Anda di halaman 1dari 128

1

Blok 1.5 Basic Sciences of Blood, Support and Movement Systems


Copyright © 2019
Laboratorium Anatomi FK Unsoed

Tim Penyusun
Dr. Catharina Widiartini, M.Med.Ed.
Asisten:
Adiutores Anatomium 2007:
Melan Mulyana – Agus Hariyanto – Muhammad Ikbal – Supak Silawani – Nessyah Fatahan –
Manggala Sariputri – Aprianti Nur Hasanah – Elok Nurfaiqoh – Qonita Wachidah – Aristi
Intan Soraya
Adiutores Anatomium 2008
Adiutores Anatomium 2009
Adiutores Anatomium 2010
Adiutores Anatomium 2011
Adiutores Anatomium 2012
Adiutores Anatomium 2013
Adiutores Anatomium 2014
Adiutores Anatomium 2015:
Adiutores Anatomium 2016:
Padang Aprilian (Koordinator) – Ratih Bahari – Ahmad Wahyu Pamungkas – Maulita Zulfiani
– Marhamdani – Jarwati – Muhamad Maulana Rifqy – Mahayu Dian Suryandaru – Rania
Nisrina Alifah – Salma Nur Amalia
Adiutores Anatomium 2017:
Dita Ayu Dewi Laras Sati (Koordinator) – Dendy Ariezaputra – Brigita Christi PKF
– Irsyad Majid Rahmadia – Fenty Dwi E I – Jofiando – Ismi Robiyatul Adawiyah –
Mohammad Iqbal Ramadhan – Rizky Handayani – Muhamad Iqbal Baihaqi

Editor Asisten
Jofiando
Muhamad Iqbal Baihaqi
Fenty Dwi E I

Desainer
Fenty Dwi E I
Dendy Ariezaputra

Editor Dosen
Dr. dr. Fitranto Arjadi, M.Kes
dr. Catharina Widiartini, M.Med.Ed.

Dilarang mengutip, memperbanyak, dan menerjemahkan sebagian atau seluruh isi buku ini tanpa izin
tertulis dari penyusun

1
PENDAHULUAN

Anatomi merupakan ilmu yang mempelajari struktur tubuh dan hubungannya dengan bagian
tubuh lain manusia secara makroskopis. Ilmu anatomi akan menunjang ilmu kesehatan lainnya
hubungannya dengan manusia sebagai subjek kegiatan ilmu kesehatan. Dalam menjalankan kegiatan
rutinnya yang berkaitan dengan tindakan terhadap pasien, seorang dokter, perawat, dan paramedis
lainnya butuh penguasaan dan pengetahuan dalam identifikasi struktur tubuh manusia. Sehingga
demikian, kesalahan dalam pelaksanaan kegiatan kemedisan saat melaksanakan tindakan dapat
diminimalisasi bahkan dihindari.
Anatomi merupakan ilmu kedokteran yang memiliki karakteristik penggunaan bahasa latin
dalam istilah-istilah organ dan struktur organ baik istilah posisi maupun nama organnya. Tujuan
penggunaan bahasa latin ini untuk menyamakan persepsi anggota tim medis dalam mengidentifikasi
struktur tubuh yang dimaksud sehingga setiap anggota tim medis dapat mengerti dan menghindari
kesalahan persepsi terutama saat pencatatan dan dokumentasi tindakan medis. Selain itu, tim medis
lain dapat mengerti persepsi yang sama jika catatan harus dipindah tangankan ke anggota tim medis
lainnya dalam rujukan.
Peranan anatomi yang penting dalam kegiatan medis inilah yang melatarbelakangi pembuatan
modul anatomi oleh Laboratorium Anatomi. Modul ini diharapkan dapat mempermudah kegiatan
pembelajaran anatomi di laboratorium sehingga praktikan dapat mengefisiensikan waktu praktikum.
Selain memudahkan praktikan, hal ini juga mempermudah asisten laboratorium anatomi.

2
TATA TERTIB PRAKTIKUM

A. Ketentuan Penampilan atau Berpakaian


1. Praktikan wajib memakai jas praktikum beridentitas diri sendiri atau dilengkapi
dengan tanda pengenal. Memakai dan melepaskan jas praktikum harus di luar ruangan.
2. Praktikan wajib memakai sepatu selama praktikum, berpakaian rapi, dan sopan.
3. Praktikan dilarang memakai kaos oblong.
4. Praktikan dilarang memakai rok atau celana berbahan jeans. Khusus untuk perempuan
yang tidak mengenakan jilbab, dilarang menggunakan rok mini atau rok panjang
dengan belahan hingga diatas lutut.
5. Praktikan dilarang berkuku panjang.
6. Bagi praktikan pria, rambut disisir rapi. Bagi praktikan berhijab, kerudung dimasukkan
ke dalam jas praktikum, dan bagi praktikan wanita yang tidak berhijab, apabila berambut
panjang diikat rapi ke belakang.
B. Ketentuan Selama Praktikum
1. Praktikan wajib menjaga sopan santun, ketertiban, ketenangan, dan kebersihan di
laboratorium.
2. Praktikan wajib berperilaku sopan, santun, dan saling menghargai antara praktikan dan
praktikan, praktikan dan asisten, praktikan dan dosen, serta praktikan dan cadaver (guru
diam).
3. Praktikan harus sudah mengerti tentang rencana yang akan dikerjakan selama praktikum
dan telah siap dengan teori dan gambar yang diperlukan selama praktikum.
4. Praktikan dilarang makan, minum, dan merokok selama melaksanakan kegiatan di arena
praktikum.
5. Praktikan wajib membawa perlengkapan praktikum individual: masker, goggle glass,
sarung tangan, pinset, serta atlas setiap kali praktikum.
6. Tiap kelompok menghadapi satu meja preparat (cadaver atau preparat lepas atau
manekuin).
7. Tiap kelompok bergiliran mempelajari preparat dari satu meja ke meja lain secara bersama-
sama dengan alokasi waktu yang telah disepakati.
8. Praktikan mendapat bimbingan dari asisten dosen yang bertugas pada meja preparat yang
bersangkutan.
9. Cadaver sebagai “guru diam” mahasiswa harus diperlakukan selayaknya.
10. Praktikan tidak boleh memotret atau merekam cadaver ataupun preparat lepas.

3
11. Praktikan tidak diperkenankan mengambil sendiri atau meminjam alat, bahan, dan sarana
praktikum kecuali atas seijin asisten dosen dan dosen pengampu.
12. Praktikan wajib menjaga keutuhan kondisi baik manekuin, preparat lepas dan cadaver
sesuai dengan kondisi awal sebelum praktikum. Coretan pada manekuin, kerusakan
manekuin, kerusakan atau kehilangan jaringan berlebihan pada cadaver atau preparat lepas
tidak dapat ditoleransi. Praktikan bertanggung jawab penuh apabila terjadi hal tersebut
dengan membayar penggantian sesuai taksiran pihak laboratorium anatomi.
C. Ketentuan Kehadiran
1. Praktikan wajib hadir di Laboratorium Anatomi paling lambat 5 menit sebelum waktu
praktikum. Terlambat lebih dari 10 menit dilarang mengikuti praktikum, kecuali dengan
izin khusus.
2. Kehadiran praktikum adalah 100%.
3. Syarat ketidakhadiran praktikum sesuai dengan yang tercantum dalam peraturan
akademik.
4. Izin ketidakhadiran praktikum disertai penyerahan surat izin kepada dosen pengampu dan
menghubungi koordinator asisten dosen yang membimbing pada blok yang bersangkutan.
5. Praktikan yang tidak hadir dan telah mengikuti prosedur perizinan ketidakhadiran akan
diberikan tugas pengganti.
D. Ketentuan Gawai/Gadget
Selama kegiatan praktikan di laboratorium anatomi, Praktikan diperbolehkan membawa gawai
dalam mode off-line untuk menunjang pembelajaran Anatomi.

Gawai hanya digunakan untuk:


1. mengakses atlas, buku-buku referensi, program pendukung pembelajaran Anatomi, atau pun
jenis file lain.
2. membuat catatan praktikum

Gawai tidak boleh dipergunakan untuk:


1. Melakukan komunikasi menggunakan sms, media sosial, telepon, email.
2. Melakukan browsing.
3. Memotret atau merekam peraga praktikum (kadaver, preparat lepas, manekuin,
gambar/poster).
4. Memotret atau merekam objek apa pun di dalam gedung laboratorium Anatomi.
5. Memotret atau merekam sebagian atau keseluruhan proses penyelenggaraan praktikum.

4
6. Merekam (audio, visual, maupun audiovisual) penjelasan dosen/asisten dosen.

Praktikan bertanggungjawab atas keamanan dan keselamatan gawai yang dibawanya dari potensi
kerusakan (misal terkena larutan formalin), terjatuh, dll.

Pelanggaran terhadap ketentuan di atas akan dikenakan sanksi:


1. Praktikan ybs. menghapus hasil pemotretan/perekaman harus dihapus saat itu juga di hadapan
asisten dosen/dosen dan minimal 1 mahasiswa lain yang tidak terlibat.
2. Keseluruhan komponen penilaian pada praktikum tersebut mendapat nilai nol.
3. Praktikan tidak diperkenankan melanjutkan praktikum pada hari tersebut.
4. Apabila kesalahan tersebut diketahui setelah blok terkait terlewati, maka nilai Anatomi pada
blok tersebut akan dianulir.

E. Ketentuan Lain
1. Praktikan wajib mematuhi peraturan yang berlaku yang dibuat Laboratorium Anatomi FK
Unsoed dan peraturan FK Unsoed secara keseluruhan.
2. Praktikan yang melanggar ketentuan tersebut tidak diperbolehkan mengikuti praktikum.

