigmoidea

V.Mesenterica Inferior

V.porta hepatica
V. Cava Inferior

Departemen Anatomi Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman

32

BLOK DIGESTIVE SYSTEM

Gambar 19. Arteri pada Intestinum Crassum

Gambar 20. Vena pada Intestinum Crassum

Departemen Anatomi Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman

33

BLOK DIGESTIVE SYSTEM

Inervasi Intestinum Crassum


1. Caecum
Nervus Vagus

Cabang Saraf Simpatis dan


Parasimpatis

Plexus Mesenterica Superior

Caecum

2. Appendix vermiformis
a. Aferen
Sistem saraf simpatis dari
nervus vagus

Sistem saraf simpatis dari


segmen thorakal X

Appendix
vermiformis

b. Eferen
Saraf simpatis
segmen thorakal X

Saraf
Parasimpatis
Nervus Vagus

Appendix
vermiformis

Departemen Anatomi Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman

34

BLOK DIGESTIVE SYSTEM

3. Colon Ascendens
Nervus Vagus

Cabang Saraf Simpatis dan


Parasimpatis

Plexus Mesenterica Superior

Colon Ascendens

4. Colon Transversum
a. Dua pertiga Proksimal
Nervus Vagus

Sistem saraf simpatis dari segmen


thorakal 5-11

Cabang Saraf Parasimpatis


Nervus Splanchnicus mayor dan
minor
Plexus Mesenterica Superior

b. Sepertiga distal
Saraf simpatis dari segmen L1-L2

Saraf parasimpatis dari segmen S2-S4

Ganglion Mesenterica

Nervi Splanchnici Pelvici

Departemen Anatomi Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman

35

BLOK DIGESTIVE SYSTEM

5. Colon Descendens
Saraf simpatis dari segmen L1L2

Saraf parasimpatis dari segmen S2S4

Plexus Mesenterica
Inferior

Nervi Splanchnici Pelvici

6. Colon Sigmoid
Saraf simpatis dari segmen L1-L2

Saraf parasimpatis dari segmen S2S4

Plexus Hypogastric Inferior

Colon Sigmoideum

Gambar 21. Innervasi Intestinum Crassum

Departemen Anatomi Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman

36

BLOK DIGESTIVE SYSTEM

Aliran Limfe
a. Caecum
Pembuluh limfe berjalan melalui beberapa nodi lymphatici mesenterici dan
akhirnya mencapai nodi lymphatici mesenterici superior.
b. Appendix vermiformis
Pembuluh limfe dari caecum dan appendix vermiformis menuju ke kelenjar
limfe dalam mesoappendix dan ke nodi lymphatici ileocolici sepanjang arteri
ileocolica. Pembuluh limfe eferen ditampung oleh nodi lymphatici mesenterica
superior.
c. Colon ascendens
Pembuluh limfe melintas ke nodi lymphatici paracolici dan nodi lymphatici
epicolici kemudian ke nodi lymphatici mesenterici superior.
d. Colon descendens
Cairan limfe dialirkan ke nodi lymphatici colici dan nodi lymphatici
mesentericus inferior yang terletak di sekitar pangkal arteri mesenterica
inferior.
e. Colon sigmoid
Pembuluh limfe berjalan di sepanjang arteri sigmoideum yang akan dialirkan
ke nodi lymphatici mesentericus inferior.

Gambar 22. Aliran Limfe Intestinum Crassum

H. Rectum
Struktur
Lanjutan colon sigmoid
Tidak mempunyai taenia coli
Pelebaran : Ampulla recti
Musculus : M. puborectalis
Plica transversa recti

Departemen Anatomi Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman

37

BLOK DIGESTIVE SYSTEM

Gambar 23. Rektum dan Canalis Analis

I. Canalis Analis
Struktur
Canalis analis anatomicum
Canalis analis surgical
Collumna analis (Morgagni)
Valvula analis
Linea dentata
Pecten
Intermuscular groove
Musculus :
M. Levator ani
M. Sphincter ani internus
M. Sphincter ani externus

J. Anus
Anus merupakan salah satu bagian dari trigonum analis yang merupakan lubang
tempat keluarnya feces dari tractus digestivus.

