T.Kimia Undip
Hubungan antara G dengan T dan P untuk sistem tertutup:
nG
P nV
T ,n
nG nS
T P ,n
Untuk sistem terbuka fasa tunggal:
Diferensial total:
nG
i
ni T , P, nj i
(3.1)
Sehingga pers. di atas menjadi
G
S
T P, x
G
V
P T , x
Ditinjau satu sistem tertutup yang
terdiri dari dua fasa yang berada
gas dalam keadaan keseimbangan.
d nG
nV dP nS dT i dni
i
d(nG) = (nV) dP – (nS) dT
Perubahan total energi Gibbs untuk sistem merupakan
jumlah perubahan dari masing-masing fasa
M i mewakili U i , H i , Si , Gi , dll.
Partial molar property merupakan suatu response function,
yang menyatakan perubahan total property nM akibat
penambahan sejumlah diferensial spesies i ke dalam
sejumlah tertentu larutan pada T dan P konstan.
i Gi (3.8)
When 1 mole of water is added to a large volume of water
at 25 ºC, the volume increases by 18 cm3.
Diferensial total:
M M nM
dnM n dP n dT dni
P T , x T P, x i ni T , P, n
j
Derivatif parsial pada suku ketiga ruas kanan didefinisikan
oleh pers. (3.7), sehingga:
M M
dnM n dP n dT M i dni
P T , x T P, x i
(3.9)
Karena ni = xi n, maka
dni = xi dn + n dxi
d(nM) = n dM + M dn
Sehingga pers. (3.9) menjadi:
M M
n dM M dn n dP n dT
P T , x T P, x
M i xi dn n dxi
i
M M
dM P dP T dT M i dxi n
T , x P, x i
M xi M i dn 0
i
n dan dn masing-masing independen dan sembarang,
sehingga satu-satunya cara untuk membuat ruas kanan
sama dengan nol adalah dengan membuat term yang berada
dalam kurung sama dengan nol.
M M
dM dP dT M i dxi 0
P T , x T P, x i
M M
dM dP dT M i dxi
P T , x T P, x i (3.10)
M xi M i (3.11)
i
nM ni M i (3.12)
i
dM xi dM i M i dxi
i i
M M
dP dT M i dxi
P T , x T P, x i
M dP M dT x dM 0
i (3.13)
i
P T , x T P, x i
xi dM i 0 (3.14)
i
Jika n mol gas ideal memenuhi ruangan dengan volume Vt
pada temperatur T, maka tekanannya adalah:
nRT
P (A)
Vt
ni RT
pi (B)
Vt
Jika pers. (B) dibagi dengan pers. (A), maka
pi ni
xi
P n
pi = y i P (i = 1, 2, . . . , N)
nV ig n RT P
Vi ig
ni T , P, nj ni T , P, nj
RT n RT
P ni nj P
Jadi untuk gas ideal:
Vi ig Viig (3.15)
H iig T , pi H iig T , P
Sehingga:
H iig T , P H iig T , P
H ig yi H iig (3.18)
i
Persamaan yang sejenis juga berlaku untuk Uig dan
property lain yang tidak tergantung pada tekanan.
H ig yi H iig 0
i
V ig
(2.25)
dH CP dT V T
ig ig ig
dP
T P
ig R
dH C dT V T dP
ig ig
P
P P
dT V ig
dS CP
ig ig
dP (2.26)
T T P
dT dP
dS C
ig
R
ig
P
(3.20)
T P
Untuk proses pada T konstan:
dSig R d ln P (T konstan)
P P
dS R d ln P
ig
(T konstan)
pi pi
P P
S T , P S T , pi R ln R ln
ig
i
ig
i R ln yi
pi yi P
Siig T , pi Siig T , P R ln yi
Menurut per. (3.16):
Siig T , P Siig T , pi
Sehingga:
Siig T , P Siig T , P R ln yi
Siig Siig R ln yi (3.21)
Menurut summability relation, pers. (3.12):
Sig yi Siig yi Siig Rln yi
i i
Sehingga pers. (3.21) dapat ditulis sebagai:
Sig yi Siig R yi ln yi
i i
Atau:
1
S yi S R yi ln
ig ig
i
i i yi
RT dP
dG V
ig
i i
ig
dP dP RT (T konstan)
P P
Hasil integrasi:
Giig i T RT ln P (3.24)
Jika digabung dengan pers. (3.23):
Gi i T RT lnfi (3.27)
G RT lni
R GRi
i ln i (3.28)
RT
fi
dengan i (3.29)
P
Definisi dari fugasitas dilengkapi dengan pernyataan
bahwa fugasitas zat i murni dalam keadaan gas ideal
adalah sama dengan tekanannya:
fiig P (3.30)
GiR P dP
Z i 1 (T konstan)
RT 0 P
Persamaan (3.28) dan (2.46) dapat disusun ulang menjadi:
P
dP
lni Z i 1 (T konstan) (3.31)
0 P
Bi P
lni dP (T konstan)
RT 0
Bi P
lni (3.32)
RT
Bagaimana untuk persamaan keadaan kubik yang
merupakan persamaan yang berbentuk P eksplisit?