5
DAFTAR ISI

PENDAHULUAN .......................................................................................................................................... 2
TATA TERTIB PRAKTIKUM ...................................................................................................................... 3
A. Ketentuan Penampilan atau Berpakaian .................................................................................................... 3
B. Ketentuan Selama Praktikum ..................................................................................................................... 3
C. Ketentuan Kehadiran ................................................................................................................................. 4
D. Ketentuan Gawai/Gadget ........................................................................................................................... 4
E. Ketentuan Lain ........................................................................................................................................... 5
DAFTAR ISI .................................................................................................................................................. 6
REGIO CAPITIS ET COLLI ................................................................................................................... 8
A. ANATOMI PERMUKAAN ...................................................................................................................... 9
B. CRANIUM ............................................................................................................................................... 11
1. Neurocranium ........................................................................................................................................ 11
2. Viscerocranium...................................................................................................................................... 17
3. Sutura..................................................................................................................................................... 18
4. Dentes .................................................................................................................................................... 19
APLIKASI KLINIS .................................................................................................................................. 22
C. MUSCULI CAPITIS ............................................................................................................................... 24
D. MUSCULI COLI ..................................................................................................................................... 26
REGIO DORSUM, THORACIS, ET ABDOMINALIS .................................................................. 28
A. ANATOMI PERMUKAAN .................................................................................................................... 29
B. COLUMNA VERTEBRALIS ................................................................................................................. 37
C. SKELETON THORACIS ........................................................................................................................ 41
D. MUSCULI DORSUM ............................................................................................................................. 43
E. MUSCULI THORACIS .......................................................................................................................... 45
F. MUSCULI ABDOMINIS ........................................................................................................................ 47
EKSTREMITAS SUPERIOR .................................................................................................................. 51
A. ANATOMI PERMUKAAN .................................................................................................................... 52
B. SKELETON CINGULUM MEMBRI SUPERIOR ................................................................................. 60
C. REGIO BRACHIUM ............................................................................................................................... 63
1. Osteologi brachium ............................................................................................................................... 63
2. Musculi Brachium ................................................................................................................................. 65
D. REGIO ANTEBRACHIUM .................................................................................................................... 67
1. Osteologi Antebrachii ............................................................................................................................ 67
2. Musculi Antebrachii .............................................................................................................................. 70
E. REGIO MANUS ...................................................................................................................................... 71
1. Osteologi Manus .................................................................................................................................... 71
2. Musculi Manus ...................................................................................................................................... 72
EKSTREMITAS INFERIOR .................................................................................................................. 74
A. ANATOMI PERMUKAAN .................................................................................................................... 75

6
B. SKELETON CINGULUM PELVICUM ................................................................................................. 85
1. Tulang panggul ...................................................................................................................................... 85
2. Pintu panggul ......................................................................................................................................... 86
3. Ruang panggul ....................................................................................................................................... 87
4. Ukuran-ukuran panggul ......................................................................................................................... 87
5. Bentuk-bentuk panggul ......................................................................................................................... 88
6. Ligamentum pelvis ................................................................................................................................ 88
7. Articulatio pelvis ................................................................................................................................... 89
8. Musculi pelvis ....................................................................................................................................... 89
B. REGIO FEMORIS ................................................................................................................................... 91
1. Osteologi Femoris ................................................................................................................................. 91
2. Musculi Femoris et Gluteal ................................................................................................................... 92
C. REGIO CRURIS ...................................................................................................................................... 99
1. Osteologi Cruris..................................................................................................................................... 99
2. Musculi Cruris ..................................................................................................................................... 101
D. REGIO PEDIS ....................................................................................................................................... 105
1. Osteologi Pedis .................................................................................................................................... 105
2. Musculi Pedis ...................................................................................................................................... 106
BANGUNAN PENANDA ......................................................................................................................... 108
ARTICULARE ........................................................................................................................................... 109
A. Klasifikasi Fungsional ........................................................................................................................... 109
B. Klasifikasi Struktural ............................................................................................................................. 109
SYSTEMA LYMPOIDEA..................................................................................................................... 111
A. Fungsi Sistem Limfe .............................................................................................................................. 113
B. Komponen Sistem Limfatik ................................................................................................................... 113
Aplikasi Klinis ............................................................................................................................................ 123
DAFTAR PUSTAKA ................................................................................................................................. 124

7
REGIO
CAPITIS
ET COLLI

8
A. ANATOMI PERMUKAAN

9
10
B. CRANIUM
1. Neurocranium
• Berasal dari somit dan somitomiter
• Merupakan skeleton yang berfungsi melindungi sistem saraf dan adneksanya (cerebrum,
cerebellum, truncus cerebri, nervus craniales, vasculus cerebri, LCS, dan meninges)
• Disusun oleh os frontale (1), os ethmoidale (1), os sphenoidale (1), os occipitale (1), os
temporale (2), dan os parietale (2)
• Bagian neurocranium:
• Calvaria → berbentuk kubah, disusun oleh ossa plana (os frontale, os parietale, os
occipitale) yang dibentuk dari osifikasi intramembranosa yang berasal dari mesenkim
neural crest.
• Basis cranii → disusun oleh ossa irregulare dengan beberapa struktur pipih pada tulang
tersebut (os sphenoidale, os temporale) yang dibentuk dari osifikasi endokondral dan
osifikasi jenis lainnya
• Os ethmoidale berfungsi sebagai kontribusi minor yang membentuk garis tengah
(midline) basis cranii, tetapi sebenarnya os ethmoidale merupakan bagian dari
viscerocranium
Neurocranium terbagi menjadi beberapa tulang, yaitu :
a. Os Occipitale
Os occipitalis terdiri atas 3 bagian tulang, yaitu:
1) Pars Basilaris
• Clivus (blumenbachi), puncaknya pada os sphenoidale dan kakinya pada tepi
foramen magnum
• Sulcus petrosus inferior, tempat berjalan sinus petrosus inferior
• Tuberculum pharyngeum, tempat melekatnya m.constrictor pharygeus superior
2) Pars Lateralis
Terletak di sebelah lateral foramen magnum, terdapat struktur:
• Tuberculum jugulare
• Condylus occipitalis, berartikulasi dengan os atlas, membentuk articulation
atlantooccipitalis
• Fossa condyloidea
• Canalis condyloideus
3) Pars Squamosa
Terletak di posterior foramen magnum dan bentuknya menyerupai sisik ikan, terdapat
struktur:
• Protuberantia occipitalis externa (inion)
• Protuberantia occipitalis interna
• Crista occipitalis externa
• Crista occipitalis interna
• Linea nuchae suprema
• Linea nuchae superior, di linea mediana membentuk inion
• Linea nuchae inferior
• Fossa occipitalis superior
• Fossa occipitalis inferior (fossa cerebellaris)

11
• Sulcus sinus transversus

b. Os Parietale (2 buah)
Berbentuk segi empat, memiliki:
1) Margo frontalis, membentuk separuh bagian sutura coronaria
2) Margo occipitalis, membentuk separuh sutura lambdoidea
3) Margo squamosal, membentuk separuh sutura squamosa
4) Tuber parietalis, bagian yang menonjol di os parietal
5) Linea temporalis superior et inferior

c. Os Frontale (1 buah)
Disebut juga tulang dahi, terdiri atas:
- Squama frontalis, pada bagian ini terdapat struktur-struktur sebagai berikut:
• Margo supraorbitalis
• Tuber frontalis
• Arcus supercilliaris
• Glabella
• Sinus frontalis
• Processus zygomaticus os frontalis
- Pars nasalis, terletak di bagian medioinferior os frontalis dan berbatasan dengan
os nasalis. Di sini terdapat struktur yang disebut spina nasalis
- Pars orbitalis, ikut membentuk lengkung mata dan terdapat incisura ethmoidalis

d. Os temporalis (2 buah), terdiri atas:


- Pars petrossus, terdiri atas:
▪ Pars mastoidea, terletak di posterolateral. Terdapat struktur processus mastoidea
dan cellulae mastoidea
▪ Pars pyramidalis, terdiri dari:
o Facies superior/anterior
o Facies medialis/posterior
o Facies lateral
o Facies inferior

Selain itu, pada pars pyramidalis os temporalis terdapat pula struktur-struktur sebagai
berikut:
o Porus acusticus internus
o Fossa subarcuata
o Apertura externa aqueaductus vestibuli
o Foramen jugulare
o Eminentia arcuata
o Sulcus nervi petrosi superficialis majoris
o Sulcus nervi superficialis minoris
o Foramen / canalis caroticum
o Hiatus canalis facialis
o Apertura superior canaliculi tympanica

12
o Processus styloideus
- Pars squamosa, terdapat processus zygomaticus os temporale dan di sebelah
luarnya terdapat fossa mandibularis
- Pars tympanica, membentuk sebagian besar meatus acusticus externus dan
menghubungkan porus acusticus externus dengan cavum tympani
e. Os sphenoidalis (1 buah)
Terdiri atas:
1) Corpus ossis sphenoidalis, terdapat sella turcica
Batas sella turcica:
Lateral : processus clinoideus anterior Anterior: tuberculum sellae
Posterior : dorsum sellae
2) Ala major (ala magna)
3) Ala minor (ala parva)

Struktur penting lain yang terdapat pada os sphenoidalis antara lain:


▪ Processus pterygoideus lamina medialis et lateralis
▪ Foramen rotundum
▪ Foramen ovale
▪ Foramen spinosum
▪ Sinus sphenoidalis

f. Os ethmoidalis (1 buah)
Terdiri atas:
1) Foramen caecum
2) Foramen ethmoidalis anterior et posterior
3) Lamina et foramina cribrosa os ethmoidalis
4) Crista galli
5) Lamina perpendicularis os ethmoidalis, kelanjutan inferior dari crista galli,
membentuk septum nasi bersama os vomer, dan cartilago septi nasi
6) Labyrinthus ethmoidalis, terdapat struktur lamina papyracea, processus uncinatus
Foramina pada Basis Cranii dan Struktur yang Melalui:

13
Foramina Struktur
Yang hanya tampak pada basis cranii aspectus externa
Foramen incisivum N. nasopalatinus (N. maxillaris [V/2])
Foramen palatinum majus N. palatinus major (N. maxillaris [V/2])
A. palatina major (A. palatina descendens)
Foramina palatina minora Nn. palatini minores (N. maxillaris [V/2])
Aa. palatinae minores (A. palatina descendens)
Fissura orbitalis inferior A. infraorbitalis (A. maxillaris)
V. ophthalmica inferior
N. infraorbitalis (N. maxillaris [V/2])
N. zygomaticus (N. maxillaris [V/2])
Yang tampak pada basis cranii aspectus interna dan externa
Foramen ovale N. mandibularis [V/3]
Plexus venosus foraminis ovalis
Foramen spinosum R. meningeus (N. mandibularis [V/3])
A. meningea media (A. maxillaris)
Fissura sphenopetrosa, Foramen lacerum N. petrosus minor (N. glossopharyngeus [IX])
N. petrosus major (N. facialis [VII])
N. petrosus profundus (Plexus caroticus internus)
Apertura externa canalis carotici and A. carotis interna, Pars petrosa
Canalis caroticus Plexus venosus caroticus internus
Plexus caroticus internus (Truncus sympathicus,
Ganglion cervicale superius)
Foramen stylomastoideum N. facialis [VII]
Foramen jugulare anterior Sinus petrosus inferior

14
N. glossopharyngeus [IX]
Foramen jugulare posterior A. meningea posterior (A. pharyngea ascendens)
Sinus sigmoideus (Bulbus superior venae jugularis)
N. vagus [X]
R. meningeus (N. vagus [X])
N. accessorius [XI]
Canaliculus mastoideus R. auricularis nervi vagi (N. vagus [X])
Canalis nervi hypoglossi N. hypoglossus [XII]
Plexus venosus canalis nervi hypoglossi
Canalis condylaris V. emissaria condylaris
Foramen magnum Meninges
Plexus venosus vertebralis internus (Sinus
marginalis)
Aa. vertebrales (Aa. subclaviae)
A. spinalis anterior (Aa. vertebrales)
Medulla oblongata/Medulla spinalis
Radices spinales (N. accessorius [XI])
Yang hanya tampak pada basis cranii aspectus interna
Foramen cecum v. emissaria
Foramen ethmoidalis anterior a.v.n. ethmoidalis anterior
Foramen ethmoidalis posterior a.v.n. ethmoidalis posterior
Lamina et foramina cribrosa ossis Nn. olfactorii [I]
ethmoidalis A. ethmoidalis anterior (A. ophthalmica)
Canalis opticus N. opticus [II]
A. ophthalmica (A. carotis interna)
Meninges; Vaginae nervi optici
Fissura orbitalis superior
Pars medial N. nasociliaris (N. ophthalmicus [V/1])
N. oculomotorius [III]
N. abducens [VI]
Pars lateral N. trochlearis [IV] mutual origin of:
- N. frontalis (N. ophthalmicus [V/1])
- N. lacrimalis (N. ophthalmicus [V/1])
R. orbitalis (A. meningea media)
V. ophthalmica superior
Foramen rotundum N. maxillaris [V/2]
Porus and Meatus acusticus internus N. facialis [VII]
N. vestibulocochlearis [VIII]
A. labyrinthi (A. basilaris)
Vv. labyrinthi
Foramen emissaria os sphenoidalis of
Vesalius (tidak selalu ada)

15
Gambar Basis Cranii Interna

Gambar Basis Cranii Externa

16
2. Viscerocranium
Atau nama lainnya: ossa fascialis/splanchnocranium
o Berasal dari neural crest
o Merupakan skeleton yang membentuk wajah
o Terdiri dari ossa yang mengelilingi oris (os maxillare, os mandibulare), mengelilingi
cavum nasi (os nasale), dan mengelilingi sebagian besar orbital (eye socket dan cavum
orbita)
o Ossa tersebut (15) adalah:
- 3 ossa tunggal sebagai midline → os mandibula, os ethmoidale, dan os vomer
- 6 ossa berpasangan bilateral → ossa maxillare, concha nasi inferior, os
zygomatica, os palatina, os nasale, dan os lacrimale
- Os maxillare dan os mandibulare sebagai tempat tumbuhnya os dentes

Sebagian ossa cranii (os frontale, os temporale, os sphenoidale, dan os ethmoidale) adalah
os pneumatica yang mengandung spatium udara yang berfungsi untuk mengurangi berat
tulang. Dalam posisi anatomi, planum orbitomeatal (Frankfurt horizontal plane) sebagai
referensi craniometric standar, yaitu bidang yang berjalan secara horizontal dari margo
inferior cavum obita dan margo superior dari porus acusticus externus.

a. Os Nasale (2 buah)
Tulang ini menyusun bagian superior nasus externus

b. Os Maxillare (2 buah)
Struktur yang terdapat pada os maxillaris antara lain:
- Corpus maxillae, terdapat sinus maxillaris. Bagian atasnya merupakan facies
orbitalis.
- Processus zygomaticus os maxillaris, memiliki 2 facies yaitu:
• Facies anterior
Di atas merupakan margo infraorbitalis
Di bawah margo infraorbitalis terdapat foramen infraorbitalis
Di bawahnya lagi terdapat fossa canina
Tepi medialis facies anterior mempunyai incisura nasalis
• Facies infratemporalis
- Processus frontalis
- Processus alveolaris, Merupakan tempat untuk gigi geligi. Akar gigi
membentuk tonjolan yang disebut juga alveolaria
- Processus palatinus, membentuk palatum durum
- Di bagian posterior terdapat foramen alveolaris superior

c. Os Zygomatica (2 buah)
Os zygomaticum memiliki 3 facies, yaitu:
- Facies orbitalis, terdapat foramen zygomaticoorbitalis
- Facies temporalis, terdapat foramen zygomaticotemporalis
- Facies maxillaris

d. Os Mandibulae (1 buah)
- Corpus mandibulae
• Pinggir atas corpus mandibulae disebut pars alveolaris/processus alveolaris

17
• Corpus mandibulae dextra et sinistra melekat di tengah-tengah dan di
daerah tersebut membentuk protuberantia mentalis
• Di bawah gigi premolar kedua terdapat foramen mentale
• Terdapat linea mylohyoidea
• Di bawah bagian posterior linea mylohyoidea terdapat fovea submandibularis
• Di atas bagian anterior linea mylohyoidea terdapat fovea sublingualis
- Ramus mandibulae
• Memiliki processus coronoideus dan processus condylaris (processus condylaris
berartikulasi dengan fossa mandibularis os temporalis membentuk articulation
temporomandibularis); keduanya dipisahkan oleh incisura mandibularis
• Di bagian posteromedial terdapat foramen mandibulae dan lingula mandibulae
- Angulus mandibulae, merupakan sudut yang dibentuk antara corpus
mandibulae dan ramus mandibulae
e. Os Vomer (1 buah)
Berbentuk seperti huruf ”V” dan merupakan salah satu penyusun septum nasi

f. Os Lacrimale (2 buah)
Berbentuk segiempat dan merupakan penyusun cavum orbuta bagian medial

g. Os palatina (2 buah)
Terdiri dari Lamina horizontalis dan Lamina perpendicularis

Conchae nasalis inferior


Berbentuk menyerupai kerang yang melengkung ke arah medialis.
▪ Tepi atasnya melekat pada facies medialis maxilla dan os palatinum
▪ Di atas tempat perlekatan itu terdapat hiatus maxillaris
▪ Ikut membentuk canalis nasolacrimalis, muara air mata dari ductus nasolacrimalis
3. Sutura
Merupakan persendian fibrosa antara kedua tulang yang tidak memungkinkan adanya
pergerakan persendian antara tulang-tulang cranium, terdiri dari:
• Sutura coronalis (antara os frontalis dan os parietalis)
• Titik bregma (sutura coronalis dan sutura sagittalis)
• Sutura sagittalis (antara kedua os parietalis)
• Sutura lambdoidea (antara os parietale dan os occipitale)
• Titik lambda (sutura sagittalis dan sutura lambdoidea)
• Sutura squamosa (antara os parietale dan os temporale)
• Titik pterion (pertemuan os frontale, os sphenoidale, os temporale, dan parietale)
• Titik asterion (pertemuan os parietale, os occipitale, dan os temporale)
• Sutura parietomastoidea
• Sutura sphenofrontalis
• Sutura sphenomaxillaris
• Sutura maxillolacrimalis
• Sutura zygomaticomaxillaris
• Sutura zygomaticotemporalis
• Sutura zygomaticofrontalis

18
4. Dentes

19
Gambar Cranium Aspectus Lateral

20
Gambar Viscerocranium

21
APLIKASI KLINIS
1. Fraktur Le For
a. Fraktur Le Fort I:
Fraktur horizontalis maxilla, melewati processus maxillaris secara superiornya.
b. Fraktur Le Fort II:
Melewati secara posterolateral dari sinus maxillaris dan secara superomedial lewat foramina
infraorbitalis, lacrimalis, atau ethmoidalis. Sebagai hasilnya, keseluruhan bagian dari wajah bagian
tengah, meliputi palatum durum dan processus alveolaris terpisahkan dari cranium.
c. Fraktur Le Fort III:
Fraktur horizontal yang meliputi fisura orbitalis superior, os. ethmoidalis dan os nasal, dan
memanjang ke lateral lewat ala major os sphenoid dan sutura frontozygomatic. Sebagai
hasilnya, os maxilla dan os zygomaticus berpisah dari cranium.
2. Malar flush
Malar flush adalah kemerahan dari kulit yang menutupi processus zygomaticus yang berkaitan
dengan peningkatan temperatur karena penyakit tertentu seperti tuberculosis dan systemic lupus
erythematosus (SLE)
3. Blow out fracture
Blow out fracture adalah fraktur pada lantai orbita akibat trauma langsung ke orbita.
4. Fraktur calvaria
Pukulan keras pada area yang tipis di di calvaria akan menyebabkan fraktur depresi, yaitu segmen
tulang yang fraktur terdepresi ke dalam dan dapat mengkompresi otak. Fraktur calvaria linear,
biasanya terjadi pada titik yang terjadi benturan namun fraktur tersebut sering menjalar dari titik
tersebut ke arah yang lain. Pada fraktur comminuta, os calvaria fraktur hingga menjadi beberapa
segmen. Jika area calvaria yang tebal yang terkena benturan, tulang mungkin dapat terdepresi ke
dalam tanpa ada fraktur. Pada fraktur countercoup, fraktur tidak terjadi di titik benturan tapi di titik
lain yang berlawanan.