Vaskularisasi Rectum dan Canalis analis


Departemen Anatomi Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman

38

BLOK DIGESTIVE SYSTEM

Aorta Descendens
Pars Abdominalis

a. Mesenterica
superior

a. Iliaca communis

a. Iliaca interna

a. Rectalis media

a. Rectalis
superior

a. Iliaca
externa

a. pudenda interna

a. rectalis
inferior

Rektum dan Canalis


Analis

v. rectalis superior

v. rectalis media

v. mesenterica
superior

v. iliaca interna

v. porta hepatica

v. iliaca communis

v. rectalis inferior

v. pudenda interna

Vena Cava Inferior

Departemen Anatomi Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman

39

BLOK DIGESTIVE SYSTEM

Inervasi Rectum dan Canalis Analis


S2 S4

n. Pudendus

nn. Splanchnici sacralis

Truncus simpaticus
pars pelvica

n. Rectalis Inferior

Pleksus hypogastricus
inferior

Canalis analis, anus .

Rectum

(sphingter ani
externa)

Departemen Anatomi Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman

40

BLOK DIGESTIVE SYSTEM

K. Peritoneum
Organ intraperitoneal : gaster, duodenum pars I (bulbus duodeni), jejunum,
ileum, caecum, appendix vermiformis, colon transversum, colon sigmoid,
hepar
Organ retroperitoneal : pancreas, duodenum pars II,III,IV, colon ascendens,
colon descendens, rectum, canalis analis

Gambar 24. Peritoneum


Struktur :
Cavum peritonei major
Cavum peritonei minor
Peritoneum parietalis
Peritoneum visceralis
Bursa omentalis
Foramen epiploicum
Ligamentum peritonealis
Omentum majus
Omentum minus
Mesentrium
Radix mesentrii
Cul de sac / excavatio uterorectalis (pada wanita); pada pria
excavatio vesicorectalis
Excavation hepatorenalis (Morrisons pouch)

ORGANON ACCESORIUS DIGESTIVUS


Departemen Anatomi Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman

41

BLOK DIGESTIVE SYSTEM

A. Glandula Salivaria

Gambar 25. Glandula Salivaria


Kelenjar utama :
Glandula parotis
1. Sintopi
Superior
: meatus acusticus externus,
Anterior
: ramus mandibulae,
Posterior
: m. sternocleidomastoideus
Menembus m, buccinators yang berfungsi sebagai katup
2. Struktur
o Pars : pars superficialis dan pars profunda, dengan percabangan N. VII di
antaranya
Ductus Stenson
3. Vaskularisasi
a. carotis externa , v, retromandibularis
4. Aliran limfe
nodi lymphoidei paratiroidea dan nodi lymphoidei cervicalis profunda
5. Inervasi
Nucleus salivatorius n. IX
Glandula submandibularis
1. Sintopi
Superior: Os mandibula
2. Struktur
Pars : superficial dan profunda
Ductus Wharton
3. Vaskularisasi
a. facialis, a. lingualis, v. facialis, v. lingualis
4. Aliran limfe
nodi lymphoidei submandibularis dan nodi lymphoidei cervicalis profunda
5. Inervasi
Nucleus salivatorius n. VII
Glandula sublingualis
1. Sintopi
Departemen Anatomi Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman

42

BLOK DIGESTIVE SYSTEM

2.
3.
4.
5.

Superior: lingua
Struktur
Ductuli linguales
Vaskularisasi
a. facialis, a. lingualis, v. facialis, v. lingualis
Aliran limfe
nodi lymphoidei submandibularis dan nodi lymphoidei cervicalis profunda
Inervasi
Nucleus salivatorius n. VII

B. Dentis
1. Struktur
Perbedaan Gigi Anak dan Dewasa
Gigi Anak-Anak (20)
Gigi Dewasa (32)
4 incisivus media,
4 incisivus media,
4 incisivus lateral,
4 incisivus lateral,
4 caninus,
4 caninus,
4 molar pertama,
4 premolar pertama,
4 molar kedua
4 premolar kedua,
4 molar pertama,
4 molar kedua,
4 molar ketiga
a. Facies gigi :
Facies oral
Facies occlusal
Facies vestibular
Facies mesial
Facies distal
b. Struktur penting pada gigi:
Jugulum alveolaris maxillae
Jugulum alveolaris mandibulae
Ligamentum periodontal
Corona dentis
Collum/cervix dentis
Email
Radix dentis
Cementum
Dentinum
Pulpa
Cavitas dentis/ cavitas pulparis
Canalis radices dentis
Gingiva
Sulcus gingivalis
Apex radices dentis
Periodontum (desmodontium)
Dens decidua
Dens incisivus