Atau:
1 Vi RT
lni Z i 1 ln Z i P dVi (3.34)
RT Vi
KOEFISIEN FUGASITAS SENYAWA MURNI
DARI BEBERAPA PERSAMAAN KEADAAN:
1. Van der Waals
RT a
P 2
Vb V
a b
ln Z 1 ln Z 1 (3.34)
RTV V
2. Virial
B C
Z 1 2
V V
P C B P D 3BC 2B P
2 3
2 2
ln B ... (3.35)
RT 2 RT 3 RT
3. Redlich-Kwong
RT a
P
V b V V b
b a b
ln Z 1 ln Z 1 ln 1 (3.36)
V bRT V
4. Soave-Redlich-Kwong
RT a
P
V b V V b
b a b
ln Z 1 ln Z 1 ln 1 (3.37)
V bRT V
5. Peng-Robinson
RT a
P 2
V b V 2bV b2
b a V 2,414b
ln Z 1 ln Z 1 ln (3.38)
V 2 2 bRT V 0 ,414b
KESEIMBANGAN FASA UAP-CAIR
UNTUK ZAT MURNI
Pers. (3.27) untuk zat murni i dalam keadaan uap jenuh
GiV GLi 0
Sehingga:
V V f T , P . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .(a)
VL f T , P . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .(b)
V f T , P, V V . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .(c)
L f T , P, VL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .(d)
V L . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .(e)
Dalam hal ini kita memiliki 5 persamaan dengan 6 buah variabel
(T, P, VV, VL, V, dan L).
derajat kebebasan = 6 – 5 = 1
V L
atau
V
f P L 1 0 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .(f)
Jadi intinya adalah kita akan menyelesaikan satu persamaan
(pers. f) dengan satu variabel, yaitu P.
fL
fM
xR
xL xM
fR
ALGORITMA:
1. Tebak nilai xL dan xR (= xL + x)
2. Hitung fL = f(xL) dan fR = f(xR)
3. Hitung fL fR
4. i = 0
5. Jika (fL fR) > 0 maka :
a. Jika fL < fR maka:
xR = xL
xL = xR – x
Kembali ke langkah 2
b. Jika fL > fR maka:
xL = xR
xR = xL + x
Kembali ke langkah 2
6. Jika (fL fR) < 0 maka :
7. i = i + 1
xL xR
8. Hitung xM: x M
2
9. Hitung fM = f(xM)
10. Jika fM 1 10-6 maka x = xM, selesai
11. Hitung fL fM
Tc = 469,7 K
Pc = 33,25 atm
R = 0,082057 L3 atm K-1 mol-1
R2 Tc2
a 0 ,42748 19,098
Pc
R Tc
b 0 ,08662 0 ,1004
Pc
T r
1 2
0,7944 1 2
1,1219
V L iV
i i 1
iL
b a b
ln Z 1 ln Z 1 V
V V
ln 1 V (A)
V bRT V
b a b
ln Z 1 ln Z 1 L
L L
ln 1 L (B)
V bRT V
FUGASITAS CAIRAN MURNI
Psat
dP
lni
sat
Z i 1 (3.31)
0 P
Visat
1 RT
ln i
sat
Z sat
i 1 ln Z sat
i P dVi
RT V0 Vi
(3.34)
Selanjutnya fugasitas uap jenuh dihitung dengan
menggunakan pers. (3.36)
Gi i T RT lnfi
Gisat i T RT lnfisat
fi
Gi G sat
i RT ln (3.39)
fisat
Pers. (3.38) = (3.39):
fi 1 P
ln sat Vi dP
fi RT Pisat
fi Vi P Pisat
ln sat
fi RT
fi Vi P Pisat
sat
PF exp (3.40)
fi RT
Poynting factor
fi i Pi exp
sat sat Vi P Pi
sat
(3.41)
RT
Definisi dari koefisien fugasitas suatu komponen dalam
campuran/larutan sama dengan definisi fugasitas zat murni
(pers. 3.25) iig i T RT ln yi P
i i T RT lnˆfi (3.42)
f̂i Adalah fugasitas spesies i dalam larutan bukan
merupakan partial molar property
nMR nM – nMig
i i T RT lnˆfi (3.42)
Dengan definisi:
ˆfi
ˆ i (3.48)
yi P
FUNDAMENTAL RESIDUAL-PROPERTY RELATION
Jika dideferensialkan:
nG 1 nG
d dnG dT (3.49)
RT RT
2
RT
nG nV nS i nG
d dP dT dni dT
RT RT
2
RT i RT RT
nG nV n Gi
d dP TS G dT dni
RT RT
2
RT i RT