22
23
C.MUSCULI CAPITIS

24
25
D.MUSCULI COLI

26
27
REGIO
DORSUM,
THORACIS, ET
ABDOMINALIS

28
A. ANATOMI PERMUKAAN

29
30
31
32
33
34
35
36
B. COLUMNA VERTEBRALIS

Columna Vertebralis/ Skeletal Vertebrae terdiri dari:


1. Vertebrae cervicales I-VII → curvatura : lordosis
a. Tulang-tulang di leher (bagian dari ossa vertebrae / tulang belakang), disebut os
vertebralis pars cervicalis. Terdiri dari 7 ruas tulang. Collumna vertebralis cervicalis
yang memiliki kekhasan:
1. Columna vertebrae cervicalis 1 (C1) disebut atlas
2. Columna vertebrae cervicalis 2 (C2) disebut axis
3. Columna vertebrae cervicalis 7 (C7) disebut vertebrae prominens
2. Vertebrae thoracica I-XII → curvatura : kifosis
3. Vertebrae lumbales I-V → curvatura : lordosis
4. Vertebrae sacrales I-V menyatu (Os Sacrum) → curvatura: kifosis
5. Vertebrae coccygis I-IV menyatu (Os coccygeus)
Vertebrae Cervicales

Vertebrae Thoracales

Vertebrae Lumbales

Os Sacrum

Os coccygys

Gambar Columna Vertebrae dan Curvatura Spinalis


Aplikasi klinis : kelainan pada curvatura collumna vertebralis, misalnya: kifosis, lordosis,
skoliosis, spondylolisthesis

Columna Vertebrae tersusun atas:


1. Segmen-segmen vertebrae
2. Sendi (articulatio)
3. Bantalan fibrocartilago sebagai discus intervertebralis

Pada setiap os vertebrae, terdapat struktur-struktur berikut:


1. Corpus vertebrae
2. Arcus vertebrae: terdiri dari lamina arcus vertebrae, pediculus arcus vertebrae
3. Foramen vertebralis
4. Foramen intervertebralis
5. Incisura vertebralis superior et inferior
6. Processus pada arcus:

37
a. Processus spinosus
b. Processus transversus
c. Processus articularis superior et inferior
7. Discus intervertebralis
Paling tebal di cervical dan lumbal (paling banyak bergerak) → Setiap discus terdiri atas:
a. Annulus fibrosus (luar)
b. Nucleus pulposus (dalam)
8. Canalis vertebralis/canalis spinalis → saluran yang dibentuk dari rangkaian foramen
vertebrales, akan dilalui medulla spinalis

Gambar Discus Intervertebralis


Aplikasi klinis : hernia nucleus pulposus

38
Tabel 1. Perbandingan Vertebrae Cervicales Atipikal
Vertebrae cervicalis I Vertebrae Cervicalis II Vertebrae Cervicalis
VII (Vertebrae
prominens)
Corpus Tidak memiliki Memiliki Memiliki
Processus Tidak memiliki Memiliki Processus spinosus
spinosus processus spinosus tidak bifida dan
bifida paling panjang
(prominens)
Arcus :
Anterior Memiliki Tidak memiliki Tidak
Posterior Memiliki Memiliki memiliki
Memiliki
- Memiliki massa - Memiliki dens - Processus
lateralis pada masing- transversus besar ,
masing sisi (dextra et tetapi foramen
sinistra, superior et transversarium kecil
inferior) dengan tempat lewat v.
facies articularis di Vertebralis
permukaan atasnya
untuk bersendi
dengan condylus
occipitalis dan facies
di permukaan
bawahnya untuk
bersendi dengan
axis

Info Anatomi

• Spina bifida okulta dapat terjadi karena lamina arcus vertebre lumbalis V
dan/atau sacralis I gagal berkembang secara normal dan gagal bersatu.
• Jika ligamentum transversum atlantis terputus karena rudapaksa ataumelemah karena
suatu penyakit, dens axis akan menjadi bebas dan dapat terdorong ke dalam daerah
servical medulla spinalis, sehingga menyebabkan kuadriplegia atau masuk ke medulla
truncus encepali dan berakhir dengan kematian.
Keith L.Moore

39
Tabel 2. Perbandingan Vertebrae tipikal penyusun Columna Vertebrae
Vertebrae Cervicales Vertebrae Thoracica Vertebrae Lumbales
Corpus Kecil, lebar dari sisi ke sedang, bentuk jantung Besar, bentuk ginjal
sisi
Processus kecil dan bifida panjang; miring ke pendek, rata, bentuk
Spinosus bawah segiempat, mengarah
ke belakang
Foramen Besar dan segitiga Kecil dan bulat Besar dan bulat
vertebrale
Processus memiliki foramen memiliki fovea costalis panjang dan langsing,
transversus transversarium dilalui bersendi dengan tidak memiliki fovea
oleh A.vertebralis dari tuberculum costa; costalis dan facies
C1-C6. tidak memiliki foramen articularis yang bersendi
transversarium dengan costa; tidak
memiliki foramen
transversarium
Processus facies hadap ke facies hadap ke facies ke medial
articularis belakang dan atas belakang dan lateral
Superior

Processus facies ke bawah dan facies hadap ke depan facies ke lateral


articularis depan dan medial, kecuali T12
inferior yang menghadap ke
lateral
Fovea Tidak memiliki Fovea costalis pada Tidak memiliki
Costalis sisi-sisi corpus bersendi
dengan capitulum
costae

40
C. SKELETON THORACIS
a. Dinding thorax dibentuk oleh:
i. Columna vertebrae thoracalis (sebelah posterior)
ii. Costae dan Spatium intercostales (sebelah lateral)
iii. Sternum dan Cartilagines costales (sebelah anterior)
iv. Membrana suprapleuris (sebelah superior)
v. Diaphragma (sebelah inferior)
b. Cavum thorax / cavitas thoracis terdiri atas :
i. Mediastinum (bagian tengah)
1. Superior
2. Inferior anterior, media,posterior
ii. Cavitas pulmonalis (bagian lateral)
c. Pintu-pintu thorax :
i. Hubungan dengan pangkal leher apertura thoracis superior (thoracic outlet),
dibentuk oleh:
• Posterior : os vertebrae thoracalis I
• Lateral : pinggir medial costa I (prima) dan cartilagines costa I
• Anterior : pinggir superior manubrium sterni
ii. Hubungan dengan Abdomen, dibentuk oleh:
• Posterior : os vertebrae thoracalis XII
• Lateral : pinggir costa yang melengkung
• Anterior : symphysis xyphosternalis
d. Struktur Penyusun Rangka/skeletal Dinding Thorax :
• Sternum
Letak: garis tengah anterior thorax, terbagi atas:
1) Manubrium sterni
• Letaknya berhadapan dengan os vertebrae thoracalis III dan IV
• Merupakan bagian atas sternum yang memiliki struktur :
- Incisura jugularis
- Incisura clavicularis
- Incisura costalis I
- Incisura costalis II bagian atas
- Angulus sterni (angulus Louis/Ludovici)
• Merupakan peninggian transversal pada anterior sternum pada persendian
manubrium sterni dan corpus sterni, setinggi cartilagines coastales II
• Aplikasi klinis: titik hitung costales dan pengukuran JVP
2) Corpus sterni
• Bersendi dengan cartilagenes costales II bagian bawah sampai
cartilagenes costales VII; incisura costales II-VII
• Bersendi dengan manubrium sterni; symphysis manubriosternalis
• Bersendi dengan processus xyphoideus; symphysis xyphosternalis
3) Processus xyphoideus
Merupakan struktur yang tersusun dari cartilago hyaliln pipih, bagian
proximalnya mengalami osifikasi saat dewasa. Di saat kehamilan aterm (9

41
bulan), tinggi uterus bisa mencapai processus xyphoideus
• Cartilagines Costales cartilago hyalin yang melekatkan costae di anterior
• Costae dan Spatium intercostales
Terdiri atas :
- Costae vera (Costae I-VII)
- Costae spuriae (Costae VIII-X)
- Costae fluitantes (Costae XI-XII)
Struktur umum costae :
- Caput costae (Capitulum costae) memiliki 2 facies artikularis superior et
inferior
- Collum costae
- Tuberculum costae tonjolan di permukaan luar costae, antara collum dan
corpus, memiliki facies articularis processus transversus vertebrae
- Corpus costae tipis, kurus, melintir sepanjang sumbu
- Angulus costae lengkungan corpus tajam ke anterior
- Sulcus costae berisi arteria, vena, dan nervus costalis

Spatium Intercostales (SIC)