Gambar 26. Dentis

Departemen Anatomi Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman

43

BLOK DIGESTIVE SYSTEM

Dens caninus
Dens molaris
Processus alveolaris os mandibulae
2. Vaskularisasi
Vaskularisasi gigi geligi berasal dari A.V alveolaris superior et inferior
3. Inervasi
Nervus Trigeminus

Nervus oftalmikus

Nervus maksilaris

Nervus mandibularis

Nervus alveolaris
superior

Nervus alveolaris
inferior

Gigi geligi Atas

Gigi geligi bawah

Departemen Anatomi Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman

44

BLOK DIGESTIVE SYSTEM

C. Hepar

Gambar 27. Hepar


Hepar merupakan organ terbesar di abdomen
1. Holotopi
Regio hipocondriaca dextra dan regio epigastrica
2. Sintopi
Anterior : diaphragm, arcus costalis dextra et sinistra, pleura dextra et
sinistra, margo inferior pulmo dextra et sinistra, processus xyphoideus
Posterior : diaphragm, rend extra, flexura coli dextra, duodenum,
vesica biliaris, vena cava inferior, esophagus, fundus gaster
3. Skeletopi
Costae VII-XI dextra pada kondisi normal
4. Struktur
a. Terdiri dari 4 lobus, yaitu:
Lobus hepatis dextra
Lobus hepatis sinistra
Lobus quadratus
Lobus caudatus
b. Ligamentum
Ligamentum falciforme
Ligamentum teres hepatis
Ligamentum coronarium
Ligamentum triangulare dextra
Ligamentum triangulare sinistra
Ligamentum venosum (arantii)
c. Struktur :
Processus caudatus
Area nuda hepatis
Capsula hepatica
Vena porta hepatica

Departemen Anatomi Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman

45

BLOK DIGESTIVE SYSTEM

Gambar 28. Vena Porta Hepatica


5. Aplikasi klinis
Hepatic lobectomies dan segmentectomy
Ruptur hepar
Hepatomegali
Siroris hepatis
Pada vena porta hepatica:
Varises esophageal
: pelebaran v. esophageal
Hemoroid
: pelebaran v. rectalis
Caput Medusa
: pelebaran v. paraumbilicalis
D. Vesica biliaris / Vesica felea
1. Holotopi
Terletak pada regio hypocondriaca dextra
2. Sintopi
Anterior
: dinding anterior abdomen dan facies viseralis hepar
Posterior
: colon transversum pars descendens duodenum
3. Skeletopi
Fundus setinggi ujung cartilago costalis IX dextra
4. Struktur
Terdiri atas
Fundus vesica biliaris
Corpus vesica biliaris
Collum vesica biliaris
Fungsi memekatkan dan menyimpan sementara empedu yang berasal
dari hepar dan nantinya akan dikeluarkan menuju duodenum

Departemen Anatomi Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman

46

BLOK DIGESTIVE SYSTEM

Ductus-ductus yang berperan dalam proses pengeluaran empedu


a. Ductus biliaris intrahepatica
b. Ductus biliaris extrahepatica
c. Ductus hepaticus dextra et sinistra
d. Ductus hepaticus communis
e. Ductus cycticus
f. Ductus choledocus
Lobus hepatis dextra

Lobus hepatis sinistra

Ductus hepaticus dextra

Ductus hepaticus sinistra

Vesica Fellea

Ductus hepatica communis

Ductus cysticus
Ductus choledocus

Duodenum

5. Aliran limfe
Cairan limfe mengalir ke nodus cysticus yang terletak dekat collum vesicae
billiaris. Dari sini, pembuluh limfe berjalan ke nodi hepatici dengan
berjalan sepanjang perjalanan arteria hepatica communis dan kemudian ke
nodi coelici.
6. Inervasi
Plexus Coeliacus (simpatis dan nyeri)
N. Vagus (parasimpatis)
N. Phrenicus dextra (somatik aferen)
7. Aplikasi klinis
Gallstone/ cholelithiasis (batu empedu)
Cholecystectomy

Departemen Anatomi Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman

47

BLOK DIGESTIVE SYSTEM

E. Pankreas

Gambar 29. Pancreas

1.
2.