nG nV nH Gi
d dP dT dni (3.50)
RT RT
2
RT i RT
Untuk gas ideal:
nGig nV ig nHig Giig
d dP 2
dT dni
RT RT RT i RT
nGR nV R nHR
d dP 2
dT ln̂i dni
RT RT RT i (3.52)
V R nGR RT
(3.53)
RT P T ,x
HR nGR RT
T (3.54)
RT T P, x
ˆ
lni
nG R
RT
(3.55)
n i T , P, nj
KOEFISIEN FUGASITAS DARI VOLUME-EXPLICIT
EOS
GR P dP
Z 1 (2.44)
RT 0 P
Untuk campuran dengan n mol:
nGR P dP
nZ n
RT 0 P
Diferensiasi terhadap ni pada T, P dan nj konstan:
nGR RT P
nZ n dP
ni T , P, nj 0 ni T , P, nj P
ˆ
P
nZ n dP P
nZ n dP
lni
0 ni T , P, nj P 0 ni T , P, nj P
lni Z i 1
P
ˆ dP
(3.56)
0 P
nZ
dengan Zi
ni T , P, nj
Untuk persamaan virial 2 suku:
BP
Z 1
RT
nBP
nZ n
RT
nZ P nB
Zi 1 n
ni T , P, nj RT i T , nj
ˆ P nB
lni
RT ni T , nj
(3.57)
B yi y j Bij (3.57)
i j
Untuk campuran 2 komponen: B yi y j Bij
i j
n1 2 n1 n2 n2
2
nB n B11 2 2 B12 B22
n n n
nB
n
1 2
2
n B
1 11 2 n n B
1 2 12 n2 B22
2
1 T , n2 n
1
2 n1B11 2 n2 B12
n
nB
n y 2
B
1 11 2 y y B
1 2 12 y2 B22
2
1 T , n2
2 y1B11 2 y2 B12 (3.58)
nB
n B 2 y j Bij
i T , nj j
CONTOH SOAL
Hitung koefisien fugasitas N2 (1) dan CH4 (2) yang berada
dalam campuran dengan komposisi y1 = 0,4 pada 200 K dan
30 bar. Data eksperimental untuk koefisien virial kedua:
PENYELESAIAN
P nB nB
ˆ
lni n B 2 y j Bij
RT ni T , nj i T , nj j
B yi y j Bij
i j
B y12 B11 2 y1 y2 B12 y22 B22
= (0,4)2(–35,2) + 2(0,4)(0,6)(–59,8)
+ (0,6)2(–105)
ˆ P nB
ln1
RT n1 T , n
2
nB
n B 2 y1B11 y2 B12
1 T , n2
ˆ P nB
ln2
RT n2 T , n
1
nB
n B 2 y1B12 y2 B22 101 ,70
2 T , n1
30
lnˆ 2 101 ,70 0 ,1835
83 ,14 200
ˆ 2 0 ,8324
KOEFISIEN FUGASITAS DARI CUBIC EOS
Definisi fugasitas parsial menurut pers. (3.42):
Gi i i T RT lnˆfi
Jika dideferensialkan:
dGi RT d lnˆfi
Sedangkan pada T konstan juga berlaku hubungan:
dGi Vi dP
Jika kedua persamaan terakhir digabung akan dihasilkan:
ˆ nV
RT d lnfi Vi dP dP (3.59)
ni
dP dapat dieliminasi dengan bantuan aturan berantai untuk
diferensial parsial:
nV ni P
n P nV 1
i
nV P
n dP n dnV (3.60)
i i
Sehingga:
P
ˆ
RT d lnfi dnV (3.61)
ni
Jika kedua sisi pers. (3.61) ditambah dengan
RT d ln (V/RT) maka:
ˆfi V P V
RT d ln dnV RT d ln
RT ni RT
P RT
dnV
ni nV
Mengingat bahwa:
ˆfi V ˆfi
lim ln lim ln ln yi
V RT P0 P
Maka:
lnˆfiˆfi V V P RT
RT d ln dnV
ln yi RT ni nV
ˆfi V P RT
RT ln ln yi dnV
RT V ni nV
P RT
V
dnV RT ln RT
ˆ
RT lnfi ln yi
V ni nV
ˆfi P RT V
RT ln dnV RT ln
yi V ni nV RT
Kedua sisi dikurangi dengan RT ln P
ˆfi P RT PV
RT ln
dnV RT ln RT
yi P V ni nV
P RT
RT lnˆ i dnV RT ln Z (3.62)
V ni nV
1 nbm V bm
ˆ
lni ln ln Z
V bm ni V
a m V nbm
bmRT V bm V bm ni
dengan:
1 n2 a m
2 y j a ij
n ni j
nbm
bi
ni
Van der Waals:
b i V bm am bi
ln i
ˆ ln ln Z
V b m V bmRTV
Redlich-Kwong:
b i V bm a m bi
ln i
ˆ ln ln Z V b
V b m V b mRT m
b i V bm a m bi
ln i
ˆ ln ln Z
V b m V bmRT V bm
2 y j a ij
a m j bi V
ln
bmRT a m bm V bm
Peng-Robinson:
b i V bm a m bi V
ln i
ˆ ln ln Z
V b m V b mRT V 2
2bV b 2
2 y j a ij
a m j bi V 2,414bm
ln
2,828 bmRT a m bm V 0 ,414bm