- Ruangan antara costae-costae
- Masing-masing berisi tiga otot respirasi
• Columna vertebrae
• Aplikasi klinis:
1. Thoracosintesis pada efusi pleura di SIC 5-6
2. Thoracostomi pada pneumothorax
3. Fraktur costae dan Flail chest
Info Anatomi

Eksisi costa dilakukan oleh para ahli bedah yang ingin memperoleh jalan masuk ke dalam
cavitas thoracis. Dibuat sayatan membujur melalui periosteum pada permukaan luar costa,
dan sepotong costa disingkirkan. Setelah pembedahan costa mengadakan regenerasi dari
lapisan osteogenik periosteum.
Bagian costa terlemah terletak tepat ventral terhadap angulus costa

Keith L.Moore

SURFACE ANATOMY

Angulus Sterni (Angulus Ludovici) digunakan untuk menandai tempat persendian antara costa
2 dengan sternum. Costa 1 tidak dapat dipalpasi Karena terletak di inferior clavicula dan
terbenam dalam jaringan pangkal leher. Oleh karena itu, costa 2 berfungsi sebagai penanda
untuk menghitung costae. Selain itu, angulus ludovici juga berfungsi sebagai titik acu dalam
pengukuran Jugular Vein Pressure.
Gray’s Anatomy

42
D. MUSCULI DORSUM

43
44
E. MUSCULI THORACIS

45
46
F. MUSCULI ABDOMINIS

47
48
49
50
EKSTREMITAS
SUPERIOR

51
A. ANATOMI PERMUKAAN

52
53
54
55
56
57
58
59
B. SKELETON CINGULUM MEMBRI SUPERIOR
a. Os. Clavicula
• Mempunyai 2 extremitas, extremitas sternalis dan extremitas acromialis
• Mempunyai 2 facies, yaitu facies articularis sternalis dan facies articularis
acromialis
• Aplikasi klinis: sering terjadi fraktur pada Os. Clavicula pada bagian antara
sepertiga medial dan sepertiga lateral
b. Os. Scapula
Bagian:
• collum scapulae
• acromion (processus acromialis)
• spina scapulae
• cavitas glenoidalis
• proc. coracoideus
• fossa supraspinata
• fossa infraspinata Margo:
• margo superior
• margo medial
• margo lateralis Facies:
• facies costalis
• facies posterior Angulus:
• angulus superior
• angulus inferior
• angulus lateralis
• angulus acromii

Articulatio pada cingulum membri superior


1. Articulatio sternoclavicularis
• Terbentuk di antara ujung sternal clavicula, manubrium sterni, dan costa I
• Merupakan sendi sinovial 2 sumbu
• Diperkuat oleh ligamentum sternoclavicularis dan ditambah oleh ligamentum
costoclavicularis
• Gerakan clavicula ke depan dan belakang terjadi pada bagian medial
• Depresi dan elevasi clavicula terjadi pada bagian lateral
2. Articulatio acromioclavicularis
• Terbentuk di antara acromion dan ujung lateral clavicula
• Merupakan sendi sinovial
• Capsula articularis: mengelilingi dan melekat pada facies articularis
• Ligamentum: ligamentum acromioclaviculare superior et inferior memperkuat
capsula articularis

60
• Ligamentum tambahan: ligamentum coracoclaviculare yang berjalan dari
coracoideus menuju permukaan bawah clavicula,
bertanggungjawab menggantungkan berat scapula dan extremitas superior pada
clavicula.
3. Articulatio humeri
• Terbentuk antara caput humeri dan cavitas glenoidalis scapulae
• Merupakan sendi sinovial “ball and socket”
• Ligamentum: Ligamentum glenohumerale, Ligamentum humerale transversum, Ligamentum
coracohumerale
• Ligamentum tambahan: Ligamentum coracoacromiale
• Gerakan yang dapat dilakukan: fleksi, ekstensi, abductio, adductio, exorotatio,
endorotatio, circumductio

61
Gambar Skeleton Thoracis

62
C. REGIO BRACHIUM

1. Osteologi brachium
a) Os. Humerus
Facies :
• Facies anteromedialis
• Facies anterolateralis
• Facies posterior
• Facies articularis carpalis Margo :
• margo lateral
• margo medial Bagian-bagiannya :
• caput humeri
• tuberculum majus
• sulcus intertubercularis
• tuberculum minus
• collum anatomicum
• collum chirurgicum
• corpus humeri
• sulcus nervi radialis, tempat berjalannya nervus radialis
• tuberositas deltoidea, insersio m. deltoidea
• condylus humeri
• crista supracondylaris medialis
• crista supracondylaris lateralis
• epicondylus medialis
• epicondylus lateralis
• capitulum humeri (bersendi dengan caput radii) dan trochlea humeri Anterior:
• Di atas capitulum terdapat fossa radialis yang menerima caput os radius pada
saat siku difleksikan
• Di atas trochlea terdapat fossa coronoidea yang selama fleksi menerima
processus coronoideus ulnae
• Posterior:
• Di atas trochlea terdapat fossa olecrani yang bertemu dengan olecranon pada
saat siku ekstensi

63
64
Articulatio: Humerus bersendi dengan os lain, yaitu:
1. Os scapula pada articulatio humeri
2. Radius dan ulna pada articulatio cubiti
APLIKASI KLINIS

Fraktur di corpus humeri → sulcus nervi radialis → lesi N. radialis → wrist drop
Fraktur di distal os humeri → sulcus nervi ulnaris → lesi N. ulnaris →claw hand

2. Musculi Brachium
Musculus Origo Insersio Inervasi Gerakan Vaskularisasi
Kompartemen anterior
Coraco- Proc. Coracoideus Mediodistal Art. A., V.
brachialis crista tuberculi Glenohumeral brachialis
minoris (GH):
Flexor brachium
Biceps Caput Tuberositas Nervus Art. Cubiti: A.brachialis,
brachii longum: radi musculo- • flexor V. cephalica
tuberositas cutaneus antebrachium et basilica
supraglenoid • Supinator
Caput brevis: antebrachium
proc.
coracoideus
Brachialis Facies Tuberositas n. Art. Cubiti: flexor a.brachialis,
anterior ulnae musculo- kuat antebrachium v. basilica
humeri cutaneus,
n. radialis
Triceps Caput olecranon Art. Cubiti: a.profunda
brachii longum: Extensi brachii,
tuberculum antebrachium v.brachialis
infraglenoid Art. GH:
n. radialis
caput medial Ekstensi dan
dan lateral: adduksi
facies post. brachium (caput
humeri longum)
anconeus

65
66
D. REGIO ANTEBRACHIUM

1. Osteologi Antebrachii
a) Os. Radius
Facies:
• Facies anterior
• Facies posterior
• Facies lateral
Bagian-bagiannya:
• Caput radii, berbentuk bulat dengan permukaan atasnya cekung dan bersendi
dengan capitulum humeri yang cembung
• terdapat circumferentia articulate radii yang bersendi dengan incisura radialis
ulnae
• Collum os radii
• Di bawah collum terdapat tuberositas bicipitalis/radii (Insertio M. biceps brachii)
• Corpus radii
• Di medial mempunyai margo interossea yang tajam, tempat melekatnya membrana
interossea yang menghubungkan os radius dan os ulna
• Tuberculum pronator, sebagai tempat Insertio M. pronator teres pada pertengahan
pinggir lateral
• Terdapat processus styloideus os radius, menonjol ke bawah dari pinggir lateral
• Di permukaan medial terdapat incisura ulnae yang bersendi dengan caput ulnae
• Permukaan bawah ujung os radius bersendi dengan os schapoideum dan os

67
lunatum
• Permukaan posterior distal: tuberculum dorsalis Articulatio
Ujung proximal bersendi dengan:
▪ os humerus pada articulatio cubiti
▪ os ulna pada articulatio radioulnaris proximal Ujung distal bersendi dengan:
▪ os schapoideum dan lunatum pada articulatio radiocarpalis
▪ os ulna pada articulatio radioulnaris distal

b) Os Ulna
Facies :
• facies anterior
• facies posterior
• facies medial
Bagian-bagiannya:
• olecranon (processus olecrani)
• corpus ulnae
• caput ulnae

68
• Proc. Stylodeus ulnae
• tuberositas ulnae (fossa trochlearis)

69
2. Musculi Antebrachii

70
E. REGIO MANUS

1. Osteologi Manus
Tulang di regio manus :
• Ossa Carpi, terdiri dari:
-os scaphoideum
-os lunatum
-os triquetrum
-os pisiforme
-os trapezium
-os trapezoideum
-os capitatum
-os hamatum
• Os. Metacarpi
Os metacarpi terdiri dari 5 buah osteon yang menghubungkan corpus dengan phalanx
dan jari-jari tangan. Masing-masing os metacarpale terdiri dari sebuah badan (tangkai) dan
dua ujung. Ujung distal atau caput metacarpale bersendi dengan phalanx dan membentuk
buku-buku jari pada tinju, sedangkan ujung proximal atau basis bersendi dengan ossa carpi.
• Ossa digitorium
Masing-masing jari tangan memiliki 3 phalanx, yaitu Phalanx proximalis, Phalanx
media, Phalanx distalis. Kecuali pada pollex [digitus primus (I)] yang hanya terdiri dari
phalanx proximalis dan phalanx distalis.