3.
4.

5.

a. Organ endokrin (penghasil hormon insulin, glukagon, somatostatin)


b. Organ eksokrin (penghasil enzim amilase, lipase, tripsin)
Holotopi
Terletak pada regio epigastrium dan kuadran kiri atas
Sintopi
Anterior : colon transversum, mesocolon transversum, bursa omentalis,
gaster
Posterior : ductus choledocus, vena porta hepatica, vena lienalis, vena cava
inferior, aorta, a. Mesentrica superior, m. psoas major sinistra,
glandula suprarenalis sinistra, ren sinistra, hilum renale
Skeletopi
Setinggi vertebrae lumbalis I dan II
Struktur
a. Terdiri dari 4 bagian, yaitu :
Caput pancreas
Collum pancreas
Corpus pancreas
Cauda pancreas
b. Terdapat :
ductus pancreaticus wirsungi, bermuara ke papilla duodeni mayor
ductus pancreaticus Santorini, bermuara ke papilla dudeni minor.
Ampula Vater/hepatopancreatica
Sphincter Oddi
Acinus pancreas
Aliran limfe
Kelenjar limfe terletak di sepanjang arteria yang memperdarahi pankreas.
Pembuluh limfe eferen akhirnya mengalirkan cairan limfe ke nodi lymphatici
coeliaci dan mesenterici superior.

6. Inervasi
Berasal dari N. Vagus dan N. Splanchnici Abdominopelvici
Plexus Coeliacus (serabut simpatis dan parasimpatis)
Departemen Anatomi Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman

48

BLOK DIGESTIVE SYSTEM

7. Aplikasi klinis
a. Pancreatectomy

Gambar 30. Pancreatectomy


b. Ruptur pancreas
c. Kanker pancreas

Departemen Anatomi Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman

49

BLOK DIGESTIVE SYSTEM

Vaskularisasi Organ Acessorius Digestivus (Hepar, vesical biliaris, pancreas)


Aorta descendens
pars abdominalis

Truncus coeliacus

A. Mesenterica superior

A. hepatica communis

A. hepatica propria

A. cystica

hepar

A. lienalis

A. gastroduodenalis

A. pancreatica
dorsalis

A. cauda
pancreatica

A. pancreaticoduodenalis
superior

Vesica biliaris

V. cystica

A. pancreatica
magna

A. pancreaticoduodenalis
inferior

Pankreas

V. pancreaticoduodenalis
superior

V. pancreatica
dorsalis

V. pancreatica
magna

V.cauda
pancreatica

V. lienalis

V. pancreaticoduodenalis
inferior

V. mesenterica inferior

V. porta hepatica

V. cava inferior

Departemen Anatomi Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman

50

BLOK DIGESTIVE SYSTEM

Gambar 31. Arteri pada Hepar

Gambar 32. Vena pada Hepar

Departemen Anatomi Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman

51

BLOK DIGESTIVE SYSTEM

Gambar 33. Arteri pada Vesica Felea

Gambar 34. Aliran Limfe Hepar dan Vesica Felea

Departemen Anatomi Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman

52

BLOK DIGESTIVE SYSTEM

Gambar 35. Innervasi Hepar dan Vesica Felea

Gambar 36. Innervasi Pancreas

Departemen Anatomi Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman

53

BLOK DIGESTIVE SYSTEM

DAFTAR PUSTAKA
Martini, Frederich H., Nath, Judi l., et al. 2009. Fundamentals of anatomy and
physiology, 8th edition.san fransisco: pearson international education.
Moore, Keith l. 2002. Anatomi klinis dasar. Jakarta: hipokrates.
Seeley, Rod., Stephens, Trent., Tate, Philip. Anatomy and phisiology.mc graw hill.
Diakses di http://highered.mcgraw-hill.com/novella/quizprocessingservlet
Snell, Richard S. 2006. Anatomi Klinik untuk Mahasiswa Kedokteran. Jakarta: EGC

Departemen Anatomi Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman

54

BLOK DIGESTIVE SYSTEM

Departemen Anatomi Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman

55

BLOK DIGESTIVE SYSTEM

Departemen Anatomi Jurusan Kedokteran Universitas Jenderal Soedirman

56

Anda mungkin juga menyukai