Gambar Ossa Carpi, Metacarpi, et Phalanges Manus

71
2. Musculi Manus

72
73
EKSTREMITAS
INFERIOR

74
A. ANATOMI PERMUKAAN

75
76
77
78
79
80
81
82
83
84
B. SKELETON CINGULUM PELVICUM
Pelvis terdiri atas :Bagian keras, Bagian lunak, ligament, dan otot
1. Tulang panggul
Terdiri dari 4 tulang, yaitu :
- os coxae (2 buah)
- os sacrum (1 buah)
- os coccygeus (1 buah)
Ossa coxae terbagi menjadi 3 zona, yaitu:
a) Os ilium, memiliki 4 spina:
1) Spina iliaca anterior superior (SIAS)
2) Spina iliaca anterior inferior (SIAI)
3) Spina iliaca posterior superior (SIPS)
4) Spina iliaca posterior inferior (SIPI)
b) Os ischium ; memiliki beberapa struktur penting, yaitu:
1) Acetabulum, yang berartikulasi dengan caput os femur
2) Spina ischiadicae
3) Tuber ischiadicae
c) Os pubis ; bergabung menjadi tulang rawan fibrosa yang disebut symphisis
ossis pubis. Bagian os pubis:
1) Corpus ossis pubis
2) Ramus superior et inferior ossis pubis
3) Foramen obturatum

85
2. Pintu panggul
Terbagi menjadi 3 pintu, yaitu :
a) Pintu atas panggul (PAP) atau Apertura Pelvis Superior. Batas-batas :
1) Promontorium os sacrum
2) Linea terminalis
3) Tepi atas symphisis ossis pubis
b) Pintu tengah panggul (bidang sempit panggul). Batas-batas :
1) Os Sacrum 4-5
2) Spina ischiadicae
3) Tepi bawah symphisis ossis pubis
c) Pintu bawah panggul atau Apertura Pelvis Inferior Terdiri dari dua segitiga dengan dasar
sama yaitu:
1) Segitiga bagian depan :
• Arcus pubicus
• Garis yang menghubungkan tuber ischiadicum dextra et sinistra
2) Segitiga bagian belakang :
• Ujung os sacrum
• Ligamentum sacrotuberosum dextra
• Ligamentum sacro tuberosum sinistra
• Garis yang menghubungkan tuber ischiadicum dextra et sinistra

86
3. Ruang panggul
Pelvis terbagi menjadi 2 ruang :
• Pelvis major (false/greater pelvis)
• Pelvis minor (true/lesser pelvis)

4. Ukuran-ukuran panggul
o Conjugata vera (dari promontorium os sacrum – tepi atas symphysis os pubis)
▪ Berfungsi untuk menentukan luas panggul dengan vaginal toucher
o Conjugata obstetrica (dari promontorium os sacrum – tepi tengah symphysis os
pubis)
o Conjugata diagonalis (daripromontorium os sacrum – tepi bawah symphysis os
pubis)
*conjugata vera = conjugata diagonalis – 1,5 cm

Ukuran panggul (Scrigroup.com)

87
5. Bentuk-bentuk panggul
a. Gynecoid
b. Android
c. Anthropoid
d. Platypelloid

Gambar Bentuk Panggul

6. Ligamentum pelvis
• Ligamentum sacrotuberale
Terletak dari pars lateralis os sacrum dan os coccygeus serta spina iliaca
posterior inferior ke tuber ischiadicum
• Ligamentum sacrospinale
Menghubungkan antara pars lateralis os sacrum dan os coccygeus dengan spina
ischiadica

88
7. Articulatio pelvis
• Articulatio sacroiliaci
• Articulatio sacrococcygea
• Symphysis pubis

Tabel 3. Perbedaan pelvis laki-laki dengan pelvis perempuan


Pembeda Laki-laki Perempuan
1. Pelvis Minor Dalam Dangkal
2. Pintu Atas Panggul Bentuk Hati Bentuk oval
3. Pintu Bawah Panggul Lebih sempit Lebih lebar
4. Promontorium os Sacrum Menonjol Tidak
5. Jarak PAP-PBP Lebih panjang menonjol
6. Cavitas Pelvis Sempit Lebih pendek
7. Tuber Ischiadicum Menonjol ke dalam Lapang
8. Angulus subpubicus < 900 Menonjol keluar
9. Os Sacrum - > 1000
Lebih pendek, lebar, rata

8. Musculi pelvis

89
90
B. REGIO FEMORIS
1. Osteologi Femoris
a) Os Femur
Bagian :
• Caput femoris
o Bersendi dengan acetabulum os coxae
o Terdapat Fovea capitis femoris tempat melekatnya lig. Capitis femoris yang
merupakn tempat dihantarkannya A. obturatoria
• Collum femoris
• Corpus femoris
• Trochanter major
• Trochanter minor
• Linea intertrochanter
• Crista intertrochanter
• Linea aspera
Pinggir medial melanjut ke distal menjadi crista supracondylaris medialis menuju
tuberculum adductorum
Pinggir lateral melanjut ke distal menjadi crista supracondylaris lateralis
• Tuberositas glutea → insersio m.gluteus maximus
• Epicondylus medialis
• Epicondylus lateralis
• Condylus medialis et Condylus lateralis
• Incisura intercondylaris
• Fossa intercondylaris
Facies :
• Facies patellaris
• Facies popliteal
b) Os Patella
▪ Facies anterior ( kasar )
▪ Facies articularis ( halus ) → bersendi dengan condylus femoris
▪ Basic patella ( bagian atas )
▪ Apex patella ( bagian bawah )
▪ Margo: superior, lateral, dan medial (perlekatan dengan m. quadriceps femoris)
▪ Di bagian inferior terdapat ligamentum patellae

91
2. Musculi Femoris et Gluteal
a) Regio Gluteal
Musculus Origo Insersio Inervasi Fungsi Vaskularisasi
Piriformis permukaan pinggir atas a.v. Glutea
Rami
anterior trochanter inferior et
Anterior L5,
vertebra mayor os femur superior
S1, S2
sacralis 2-4
Obturatorius permukaan pinggir atas
internus pelvis trochanter A., V.
membrana mayor obturatoria
obturatoria N.
obturatorius
Gemellus spina melalui tendo internus (L5, rotasi lateral
superior ischiadica m. S1) tungkai atas pada
obturatorius articulatio coxae
internus yang
Gemellus pinggir atas sisi medial
inferior tuber trochanter A., V. glutea
ischiadicum mayor inferior
N. Musculus
Quadratus pinggir tuberculum Quadratus
Femoris lateral tuber quadratum pada Femoris (L5,
ischiadicum crista S1)
intertrochanterica
os femur

92
Gluteus permukaan permukaan • abduksi A., V. glutea
N. gluteus
minimus luar os ilium lateral tungkai atas superior
superior
trochanter pada ramus
(L4, L5 dan S1)
major articulatio profunda
Gluteus permukaan permukaan coxae
N. gluteus
medius luar os ilium lateral • mempertahank
superior (L4,
trochanter an pelvis saat
L5 dan S1)
major berjalan
Gluteus • os ilium tractus • ekstensi paha
maximus dorsal iliotibialis • eksorotasi
dari linea → condylus articulatio
glutealis lateralis os coxae
posterior, tibia • ekstensor tubuh
A., V. glutea
• permukaan beberapa ada N. gluteus terhadap tungkai
superior
dorsal os yang melekat inferior (L5, S1, atas, misalnya
ramus
sacrum dan pada S2) ketika
superficial
os tuberositas mengangkat
coccygeus glutealis femur tubuh dari posisi
• lig. duduk atau
Sacrotuberal membungkuk
e
Tensor pinggir luar tractus N. gluteus Stabilkan sendi A., V.
fasciae crista iliaca di iliotibialis superior lutut pada posisi circumflexa
latae antara SIAS (L4, L5 dan S1) extensi femoris
dan
tuberculum
iliaca

93
b) Regio Femoris
Musculus Origo Insersio Inervasi Fungsi Vaskularisasi
Kompartemen Anterior
Psoas mayor Pangkal proc. Tendo Rami
transersus sisi m.iliopsoas anterior (L1-
corpus melekat pada L3)
vertebrae dan trochanter minor
Flexi femur pada a.v. iliaca
discus os femur
articulatio coxae externa
intervertebralis
T12-L5
iliacus Fossa iliaca Trochanter minor n. femoralis
(L2,L3)
Quadriceps femoris
Rectus SIAI dan caput
femoris reflexum dari
ilium dari
Tendo mm.
acetabulum
quadriceps
Vastus Linea
femoris membantu
lateralis intertrochan-
extensi pada
terica, basis
articulatio genus,
trochanter n. femoralis
m. rectus
Vastus Linea intertro- Tendo mm. (L2, L3, L4)
femoris
medialis chanterica quadriceps
melakukan flexi
femoris dan tepi
articulatio coxae
medial os patella a.femoralis,
Vastus Permukaan Tendo mm. v. saphena
intermedius anterior dan quadriceps magna
lateral corpus femoris dan tepi
femoris lateral os patella
Sartorius SIAS Condylus medial n. femoralis Fleksi, abduksi
os tibia dekat (L2,L3) dan rotasi
dengan insertio tungkai atas
m.gracillis dan pada art.coxae,
m.semitendi- flexi dan rotasi
nosus medial tungaki
(membentuk pes bawah pada
anserinus art.genu
superficialis)
Kompartemen Medial
Gracilis Permukaan Di bawah n. obtura- Adduksi tungkai a.femoralis,
luarramus condylus torius atas art.coxae v.saphena
inferior ossis medialis os tibia, dan flexi tungkai magna
pubis dan dekat dengan bawah pada
ramus insertio m. art.genu
ischiadicus sartorius dan
m.semitendinosus
(membentuk pes

94
anserinus
superficial)
pectineus Ramus superior Ujung atas linea n.femoralis Flexi dan
ossis pubis aspera teapt di adduksi tungkai
bawah trochanter atas pada
minor art.coxae
Adductor Bagian depan Serabut otot
longus corpus ossis menyebar
pubis di bawah sewaktu berjalan
dan medial dari ke bawah dan
tuberculum ateral dan
Adduksi tungkai
pubicum melekat pada
atas pada
linea asapera
art.coxae dan
Adductor Permukaan luar Serabut otot
membantu rotasi
brevis ramus inferior menyebar
lateral
ossis pubis sewaktu berjalan
ke bawah dan
lateral dan n. obtura-
melekat pada torius
linea aspera
Adductor Permukaan luar Pars adductor: adduksi tungkai a.v.femoralis
magnus ramus inferiro serabut otot atas profunda
ossis pubis, menyebar ketika pada articulatio
ramus ischium, berjalan ke coxae dan
dan tuber bawah dan lateral membantu rotasi
ischiadicum serta melekat lateral
pada permukaan
posterior corpus
femoris

Pars hamstring: extensi tungkai


serabut yang atas pada
berasal dari tuber articulatio coxae
ischiadicum
berInsertio di n.
bawah pada ischiadicus
tuberculum
adductorium pada
epicondylus
medialis femoris

95
Obturator Permukaan luar permukaan Rotasi lateral a.v.obturatoria
externus membran Medial trochanter tungkai atas
obturatorius mayor os femur pada art. coxae
n.
dan ramus
obturatorius
pubis serta
ramus
ischiadicus

96
Kompartemen Posterior
Biceps Caput longum Kedua caput Flexi dan rotasi
femoris tuberositas bergabung n.tibialis lateral tungkai
ischiadicum menjadi satu bawah pada art.
Caput brevis tepat di atas Genu,caput
linea aspera art.genudan tendo longum juga
dan crista berinsersio pada n.peroneus mengekstensian
supracondylaris caput fibulae communis tungkai atas
lateralis corpus pada art.coxae
femoris
Semi- Tuber di bawah Flexi dan rotasi
tendinosus ischiadicum condylus medial medial tungkai
a.v. femoralis
os tibia, dekat bawah pada
dengan insersio sendi lutut, otot
m.sartorius dan n. tibialis ini juga
m.gracilis mengekstensikan
membentuk pes tungkai atas
anserinus pada art.coxae
superficialis
Semimem- Tuber Permukaan
baranosus ischiadicum posteromedial
n. tibialis
condylus
medialia tibiae
M adductor magnus (pars hamstring)

97
98
C. REGIO CRURIS

1. Osteologi Cruris
a) Os Tibia
Facies: medialis, lateralis, posterior
Margo: anterior, lateral, posterior
Struktur-struktur:
• Condylus lateralis, terdapat facies articularis fibularis circularis yang bersendi
dengan caput fibula
• Condylus medialis, bagian posteriornya merupakan Insertio m. semimembranosus
• Eminentia intercondylus
• Corpus tibiae
• Malleolus medialis
• Tuberositas tibiae
• Tuberculum intercondylare mediale et laterale
• Linea musculi solei
• Incisura fibularis
• Facies fibularis

b) Os Fibula
• Caput fibulae, mempunyai facies articularis capitis fibula yang bersendi dengan
condylus lateralis tibiae.
• Collum fibulae
• Corpus fibulae
• Apex capitis fibulae
• Facies articu;aris capitis fibularis
• Malleolus lateralis
• Foramen nutricium
• Sulcus maleollaris
• Fossa maleoli lateralis
• Articulatio genus

99
100
2. Musculi Cruris
Kompartemen Anterior

Kompartemen Lateral

101
Kompartemen Posterior

Musculus pada Kelompok Profundus Kompartemen Posterior Regio Cruralis


Musculus Origo Insersio Inervasi Fungsi Vaskularisasi
Popliteus facies facies rotasi medial tibia
lateralis posterior pada femur atau jika
condylus tibiae, di atas kaki berpijak pada
lateralis linea musculi tanah akan
femoris solei. melakukan rotasi A., V. tibialis
N. tibialis
Otot ini keluar lateral femur pada posterior
dari dalam tibia
capsula
articulation
Genus

102
103
Flexor 2/3 bagian tendo berjalan flexi phalanges
hallucis bawah posterior thdp distal ibu jari kaki
longus facies maleolus dan membantu
posterior medialis dan plantar flexi kaki
corpus berinsersio pada sendi
fibulae pada basis pergelangan kaki
phalanges
distal ibu
jari kaki
Flexor bagian tendonya flexi phalanges distal
digitorum medial berjalan keempat jari kaki
longus facies posterior lateral (jari kaki II-
posterior terhadap V) dan membantu
tibia, maleolus plantar flexi jari kaki
distal dari medialis pada
linea dan memasuki sendi pergelangan kaki
musculi telapak kaki
solei
Tibialis Bagian tendo berjalan plantar flexi kaki
Posterior lateral dan posterior terhadap pada articulation
facies maleolus medialis, talocruralis dan
posterior sebagian besar inversi kaki pada
os tibia, berinsersio di subtalaris dan
bagian tuberositas ossis articulation
atas facies naviculare dan tarsotransversus
posteriro sebagian kecil di os
os fibulae cuboideum, os
cuneiforme, dan
basis ossis
metatarsal II, III,
IV

104
D. REGIO PEDIS

1. Osteologi Pedis
a) Ossa Tarsalia
• Os.Talus
• Os.Calcaneus
• Os.naviculare
• Os.Cuboideum
• Os.Cuniforme mediale
• Os. Cuneiforme intermediale
• Os. Cuneiforme laterale
• Hallux
• arcus transversal, arcus longitunidale

105
2. Musculi Pedis

106
107
BANGUNAN PENANDA

BATAS DASAR
Trigonum Auscultationum m. Latissimus dorsi
fascia thoracolumbal
Mohrenheim m. Trapezius
m. Erector spina
n. Rhomboideus major
BATAS DASAR
Inferior: crista iliaca
Trigonum Lumbal Petit Medial: m. Latissimus dorsi m. Obliquus abdominis
Lateral:m. Obliquus abdominis internus
externus
BATAS DASAR
Trigonum Femoralis Ligamentum inguinalis m. Iliopsoas
Scarpae m. Sartorius m. Pectineus
m. Gracillis m. Adductor longus
BATAS DASAR
Ligamentum inguinalis
Trigonum Iliopectinea m. Iliopsoas
m. Sartorius
m. Pectineus
m. Adductor longus

108
ARTICULARE
A. Klasifikasi Fungsional
1. Synarthrosis (tidak ada gerakan yang dihasilkan)
• Persambungan tulang-tulang cranium
• Persendian antara gigi geligi dengan juga alveolaris
2. Amphyarthrosis (sedikit gerakan yang dihasilkan)
• Symphysis pubis
3. Diarthrosis (dapat menghasilkan gerakan)
• Persendian antara caput os humerus dengan cavitas glenoidalis os scapulae
• Persendian antara caput os femur dengan acetabulum os coxae

B. Klasifikasi Struktural
1. Bony fusion
2. Fibrous joint
3. Cartilagenous joint
4. Synovial joint (mempunyai capsula articularis)
a. Articulatio arthrodial
- Articulatio acromioclavicularis
- Articulatio femoropatellaris
- Articulationes carpi
- Articulationes tarsi
- Articulatio sternoclavicularis
- Articulatio sternocostales
b. Articulatio trochlearis
- Articulatio talocruralis
- Articulatio cubiti (art. humeroulnaris, art. radioulnaris proximal, art. humeroradialis)
- Articulatio genus
c. Articulatio trochoidea
- Articulatio atlantoaxialis
- Articulatio radioulnaris distal
d. Articulatio ellipsoidea
- Articulatio radiocalparis
- Articulatio metacarpophalangeales
- Articulatio metatarsophalangeales
e. Articulatio sellaris
- Articulatio carpometacarpalis pollicis
f. Articulatio globoidea
- Articulatio coxae
- Articulatio humeri

109
110
SYSTEMA
LYMPOIDEA

111
Gambar Systema Lymphoideum

112
Gambar Drainase Systema Lymphoideum

Limfe adalah cairan dari jaringan tubuh yang memasuki pembuluh limfe, bersifat bening dan
menyerupai air serta memiliki komposisi yang sama seperti plasma darah

A. Fungsi Sistem Limfe


a. Memproduksi, menjaga dan mendistribusikan limfosit terkait mekanisme pertahanan
tubuh.
b. Menyalurkan cairan interstisial dan protein menuju sistem vena
c. Menyerap dan mengangkut zat lemak

B. Komponen Sistem Limfatik


a. Pembuluh Limfe
Pembuluh limfe berfungsi membantu sistem kardiovaskular, dalam pengembalian
cairan dari jaringan interstitial ke pembuluh darah vena (sebagai penyalur/ distribusi).
Pembuluh limfe yang lebih kecil disebut sebagai kapiler limfe. Kapiler limfe merupakan
cabang pertama dari aliran limfe.

b. Jaringan limfe
Jaringan ikat yang banyak mengandung sel limfosit (untuk imunitas dari serangan
mikroorganisme patogen).
Terdapat pada: thymus, nodus limfaticus, lien, tonsil

113
c. Organ limfe
1) Primer : thymus, sumsum tulang
a) Thymus
Holotopi
Terletak pada rongga mediastinum anterior di antara sternum dan pericardium.
Pada bayi baru lahir thymus dapat meluas ke atas sampai ke mediastinum superior
di depan pembuluh-pembuluh besar sampai ke pangkal leher. Thymus terus
berkembang sampai pubertas, tetapi setelah itu mengalami involusi. Thymus
berwarna merah muda dan berlobus, dan merupakan tempat berkembangnya sel T.
Sintopi:
• Anterior : os sternum
• Posterior : v. Cava superior, n. Vagus, A. Subclavia, Trakea
• Posteroinferior : Cor
• Dextra et sinistra : pulmo

Gambar Thymus (Hansen, 2010)


Sruktur:
• lobus dextra et sinistra
• septa
• lobulus thymus
Vaskularisasi:
• A. thyroidea inferior dan a. thoracica interna
• V. thyroidea dan v. brachiocephalica (innominate)

114
Gambar Thymus pada Bayi (Putz & Pabst, 2007)

b) Sumsum Tulang
Sumsum tulang atau medula ossea merupakan organ limfoid primer. Medula ossea
terdapat pada bagian interior dari tulang. Dalam sistem limfatik memiliki fungsi
sebagai penghasil limfosit B yang berfungsi untuk mekanisme pertahanan tubuh.
Holotopi
Sumsum tulang terdapat di dalam cavitas medullaris tulang panjang dan tulang
pendek serta substansia spongiosa tulang pipih dan tulang irregular
Aplikasi klinis:
• Biopsi sumsum tulang pada os sternum
• Kateter intraosseus

115
116
Gambar Letak Lien (Hansen, 2010)

Gambar Lien (Hansen, 2010)


Struktur
• Facies diafragmatica
• Facies visceralis ( gastrica, renalis )
• Margo superior / margo crenatus
• Margo inferior
• Extremitas anterior
• Extremitas posterior
• A. et v. splenica
• Hilum plenicum (hilum lienalis)
• Ligamentum gastrosplenicum / gastrolienale

117
Aplikasi klinis

b) Tonsila (waldeyer ring)


- Tonsila palatina: posteroinferior cavum oris
- Holotopi dan morfologi
Terletak di dalam fossa tonsillaris, diliputi oleh membrane mucosa, dan
permukaan medial menonjol ke dalam faring. Pada permukaan tonsil terdapat
banyak lubang kecil, yang dinamakan crypta tonsillaris. Permukaan lateral
tonsilla palatina diliputi oleh jaringan fibrosa, yang disebut capsula. Tonsil
mencapai ukuran terbesar pada masa anak- anak, tetapi setelah pubertas akan
mengecil

Gambar Tonsil

118
- Sintopi:
- Anterior : arcus palatoglossus
- Posterior : arcus palatopharyngeus
- Superior : pallatum molle (memiliki jaringan limfoid)
- Inferior : 1/3 posterior lidah tonsillalingualis
- Medial : cavum oropharynx
- Lateral : Capsula dipisahkan dari m. constrictor pharyngeus superior
oleh jaringan areolar longgar, di lateral musculus ini terdapat lengkung a.
facialis. Vena palatina externa berjalan turun dari palatum molle untuk
bergabung dengan plexus venosus pharyngeus. A. carotis interna terletak 1
inci di posterolateral tonsil
- Vaskularisasi
- A. facialis → a. tonsillaris
- Tembus m. constrictor pharyngeus superior → v. palatina externa, v.
pharyngealis, atau v. facialismengecil dengan jelas.
- Aliran limfe
- Limfonodi cervicalis profunda, yang paling penting adalah limfonodi
jugulodigastricus
- Inervasi
- Tonsila pharyngeal : posterosuperior nasofaring
- Tonsila tubaria : sekitar ostium faringeum tuba auditiva dekat torus
tubarius
- Tonsila lingualis : posterior radix lingua
- Aplikasi klinis
- Tonsilektomi
- Tonsilitis
- Abses peritonsil

c) Limfonodi (noduli lymphoidea) regional


Nodi lymphoidei Noduli lymphatici Nnll. Occipitales
capitis et colli (Nnll. Capitis et colli Nnll. Retroauriculares
superficiales) (Mastoidei)
Nnll. Parotidea (superficiales
et profundi)
Nnll. Buccales
Nnll. Submentales
(superficial)
Nnll. Cervicales supercialis
Noduli lymphatici Nnll. Submentales (profunda)
(Nnll. Capitis et colli
profunda) Nnll. Submandibulares
Nnll. Jugulo-omohyoidea
Nnll. Cervicales profunda

119
Nnll. Retropharyngeales
Nnll. Jugulodigastricus
Nnll. Infrahyoidea
Nodi faciales
Nodi linguales
Nodi cervicales
anteriores; Nodi colli
anteriores
Nodi cervicales
laterales; Nodi colli
laterales
Nodi
supraclaviculares
Nodi accessorii
Tonsila palatina
Tonsila lingualis
Tonsila pharyngea
Nodi lymphoidei Nodi lymphoidei nnll. Axillaris posterior
membri superioris axillares (subscapularis)
nnll. Axillaris anterior
(pectoralis)
nnll. Axillaris lateralis
(humeral)
nnll. Axillaris centralis
nnll. Axillaris apicalis
Nodi interpectorales
Nodi deltopectorales;
Nodi infraclaviculares
Nodi brachiales
Nodi cubitales
Nodi lymphoidei Noduli lymphatici
membri inferioris poplitea
Noduli lymphatici
inguinalis profunda
Noduli lymphatici
inguinalis superficialis
Nodi lymphoidei Noduli lymphatici
trunci abdominalis
Noduli lymphatici
iliaca
Noduli lymphatici
lumbalis
(caval/aorticus)

120
121
• Appendix Vermiformis
Appendix vermiformis adalah organ sempit, berbentuk tabung yang mempunyai
otot dan mengandung banyak jaringan limfoid. Panjang appendix vermiformis
bervariasi dari 3-5 inci (8-13 cm). Appendix vermiformis diliputi seluruhnya oleh
peritoneum, yang melekat pada lapisan bawah mesenterium intestenium tenue melalui
mesenteriumnya sendiri yang pendek, yang disebut dengan mesoappendix.
Messoapendix berisi arteria, vena appendicularis dan saraf-saraf.
Holotopi: Appendix vermiformis terletak di regio iliaca dextra.

Gambar Appendix Vermiformis (Hansen, 2010)


Vaskularisasi
1. A. appendicularis merupakan cabang arteria caecalis posterior. Arteri ini
berjalan menuju ujung appendix vermiformis di dalam meso- appendix.
2. V. appendicularis mengalirkan darahnya ke vena caecalis posterior
Aliran limfe
Pembuluh limfe mengalirkan cairan limfe ke satu atau dua nodi yang terletak di dalam
mesoappendix dan dari sini dialirkan ke nodi mesenterici superiores.
Inervasi
Saraf-saraf berasal dari cabang-cabang saraf simpatis dan parasimpatis (nervus vagus)
dari plexus mesentericus superior. Serabut saraf aferen yang menghantarkan rasa nyeri
visceral dari appendix vermiformis berjalan bersama saraf simpatis dan masuk ke
medulla spinalis setinggi vertebrae thoracica X.
Aplikasi klinis
1. Titik McBurney
2. Appendisitis
3. Appendektomi dengan insisi Gridiron

d. Truncus limfaticus
1) Truncus lymphaticus jugularis, menerima aliran limfe dari kepala
2) Truncus lymphaticus subclavia, menerima aliran limfe dari extremitas superior

122
3) Truncus lymphaticus bronchomediastinalis
4) Truncus lymphaticus, mengarah ke arah abdomen, terdiri dari:
- Truncus lymphaticus intestinalis
- Truncus lymphaticus lumbalis dextra et sinistra

e. Ductus limfaticus
Ductus lymphaticus adalah muara dari truncus lymphaticus
Ductus Lymphaticus Dextra Ductus Lymphaticus Sinistra
(ductus thoraccicus)
a. Truncus lymphaticus jugularis dextra a. Truncus lymphaticus jugularis sinistra
b. Truncus lymphaticus subclavia dextra b. Truncus lymphaticus subclavia sinistra
c. Truncus lymphaticus c. Truncus lymphaticus bronchomediastinalis
bronchomediatinalis dextra sinistra
d. Truncus lymphaticus intestinalis
e. Truncus lymphaticus lumbalis

f. Aliran Limfe
Kapiler limfe → pembuluh limfe kecil → pembuluh limfe besar → pembuluh limfatik
afferen → limfenodi/noduli lymphatici → pembuluh limfatik efferen → truncus limfaticus
→ ductus lymphaticus → vena subclavia

Aplikasi Klinis
a. Pola metastasis dari kanker.
b. Pola persebaran infeksi
c. Splenomegali
d. Filariasis limfatik

123
DAFTAR PUSTAKA

Kahle. Werner. 1997. Atlas Berwarna & teks Anatomi Manusia Sistem lokomotor Muskuloskeletal
dan topografi. Jakarta: EGC

Martini, FH dan Judi L. Nath. 2009. Fundamentals of Anatomy and Physiology 8th edition. San
Fransisco: Pearson Education Inc.

Moore, Keith H dan Anne M.R Agur. 2002. Anatomi Klinis Dasar. Jakarta: Hipokrates Putz R dan
R. Pabst. 2007. Atlas Anatomi Manusia Sobotta. Jakarta: EGC

Snell, R.S. 2006. Anatomi Klinik untuk Mahasiswa Kedokteran. Jakarta: EGC

Agur, A. M. R. & Arthur F. D. 2009. Grant’s Atlas of Anatomy. 12th Edition. New York: Lippincott
William & Wilkins

Drake, R. L., A. Wayne V., dan Adam W. M. M. 2014. Gray Dasar Dasar Anatomi. Edisi 1.
Killiney Road: Elsevier

Kahle. Werner. 1997. Atlas Berwarna & teks Anatomi Manusia Sistem lokomotor Muskuloskeletal
dan topografi. Jakarta: EGC

Martini, FH dan Judi L. Nath. 2009. Fundamentals of Anatomy and Physiology 8th edition. San
Fransisco: Pearson Education Inc.

Putz R dan R. Pabst. 2007. Atlas Anatomi Manusia Sobotta. Jakarta: EGC

Snell, Richard S. 2006. Anatomi Klinik untuk Mahasiswa Kedokteran. Jakarta: EGC Wolf, Bradley
R. 2011. Langer’s Line & Scalp Injury.
CATATAN
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………

Anda mungkin juga menyukai